only As per syllabus

Introduction
a) Meaning of food, nutrition,
nutrients etc.
b) Food Habits and customs
c) Factors affecting nutrition
d) Changing concepts in food and
nutrition.
e) Relation of Nutrition to Health

a) Meaning of food, nutrition :-

🍇 FOOD-ખોરાક

ખોરાક (food) એ કોઈપણ ખાદ્ય સામગ્રી(Edible materials)છે જે શરીરના વિકાસ (Deve[opement), સમારકામ (Repair) અને જાળવણી (Maintenace)ને ટેકો આપે છે.

કોઈપણ ખાદ્ય પદાર્થ કે જેનો આપણે રોજિંદી ન્યુટ્રીશન ની જરૂરિયાતને પૂરી કરવા માટે લઈએ છીએ કે ખાઈએ છીએ જેને ફૂડ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે

ખોરાક શરીરમાં શું કરશે તેનો આધાર ખોરાકમાં કયા પ્રકારના પોષક તત્વો રહેલા છે એટલે કે ન્યુટ્રીએન્ટ રહેલા છે તેના ઉપર આધાર રાખે છે શરીર આ પોષક તત્વોનો ઉપયોગ તેના વિકાસ અને હેલ્ધી રાખવા માટે અને મજબૂત બનાવવા માટે ઉપયોગ કરે છે. શરીર માટે જરૂરી બધા જ પોષક તત્વો તેમને ખોરાક દ્વારા મળે છે

➤ તે જીવનની મૂળભૂત આવશ્યકતાઓમાંની એક છે.

➤ તે પોષણની આપણી દૈનિક જરૂરિયાતને પૂર્ણ કરે છે.

➤ તે તમામ પ્રવૃત્તિઓ માટે ઉર્જા પ્રદાન કરે છે.

➤ જ્યારે આપણે બીમાર પડીએ છીએ ત્યારે રોગો સામે લડવામાં મદદ કરે છે.

🍇NUTRITION–પોષણ

પોષણ એ પ્રક્રિયા છે જેના દ્વારા શરીર તેની વૃદ્ધિ અને જાળવણી અને સ્વસ્થ જીવન માટે ખોરાક નો ઉપયોગ કરે છે. ન્યુટ્રીશન એ એક કોમ્બિનેશન ધરાવતો પ્રોસેસ છે કે જેમાં લિવિંગ ઓર્ગેનિઝમ ખોરાક મેળવે છે અને તેમાંથી મળેલા મટીરીયલ્સ નો ઉપયોગ તેના વૃદ્ધિ અને તેના રીપેરીંગ માટે કરે છે

➤ પોષણ તે વિજ્ઞાન છે જે જાળવણી, વૃદ્ધિ, પ્રજનન, આરોગ્ય અને રોગના સંબંધમાં ખોરાકમાં પોષક તત્વો અને અન્ય પદાર્થોની ક્રિયાપ્રતિક્રિયાનું વર્ણન કરે છે.

➤ તેમાં ખોરાકનાં સેવન, પાચન, શોષણ અને ઉત્સર્જનનો સમાવેશ થાય છે.

🍇 Nutrient – ન્યુટ્રીઅન્ટ

આ ખોરાકના ઘટકો છે જે ટકી રહેવા અને વૃદ્ધિ માટે જરૂરી છે.

પ્રકારો:

✓સૂક્ષ્મ પોષકતત્ત્વો (Micro-Nutrient)-Vitamins અનેMinerals ઓછી માત્રામાં જરૂરી છે

✓ મેક્રોન્યુટ્રિઅન્ટ્સ (Macro–Nutrient) – Protein, Carbohydrate,Fat મોટી માત્રામાં જરૂરી છે

જો તેનીઅછત થાય તો ઉણપ (Deficiency) તરફ દોરી શકે છે

ડાયટ માં બધા જ food factors જેમ કે પ્રોટીન (દાળ, કઠોળ), ફેટ (ઘી, તેલ, માખણ), કાર્બોહાઈડ્રેટ (રોટલી, ભાત), વિટામિન્સ (ફળો, લીલા શાકભાજી), મીનરલ્સ  (લીલા શાકભાજી) અને પાણી પુરતા પ્રમાણ માં લેવુ જરૂરી છે. daily routine માં લેવામાં આવતો ખોરાક શરીરને એનર્જી અને કેલરી પાડવા માટે સક્ષમ હોવો જોઈએ.જેને ન્યુટ્રીઅન્ટ કહે છે

🍈 b) Food Habits and customs (ખોરાકની આદતો અને રીતરિવાજો)

આપણા દેશમાં જુદા જુદા અને વિવિધતા ધરાવતા લોકો રહે છે તેથી તેમની ખોરાકને સિલેક્ટ કરવાની રાંધવાની serve (સર્વ ) કરવાની અને ખાવાની રીતો અલગ અલગ હોય છે

તેઓ કેમ ખાય છે, કેવી રીતે ખાય છે અને કયો ખોરાક ખાય છે તે પણ તેના હેબિટ અને કસ્ટમ્સ પર આધારિત છે

આપણા દેશ માં ફેમિલી અનુસાર જુદા -જુદા ફૂડ નો ઉપયોગ થાય છે.

🍉 c) write a Factors affecting nutrition(ન્યુટ્રીશન પર અસર કરતા પરિબળો સમજાવો)(IMP)

1. Age / Developement ઉંમર/વિકાસ

• ઝડપી વૃદ્ધિના સમયગાળામાં (દા.ત. બાલ્યાવસ્થા અને કિશોરાવસ્થા) લોકોમાં પોષક તત્વોની જરૂરિયાત વધારે હોય છે.
• બીજી બાજુ વડીલો (વૃદ્ધાવસ્થા)ને ઓછી કેલરી અને આહારમાં ફેરફારની જરૂર હોય છે.

૨.Gender (જાતિ)

• શરીરની રચના અને પ્રજનન કાર્યોને કારણે પુરુષો અને સ્ત્રીઓ માટે પોષક તત્વોની જરૂરિયાતો અલગ અલગ હોય છે.
• પુરુષો – મોટા બોડી માસને કારણે કેલરી અને પ્રોટીનની વધુ જરૂર પડે છે.
• સ્ત્રીઓ – માસિક ધર્મને કારણે વધુ આયર્નની જરૂર પડે છે.
• સગર્ભા અને સ્તનપાન કરાવતી માતાઓએ કેલરી અને પ્રવાહીની જરૂરિયાતમાં વધારો થાય છે

૩.Ethnicity & Culture (વંશીયતા અને સંસ્કૃતિ)

• ઉત્તર ભારતમાં એક વ્યક્તિ તેના મુખ્ય ખોરાક તરીકે ઘઉં હશે.
• ચોખાની વિવિધતા પણ અલગ છે, કારણ કે તમિલનાડુના લોકો સફેદ ચોખા ખાય છે
• કેરળમાં એક વ્યક્તિ લાલ/બ્રાઉન ચોખા ખાય છે, જે વધુ પૌષ્ટિક હોય છે.
• ભારતમાં મોટા ભાગના સમુદાયો કે જે સ્ત્રીઓ અને છોકરીઓ પુરુષો અને છોકરાઓનું ભોજન સમાપ્ત કર્યા પછી જ ખાય છે.
• શરદી અને ઉધરસથી પીડિત વ્યક્તિ દ્વારા દહીં અને મોસંબીનો ખોરાક લેવામાં આવતો નથી.

4.સામાજિક પરિબળો/અંધશ્રદ્ધા

• ઘણા લોકો અંધશ્રદ્ધામાં માને છે અને અમુક ખોરાક ટાળવાનો પ્રયાસ કરે છે.
• ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન પપૈયાને ટાળવામાં આવે છે, કારણ કે તે ગર્ભપાતનું કારણ માનવામાં આવે છે.
• સગર્ભા સ્ત્રીઓ ગોરા બાળક માટે કેસર વાળું દૂધ પીવે છે.

5.Religious Factors (ધાર્મિક પરિબળ)

• ઘણા હિંદુઓ શાકાહારી છે.
• જૈનો સૂર્યાસ્ત પછી ભોજન કરતા નથી.
• મુસ્લિમોને ડુક્કરનું માંસ ખાવાની મનાઈ છે.
• હિંદુઓ બીફ ખાતા નથી

6.Traditional Factors (પરંપરાગત પરિબળો)

• પરંપરાગત રસોઈ પ્રથા પણ સંતુલિત આહાર પ્રાપ્ત કરવામાં અવરોધ તરીકે કામ કરે છે.
• ભૂતપૂર્વ- પોલિશ્ડ ચોખાનો ઉપયોગ
• ચોખાનું પાણી કાઢી નાખવું
• શાકભાજીને ઉકાળવાથી પોષક તત્વોની મોટી ખોટ થાય છે.
• ઉપવાસ કરવો

7.Economical Factors (આર્થિક પરિબળો)

• ખોરાકની પસંદગી પોષણક્ષમતા પર આધારિત છે.
• દૈનિક વેતન મેળવનાર વ્યક્તિ ફળો અને શાકભાજી કરતાં મુખ્ય ખોરાક પર વધુ ખર્ચ કરશે.
• તેઓ અનાજ, ઓછી કિંમતના લીલા પાંદડાવાળા શાકભાજી અને મૂળ અને કંદ પર આધાર રાખે છે. એક rich વ્યક્તિ વિવિધ પ્રકારના ખોરાક લે છે.

8.Geographical area (ભૌગોલિક વિસ્તારો)

કર્ણાટક, કેરળ, ગોવા અને પશ્ચિમ બંગાળના દરિયાકાંઠાના વિસ્તારોમાં લોકો મોટા પ્રમાણમાં દરિયાઈ ખોરાક લે છે.

• દક્ષિણ ભારતમાં ચોખા મુખ્ય ખોરાક છે (આંધ્ર પ્રદેશ, કેરળ, તમિલનાડુ)
• ઘઉં ઉત્તરીય અને પૂર્વીય પ્રદેશોનો મુખ્ય ખોરાક છે. કારણ કે સમશીતોષ્ણ પ્રદેશોમાં ઘઉં મુખ્ય પાક છે.

9.Life Style (લાઇફ સ્ટાઇલ)

• ફૂડ ફોર્મ્સ , તહેવારો, પાર્ટીઓ અને ઉજવણીનો ભાગ.
• વ્યક્તિ જે રીતે તેનું જીવન જીવે છે તે તેની ખાદ્ય આદતોને પ્રભાવિત કરે છે.
• કામની દિનચર્યા અને કામ પરનો સમય પણ ખોરાકની આદતોને અસર કરે છે

10.Other Factors (અન્ય પરિબળો)

• આરોગ્ય સ્થિતિ
• ખેતી
• ઉપલબ્ધતા
• શિક્ષણની સ્થિતિ

🍌 d) Changing concepts in food and
nutrition.(ખોરાક અને પોષણમાં બદલાતી વિભાવનાઓ)

• હાલમાં ફૂડ અને ન્યુટ્રિશન ની બાબતોમાં ઘણા કન્સેપ્ટમાં ઘણા વર્ષોથી ચેન્જીંગ જોવા મળે છે
• લોકો શરૂઆતમાં માત્ર મેક્રો ન્યુટ્રીયંટ ઉપર જ ધ્યાન આપતા હતા પરંતુ હવે માઇક્રો ન્યુટ્રીયંટ પર ધ્યાન આપતા થયા છે
• હરિયાળી ક્રાંતિ ના કારણે લોકો ની ખેતી કરવાની પ્રેક્ટિસમાં ઘણો સુધારો આવ્યો છે જેથી સારા પાકને મેળવી શકાય છે
• લોકો જૈવિક ખાતરોનો ઉપયોગ કરીને સારી ખેતપેદાશ મેળવી રહ્યા છે
• બીજનું હાઇબ્રિડેશન થવાથી તેની ઉત્પાદકતા અને ન્યુટ્રીશન વેલ્યુ માં વધારો થયો છે
• વાઈટ રીવોલ્યુશન
• જેમાં દૂધની સહકારી મંડળીઓ બનવી
• દૂધ અને તેની જુદી જુદી પ્રોડક્ટ ને અવેલેબલ બનાવવી
• લોકોમાં હવે ફૂડ અને ન્યુટ્રીશન નું હેલ્થ માટે કેટલું જરૂરી છે તેના વિશે તેમને રીયલાઈઝેશન થયેલું છે

🍎 e) Relation of Nutrition to Health (પોષણ અને આરોગ્ય નો સબંધ )

Relationship of ન્યુટ્રીશન to health.

Good ન્યુટ્રીશન એ હેલ્થનું બેજીક કમ્પોનેટ છે. ન્યુટ્રીશનમાં હેલ્થ સાથેનો સંબંધ નીચેની baabto દ્વારા સમજી શકાય તેમ છે.

(1) Growth & Development (વૃદ્ધિ અને વિકાસ ):-

ગર્ભાવસ્થાથી લઈ મૃત્યુ સુધી વ્યકિતનો શારીરીક અને માનસિક વૃદ્ધિ અને વિકાસ માટે સારૂ ન્યુટ્રીશન ખુબ જ જરૂરી છે. ખોરાકની ઉણપ હોય તો વ્યકિતનો વૃદ્ધિ અને વિકાસ બરાબર થતો નથી.

(2)Specific deficiency (ચોક્કસ ઉણપ ):-

અપુરતા ખોરાક ને લીધે વ્યકિતમાં ખાસ પ્રકારની ખામીઓ અને રોગો થતા જોવા મળે છે. દા.ત. વિટામીન-એ ની ઉણપથી રતાઘણાપણું, આયર્નની ખામી થી એનેમીયા કેલ્શીયમની ખામીથી હાડકાંનીતફલીકો વગેરે. આમ ન્યુટ્રીશન વ્યકિતની તંદુરસ્તી સાથે સીઘો સંબંઘ ઘરાવે છે.

(3) Resistance to infection (ચેપ સામે અવરોધ ):-

વ્યકિતને કોઈ પણ રોગનો ચેપ લાગતો અટકાવવામાં પણ અમુક પોશક તત્વો અગત્યનો ભાગ – ભજવે છે. જેમ કે વિટામીન-સી, વિટામીન-ડી, પ્રોટીન, મીનલ્સ વગેરે.

(4) Mortality & Morbidity (મૃત્યુ દર અને માંદગી દર ):-

અપુરતા ખોરાક ને લીધે નાના બાળકોમાં પ્રોટીન કેલરી માલટ્રીશનના કારણે મેરાસમસ(Marasmus) અને કવોશ્યોરકર (kwashiorkor ) નામના રોગો થાય છે. જેથી માંદગી અને મૃત્યુ નું પ્રમાણ નાના બાળકોમાં વધુ જોવા મળે છે.