પ્રાથમિક સારવાર એટલે શુ?:અકસ્માત આવી પડેલી બીમારી જે શારીરીક હોય જેવી કે સ્થભંગ, રક્તસાવ કે પછી દાઝી જવુ એ સમયે હાજર રહેલ વ્યક્તિ, ડોક્ટર આવે તે પહેલા આપી શકે એવી સારવાર એટલે પ્રાથમીક સારવાર એટલે પ્રાથમિક આપી શકે એવી સારવાર એટલે પ્રાથમિક સારવાર.

પ્રાથમિક સારવાર માટેના હેતુઃ-

• ૧) વ્યક્તિને ભયજનક પરિસ્થિતિમાંથી દૂર કરવી
• 2) દુઃખાવામાં રાહત,
• ૩) જિંદગી બચાવવી,
• ૪) દર્દીને વધારે તકલીફ ન થાય કે બીમારી વધે નહિ એ જોવાની ફરજ,
• ૫) બને એટલી ત્વરાથી તબીબી સહાય મેળવી આપવી.

-પ્રાથમિક સારવાર કરનારના ગુણોઃ-:પ્રાથમિક સારવાર આપવા માટે વૈજ્ઞાનિક કે મેડિકલ લાઈનનો અભ્યાસ જરૂરી નથી, જે કોઈ પ્રાથમિક સારવારના સિંદ્ધાંતો સમજી શકે એ યોગ્ય વ્યક્તિ ગણાય. તેમ છતા તેનામાં અમુક ગુણહોવા એ જરૂરી છે જેવા કે ઃ-

• (૧) પોતાનામાં આત્મવિશ્વાસ
• (૨) ગમે તે પરિસ્થિતિમાં ઠરેલ રહેવું –
• (૩) તીક્ષ્ણ નિરીક્ષણ શક્તિ
• (૪) કઈ (Injury) ઈજાને પ્રથમ મહત્વ આપવું એની જાણ 3
• (૫) ટોળાને શાંત રાખવું
• (૬) ભેગા થયેલા ટોળામાંથી જ મદદ મેળવવી
• (૭ ) પોતાની આવડતની હદ ખબર હોવી કે જેથી સગા વહાલાને ખોટુ આશ્વાસત ન આપ્યા કરે
• (૮) જો દર્દી મરી ગયો છે. એમ લાગે તો પણ કુનેહ પુર્વક તે કહેવાનું ટાળવું
• (૯) પ્રાથમિક સારવાર આપવાની સુઝ
• (૧૦) સમયનું બંધન ન હોવુ.

– પ્રાથમિક સારવારના સોનેરી નિયમો:-

પ્રાથમિક સારવારના સોનેરી નિયમો મુખ્યત્વે નીચે મુજબ

• (૧) લોહી વહેતું અટકાવવું. છે.
• ર) શ્વાસ અવરોઘ દુર કરવો અથવા કૃત્રિમ શ્વાસોશ્વાસ આપવો.
• (૩) દર્દીને ભાનમાં હોય તો હિંમત અને આશ્વાસન આપવા,
• (૪) જોખમકારક પરિસ્થિતિમાંથી દર્દીને દુર લઈ જવો
• (૫) પીડામાં રાહત રહે તેમ કરવું
• (૬) શરીરનું ઉષ્ણતાપમાન જાળવી રાખવું
• (૭) શરીરમાંથી વહી ગયેલા પ્રવાહીને ભરપાઈ કરવુ.
• (૮) તાત્કાલિક વૈદકીય રાહત પહોંચાડવા પ્રયત્નો કરવા વગેરે

પ્રાથમિક સારવારના આટલા મુદ્દા ધ્યાનમાં રાખવામાં આવે તો અકસ્માતમાં સપડાયેલ વ્યકિત માટે સારવાર કરનાર ઘણું કરી શકે.

પ્રાથમિક સારવારના સિંદ્ધાત

• ૧) અકસ્માતના સ્થળે જલદી પહોંચવું જોઈએ
• ર) બિન જરૂરી સવાલો ન પુછવા
• ૩) જે કાંઈ (Injury) ઈજા કે બીમારી હોય તેનું કારણ બને એટલી જલદીથી જાણવું.
• ૪) જેનાથી (Injury) ઈજા થઈ હોય એવી વસ્તુ તાકીદે દૂર કરવી કે વ્યક્તિને તેથી દૂર કરવી જેમકે દાઝી ગઈ હોય એ વ્યક્તિને તેથી દૂર કરી પાણી રેડવું, ઈલેકિટ્રક શોક લાગ્યો હોય તો ઈલેકિટ્રસિટી થી લાકડીની મદદથી દૂર કરવો.
• ૫) દર્દી બેભાન જો કે અર્ધભાનમાં કે જીવીત છે કે મૃત્યુ પામ્યો છે.
• ૬) કઈ સારવાર પહેલા કરવી તેની સુઝ : જેમકે પહેલા હદયની ગતિ બંધ હોય તો ચાલુ કરવા પ્રયત્ન કરવો, શ્વાસોચ્છવાસ નિયમિત કરવો કે પછી રકતસ્રાવ થતો હોય તો તે બંધ કરવા પ્રયત્ન કરવો વગેરે.
• ૭) તબીબી સારવાર મેળવવી
• ૮) દર્દીની વિગતો જાણીને નોંધ કરવી
• ૯) દર્દીને વધારેમાં વધારે રાહત રહે એમ રાખવો
• ૧૦) હાજર વસ્તુમાંથી જરૂરી સાધનની સગવડ કરી લેવી, જેમ કે રકતસ્રાવ થતો હોય તો પાટાપિંડીની રાહ ન જોતા રૂમાલનો ઉપયોગ કરવો.
• ૧૧) દર્દી ભાનમાં હોય તો એને શાંતવન આપવું.

– પ્રાથમિક સારવારની જરૂર ક્યાં ક્યાં પડી શકે ?

અકસ્માત ગમે ત્યાં થઈ શકે જેમ કે ઘરમાં કે રસ્તા પર, કામ કરવાના સ્થળે કે પછી કુદરતી હોનારત થવી, દાઝવું (સળગી જવું) ઈલેકિટ્રક શોક, વીંછી કે સાપનો ડંખ વિગેરે. પ્રાથમિક સારવાર જાણનાર વ્યક્તિ હંમેશા અકસ્માતના સ્થળે હાજર હોય એ જરૂરી નથી. એવે વખતે સ્થળ પર પહોંચી ને તાબડતોબ ઈજાની વિગતો જાણવી જોઈએ જેવી કે

• ૧) અકસ્માત ક્યારે થયો?
• ર) કેવી રીતે થયો?
• ૩) માથાને કોઈ ઈજા પહોંચી છે કે નહિ ?
• ૪) દર્દી ભાનમાં છે કે બે ભાન ?

શ્રર્દીની હાલત ઉપરથી વિગતો દર્દી પાસેથી કે આજ()બાજુ હાજર વ્યક્તિ પાસેથી જાણી લેવી .

દર્દીની ફરિયાદ ઉપરથી ઈજાનું કારણ જાણવું સહેલુ પડે. પછી દર્દીની નાડી, શ્વાસોચ્છવાસ, ફિકાસ, – રક્તસ્રાવ, અસ્થિભંગ વગેરે બાબત તપાસવી.

નાડી :- જો હૃદયની ગતિ બંધ થઈ ગઈ હોય તો નાડી બંધ થઈ જાય. જે હ્રદયના ભાગ ઉપર (છાતી) માલિસ કરવાથી ચાલુ થઈ શકે, નાડી દુર્બલ અને ત્વરિત ગતિથી ચાલતી હોય તો રક્તસ્રાવની શક્યતા હોઈ શેકે, જ્યારે નાડી બરાબર ચાલતી હોય તો દર્દીને આશ્વાસન પ્રેમથી આપી શકાય

શ્વાસોચ્છવાસ :- ઝડપી છે, મંદ છે કે નથી. ધમણની માફક હાંફવું એ ત્વરિત ઉપાય માંગી લેછે.

ફિકાશ :- આંખો, જીભ કે નખ ફિક્કા હોવા એ વધારે રક્તસ્રાવની નિશાની છે.

ભૂરાશ :- જીભ, હોઠ કે નખની ભૂરાશ પ્રાણવાયુની (Oxygen) જરૂર દર્શાવે છે.

રક્તસ્રાવ :- નાક, કાન, મોઢામાંથી કે ઈજાગ્રસ્ત ભાગમાંથી રક્ત આવે છે કે નહિ તે જોવું.

દાઝવુ :- (Burns) જોઈને જ ખબર પડી જાય.

ઝેરીઅસર :- ઝેરની વિચિત્ર વાસ કે કપડાં પર પડેલા ડાઘા પરથી ખ્યાલ આવે. નકામાં સવાલોમાં વખત બગાડયા વગર જરૂરી સવાલ જવાબ કરી તાત્કાલિક સારવાર શરૂ કરવી .

પ્રાથમિક સારવારના સાધનો

પ્રાથમિક સારવારના સાધનોની પેટી દવાવાળા (Chemist) દુકાને થી ખરીદીને યોગ્ય સ્થળે રાખવી જોઈએ. એમાં મુખ્યત્વે નીચે દર્શાવેલી વસ્તુઓ હોવી જોઈએ.

• (૧) જંતુરહિત કરેલી ૫ સે.મી. થી ૧૦ સે.મી.ની પટ્ટીઓ
• (ર) ર સે.મી. થી માંડીને ૧૦ સે.મી. પહોળાઈની પટ્ટાઓ
• (૩) હવે સહેલાઈથી ઉપલબ્ધ (Johnson) ની જુદી જુદી માપની પટ્ટીઓ (Adhesive Tapes)
• (૪) રૂ (cottan)
• (૫) કાતર, (Safety Pin) સેફટી પીન વગેરે.
• (૬) ૧ ચો.મિ.ના સ્વચ્છ, ઈસ્ત્રી કરી વાળેલા ટુકડા જે ઝોળી, આધાર (Slings) તરીકે વાપરી શકાય.
• (૭) પેપર અને પેન (બોલપેન વગેરે) દર્દીની વિગત નોંધવા
• (૮) જીભ દબાવવા માટે (Tongue depressor) ટંગ ડીપ્રેશર
• (૯) વાયુની અવર જવર માટે (Airway) એઈર વે
• (૧૦) અસ્થિભંગની શક્યતા લાગે ત્યાં વાપરવા (splint) પાટિયુ, પેપર વગેરે
• (૧૧) તાવ માપવા માટે (Thermometer) થર્મોમીટર
• (૧૨) રક્તસ્રાવ બંધ કરવા (Tourniquet) ટોર્નીકેટ
• (૧૩) રબરનું મેકીન્ટોસ (મેણતું)
• (૧૪) દીવો અથવા માચીસ
• (૧૫) આંખમાં ટીપાં મુકવાની નળી

આ ઉપરાંત જરૂરી દવાઓ રાખી શકાય. વારેઘડીએ જરૂરી એવા (Antiseptics) એન્ટીસેપ્ટીક તેમજ (Disinfectant) ડીસઈન્ફેકટન્ટ નીચે પ્રમાણે છે.

1) ડેટોલ (Dettol) :- ઘાને સાફ કરવા માટે ર-૪ ચમચી ૧/ર લીટર પાણીમાં મિશ્રણ કરી વાપરવું.

(2) સાવલોન :- એ પણ ડેટોલની જગ્યાએ વાપરી શકાય()પ્રમાણ ર લિટર પાણીમાં ૧/રથી ૧ ચમચી.

(3) પોટેશીયામ પરમેગ્નેટ : એ ગળાના રોગોમાં કોગળા કરવા તેમજ સર્પદંશમાં વાપરી શકાય. પાણીને જંતુરહિત કરવામાં પણ વાપરી શકાય

(4) સ્પીરીટ :- ત્વચા તેમજ ઈન્જેક્શનના બલ્બને જંતુરહિત કરવા.

(5) બોરીક એસીડ :- એ ૫% પ્રવાહીના રૂપમાં મોઢાની સંભાળ માટે કે પછી ત્વચા પર થયેલા સોજા કે ધાને ધોવામાં વપરાય છે.

(6) આયોડીન:- ત્વચાને જંતુરહિત કરવા માટે કે સાધારણ ધાને રૂઝાવવા માટે વાપરવું સલાહ ભર્યુ સુધારેલા સ્વરૂપમાં બીટાડીન /Povidone રૂપે એ વધારે સુગમ પડે છે.

(7) મરક્યુરોકોમ (લાલ દવા) :- સાધારણ જંતુરહિત તરીકે પહેલા એનો ઘણો ઉપયોગ થતો હતો

(8) એક્રીફલેવીન :- ઘાને રૂઝાવવા માટે જંતુઘ્ન તરીકે ઉપયોગી છે.

(9) નાઈટ્રો ફયુરાઝોન :- જંતુઘ્ન તરીકે ઘાને રૂઝાવવા ઉપયોગી છે.

(10) હાઈડ્રોજન પેરોક્સાઈડ :-ઘાને પ્રાથમિક રીતે ધોવા માટે વપરાય છે. જે વાપરવાથી ઘામાં પોપડા વગેરેને છૂટા કરે છે. અને ઘાને સ્વચ્છ કરે છે.

(11) સીલ્વર નાઈટ્રેટ :- જ્યારે કોઈ ઘામાં રૂઝ ન આવતી હોય તો એની ધાર પર અમુક પડ બાઝી જાય છે. જેના ઉપર સીલ્વર નાઈટ્રેટ લગાડવાથી છુટું પડે છે અને ઘા ને રૂઝવવામાં મદદ કરે છે.

(12) જેન્સીયન વાયોલેટ :- મોઢામાં ચાંદા પડયા હોય કે પછી ધા ઉપર ફંગસ (Fungus infection) થઈ ગયા હોય ત્યારે ઉપયોગી.

(13) કાર્બોલિક એસિડ :- કૂતરાના કરડવાથી કે સર્પદંશથી થયેલ ઘાને બાળી નાખવા ઉપયોગી. કાતર કે ચપ્પુ જેવા ધારદાર સાધનને જંતુમુક્ત કરવામાં પણ ઉપયોગી છે.

Mobilization of Resources:-

Community Emergencies:-સામાજીક કટોકટી એટલે કોઈપણ અણઘારેલો બનાવ. જે અકસ્માત, ઓચિંતા કોઈ ઘર,બાંઘકામ કે ભેખડ વગેરે પડવાથી,વાવાઝોડું,પુર, આગ, ઘરતીકંપ જેવી કુદરતી આફતોથી, હુલ્લડ, મારામારી જેવી માનવ સર્જિત આફતો વગેરે જેવા અનેક કારણોથી વ્યકિતનો જાન જોખમમાં મુકાય છે.

આફતો (Calamities):- મનુષ્યનું જીવન ફક્ત અકસ્માતોથી જ ગ્રસ્ત નથી. કુદરતી અને મનુષ્ય આફતોની પણ તેના પર અસર થાય છે.

• (૧) પુર
• (ર) તોફાન
• (૩) ધરતીકંપ
• (4) દુકાળ
• (5) લુ
• (૬) ઠંડીનું મોજુ
• (૭) યુધ્ધ
• (૮) રેલ્વે, વિમાન, વહાણને થતા અકસ્માત
• (૯) મોટી આગ
• (૧૦) મકાન બેસી જવુ (પડી જવુ)
• (૧૧) ચેપી રોગો-મહામારી, કોલેરા, પ્લેગ, કમળો, ટાઈફોઈડ
• (૧૨) ભોજનમાં ઝેરી અસરવાળા પદાર્થ
• (૧૩) દારૂની ઝેરી અસર

આવી પરિસ્થતિમાં એકી સમયે મોટા પ્રમાણમાં લોકો સપડાય છે. એકી સમયે એટલા મોટા પ્રમાણમાં લોકો સપડાય છે. એકી સમયે એટલા મોટા પ્રમાણમાં બધાને પ્રથમોપચાર કરવો કઠણ કામ છે. આફતગ્રસ્ત સ્થાન પર પ્રથમોપચાર કેન્દ્ર ઉભુ કરવું જરૂરી બને છે. બીજેથી મદદ મંગાવવી અને હરતા ફરતા દવાખાના ઉભા કરવાની જરૂર પડે છે. અહીં પણ વધુ વ્યક્તિઓ આફતનો ભોગ બની હોવા છતા પ્રથમોપચારના સિંદ્ધાંતો એ જ રહે છે. અને તે આ પુસ્તકમાં લંબાણથી વર્ણવેલા છે.

નીચે જણાવેલ સંસ્થાઓ તરફથી મદદ મળી શકે છે.

• (૧) સરકારી હોસ્પીટલો અને દવાખાના
• (ર) જીલ્લા પરિષદ
• (૩) મહાનગર પાલિકા
• (૪) ખાનગી દવાખાના તથા હોસ્પીટલો
• (૫) રેડ ક્રોસ
• (૬) પોલીસ ખાતું
• ૭) લશ્કર
• (૮) સ્કાઉટ અને ગાઈડ
• (૯) હોમગાર્ડ
• (૧૦) ખાનગી કલબો જેવી કે લાયન્સ કલબ, રોટરી કલબ
• (૧૧) યુનિસેફ, (UNICEF), વિશ્વ સ્વાસ્થ્ય સંસ્થા (ડબલ્યુ. એચ. ઓ.) W.H.O
• (12) 108 Emergency Ambulance Services.

એમ્બ્યુલસ સેવાઃ-

• એમ્બ્યુલસ સેવા એ લોકોપયોગી સેવા છે. એમ્બ્યુલસ એ એક મેટાડોર યા એવું વાહન છે જેમાં દર્દીને આરામથી સુવાડીને લઈ જઈ શકાય. એને પાછળની બાજુ પુરેપુરા ખુલે તેવા દરવાજા હોય છે, જેથી દર્દીને સ્ટ્રેચરમાં સુવાડીને અંદર લઈ જઈ શકાય.
• સ્ટ્રેચરને અંદર લઈ ગયા પછી તેની બઘી બાજુ જરૂરી જગ્યા હોય છે જ્યાં ડોકટર, નર્સ અને સ્ટ્રેચર લઈ જનારા બેસી શકે. સ્ટ્રેચર મુખ્યત્વે જમણી બાજુ મુકવામાં આવે છે. એમ્બ્યુલસમાં બે લોખડના સળિયા સમાંતર જોડેલા હોય છે. જેના પર સ્ટ્રેચર બહુ જ સહેલાઈથી અંદર લઈ શકાય યા બહાર કાઢી શકાય.
• દર્દીને એમ્બ્યુલસમાં પહેલાં માથા તરફથી અંદર લઈ જવાય છે જેથી તેની જમણી બાજુમાં રહેલા ડોકટરો, નર્સો દર્દીને પ્રાથમિક સારવાર આપી શકે. પ્રેમ્બ્યુલસમાં ભરપુર માત્રામાં તાત્કાલિક જરૂરીયાતની દવાઓ અને ફર્સ્ટએઈડ કીટ રાખવું ખાસ જરૂરી છે.
• મોટી એમ્બ્યુલસમાં તાત્કાલિક શસ્ત્રક્રિયા (ઓપરેશન) કરવાની બઘી સગવડ ઓપરેશન ટેબલ સાથે હોય છે. આ મોટી એમ્બ્યુલસ ખરી રીતે હરતું ફરતું દવાખાનું હોય છે. જે આજુબાજુના વિસ્તારો અને શહેરી ઝુપડપટી વિસ્તારના દર્દીઓને સેવા આપે છે.
• એમ્બ્યુલસના વાહન ઉપર આગળની બાજુ પર ઝબુકતી લાઈટો અને સાયરન લગાડેલા હોય છે. એમ્બ્યુલસનો રંગ સફેદ હોય છે અને તેની બાજુ અને પાછળ લાલ રંગમાં પ્લસ (+) ની નિશાની હોય છે. જેથી તે જલ્દી ઓળખાઈ આવે છે.
• એમ્બ્યુલસ શબ્દ પણ બઘી બાજુ લખવામાં આવે છે. આ બઘી વસ્તુઓ અત્યંત જરૂરી છે જેથી રસ્તા પર બીજા વાહનો કરતા તાત્કાલિક સંજોગોમાં પસાર થવાની પ્રાથમિકતા આપી શકાય છે. જેથી દર્દીને જલ્દીમાં જલ્દી હોસ્પીટલ યા નર્સંગહોમમાં પહોંચાડીને વઘુમાં વધુ ત્વરાથી સારવાર આપી તેનો જીવ બચાવી શકાય, એમ્બ્યુલસ પર સ્પષ્ટ “એમ્બ્યુલસ ”એ અક્ષરો લાલ રંગે રંગેલા હોય છે.
• જ્યારે ગંભીર દર્દીઓને હોસ્પીટલ લઈ જવાતા હોય છે ત્યારે ખાસ કરી એમ્બ્યુલસ માટે ટ્રાફિકના નિયમો લાગુ પડતાં નથી. યુધ્ધના સમયમાં યુધ્ધ મેદાનમાં જખ્મીને લઈ જતી એમ્બ્યુલસો પર કોઈ હુમલા થતા નથી .
• એમ્બ્યુલસ સર્વિસ રાત દિવસની અવિરત સેવી છે. પ્રત્યેક પ્રાથમિક સારવાર કરનાર પાસે એમ્બ્યુલસ સર્વિસોનું એક લીસ્ટ હોવું જરૂરી છે. આવા લીસ્ટો સ્થાનિક ટેલીફોન ડીરેકટરીમાંથી મળી શકે છે.

→ Bandaging & Splinting:-

કોઈ ધા યા ઈજા પામેલા ભાગને ઢાંકવાની ક્રિયાને પાટો બાંધવો (પાટાપીંડી કરવી) કહે છે તેના હેતુ નીચે પ્રમાણે છે.

• (૧) જખમને ચેપ લાગતો અટકાવવો
• (ર) જખમી ભાગને આધાર તથા આરામ આપવો
• (૩) કોટનવુલની ગાદી, ગોઝ કે ખપાટીયુ તેની જગ્યાએ રહે.
• (૪) રક્તસ્રાવ રોકવો
• (૫) અસ્થિભંગ કે ખડી ગયેલા હાડકાને સ્થિર કરવા
• (૬) પીડા અટકાવવા ઈજા પામેલા ભાગને સ્થિર કરવા

પાટાના ઘણા પ્રકાર છે. જો વર્ક (Roller bandages) વીટા પાટા, ત્રિકોણ પાટા, બહુ પુંછડીયા (Many Tail) પાટા (પેટ માટે), ચાર પુંછડીયો પાટો (હડપંચી માટે), T આકારનો પાટો ગુદા (Perineum) તથા વૃષણવાળા ભાગ માટે. પાટા રુ, શણ, ઉન અથવા ખાસ કાપડ માંથી બનાવેલા હોય છે. જેવાકે સ્થિતીસ્થાપક પાટો, ક્રેપ પાટો વગેરે.

નીચે કોઠામાં જણાવ્યા પ્રમાણે શરીરના જે ભાગને પાટો બાંધવો હોય તે મુજબ પાટાની લંબાઈ તથા પહોળાઈ હોવી જોઈએ.

ભાગ પહોળાઈ (સે.મી.) લંબાઈ (મીટર)

• માથું 6-7 4-6
• છાતી 10-15 6-8
• હાથ 5-6 3-4
• જાંઘ 8-9 4
• પગ 6-8 4
• આંગળા 2-5 2
• કાંડું 5 3
• હાથનો પંજો 5 3

પાટો બાંધતી વખતે અમુક નિયમો પાળવા જોઈએ.

(૧) પાટો યોગ્ય (માપ) પરિણામો હોવો જોઈએ.

(ર) દર્દી આરામદાયક સ્થિતીમાં રાખવો.

(૩) જ્યારે પાટો બાંધતા હો ત્યારે ધવાયેલા ભાગને ટેકો આપતા રહો

(૪) પાટો બાંધતી વખતે તમારો ચહેરો દર્દી સામે રહેવો જોઈએ. માથાનો પાટો આમાં અપવાદ છે

(૫) જમણા અંગ પર વીટા પાટો બાંધવાનો હોય તો ડાબા હાથમાં વીટો પકડો અને ડાબા અંગ . પર વીટા પાટો બાંધવાનો હોય તો જમણા હાથમાં વીટો પકડો.

(૬) જે ભાગ પર પાટો બાંધવાનો છે તેને પ્રથમ રૂથી વીંટીલો. આથી પાટો સરકશે નહીં અને કાપા પડશે નહિ.

(૭) ધવાયેલી જગ્યાના બાહ્ય ભાગ પર પાટાનો છેડો રાખો અને પાટો ધા ઉપર બે વખત ફેરવો

જેથી તે જગા છોડે નહીં.

(૮) વીંટા પાટો નીચેથી ઉપર લેવો અને અંદરથી બહાર લેવો.

(૯) જ્યારે પાટો બાંધતા હો ત્ યારે એક આંટો માર્યા પછી બીજો આંટો એ રીતે મારો કે પહેલો આંટો ર/૩ ઢંકાઈ જાય. આ રીતે વીંટા પાટા શરીરના ઘણા મોટા ભાગ પર બાંધી શકાય.

(૧૦) પાટો બહુ કઠણ કે બહુ ઢીલો ન બાંધવો.

(૧૧) પાટો બંધાઈ જાય ત્યારે સેફટીપીન કે ચીકણી પટ્ટીથી છેડો સ્થિર કરી દો અથવા છેડા સામસામે ગોળ લઈ બીજી બાજુએ ગાંઠથી બાંધો.

(12) વીટા પાટો સાદા વળવાળો, ઉંધા વળવાળો કે અંગ્રેજી આંઠડાના આકારનો કે સ્પાઈકા પાટા તરીકે વપરાય છે. (આકૃતિ)

(૧) સાદો વળવાળો પાટો :- આવો પાટો હાથ કે પગ પર જખમી ભાગ પર વીંટવામાં આવે છે.

(ર) અંગ્રેજી (8) આઠડાના આકારનો પાટો :- આ પાટો શરીરના ભાગ પર ત્રાંસો બંધાય છે. અને તે ઉપર નીચે આંટા લેવાયાથી અંગ્રેજી આઠડાના આકારનો દેખાય છે. તે ઘુંટણ અને કોણી પર બાંધવાના કામમાં આવે છે.

(૩) ઉંધા વળનો પાટો :- આ પાટો બાંધવામાં દરેક વળના છેડે પાટાને નીચે ઉલટાવવામાં આવે છે.આ પાટો હાથપગના એ ભાગો પર બંધાય કે જ્યાં અવયવ ઓછાથી વધુ પહોળા થતા હોય.

(૪) સ્પાઈકા આકારનો પાટો :- આઠડાના આકારના પાટાનું આ રૂપાન્તર છે. જે થાપા, ખભા, જાંઘ કે અંગુઠા માટે ઉપયોગમાં લેવાય છે.

આંગળીઓ પર પાટો બાંધવાના રીતઃ-

• (૧) પ્રથમ કાંડા પર પાટાના વળ લો.
• (ર) પછી હાથની પાછળના ભાગથી લઈ આંગળીના ટેરવા સુધી પાટો વીંટો
• (૩) ટેરવાથી આંગળીના મુળ સુધી પાટો વધુ કઠણ બાંધતા જાવ પણ નખ ઉધાડો રાખવો.આથી પાટો વધુ કઠણ બંધાઈ જાય અને લોહી ન ફરે તો નખ ભુરો થઈ જાય તો જોઈ શકાય.
• (૪) ફરી પાછુ હાથના પાછળના ભાગથી કાંડા પર આવી ત્યાં પાટો બાંધી દો.
• (૫) જો ફક્ત ટેરવા પર જ પાટો બાંધવાનો હોય તો વીંટાપાટો આંગળીના મુળથી આગળના ભાગે ટેરવા સુધી સીધો લઈ, ટેરવા પરથી આંગળીની પાછળ લઈ જાવ. પાછો મુળ સુધી લઈ એક બાજુએ લઈ આંગળીના મુળથી શરૂ કરી આંગળી પર આંટા મારો.

હાથ અને ચારેય આંગળા (અંગુઠા સિવાયના)પર પાટો બાંધવાના રીત:–

• (૧) કાંડા પર આંટો લો.
• (ર) હાથની પાછળના ભાગે એક ઉંધા વળનો આંટો લઈ આંગળી(fingers)ઓના ટેરવા ઉપરથી ફેરવી હથેળીમાંથી પાછળના ભાગમાં પાટો લો.
• (૩) હાથને વળ વડે આવરી લો.
• (૪) પાટાને કાંડા પર પુરો કરો.
• (૫) આ માટે આઠડા આકારનો પાટો પણ ચાલે.

અંગુઠો (Thumb) પર પાટો બાંધવાના રીતઃ-

• (૧) શરૂઆત કાંડા પરના વળથી કરો. આકૃતિ ૧૩.૫(પછીના પાના પર)
• (ર) હાથની પાછળથી વળ લઈ અંગુઠા સુધી પંહોચો અને પાછા કાંડા સુધી પાછળથી લઈ પહોંચો.
• (૩) જ્યાં સુધી જખમી ભાગ ઢંકાઈ ન જાય ત્યાં સુધી અંગુઠા પર આજ રીતે આંટા મારતા રહો.
• (૪) જ્યાં સુધી જખમી ભાગ ઢંકાઈ ન જાય ત્યાં સુધી અંગુઠા પર આજ રીતે આંટા મારતા રહો.
  

કાંડાનો પાછળનો ભાગ (Back of the wrist) પર પાટો બાંધવાના રીતઃ-

(૧) કાંડા પર સ્થિર કરવા બે આંટા લો.

પાટો ત્રાંસો લઈ કાંડા પરથી હાથના પાછળના ભાગથી ટચલી આંગળી પાસે લો, હથેળી પાસે આંગળીઓના મુળમાં આડો લો, અને પાછુ કાંડા તરફ ત્રાંસુ લો. આ રીતે જરૂર પ્રમાણે ફેરવતા રહો.

અગ્રહાથ (Fore arm) પર પાટો બાંધવાના રીતઃ-

• (૧) પાટાને કાંડા પર સ્થિર કરો.
• (ર) ઉંધા વળ વાળો પાટો બાંધો, ઉંધો વળ અગ્રહાથના પાછળના ભાગે વાળવો.

કોણી (Elbow) પર પાટો બાંધવાના રીતઃ-

• (૧) પાટાને કોણીની ફરતે સ્થિર કરો.
• (ર) અંગ્રેજી આઠડા (8) ના આકારે પાટો બાંધો આઠડાનો પાટો આગળના ભાગમાં સામસામા આવવા જોઈએ.
  

– કોણીથી ખભા વચ્ચેના ભાગ (Arm) પર પાટો બાંધવાના રીતઃ-

• (૧) કોણી પાસે પાટો સ્થિર કરો.
• (ર) સાદો વળવાળો પાટો બાંધો.

ખંભા પર પાટો બાંધવાના રીતઃ- બગલની તંદુરસ્ત બાજુએથી પાટો બાંધવાનું ચાલુ કરો. છાતી પરથી લઈ ધવાયેલા ખભાને આંટો મારો.

(૧) બગલમાંથી પાટો ફેરવી આગળ છાતી બાજુ કાઢો. ફરીથી તેને ખભા પર ફેરવી વાંસેથી આંટો લઈ છાતી બાજુ કાઢો. ફરીથી તેને ખભા પર ફેરવી વાંસેથી આંટો લઈ છાતી બાજુએ લાવો આ રીતે બીજો આંટો પહેલા આંટા કરતા થોડુક ઉપર આવે તેમ કરો આ રીતે પહેલા પાટાનો ભાગ ટંકાવો જોઈએ.

(ર) જ્યાં સુધી આખો ખભો ઢંકાઈ જાય ત્યાં સુધી પાટો બાંધો.

(૩) પાટાનો છેડો છાતી પર સ્થિર કરો.

માથુ (IHead) પર પાટો બાંધવાના રીતઃ-

૭૦-૮૦ સે. મી. લાંબો વળવાળો પાટો લો અને તેને માથા પર મુકો જેથી બે પટ્ટીઓ કાનની આગળ મોઢા પર સરખી ઝુલે. દર્દીને મદદનીશને આ પટ્ટા સખત પકડવાનું કહો.

• (૧) કપાળ પર વળવાળો પાટો લઈ થોડા આંટા લો.
• (ર) બે માની એક પટ્ટીની નીચેથી આ પાટો કાઢો.
• (૩) એ પાટાને જરાક ત્રાંસો લઈ બીજા કાન પાસેથી પટ્ટીની નીચેથી કાઢો અને કપાળ પાસે આગળ લો.
• (૪) ફરીથી એજ રીતે પહેલી પટ્ટીની નીચેથી પાટો લઈ વધુ ત્રાંસો લઈ માથાના પાછળના ભાગમાં ઉપર ફેરવી બીજા કાન પરથી તે બાજુની પટ્ટીની નીચેથી કાઢી કપાળ બાજુ લો. આ રીતે માથુ ઢંકાઈ જાય ત્યા સુધી પાટો વંટયા કરો.
• (૫) છેવટે ઉભી પટ્ટીના બન્ને છેડા હડપચીની નીચે ગાંઠથી બાંધો .

આંખ (Eye) પર પાટો બાંધવાના રીતઃ- જમણી આંખ માટે પાટાની શરૂઆત કપાળ પર જમણે થી ડાબે વળવાળો પાટો બાંધો.

• (૧) માથાના પાછળના ભાગમાં તેને ત્રાંસો લઈ જમણા કાન પાછળથી આગળ લો અને તે જમણી આંખ પરથી લો.
• (ર) વારાફરતી કપાળ પર અને આંખ પર વળ વાળો પાટો બાંધતા રહેવુ.
• (3) પછીના પાના પર ડાબી આંખ માટે એજ પ્રમાણે પણ ઉભી દિશામાં પાટો બાંધવો.

છાતી (Chest)- વળવાળો પાટો બાંધવાના રીત :-

• (૧) એક મીટર જેટલો પાટાનો શરૂઆતનો ભાગ જમણા કે ડાબા ખભે મુકો.
• (ર) વળવાળા પાટાના કેટલાક આંટા છાતીની ફરતે નીચેથી ઉપર લગાવો.
• (૩) છુટો મુકેલો છેડો જે છાતી પર છે, તેની ઉપર લઈ ખભા પરથી વાંસા પર બીજા છેડા સાથે બાંધો.
  

સ્તન (Breast)પર પાટો બાંધવાના રીતઃ-

• (૧) જમણા સ્તન માટે જમણેથી ડાબે ત્રાંસમાં પાટો બાંધવો.
• (ર) તે સ્તનને ફરતો આંટો મારી બીજા ખભા પાસે જાય અને જમણી બગલમાં વાંસે થઈને પાછો આગળ આવે.
• (૩) એ પછી છાતીને ફરતો આંટો મારો જેથી સ્તનને ટેકો મળે અને પાટો પણ સ્થિર થાય. (૪) બીજો આંટો મારતી વખતે પહેલા આંટા કરતા થોડુ ઉંચે લેવુ.
• (૫) આ રીતે કેટલાય આંટા મારવા જોઈએ.અને અગાઉના આંટા કરતાં દરેક આંટો થોડો થોડો ઉપર આવવો જોઈએ.

પેટ (Abdomen) તથા જાંધ (Groin) પર પાટો બાંધવાના રીતઃ- પેટ ઉપરના ભાગમાં અને વચ્ચેના ભાગમાં વળવાળો પાટો બાંધવો સગવડભર્યો રહે છે. પેઢુના ભાગ માટે તે સંતોષજનક નથી, કારણકે તે પાટો સરકી જઈ શકે. આથી તે પાટાને સ્પાઈકા પાટા સાથે ભેળવી સાથળ, ઢેકા અને આજુબાજુના ભાગ સાથે બાંધવો. આંટા આગળ પાછળ કે બાજુના ભાગે એકબીજાને આંતરે એ ચાલે.

• (૧) વળવાળા પાટા વડે પાટાને પેટ પર સ્થિર કરો.
• (ર) પાછળથી આગળ અને ડાબેથી જમણે ગૃહ્ય ભાગ પર, સાથળના અંદરના ભાગ પર, સાથળની
• આગળના ભાગ પર ટેકાને ફરતે લઈ ફરી પાછા ગૃહ્ય ભાગ પર બાંધો.
• (૩) આ રીતે અમુક આંટા માર્યા પછી કમર પર ગોળ ફેરવી સ્થિર કરો.
• (૪) આ સ્પાઈકા પાટો ઉતરતો કે ચડતો બન્ને રીતે બાંધી શકાય છે. માટે જરૂરત પ્રમાણે સાથળ પર કે ગૃહ્ય ભાગ પર બાધવો
  

પગ (Lower limb) પર પાટો બાંધવાના રીતઃ-

સાથળ પરનો પાટો ખભા કે ખભાથી કોણી પરના ભાગ પર બાંધીએ તે જ રીતે બંધાય છે. જો સાથળના ઉપલા ભાગમાં બાંધવો હોય તો તેને પેઢુ પરના સ્પાઈકા પાટા સાથે મેળવી બાંધવો.

ઘુંટણથી નીચે પગનો પાટો વળવાળો હોય છે અને તેમાં ઉંધો વળ ઠેઠ ઘુંટણના સાંધા સુધી પંહોચે છે. ઘુંટણનો સાંધો સ્પાઈકા પાટાની રીતે બાંધવો. એક રીત એવી છે કે પાટાને ઢાંકણી પરથી શરૂ કરી ઉપર તરફ તથા નીચે તરફ આંટા લાંબે લાંબે લઈ જવા. આને બહિગાર્મી Divergent પાટો (આકૃતિ-A) કહેવાય. બીજી રીતમાં વળ ઘુંટણથી લાંબેના ભાગે શરૂ કરી મધ્ય ભાગ તરફ નજીક નજીક આવવું. આ રીતે બાંધેલા પાટાને કેન્દ્રગામી Convergent પાટો કહે છે.(આકૃતિ- B), આમાં છેવટના આંટા ઘુંટણ પર હોય છે.

કપાઈ ગયેલા (હાથ, પગ, આંગળી) અવયવનું ઠુઠ્ઠું (Amputation Stump) તે પર બાંધવાનો પાટો વળવાળો પાટો હોય છે.

• (૧) પગ કે હાથ પર આડા ઠુઠાથી ઉપર બાંધો.
• (ર) ઉધો આંટો લઈ પાટો સાથળની આગળના ભાગમાં નીચે લઈ ઠુઠાને ગોળ ફેરવી પાછળ લો. (૩) આડો પાટો મારેલો છે ત્યા સુધી લઈ એક આડો પાટો પાછો મારો.
• (૪) આ રીતે ઉભા અને આડા આંટા વારા ફરતી લો અને ઠુઠાને સંપુર્ણ રીતે ઢાંકી દો.

એડી પર પાટો બાંધવાના રીતઃ- એડીને કેન્દ્રગામી (Convergent) અથવા બહિર્ગામી (Divergent) સ્પાઈકા પાટો બાંધવો.

• (૧) એડીના ઉપસેલા ભાગથી શરૂઆત કરવી.
• (ર) પછીના વળ અગાઉના વળથી ઉપર તથા નીચે બાજુ લેવા.
• (૩) પગના તળીયા પરથી ત્રાંસો વળ લઈ આ પાટો સ્થિર કરવો.

ઘંટી (Ankle)પર પાટો બાંધવાના રીતઃ- જો ધુંટીની સાથે એડી પર પણ પાટો બાંધવાની જરૂર ન હોય તો અંગ્રેજી ()આઠડાના આકારનો પાટો બાંધવો.

• (૧) ઘુંટીની ઉપરના ભાગથી વળ લેવાની શરૂઆત કરવી.
• (ર) પાટાના ગોળાકાર આંટા એકબીજાની ઉપર ઓળંગીને લેવાય છે. પાટો પગના તળીયે એક વખત ત્રાંસો વળ લઈ ફેરવવો અને ફરીથી ઘુંટીની ઉપરના ભાગમાં પગના નીચેના ભાગ સુધી લેવો.
• (૩) વળને અંગ્રેજી આઠડાના આકારમાં ફરી ફરીને લેવો.

પગ (Foot) પર પાટો બાંધવાના રીતઃ-

• (૧) શરૂઆત ઘુંટીથી ઉપર આડા વળ લઈને કરો.
• (ર) એડીની પાછળથી અંગુઠા સુધી પાટો સીધો લો અને એ રીતે થોડા ટીલા આંટા લો.
• (૩) આંગળા પાસેથી શરૂ કરી પગ પર સાદા વળ લઈ પાટો બાંધો.

માથુ (Scalp)પર ત્રિકોણ પાટો બાંધવાના રીતઃ-

• (૧) ધડી વાળેલ પાટો ભ્રમર નજીક કપાળ ઉપર મુકો
• (ર) બન્ને છેડા પાછળ લો તેમને પાટા ઉપર સામી બાજુએ લો અને ગરદનના પાછળના ભાગ પરથી ફેરવી પાછા કપાળ પર લાવો અને બાંધો.
• (૩) પાટાનો ખુલ્લો છેડો આગળ લાવી તેને પણ સ્થિર કરો.

હાથ (Hand) પર ત્રિકોણ પાટો બાંધવાના રીતઃ- પાટાને સપાટ જગા પર રાખો. તેના પર હાથ રાખો. આંગળીઓ પાટાની ટોચ બાજુએ હોવી જોઈએ.

• (૧) ટોચને વાળો કે જેથી આંગળીઓ ઢંકાઈ જાય.
• (ર) બીજા બન્ને છેડાઓ પાછળ વાળો અને ટોચના ભાગની ઉપર તેને ગાંઠ વાળો. આ ગાંઠ કાંડાના લેવલ (સપાટી) પર આવશે. ગાંઠ ઉપર સેફટીપીન લગાવી દો.

છાતી (Chest) પર ત્રિકોણ પાટો બાંધવાના રીતઃ- પાટાનો મધ્યભાગ છાતી પર રાખો તેની ટોચ ઈજા રહિત ખભા પર લો.

• (૧) બીજા બન્ને છેડા વાંસે લઈ એવી રીતે બાંધો કે એક છેડો બીજા છેડા કરતા મોટો રહે.
• (ર) લાંબો છેડો પાટાની ટોચ સાથે બાંધો
• (૩) જો ઈજા વાંસા પર હોય તો આનાથી ઉંધી રીતે ક્રિયા કરો.

બાવડા માટેની ઝોળી (Arm Sling):- આ માટે ત્રિકોણાકાર પાટાનો ઉપયોગ થાય છે. ૯૦ સે. મી. લીનનને ત્રાંસમાં લેવડ વાળી કાપી ત્રિકોણ પાટો બને.

• (૧) ઈજા થયેલ કોણી નીચે ત્રિકોણ પાટાની ટોચનો ભાગ રાખો.
• (ર) ઉપરનો છેડો ગરદનની પાછળ લો.
• (૩) નીચેનો છેડો ઉપર લઈ ઉપલા છેડા સાથે ગરદન પર બાંધો
• (૪) કોણી પાસેનો વધારાનો પાટો આગળ વાળી સેફટીપીન વડે સ્થિર કરો. આથી કોણી માટે વિરામસ્થાન બની જશે.
• (5) જો પાટો ઠીક બંધાયો હશે તો બાવડુ કમરપટાની ઉપર આરામદાયક સ્થિતીમાં હશે. કાંડુ પણ લટકતુ ન રહેવુ જોઈએ.

.કોણી (Elbow) પર ત્રિકોણ પાટો બાંધવાના રીતઃ-

• (૧) કોણીને કાટખુણે વાળો
• (ર) પાટાની ટોચ બાવડા પર લો અને પાટાનો ભાગ અગ્રહાથના મધ્યમાં લો.
• (૩) બીજા બે છેડા એકબીજાને ઓળંગાવી દો અને તેમને કોણીની ઉપરના ભાગમાં બાંધી દો.

ઘુંટણ (Knee) પર ત્રિકોણાકાર પાટો બાંધવાના રીત

• (૧) ઘુંટણને કાટખુણે વાળો
• (ર) ઘુંટણના આગલા ભાગ પર પાટો રાખો તેની ટોચ સાથળ બાજુ રાખો.
• (૩) નીચેના બે છેડા સામસામે ઓળંગવો તેમને ઉપર સાથળ બાજુએ લો. સાથળના ભાગમાં ગાંઠવાળો.
• (૪) ટોચને નીચે લાવો.

પગ (Foot) પર ત્રિકોણાકાર પાટો બાંધવાના રીત :-

• (૧) પાટાને જમીન પર મુકો
• (ર) તેના પર દર્દીનો પગ મુકવો, આંગળા ટોચ બાજુ રાખવા.
• (૩) ટોચને પાછળ બાજુએ વાળો અને ઘુંટીના સાંધા સુધી આવવા દો.
• (૪) બીજા બન્ને છેડા ધુંટીની ફરતે ખેંચો અને આગળ લાવી ઘુંટીની આગળ ગાંઠ વાળો.
• (૫) ટોચને નીચે વાળી સેફટીપીન લગાવી દો

ત્રણ પૂંછડિયો (Trefoil) પાટો :-

• ૧) આ પાટાનો ઉપયોગ ચહેરાની એકબાજુ અથવા કાન અથવા જડબાને માર લાગ્યો હોય ત્યારે કરાય છે.
• (ર) માથા પર પાટાના બે કે ત્રણ આંટા ફેરવો.
• (૩) માથાના પાછળના ભાગમાંથી પાટો ત્રાંસો લઈ જડબાની નીચેથી પસાર કરી બીજા બાજુએ કાઢો.
• (૪) આ પછી જડબાથી માથા ઉપર ઉભા વળ લો અને છેલ્લે માથાની પાછળથી આગળ કપાળ પર
• (૫) આ પછી જડબાથી માથા ઉપર ઉભા વળ લો અને છેલ્લે માથાની પાછળથી આગળ કપાળ પર પાટો લાવો. સેફટીપીનથી સ્થિર કરો.

ચાર પૂંછડિયો (Fourfoil) પાટો :- ગોઝના કપડામાંથી કે વળવાળા પાટાને બન્ને છેડે ફાડવાથી ચાર પુંચડિયો પાટો બને છે. આ પાટાથી હડપચી, નાક, કપાળ કે માથાની પાછળના ભાગ પર ગાળીયો કે ઝોળી જેવુ બનાવી પટ્ટી (dressing) સ્થિર રાખવામાં સરળતા થાય છે.

T- આકારનો (T- Shape) પાટો:ગોઝમાંથી કે વળવાળા બે પાટાને એક પર બીજો કાટખુણે રાખવાથી આવો પાટો બને છે. ગુહ્ય ભાગ પરથી પટ્ટીઓને ઠેકાણે રાખવા આ પાટા ઉપયોગમાં લેવાય છે.

UNIT:- (II)

MINOR INJURIES & AILMENTS

– જખમો (Wounds):-જ્યારે માર લાગવાના કારણે ચામડીની અખંડિતતામાં ભંગાણ પડે ત્યારે તેને જખમ અથવા ધા કહેવાય. જે જાતની ઈજા થઈ હોય તે પ્રમાણે તેના વિવિધ પ્રકાર છે. જે નીચે વર્ણવ્યા છે.

(૧) ઉઝરડો (Abrasion):- આ ઈજા ચામડીના બહારના ભાગોમાં થાય છે. જ્યારે કોઈ કઠણ પદાર્થ ચામડી સાથે ધસાય ત્યારે આ જાતની ઈજા પામેલ ભાગ લાલ રંગનો થઈ જાય અને ત્યાં કેટલાય નાના ધા માંથી રસ નીકળે. લોહીનું પ્રમાણ અલ્પ હોય છે.

(ર) ચીરો (Laceration):-બુઠ્ઠી પ્રકારના હથિયારની થતી ઈજાના જખમની કોર તૂટેલી અને અનિયમીત હોય છે. ક્યાંક ક્યાંક ઉઝરડા પણ દેખાય છે. ઘાના તળિયામાંના અવયવો પણ જેમ તેમ કપાયેલા હોય છે. જેથી અમુક અવયવોના રેષા ધામાં આડા અવળા રહેલા દેખાય. તેમાં બહારથી પદાર્થો આવી જાય છે. રક્તવાહીનીઓ કચડાઈ જવાથી લોહી ઓછા પ્રમાણમાં નીકળે છે.

(૩) કપાયેલ જખમ (Incised wound):- જ્યારે તીક્ષ્ણ ધારવાળા હથિયારથી ચામડી પર પ્રહાર થાય ત્યારે કાપો પડે. જખમની બાજુઓ ચોકખી રીતે કપાયેલી હોય, રક્તવાહિનીઓ પણ ચોખી રીતે કપાયેલી હોય અને તેથી તેમાંથી લોહી વિશેષ પ્રમાણમાં વહે. બાજુઓ પર ઉઝરડા નથી હોતા. અને ધા પહોળો દેખાય છે.

(૪) છિદ્ર જખમ (Punctured Wound):- જ્યારે ખીલો, શુળ કે ચાકુ સીધુ ભોંકાય છે. ત્યારે આ પ્રકારના છિદ્ર જખમ થાય છે. જ્યારે તે અણીદાર પદાર્થ આરપાર નીકળીજાય ત્યારે તેને વિંધાયેલા જખમ (Perforating Wound) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ જખમ લંબાઈ પહોળાઈના નાના પણ ઉંડાઈ માં વધુ હોય છે. લોહી બહાર બહુ ન પણ નીકળે તો પણ અંદર રહેલા અવયવોને તે ખુબ નુકશાન કરી શકે. દા. ત. છાતિ કે પેટમાં થયેલ છિદ્ર જખમ

(૫) ટીમણુ (Contusion, Bruices) :- સખત અને બુઠ્ઠા હથિયારથી આવી ઈજા થાય છે. ચામડી નીચેની રક્તવાહીનીઓ ફાટી જાય છે. પણ ઉપરની ચામડી અખંડ રહે છે. ઈજા થવા સાથે જ ટીમવુ અને લાલાશ તરત જ થઈ આવે છે. જો ઉંડાણમાં ટીમવુ થાય તો તે બહાર દેખાતા એક બે દિવસ લાગે. એક દિવસમાં તેનો રંગ ભુરો થઈ જાય. ત્રણ-ચાર દિવસમાં તે ભુખરો રંગ પકડે અને પાંચ-સાત દિવસમાં લીલો, આઠ-દશ દિવસમાં પીળો થાય છે. પંદર દિવસમાં મટી જાય છે.

બંદુકની ગોળી લાગવાથી થતી ઈજા (gun shot):- જ્યાં ગોળી લાગે ત્યાં જખમ નાનો અને ગોળાકાર હોય છે. ખૈઈ વાર તે આરપાર પણ નિકળી જાય છે. જ્યારે ગોળી આરપાર નીકળે ત્યારે બીજી બાજુનો ધા સાધારણ રીતે મોટો હોય છે. પણ અંદરના અવયવોને ગોળીના પ્રકાર પ્રમાણે ખુબ નુકશાન પંહોચે છે. આ જખમ પણ ઊંડાઈ માં | વધુ હોય છે. લોહી વહેવાનું પ્રમાણ વધુ કે થોડું હોય. લોહી બહાર બહુ ન પણ નીકળે તો પણ અંદર રહેલા અવયવોન ત ખુબ નુક્શાન કરી શકે છે.

જખમના પ્રથમોપચાર નીચે મુજબ કરવા.

• (૧) દર્દીના રક્તસ્રાવનું પ્રમાણ તથા Shock નું પ્રમાણ નક્કિ કરો. અને આ પરિસ્થિતીનો ઉપચાર કરો.
• (ર) જો હાડકુ ખડી ગયુ હોય કે તુટી ગયુ હોયતો તેનો પ્રથમોપચાર કરો.
• (૩) તમારા હાથ સાબુથી બરાબર ધુઓ.
• (૪) જે બાહ્ય પદાર્થો સહેલાઈથી ધા માંથી કાઢી શકાય તે કાઢી લ્યો.
• (૫) ચેપ વિરોધી દવાથી ધાની આજુબાજુનો ભાગ સાફ કરો.
• (૬) જખમ ને ચેપ વિરોધી દવાથી ધુઓ અને પછી ચેપ વિરોધી કે એન્ટિબાયોટીક ક્રિમ ધા પર વગાડો.
• (૭) જો જખમ ૫ મી. મી. થી વધુ પહોળો હોય તો ધાના બે છેડા નજીક લાવી ચીકણી પટ્ટી તે પર ચોટાડી દો. ધ્યાન રાખો કે આખો ધા તેનાથી ઢંકાઈ જવો ન જોઈએ.
• (૮) ધા ઉપર જંતુ રહિત (Sterilized) ગોઝ પટ્ટી ઢાંકો.
• (૯) બેન્ડેજ કે ચીકણી પટ્ટી વડે ગોઝ પટ્ટીને સ્થિર કરો.
• (૧૦) વિંધાયેલા જખમની બંને બાજુએ મલમ પટ્ટી કરો અને પટ્ટો બાંધો
• (૧૧) દાઝવા વગેરેથી જ્યારે વ્યાપક વિસ્તારમાં ઈજા થાય ત્યારે દર્દીને ચોખા ઈસ્ત્રી કરેલા કપડામાં લપેટો.
• (૧૨) ટીમણા ઉપર પહેલા ર૪ કલાકમાં બરફ ધસો. તેથી ટીમણુ વધતુ અટકે છે. અને નાનુ થાય છે. ર૪ કલાક પછી ગરમ પાણીની કોથળીથી શેક કરવો જેથી ઢીમણુ નાનું થઈ જાય.

નીચે જણાવેલ પ્રકારના જખમમાં ડોક્ટરની સારવાર જરૂરી છે.

• (૧) ઉંડા જખમ
• (ર) પહોળા,મોટા જખમ,જેમાં ટાંકા લેવા પડે.
• (૩) સહેલાઈથી ન નીકળતુ શુળ (Foreign body)
• (૪) સ્નાયુ (Tendon) ને ઈજા કે (blood vessels) નાડીને ઈજા થઈ હોય તો
• (૫) હાથ પગમાં ઈજા થઈ હોય અને આંગળાનું હલન ચલન અટકી
• (૬) હાથ કે પગની આંગળીઓ છૂંદાઈ ગઈ હોય તો
• (7) ઘણા પ્રમાણમાં ચેપી પદાર્થ લાગ્યા હોય એમ લાગે ત્યારે
• (૮) છાતી પરનો ધા
• (૯) પેટ પરનો ધા

છાતી પર થયેલો ભોંકાયેલ પ્રકારનો ધા ભયજનક ગણવો, ફેફસા, હ્રદય, મુખ્ય ધમની મહાશીરાઓ વગેરે છાતિમાં હોય છે. જો ફેફસુ કપાયુ હોય તો દર્દીને ખાંસીમાં લોહી યુક્ત ફીણ જેવો ગળફો નીકળે છે. જો કુકુસાવરણ (Pleura) માં હવા પેસી જાય તો ફેફસુ સંકોચાઈ જાય છે. જો હ્રદય કે મુખ્ય રક્તવાહીનીઓને જખમ થાય તો શરીરને ધક્કો (Shock) લાગે છે. અને દર્દી ફસડાઈ પડે છે.

• (૧) દર્દીને અર્ધ બેઠકની સ્થિતીમાં સુવાડો.
• (૨) મજબુત હવાચુસ્ત ડ્રેસીંગ વડે ધાને ઢાંકો તે માટે ડ્રેસીંગના આવરણ વચ્ચે પોલીથીન મુકવું.
• (૩) ડ્રેસીંગને છાતી સાથે બેન્ડેજ વડે સ્થિર કરવુ.
• (૪) દર્દીને તરત હોસ્પીટલમાં લઈ જવો.

પેટ પર ભોંકાયેલ પ્રકારનો જખમ ગંભીર છે. એમ ધારવુ કારણકે પેટમાંના આંતરડાનો કોઈ ભાગ, રક્તવાહિનીઓ કપાઈ શકે અને તેના પરીણામે ગંભીર પરિણામ કે મૃત્યુ પણ થઈ શકે. જો પેટ પર ઈજા કરનાર ધાતક હથિયાર પેટમાં ખુંચેલુ હોય તો…

• (૧) તેને બહાર કાઢવાનો પ્રયત્ન ન કરવો.
• (૨) દર્દીને આરામદાયક સ્થિતીમાં મુકો
• (૩) હથિયારની આજુ બાજુ રીંગપેડ યોગ્ય મોટાઈની કપડાની ઈઢોણી બનાવી મુકો.
  (૪) તેની ઉપર ડ્રેસીંગ મુકી, યોગ્ય રીતે પાટો વીંટાળી દો. એ ખ્યાલ રાખવો જરૂરી છે કે ધાતક હથિયાર વધુ ઉંડુ ન ઉતરે તેમજ હલન ચલન પણ ન કરી શકે.
• (૫) શોક-ધક્કાની સ્થિતિની દવા કરો.
• (૬) દર્દીને તાબડતોબ હોસ્પીટલમાં મોકલો.

જો પેટ પરનો જખમ મોટો હોય તો તેમાંથી આંતરડા બહાર નીકળી આવી શકે જો તેમ થયુ હોય તો..

• (૧) આંતરડા પેટમાં પાછા મુકવાનો પ્રયત્ન ન કરો
• (૨) નવશેકા પાણીમાં ભીંજવેલા સ્વચ્છ કપડા વડે બહાર આવેલ આંતરડાને ઢાંકી દો.
• (૩) ધક્કાની સ્થિતિનો ઉપચાર કરો.
• (૪) તાબડતોબ દર્દીને હોસ્પીટલમાં લઈ જાલ.

Foreign Bodies (ફોરીન બોડીઝ):- શરીરના ખુલ્લા ભાગો જેવા કે કાન, નાક, ગળામાં ચણા, શિંગ, પથ્થર (ખાસ કરીને બાળકોમાં) જીવજંતુ, ધુસી જવા કે ઘુસાડવા અથવા તો અકસ્માત શરીરમાં કાચ ઘુસવો વગેરેને ફોરીન બોડી કહેવાય છે.

• ગળામાં (Throat) ફોરીન બોડીઃ-

નાના છોકરાં કુતુહલવશ સિક્કો, લખોટી, વગેરે મોઢામાં નાખે અથવા ખાતી વખતે માછલીનો કાંટો ગળામાં અટકી જાય ત્યારે દર્દીને ગળામાં અણખણ થાય, દુઃખે વગેરે ફરિયાદ કરે છે. જો ફોરીન બોડી શ્વાસનળીમાં અટક્યુ હોય તો ગળવામાં તકલીફ થાય છે.

જો શ્વવાસનળીમાં અટક્યુ હોય અને શ્વાસ લેવામાં તકલીફ હોય તો ઘરગથ્થુ ઉપાય કર્યા વગર દર્દીને હોસ્પીટલમાં લઈ જવો જરૂરી છે. અન્નનળીમાં અટક્યુ હોય એવી ખાતરી થાય તો દર્દી તેમજ સગા વહાલા ને આશ્વાસન આપી વિગતો જાણી લેવી અને ફોરીન બોડીનો પ્રકાર જાણી યોગ્ય ઉપચાર કરવા.

જો લખોટી, સિક્કો કે કોઈ દાણો કે કોઈ બુઠ્ઠી વસ્તુ હોય તો કેળા કે બાફેલા બટાટા, રાંધેલો ભાત કે ચા / દુધમાં પલાળેલો બ્રેડ ખવડાવવો જેથી ફોરીન બોડી અન્નનળીમાંથી નીચે ઉતરે.

જો કોઈ અણિયાળી ચીજ જેવી કે Safety pin, ખીલી, નકલી દાંત ગળામાં અટકી ગયા હોય તો તાબડતોબ ડોક્ટરનો કે હોસ્પીટલનો સંપર્ક સાધવો. ડોક્ટરને બોલાવવા કે હોસ્પીટલનો સંપર્ક સાંધવામાં વાર લાગે એમ હોય તો બે બ્રેડની વચ્ચે રૂ મુકી સેન્ડવીચ બનાવી ખવડાવવુ, જેથી અણિયાળી વસ્તુની તીક્ષ્ણતા ઘટી જાય અને ગંભીરતા ઘટે.

ભુલે ચુકે પણ જુલાબ નહિ આપવો. બીજે અને ત્રીજે દિવસે ફોરીન બોડી નીકળી ગયુ છે કે નહિ તે જોવા માટે ઝાડાને બરાબર જોવો.

નાકમાં ફોરીન બોડી (F. B. in Nose) :-

સામાન્ય રીતે નાના છોકરા ચણા, વટાણા કે સિંગ જેવી વસ્તુઓ કુતુહલવશ નાકમાં નાખે છે. દર્દીને અણખણ થાય છે. અણીદાર વસ્તુ નાખી હોય તો રક્તસ્રાવ પણ થઈ શકે. દર્દીને મોઢામાંથી શ્વાસ લેવા કહેવું જેથી ફોરીન બોડી શ્વાસનળીમાં ન જાય.

દર્દીને છીંકણી સુંઘાડી કે અણીદાર દોરો બીજા નસકોરામાં નાખી છીંક ખવડાવવા પ્રયત્ન કરવો. એમ કરતા કોઈવાર ફોરીન બોડી છીંક સાથે બહાર ફેંકાઈ જાય. એમ છતા ન નિકળે તો દર્દીને તરત ડોક્ટર પાસે લઈ જવો.

કાનમાં ફોરીન બોડી (F. B. in Ear) :- નાક પ્રમાણે જ છોકરાઓ કોઈ વખત કાનમાં ચણા વગેરે નાખી દે છે. કોઈવાર નાનું સરખુ જીવજંતુ કાનમાં ધુસી જાય છે જ્યારે પણ કાનમાં જીવજંતુ ગયુ છે એમ ખબર પડે ત્યારે થોડુ ગરમ કરેલુ તેલ એ કાનમાં નાખી દેવુ, જેથી જંતુનો ફફડાટ બંધ થઈ મરી જાય અને દુઃખાવો ઓછો થઈ જાય. બીજુ ફોરીન બોડી સહેલાઈથી નીકળે એમ હોય તો જ પ્રયત્ન કરવો કારણ કે કાનનો પડદો ઘણો નાજુક હોવાથી તરત તકલીફ પહોંચી શકે છે. તકલીફ વાળા કેસમાં ડોક્ટરની મદદ લેવી.

આંખમાં ફોરીન બોડી (F. B. in Eye):-

આંખમાં રજકણ, નાનું જીવજંતુ, લોખંડનો ઝીણો કણ, લાકડાનો વહેર, વાળ ગમે તે જઈ શકે છે. એનાથી આંખ સખત દુઃખે છે. આંખમાંથી પાણી વહે છે. દ્રાંખ લાલ થઈ જાય છે. અને આંખ ખોલવી, બંધ કરવી મુશ્કેલ બને છે.

દર્દીને શાંત્વન આપવુ, આંખ ચોળે નહિ એમ સમજાવવું. ફોરીન બોડી છુટુ હોય તો તે કોઈ વાર આંખના આંસુથી જ નિકળી જાય છે. એટલે થોડી રાહ જોવી, પાણીથી ભરેલી રકાબી જેવા વાસણમાં આંખ ડુબે એવી રીતે રાખી બંધ કરવી જેથી F. B.

પાણીમાં નીકળી જાય. તેમ છતા નહીં નીકળે તો આંખની નીચેની પાપણ ખોલી એમાં E. B. લઈ લેવું. જો . B. આંખની ઉપરની પાપણમાં છે. એમ લાગે તો ઉપલી પાંપણને નીચેની પાપણ ઉપર લાવી એકદમ શાંતિથી ધસવી જેથી ઉપર લાગેલુ F. B. નીચેની પાંપણના બહારના ભાગ ઉપર ચીટકી જાય અને તકલીફ દૂર થઈ જાય. આંખના દૃષ્ટિપટલ (Cornea) પર જો F. B. હોય તો દર્દીને તરત ડોક્ટર પાસે લઈ જવો. (શક્ય હોય તો આંખમાં દિવેલનું ટીંપુ કે Paraffin મૂકી રૂ નું પડ મુકી આંખ બંધ કરવી જેથી પાંપણનું હલનચલન ન થાય જેથી દૃષ્ટિપટલને નુકશાન ન થાય)

જો કોઈ રસાયણ આંમમાં ગયુ હોય તો તકલીફ વધારે થાય છે. અમ્લ (Acid) કે લવણ (Base) તત્વ ખબર ન પડે તો પાણીથી આંખ ધોઈ નાંખવી. વિગતથી ખબર પડે તો અમ્લ તત્વ ગયુ હોય તો ખાવાના સોડાનું હુંફાળુ પાણી બનાવી આંખમાં મુકવું. (૧/ર લિટર પાણીમાં એક ચમચી સોડા નાખવો) અને લવણ (Base) તત્વ હોય તો હુંફાળા વિનેગાર થી ૧/૨ લિટર પાણીમાં ર ચમચી (વિનેગાર) નાંખી આંખ ધોવી. પછી દિવેલ કે Liquid Paraffin લીકવીડ પેરાફીન આંખમાં મૂકી ઉપર જણાવ્યા મુજબ કોટન પેડ મુકી આંખ બંધ કરવી.

• ચામડી માં F. B:- અણીદાર વસ્તુ હાથ કે પગના નીચેના ભાગમાં ધુસી જાય તો (જેવી કે ટાંચણી, કાંટો, ખીલી) જો બહારનો છેડો પકડી શકાય એમ હોય તો પકડીને જોરથી ખેચી નાંખવુ. નહી તો દર્દીને ડોક્ટર પાસે લઈ જવો. હુંફ જેવી વાંકી વસ્તુ હોય તો વધારે મહેનત કરીને સમય બગાડયા વગર દર્દીને ડોક્ટર પાસે લઈ જવો.

શ્સવાસનળીમાં FB :- કોઈ વાર ઉપર જણાવેલા કે બીજા F. B. શ્વાસનળીમાં અટકી જાય છે એ વખતે દર્દી એકદમ જ ગભરાઈ જાય છે. અને બોલવાનું બંધ થઈ જાય છે. બાજુમાં ઉભેલ માણસે એ વખતે તાત્કાલીક નિદાન કરી તાત્કાલિક ઉપાય કરવા જોઈએ.

(૧) વાંસા પર ધબ્બા (Back Blows) :- દર્દી પાછળ ઉભા રહી દર્દીના પેટથી ઉપર એક હાથે ટેકો આપી દર્દીને આગળ વાળવો કે જેથી માથું નીચું હોય, બીજા છુટા હાથે પાછળ બે હાડકાની વચ્ચે જરા જોરથી મુક્કા મારવા.

(ર) હેમલીફ (Heimlich’s maneuver) નામની વ્યકિતએ બતાવેલ ઉપાય.

દર્દીની પાછળ ઉભા રહી દર્દીને કમરમાંથી એક હાથે પકડી બીજા હાથથી એ હાથનું કાંડુ પકડવુ. પહેલા હાથના અંગુઠાનું દબાણ પેટ પર આવે એમ ચારેક વાર દબાવવું. દર્દી ભાનમાં ન હોય તો દર્દીને ચત્તો કરી એના બે પગ ઉપર ચઢીને બેસી જવું અને બે હાથ વડે પેટના ઉપરના ભાગ ઉપર હાથ ઉપર તરફ દબાણ કરે એમ દબાવવો.

(૩) નાના છોકરામાં આ રીતે F. B. અટક્યું હોય તો એને ઉંધો કરી બે પગથી લટકાવી પાછળ મુક્કા મારવા જેથી F. B. બહાર નીકળી જાય.

એકવાર શ્વાસ નળી ખુલ્લી થઈ જાય એટલે દર્દી પોતાની મેળે શ્વાસ લેવા માંડે છે. દર્દીને ખુલ્લી હવા આવવા દેવી. કોઈ વાર મોડુ થઈ ગયુ હોય તો જી. નીકળ્યા પછી પણ શ્વાસ ચાલતો નથી. એમ ખબર પડે તો તરત કુત્રિમ શ્વાસોચ્છવાસ (Artificial respiration) આપવો પડે છે.

Fire & Burns (આગ અને દાઝવુ):- બળવુ કે દાઝવુ એ જોખમી ઈજાઓ છે. તેનાથી મૃત્યુ થઈ શકે છે. પણ બળવા કે દાઝવાના નિશાન જેવા કે ખરબચડી ચામડી, સફેદ ડાઘ કે અવયવની વિકૃતિ ઘણી જ દુઃખ દાયક હોય છે. તેને સારવાર ત્વરીત તથા પુર્ણયતા યોગ્ય મળે એ જરૂરી છે.

દાઝી જવાના કારણો નીચે મુજબ છે.

• (૧) આગથી ઝાળ જેવી સુકી ગરમી
• (ર) ગરમ ધાતુ ચામડીને લાગવી
• (૩) નાઈટ્રીક એસીડ, સલ્ફયુરીક એસીડ, એમોનીયા, કોસ્ટીક સોડા જેવા રસાયણ.
• (૪) વિજળી
• (૫) કિરણોત્સર્ગ (Radiation)

ભીની ગરમીથી પણ દાઝી જવાય છે.

• (૧) ઉકળતુ પાણી
• (ર) વરાળ
• (૩) ગરમ તેલ તથા ડામર

બળવા કે દાઝવાની અસર એક સરખી જ થાય છે. જ્યારે અસર ઉપરછલ્લી હોય ત્યારે ચામડીને જ નુકશાન પહોંચે છે. બીજા બધા ઉંડા અવયવો દાઝવાના કિસ્સા હોય છે. પ્રથમોપચાર આપનારનું ધ્યાન ચામડીનો કેટલો ભાગ બળી ગયો છે તેના પર હોવુ જોઈએ. બળવાની અસર અવયવો પર કેટલી ઉંડી થઈ છે એ પ્રથમોપચાર વખતે ઓછી ગંભીર બાબત છે. વોલેસનો ૯ નો નિયમ લાગુ કરવાથી કેટલી ચામડી દાઝી ગઈ છે. તે નક્કી કરવું સહેલુ પડે છે.

વોલેસ (Wallace) ના દાઝવાની પરિસ્થિતિ દર્શાવતો નિયમ.

• (૧) માથુ તથા ગરદન- €% =૦૯
• (૨) એક બાવડુ- (૯% × ૨) =૧૮
• (૩) ધડનો આગળનો ભાગ- (૯% × ૨) =૧૮
• (4) વાંસો ( ૯ % x૨) =૧૮
• (5) દરેક (૯ % x ૪) =૩૬
• (6) ગૃહ ભાગ ૧% =૦૧
• ૧૦૦ %

દાઝવાથી શરીરે લાહ્ય બળે છે. અને તીવ્ર વેદના થાય છે. તરસ લાગે છે. સાધારણ ઉપરછલ્લા બળવાના કિસ્સામાં ચામડી લાલ થઈ જાય છે. ઉંડા અવયવો બળવાના કિસ્સામાં ચામડી લાલ થઈ જાય છે. અને કાળી દેખાય છે. ઉપરછલ્લા દાઝવામાં ફોલ્લાઓ થાય છે.

જ્યારે ચામડીના ઘણા વિસ્તારમાં દર્દી દાઝી ગયો હોય ત્યારે તે Shock માં હોય છે. તેને ધુમાડાને લીધે શ્વાસમાં ઓછો ઓન મળવાથી થતી અસર પણ દેખાય. કાર્બન મોનોક્ષસાઈડની ઝેરી અસર પણ વરતાય.

દાઝયા ઉપરના પ્રથમોપચાર( First aid care) આ પ્રમાણે છે.

(૧) આગ બુઝાવી નાખો તે માટે શરીર પર પાણી રેડો અથવા ધાબળામાં વીંટી લો.ધાબળો તમારી આગળ પકડી રાખો. દાઝેલી કે બળી રહેલ વ્યક્તિને ચાલવા કે ફરવા ન દો. ખાસ કરીને ખુલ્લી હવામાં જવા ન દેવી જોઈએ.

(ર) દાઝેલા ભાગને ઠંડા પાણીમાં ડુબાડી દો. આ માટે બાલદી,રસોડામાંની બેઝીન અથવા વહેતા પાણીમાં નળ નીચે દાઝેલા ભાગ પર ઠંડા પાણીમાં ૧૫-૨૦ મિનીટ રાખ્યા પછી કે દર્દ ઓછુ થઈ ગયા પછી ત્યાંથી હટાવો. જો આ શક્ય ન હોય તો દાઝેલા ભાગ પર ઠંડા પાણીના પોતા મુકવા અને વારંવાર બદલવા. આ રીતે કરવાથી દાઝેલા અવયવોમાંથી ગરમી નીકળી જાય છે. અને વધુ નુકશાન થતુ અટકે છે.

(૩) જો પાણી ન મળે તો જંતુરહિત પટ્ટીથી દાઝેલા ભાગને ઢાંકો અથવા તાજા ધોયેલા સ્વચ્છ કપડા વડે ઢાંકો. દાઝેલો ભાગ હવામાં ખુલ્લો ન રહેવો જોઈએ. જો મોટુ ચહેરો દાઝી ગયા હોય તો તે આકારની પટ્ટી બનાવી મોં તથા નાકની જગ્યાએ કાણા રાખી બાંધી દો.

(૪) દાઝી ગયા પછી થોડે વખતે શરીરના દાઝેલા અવયવો સુઝી જાય છે. તેથી અંગુઠી, પોચી, બુટ કે બીજા શરીરને ચોંટી રહેતા આભુષણો કાઢી લો.

(૫) નાના અને ઉપર છેલ્લા દાઝેલા ભાગને પાણીમાંથી બહાર કાઢયા પછી લુછયા વગર સુકા કરી તેને જંતુરહીત કરેલી પટ્ટી વડે ઢાંકી દો. જો દાઝેલો ભાગ મોટા વિસ્તારમાં હોય તો સાફ ધોયેલ કપડા વડે તેને ટાંકો.

(૬) તાબડતોબ હોસ્પીટલમાં લઈ જવાની ગોઠવણ કરો. (૭) હોસ્પીટલમાં લઈ જતી વખતે એક ટુવાલમાં બરફ લઈ દાઝેલા ભાગો

(૮) દાઝેલા ભાગ પર લોટ, માખણ કે ખાવાનો સોડા નાખવો નહિ. પર ફેરવતા રહો.

(૯) કોઈપણ પ્રકારની ચોપડવાની દવા, મલમ કે તેલ દાઝેલા ભાગ પર લગાડવા નહી.

(૧૦) જો ફોલ્લા ઉઠયા હોય તો તેને ફોડવા પ્રયત્ન ન કરવો.

(૧૧) પ્રથમોપચારમાં જ દાઝેલા ભાગ પર ચોંટી ગયેલું કપડુ ખેંચી કાઢવાની કોશિષ ન કરવી કારણ કે તેથી ઘણી પીડા થાય છે. તેનાથી ચામડી પણ ભેગી ખેંચાઈ આવે છે. અને જખમ પરનું આવરણ દુર થવાથી તે ભાગ ખુલ્લો થઈ તેને હવામાંના જંતુઓથી ચેપ લાગે છે. બળેલી ચામડી કે કપડુ ભળી જવાથી જંતુરહીત થયેલી જ હોય છે. તે ખુલ્લા જખમ કરતા વધુ ઈચ્છનીય છે.

(૧૨) જેટલુ ખાસ જરૂરી હોય તેટલુ જ દર્દીને અડવુકે તેને હલન ચલન કરાવવુ.

રસાયણ(chemical) ના દાઝવાથી શરીર પર જ્યાં સુધી તે રસાયણ હોય ત્યાં સુધી દાઝવાનુઅને નુકશાન થવાની પ્રક્રિયા ચાલુ જ રહે છે. પ્રથમોપચારમાં નીચેના પગલા લો.

(૧) રસાયણવાળા કપડાં પાણીમાં પલાળી સાવચેતી પુર્વક કાઢી નાખો. તેમને તે રસાયણ અડે નહી તેની કાળજી લો.

(૨) ૧૦-૧૫ મિનીટ સુધી ઠંડા પાણીમાં રસાયણગ્રસ્ત ભાગને ભંજાવી સરખી રીતે ધુઓ. દર્દી જો એસીડથી દાઝેલો હોય તો સોડા બાય કાર્બ વાળા પાણીથી ધોઈ શકાય. અને જો આલ્કલીથી દાઝયો શેય તો વીનેગારનો ઉપયોગ કરી તે પછી પાણીથી ધોવું.

(૩) દાઝયા ઉપર સર્વસામાન્ય ઉપચાર કરવા.

સુચીકરણથી દાઝવું-ફોલ્લા પડવા એ પણ બીજા કોઈ કારણે દાઝવા જેવી જ અસર ઉપજાવે છે.

(૧) દર્દીને છાંયડામાં લઈ જાવ.

(ર) વધુ દાઝેલા દર્દીને થોડી થોડી વારે અમધ ઠંડા પીણા આપતા રહો.

(૩) દાઝયા પરના સર્વસામાન્ય પ્રથમોપચાર કરો.

(૪) ડોક્ટરને બોલાવો.

ઝડપથી વાતા પવનથી પણ ચામડી દાઝી શકે છે.

• (૧) ભીની ક્રીમ છુટથી લગાવો.
• (ર) પવનની અસર થયેલા ભાગને પવનથી બચાવો.
• (૩) દાઝયા પરના સર્વસામાન્ય પ્રથમોપચાર કરો.

દોરડુ શરીરને લાગી ખેંચાઈ જવાથી ફોલ્લા પડે છે. તે હાથમાં અથવા તો પગમાં પડે છે. કસરત કરતા, ઉપર ચઢતા અથવા નૌકા ચલાવતા આવા ફોલ્લા પડે છે. આ ફોલ્લાઓ સુર્યકીરણથી પડેલા ફોલ્લા જેટલા જ પીડાકર અને હાનીકારક હોય છે.

• (૧) ફોલ્લાવાળા ભાગને ઠંડા પાણીમાં રાખો.
• (ર) પીડા ઓછી થાય પછી પાણીમાંથી બહાર કાઢી અસરયુક્ત ભાગને સુકો કરો અને સુકી જંતુરહિત પટ્ટી વડે ઢાંકો.
• (૩) કામ કરતી વખતે હાથ પર મોજા પહેરો.

વિધુતથી થતી ઈજાઓ વધુ ટેન્શન વાળા વિધુત પ્રવાહથી અથવા કુદરતી વીજળી પડવાથી થાય છે. જ્યાંથી પ્રવાહ શરીરની અંદર ધસે છે. અને જ્યાંથી બહાર નીકળે છે. તે બન્ને જગ્યાઓ પર વિદ્યુત પ્રવાહને કારણે ગરમી ઉત્પન્ન થાય છે. અને દાઝયાના નિશાન દેખાય છે. ડી. સી. પ્રવાહને અડકવાથી વ્યક્તિ જ્યાં સુધી પ્રવાહ ચાલુ રહે ત્યાં સુધી તેને ચોંટી જ રહે છે. તેથી ધણુ બધુ નુકસાન થાય છે. એ. સી. પ્રવાહના ઝટકામાં વ્યક્તિ ફેંકાઈ જાય છે. જેથી વિદ્યુત પ્રવાહથી થતુ નુકસાન ઓછુ હોય છે. જો દર્દી પડી જાય તો તેને માર પણ લાગે. વિધુતના ઝટકાથી શ્લસન કેન્દ્ર કે રૂધીરાભિસરણ કેન્દ્રને ઈજા થઈ શકે . જો તેવુ થાય તો શ્વાસ કે હ્રદય બંધ પડે છે.ભેજવાળા કપડા પગરખા કે જમીન વિધુત ઝટકાને જલદ વાહક બનાવે છે.તેથી વધુ નુકસાન કરે છે. દર્દી Shock સ્થિતીમાં આવી જાય છે.

વિધુત ઝટકા (electric shock) ના કિસ્સામાં નીચે પ્રમાણે પગલા લો.

• (૧) વિદ્યુત પ્રવાહ અટકાવવો()સ્વીચ બંધ કરો અને પ્લગને સોકેટમાંથી કાઢીલો.
• (ર) જો દર્દી પાણીમાં પડેલો હોય તો તમે પોતે તેનાથી દુર રહેજો. કારણકે પાણી વિદ્યુતનુંઉત્કૃષ્ટ વાહક છે. એ જ કારણસર દર્દીને બગલમાંથી પકડશો નહી.
• (૩) જો વિદ્યુત પ્રવાહ બંધ કરવો શક્ય ન હોય તો લાંબે રહીને લાકડા પર કે છાપાન! ઢગલા પર ઉબા રહી હાથમાં લાંબી લાકડી લઈ તે વડે વિધુતવાહક તાર તે દર્દીથી છુટો કરો. જો શક્ય હોય તો રબ્બરના મોજા પહેરો.
• (૪) જરૂર પડેતો કૃત્રિમ શ્વાસોચ્છવાસ આપો કે બાહ્ય હ્યદય મસાજ કરો.
• (૫) ધક્કા (Shock) ની સ્થિતી હોય તો તેનો પ્રથમોપયાર કરો.
• (૬) ફોલ્લા પડયા હોય તો તેનો ઉપાય કરો.
• (૭) દાઝયા પરના સર્વસામાન્ય પ્રથમોપચાર કરો.
• (૮) દર્દી સુધારા પર આવે ત્યારે તેને ચા કે કોફી આપો.
• (૯) તાબડતોબ હોસ્પીટલમાં લઈ જવાની ગોઠવણ કરો.

UNIT:- (IV)

LIFE THREATENING CONDITIONS

Hemorrhage (Bleeding) રક્તસાવઃ- જ્યારે પણ રક્તવાહિની ઘ; અથવા ઘસારાથી તૂટે છે, ત્યારે રક્તસ્રાવ થાય છે. એના બે પ્રકાર છે.

• (૧) બાહય રક્તસાવઃ- કોઈપણ કારણથી ત્વચા તુટવાથી બહાર રક્તસ્રાવ થાય છે.
• (ર) આંતરીક રક્તસ્રાવઃ-શરીરના અંદરના ભાગમાં રક્તસાવ થાય છે. જે બહારથી જોઈ શકાતો નથી તેને અંતઃરક્તસ્રાવ કહે છે.

રક્તસ્રાવ ધમની, શિરા કે પછી નાની નળીઓ (Capillaries) માંથી થાય છે. ધમનીમાંથી ક્તસ્રાવ થાય તો એ ચમકતા લાલ રંગનું હ્રદયના ધબકારાને લીધે દબાણ પુર્વક વહે છે. રક્તસ્રાવ શિરામાંથી થતુ હોય તો એ જાંબલી રંગનું અને સાવ એક સરખો હોય છે. નાની નળીમાંથી રક્તસ્રાવ થાય તો એ પણ ચમકતા લાલ રંગનો પરંતુ રક્તનું પ્રમાણ ઘણુ ઓછુ હોય છે અને સપ્રમાણ જોર વગર વહેતુ હોય છે.

રક્તસાવના (સમય મુજબ) પાછા ત્રણ પ્રકાર છે.

(૧) પ્રાથમિક રક્તસાવ :- જ્યારે પણ ઘા થાય ત્યારે થતો રક્તસ્રાવ,

(૨) રીએક્શનરી (Reactionary) રક્તસ્રાવ :- જે ઘા થયાના ૩૬ કલાકમાં મોટે ભાગે ૪-૬ કલાકમાં થાય છે. શોકમાંથી બહાર આવવાથી કે બીજી બાજુથી રક્તનું પરિવહન Collateral Circulation ચાલુ થવાથી કે પછી જે રક્તવાહિની બંધ કરી હોય એ ગાંઠ સરકી જવાથી થાય છે.

(૩) સેકન્ડરી (Secondary) રક્તસ્રાવ :- જે સામાન્ય રીતે પ્રાથમિક ઘાના ૩ થી ૧૦ દિવસમાં થાય છે. મોટે ભાગે ઘા પાકી જવાથી થાય છે.

શરીરની અમુક ખામીને હિસાર્વા અમુક પ્રકારના રક્તસાવની તકલીફ થાય છે.

(૧) હીમોફિલિયા :- રક્તના ગંઠાઈ જવાની ખામીને હિસાબી થતી બીમારી

(ર) પરપ્પુરા :- રક્તમાંના પ્લેટલેટ ખામીને કારણે નાની નળીમાંથી થતો રક્તસાવ જે ચામડી નીચે ટપકા જેમ જમા થયેલો દેખાય.

(૩) કમળો :- જ્યારે યકૃત વધારે ખરાબ થાય ત્યારે રક્તસાવ બંધ કરવામાં મદદકર્તા પદાર્થના પેદા થતા બંધ થવાથી રક્તસ્રાવ થાય છે.

(૪) બ્લડપ્રેસર વધવાથી થતો રક્તસ્રાવ :- ઘણીવાર રક્તસ્રાવ શરીરના અંદરના ભાગમાં થતો હોય છે. જેમાં દર્દી ઠંડો પડે છે. વધારે તરસ લાગે છે. શ્વાસ લેવામાં તકલીફ પડે છે. દેખાવમાં ફિક્કો, બ્લડપ્રેસર માપવામાં આવે તો એ ઓછુ થયેલુ હોય છે.

જ્યારે પણ આંતરિક રક્તસ્રાવ (જે આંખથી દેખાતો નથી) છે, એવા ચિહન હોય ત્યારે દર્દીને માથું નીચે અને પગ ઉંચા રહે (૫ થી ૧૦ ઈશ) એવી રીતે સુવડાવવો જોઈએ.

રક્તસ્રાવ અટકાવવા નીચે પ્રમાણે પ્રાથમિક સારવાર આપવી જોઈએ.

(૧) પહેલા તો જ્યાંથી રક્તસાવ થતો હોય એના પર શક્ય હોય તો જંતુરહિત કપડાથી દબાણ આપવું જોઈએ. આ દબાણ ૧૦ થી ૧૫ મિનીટ પણ આપવુ પડે.

(ર) જો રક્તસ્રાવ બંધ થયો હોય તો આગળ જણાવેલા જંતુનાશક મલમથી પાટાપીંડી કરવી જોઈએ.

(૩) રક્તસ્રાવ બંધ થવામાં વાર લાગે તો શરીરના એ ભાગને હદયના લેવલ થી ઉપર રાખવુ જોઈએ.

(૪) રક્તસ્રાવ થતો હોય એમાં કોઈવાર કાચનો કટકો કે એવું કાંઈક હોય તો એ કાઢવાનો પ્રયત્ન નહીં કરવો જોઈએ.

ઉપરના પ્રયોગો અજમાવ્યા છતા પણ રક્તસ્રાવ ચાલુ રહે તો આકૃતિ દર્શાવ્યા પ્રમાણે દબાણના બિન્દુએ દબાણ આપવુ જોઈએ. લોહી બંધ કરવા હદય અને ધોરી નરસની વચ્ચે જે બિન્દુએ હાડકા સાથે દબાણ કરી શકાય એવા બિન્દુને દબાણબિન્દુ કહેવાય છે. મગજને તેમજ શરીરના ઉપરના ભાગને રક્ત પહોંચાડતી કેરોટીડ આર્ટરી (Carotid artery) માંથી રક્તસાવ થતો હોય તો એને અટકાવવા ગળાના છઠ્ઠા માકા (Cervical Vertebra) ના ટ્રાન્સ. પ્રોસેસ (Transverse Process) પર દબાણ આપવુ પડે છે. આકૃતિ.

સબકલેવીયન આટરી ( Subclavian artery) ને પહેલી પાંસળી અને કલેવીકલ (Clavicle) ઉપર એના અંદરના અને વચલા ૧/૩ ભાગના સાંધા (Junction) ઉપર દબાણ આપવુ પડે.

એક્ઝીલરી આર્ટરી (Axillary artery) ઉપરના હાથના Humerus Boneના ઉપરના ભાગને Head of the Humerus ઉપર બગલમાં દબાણ આપવુ પડે.

બ્રેકીયલ આર્ટરી (Brachial artery) ને હયુમરસ ઉપર બાઈસેપ્સ (Biceps) ના અંદરના ભાગ પાસે દબાણ આપવુ પડે.

ફીમોરલ આર્ટરી (FemoralArtery) ને પ્યુબીક બોનના (pubic bone) આડા ભાગ સાથે દબાણ આપવુ પડે.

દબાણ આપવા માટે હાથનું દબાણ વધારે સમય નહીં આપી શકાય. આથી દબાણ આપવા ટોર્નીકેટ (Tourniquet) નો ઉપયોગ કરવો.

ટોર્નીકેટ એ કપડાનું કે રબ્બરની પટ્ટીનું સ્થિતીસ્થાપક હોય અને એવી જ પણ ખાસ રબરની નળી જેને એક છેડે એક હુક અને બીજે છેડે સાંકળી હોય છે. જે Esmarch’s tourniquet તરીકે બજારમાં મળે છે. ટોર્નીકેટ ત્રણ પ્રકારના હોય છે. (આકૃતિ)

(૧) કપડાનું બનાવેલ ટોર્નિકેટ સ્થિતીસ્થાપક ન હોવાથી એને બાંધીને ઉપર વળ દેવા પડે જેથી દબાણ બરાબર આવે.

(ર) એવી રીતે રબ્બર બેન્ડ કે પટ્ટીનો પણ જરૂર પ્રમાણે ટોર્નીકેટ તરીકે ઉપયોગ કરી શકાય. (૩) એશમાર્કનું ટોર્નીકેટ બરાબર બાંધીને એનો હુક સાંકળના અંકોડામાં જરૂર પ્રમાણે ભેરવીને દબાણ લાવવું પડે.

ટોર્નીકેટ ઘાથી શક્ય એટલુ નજીક બાંધવુ જોઈએ. ટોર્નકેટ બાંધતી વખતે ખાસ ધ્યાન રાખવુ જોઈએ કે એ બરાબર બંધાયુ છે કે નહી, જેથી રક્તસ્રાવ બંધ થવા ઉપરાંત આગળનો ભાગ ફિક્કો દેખાય. જો ઓછું દબાણ આવ્યુ હોય તો શિરા માંથી રક્તસાવ બંધ થાય પણ ધમનીનો રક્તસ્રાવ ચાલુ રહે. ઉપરાંત શિરાના લોહીનો આગળના ભાગમાં ભરાવો થાય, જેથી દુઃખાવો વધે.

ટોર્નીકેટ હાથમાં ૪૫ મિનીટ વધારે અને પગમાં ૯૦ મિનીટથી વધારે ન રાખી શકાય, નહીં તો શરીરનો ટોર્નીકેટની આગળનો ભાગ પ્રાણવાયુ વગર ખોટો પડી જાય. જો હોસ્પીટલ લઈ જવામાં વાર લાગે એમ હોયતો વચ્ચે દસ મિનીટ પાટો ઢીલો કરી નાંખવો જોઈએ અને પછી પાછો બાંધી લેવો જોઈએ.

યાદ રાખવા માટે સામાન્ય ઘરગથ્થુ ઉપાય :-

• (૧) કોણી કે ઘૂંટણની આગળના ભાગમાં રક્તસ્રાવ થતો હોય તો કોણી અથવા ઘૂંટણને દબાણપૂવર્ક એના સાંધાથી વાળવુ જોઈએ.
• (ર) હાથમાં કોણી અને ખભાની વચ્ચેના ભાગમાં રક્તસ્રાવ થતો હોય તો એ હાથ ખભા પાસેથી પાછળ લઈ જવાથી સબકલેવીયન આર્ટરી ઉપર દબાણ લાવી શકાય.
• (૩) માથા માંથી રક્તસ્રાવ થતો હોય તો કાનની આગળ આવેલી ટેમ્પોરેલ આર્ટરી (Temporalartery) ઉપર અને કાનની ૪ આંગળી પાછળ ઓક્સીપીટલ (Occipital) આર્ટરી ઉપર જરૂરિયાત પ્રમાણે દબાણ આપવુ જોઈએ.
• (૪)નાની નાની નળી Capillaries માંથી રક્તસ્રાવ થતો હોય તો બરફ લગાડવો જોઈએ, રક્તસાવ બંધ થયા પછી પણ થોડો વખત દબાણ ચાલુ રાખવુ જોઈએ.
• (૫) જ્યારે પણ આંતરિક રક્તસાવ (જે આંખથી દેખાતો નથી) છે, એવા ચિહન હોય ત્યારે દર્દીને માથું નીચે અને પગ ઉંચા રહે (૫ થી ૧૦) એવી રીતે સુવડાવવો જોઈએ. રકતસ્રાવ ચાલુ હોય તો શરીર ઠંડુ પડે છે એટલે ગરમાવો આપવો. દર્દીને બે ભાન કરવા શીશી સુંઘાડવી પડે (Anaesthesia) માટે ખાલી પેટ હોવું જરૂરી છે. જેથી દર્દી ભાનમાં આવે ત્યારે ઉલટી ન થાય. પછી દર્દીને બનતી ત્વરાથી હોસ્પીટલ ભેગો કરવો.

Epistaxis (નસકોરી ફુટવી):- સામાન્ય રીતે નસકોરામાંથી નાની રક્તનળીના તૂટવાથી (કાંઈ લાગવાથી કે તીણી વસ્તુથી ખોતરવાથી) કે કોઈ વાર બ્લડ પ્રેસરને હિસાબે રકતસ્રાવ થાય છે. જોને Epistaxis (નસકોરી ફુટવી) કહે છે. Epistaxis (નસકોરી ફુટવી)ની first Aid માં ગભરાયા વગર નીચેના ઉપાયો કરવા.

• (૧) દર્દીને માથુ નીચુ કરી બેસાડવોકે જેથી રકતસ્રાવ કપડા પર નહીં પડે તેમજ રક્ત ગળામાં ન જાય.
• (ર) નાકના એ બાજુનો પોચો ભાગ નાકના અંદરના હાડકા ઉપર દબાણ લાવે એ રીતે નાક દબાવવું,
• (૩) જરૂર પડે મોઢેથી શ્વાસ લેવા કહેવું.
• (૪) માથા ઉપર બરફ લગાડવો.
• (5) જરૂર પડે Gauze piece (કપડાનાં bandage) નાના ટુકડને ઠંડા પાણીમાં ભીંજવીને એ ભાગના નસકોરામાં મૂકવો.
• (6) એ છતાં પણ રકતસ્રાવ બંધ ન થાય તો તાબડતોબ ડોક્ટરનો સંપર્ક કરવો.

હીમોપ્ટીસીસમ (Hemoptysis):- ફેફસામાંથી ઉધરસ વાટે રકતસ્રાવ થાય તેને હીમોપ્ટીસીસમ (Hemoptysis) કહે છે.

હીમેટેમેસીસ (Hematemesis):- પેટની હોજરીમાંથી ઉલટી વાટે રકતસ્રાવ થાય તેને હીમેટેમેસીસ (Hematemesis) કહે છે. નીચેના લક્ષણો ઉપરથી એ બેના તફાવત ખ્યાલમાં આવશે.

હીમેટેમેસીસ હીમોપ્ટીસીસ

• ઉલટીની ફરીયાદ -ઉધરસની ફરીયાદ
• -રક્તમાં ફીણ ન હોય -રક્તમાં ફીણ હોય
• રક્ત કોફી રંગનુ હોય -લાલ ચટાક રક્ત હોય
• કોઈવાર અન્નનો ભાગ હોઈ શકે -છાતીના કફનો ભાગ હોઈ શકે
• સવાલ જવાબમાં હોજરીના સવાલ જવાબમાં છાતીના રોગોના લક્ષણ મળે.

હીમોપ્ટીસીસમાં દર્દીને ખ્યાલ આવે કે જમણી બાજુથી રક્ત આવે છે તો એ પડખા પર સુવાડવો વધારે પડતા ધાબળા કે ગરમાવો આપવાની જરૂર નથી. ચા, કોફી વગેરે ન આપવા. જે કાંઈ રક્ત બહાર આવ્યું હોય એ શક્ય હોય તો સંગ્રહવું, જેથી રક્તનું પ્રમાણ ખબર પડે. બને એટલા જલદી ડોકટરનો સંપર્ક સાધવો.

હીમેટેમેસીસ સામાન્ય રીતે પેટની હોજરીના ચાંદાથી કે એવી બીજી હોજરીની બીમારીથી થાય છે. એમાં દર્દીને જમણી કે ડાબે પડખે સુવડાવવો. મોઢેથી આપવુ જ પડે તો બરફના ટૂકડા આપવા બાકી કાંઈ ન આપવું. ડોક્ટરનો સંપર્ક સાધવો. કોઈવાર પિસાબ સાથે રક્ત જવાની ફરિયાદ દર્દી કરે છે. એમાં દર્દીને શાંત રાખવો, પુષ્કળ પ્રવાહી પીવા આપવું. બને તો પિસાબ ડોક્ટરને બતાવવા માટે રાખવો. ડોક્ટરનો સંપર્ક રાખવો.

દાંત માંથી રક્ત આવતું હોય તો રૂ ને ઠંડા પાણીમાં ભીંજવી એનું પુમડુ (પોતુ) એ દાંતની જગ્યાએ દબાવીને મુકવું. એના ઉપર બીજુ મોટું રૂ નું પૂમડુ મુકી દર્દીને સામેના દાંતથી દબાવવા કહેવું. એમ પંદરથી વીસ મિનીટ રાખવું. .

ઘણીવાર દર્દીને ઝાડા વાટે લોહી પડે છે. જે લાલ હોય તો મોટા આંતરડા કોલોન (Colon) અને રેકટમ (Rectum) માંથી આવે છે. એમ ખબર પડે. જ્યારે ઉપરના નાના આંતરડા કે હોજરીમાંથી થયેલો રક્તસ્રાવ કોઈવાર દોડાદોડી કરાવે એવો થાય છે. એ વખતે દર્દીનું માથું નીચે રહે એમ શાંતથી સુવડાવવો. જરૂર પડે ડોક્ટરનો સંપર્ક સાધવો.

Drowning (શ્વસન અને શ્વાસ અવરોધ):-

હવા શરીરમાં લેવી અને બહાર કાઢવાથી પ્રક્રિયાને શ્વસન ક્રિયા કહે છે. શ્વસનતંત્ર, શ્વસનમાર્ગ, બે ફેફસા, શ્વસન કેન્દ્ર તથા શ્વસન માટેની માંસપેશીઓનું બનેલુ છે. શ્વસનમાર્ગ-નાક, ગળુ, સ્વરયંત્ર, શ્વસનનળી (Trachea), શ્વસન નલિકાઓ (Bronchi) અને નાની નલિકાઓ (Bronchioles)નું બનેલુ છે. શ્વાસનળી ફેફસાની હવાની કોથળી (Alveoli) ની સાથે જોડાઈ જાય છે. બન્ને ફેફસાલીસી સપાટીવાળા આવરણથી ઢંકાયેલા હોય છે. તેની બહાર છાતીનું માળખુ અને નીચે ઉદરપટલ હોય છે. તેની સાથે ફેફસાનું આવરણ મજબુત રીતે જોડાયેલુ હોય છે.

મગજમાં રહેલા શ્વસનકેન્દ્રના અંકુશ હેથળ શ્વસનક્રિયા થતી રહે છે. તે સ્વાશ્રયી કેન્દ્ર છે. તેના પર મગજના હુકમ અને લોહીના રાસાયણીક ફેરફાર તથા લોહીમાં કાર્બન ડાયોકસાઈડના પ્રમાણની અસર થાય છે. શ્વાસ અંદર લેતી વખતે ઉદરપટલ નીચે જાય છે. પાંસળીઓની વચ્ચેના સ્નાયુઓ સંકોચાઈ પાંસળીઓને ઉપર તથા બહાર તરફ ખસેડે છે. જેથી છાતી ફુલે છે. આના પરિણામે ફેફસા પણ ફુલે છે. અને હવા અંદર ખેંચાઈ છે. ઓકિસજન (પ્રાણવાયુ) અને કાર્બનડાયોકસાઈડ જે ફેફસામાં ગયેલી હવામાં અને ફેફસાની કેશવાહિનીઓમાં હોય છે. તે અદલબદલ (Exchange) થાય છે પછી ઉદરપટલ શિથીલ થઈ ( Relax) અને ઉંચુ આવે છે. પાંસળીઓ વચ્ચેના સ્નાયુઓ શિથીલ થઈ પાસળીઓ નીચે અને અંદરના ભાગે આવે છે. અને પોતાની અસલ જગ્યાએ સ્થિર થઈ જાય છે. આથી છાતી સંકોચાઈ ફેફસામાં રહેલી હવા બહાર નીકળી જાય છે. આ રીતે શ્વાસ અંદર લેવાની અને બહાર કાઢવાની ક્રિયા (શ્વાસોચ્છવાસ) ૧ મિનીટમાં ૧૬ થી ૨૦ વખત થાય છે.

ફેફસાને તેમાં રહેલા અશુદ્ધ લોહીને શુદ્ધ કરી શકે તેટલા પ્રમાણમાં હવા અથવા પ્રાણવાયુ હવા અથવા પ્રાણવાયુ ન મળે તે સ્થિતિનો શ્ર્વાસા વરોધ (Asphyxia) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તેના કારણો ઃ-

• (૧) હવામાં પ્રાણવાયુ ઓછા પ્રમાણમાં હોય દા.ત. પર્વતની ઉંચી સપાટી,ગટર અને કોલસાની ખાણોમાં
• (ર) ઝેરી વાયુની અસર નીચે
• (૩) બળતા મકાનમાં આગથી પ્રાણવાયુ વપરાઈ જવાથી.
• (૪) સ્વાસમાર્ગમાં અવરોધ- દા. ત. શ્વાસમાર્ગમાં બાહ્યપદાર્થ કે અન્ન અટકી જવાથી અથવા બહારથી દબાણ થવાથી
• (૫) શ્ર્વાસમાર્ગમા સોજા -દા.ત. ગળે ફાંસો, ગળે ટુંપો, સ્વરયંત્ર (ધાંટી)માં સોજો, તેજાબ કે આલ્કલી પીવાથી આવતો સોજો કે ફોલ્લા.
• (૬) ડુબી જવુ – પાણીમાં ડુબવાથી પાણી શ્વાસમાર્ગમાં જાય છે. જેથી શ્વાસનલિકાઓ સંકોચાય છે અને – તેથી હવા મળતી નથી.
• (૭ ) શ્વસન કેન્દ્રનું મંદશક્તિ થવું. દા.ત. મોરોફીન, બારબીચ્યુરેટ વર્ગના દ્રલ્યો,
• (૮) વિદ્યુતનો ઝટકો – આથી થતી અસર.
• (૯) છાતી ભીંસાવી :- છાતી પર જમીન ધસી આવવી, રેતી પડવાથી, ખાણમાં અકસ્માત ઘર પડીજવુ.
• (૧૦) શ્વસનતંત્રના રોગો જેવા કે દમ, ફેફસાનો ટી. ભી. વગેરે.

શ્વાસ અવરોધથી પીડાતા માણસ અશક્તિ લાગે છે. ચક્કર અને શ્વાસ લઈ શકતો નથી. એવી ફરીયાદ કરે છે. મોટુ, હોઠ, નખ, નાકનું ટેરવું, આંગળીના ટેરવા ભુરા થઈ જાય છે. ગરદન પરની શિરાઓ ફુલી જાય છે. જ્યારે હવામાં પ્રાણવાયુનું પ્રમાણ ઓછુ હોય કે શ્વસનમાર્ગમાં અવરોધ હોય ત્યારે દર્દીની શ્વસનક્રિયા અનિયમીત અને દર્દી બેભાન થઈ જાય છે. જ્યારે શ્વાસ અવરોધ શક્તિશાળી અને તીક્ષ્ણ અસર વાળો હોય છે. ત્યારે ઝાડો પેશાબ નીકળી જાય છે.

શ્ર્વાસારોધની સારવારમાં માર્ગમાં રહેલા અવરોધ દુર કરવાનું કામ એ પહેલુ પગથિયુ છે.

-Drowning (ડુબી જવુ):-

• (૧) દર્દીને ઉંધો સુવાડો, માથુ એક બાજુ પર કરો, હાથ ઉંચા રાખો.
• (ર) નાના બાળકોને થોડો સમય પગેથી પકડી ઉધા ઝાલી રાખી શકાય.
• (૩) પુખ્ત વ્યક્તિને કમરમાંથી ઉંચકો, માથુ તથા પગ નીચે લટકવા દો. ફેફસામાંથી પાણી કાઢી નાખવાની આ એક રીત છે.
• (૪) દર્દીના ભીના કપડા કાઢી નાખો. (૫) દર્દીને ગરમાવો આવે તેમ કરો. (૬) દર્દીને બેસવા ન દેવો.

Hanging (ફાંસો કે ટુપા)

• (૧) ગરદનની આસપાસનો ગાળીઓ કાપી નાખો.
• (ર) દર્દીને આરામ લાગે તે રીતે બેસાડો કે સુવાડો.
• (૩) પોલીસને જાણ કરવી.

શ્ર્વાસમાર્ગમાં બાહ્ય પદાર્થ (foreign body in the respiratory tract) થી થતો અવરોધ:- બાહ્યપદાર્થ હટાવવા જુદીજુદી રીતો અપનાવવામાં આવે છે.

૧) વાંસા પર ધબ્બા મારવા :- દર્દીની પાછળ એક બાજુએ ઉભા રહો, ડાબો હાથ છાતી પર રાખો. માથુ છાતીથી નીચે હોવુ જોઈએ. વાંસા પર ખભાના હાડકા (Scapula)ની વચ્ચોવચ્ચ ઉપરા-ઉપરી ૪ ધબ્બા મારો. આકૃતિ.

(ર) હિમલીક (Heimlich’s Manoeuver) ની રીત અથવા હાથેથી પેટ દબાવવું :દર્દીની વાંસે ઉભા રહી કમરની આજુબાજુએ હાથ રાખો. પછી બન્ને હાથે પેટ પર ભરડો લો. હથેળી દર્દીના પેટ બાજુએ અને નાભિ તથા પાંસળીઓની વચ્ચે હાથનો પંજો આવે એ રીતે મુઠી વાળેલા હાથનું કાંડુ બીજા હાથથી પકડો, પછી મુઠી જોરથી પેટમાં ઉપરા ઉપરી ચાર વાર દબાવો.

જો દર્દી બેભાન હોયતો તેને વાંસે ધબ્બા માર્યા પછી અથવા હિમાલીક પદ્ધતિનો ઉપયોગ કરવા છતા તે બેભાન બની જાય તો વૈકલ્પિક રીત વાપરવી જરૂરી બને છે.

આ રીતમાં દર્દીને ચત્તો સુવાડો. તેની બન્ને બાજુએ પગ રાખી ધુંટણીએ પડો. મુઠ્ઠીનો પાછલો ભાગ પેટ પર નાભિ અને પાંસળા વચ્ચે રાખી તે પર બીજી મુઠ્ઠી રાખી ઉપર અને અંદરની બાજુએ જોરથી ચાર વખત દબાવો.

(૩) નાના બાળકોના ગળામાંથી બાહ્યપદાર્થ કાઢવા માટે પેટ પર ધક્કા લગાવી શકાય નહીં કેમકે તેમ કરવા જતા આંતરડાને નુકશાન થવા સંભવ છે. બાળકને ડાબા બાહુ પર સુવાડો. તેનુ પેટ તમારા હાથની બાજુ હોય. માથાને હાથથી ટેકો આપો અને બાળકને ઉંધો કરો. તમારા હાથને તમારી જાંધ પર રાખો. અને જમણા હાથે વાંસા પર ૪ વખત ઉપરા ઉપરી ધબ્બા મારો.

(૪) છાતી પર ધક્કા દેવાઃ-:જો દર્દી ખુબ જાડો હોય કે ગર્ભવતી સ્ત્રી હોય તો આ પદ્ધતી પાછળ ઉભા રહી તેની બગલમાંથી બન્ને હાથ આગળ લઈ જમણી મુઠ્ઠી છાતી પર ચાર વખત ઉપરા-ઉપરી દબાણ લાવો. જો શક્ય હોય તો છાતી કરતા માથુ નીચે લાવવા દર્દી પર આગળ વળો.

(૫) આંગળી વડે શોધવુઃ-:જો દર્દી બેભાન હોય અને ધબ્બા કે છાતી પરનું દબાણ સફળ ન થાય તો દર્દીનું મોઢું ખોલી જીભ અને નીચેનું જડબું આંગળી અને અંગુઠા વડે પકડી ઉંચુ કરો. આથી જીભ આગળ આવશે અને બાહ્ય પદાર્થોથી દુર થશે. તેમજ શ્ર્વાસમાર્ગના પાછલા ભાગથી પણ દુક થશે. બીજા હાથની તર્જની (Index Finger) આંગળી ગાલની અંદરથી ગળા સુધી ફેરવો. બાહ્ય પદાર્થ હાથ લાગે તો તેને બહાર કાઢી લો. એક વખત શ્વસનમાર્ગ ઉધાડો થઈ જાય તો દર્દી શ્વાસ લેવા માડશે. તે વખતે તેને ચોખ્ખી હવા મળે તે જોજો. જો શ્ર્વાસ ન લઈ શકે તો કુત્રિમ શ્વાસેચ્છવાસ આપો. .

Mouth to mouth Respiration (મોંથી મોં શ્વાસ) :- દર્દીને ચત્તો સુવાડો. તેની ગરદન, છાતી કે કમર પરના કપડા ઢીલા કરો. દાંતનું ચોકઠુ પહેર્યુ હોય તો તે કાઢી નાખો. ખોટા દાંત નીકળી શકે એવા હોય તો તે કાઢી લો. તમારી આંગળીઓ પર રૂમાલ વીંટી દર્દીના મોઢામાં નાખો અને ગળફો કે બીજા પદાર્થ મોં અને ગળામાંથી કાઢી નાખો. ગરદન પાછળ એક હાથ નાખી બીજો હાથ કપાળે મુકી માથુ પાછળ વાળો. પાછળના હાથેથી હડપચી ઉપર ઉઠાવો. જો દર્દી આટલુ કર્યાથી પોતમેળે શ્વાસ લેવા માંડે તો આ સ્થિતીમાં હડપચી પકડી રાખો.

જો શ્વાસ ચાલુ ન થાય તો બન્ને નસકોરા દબાવી બંધ કરો. તમે ઉંડો શ્વાસ લો. દર્દીના મોટાને તમારી આંખથી ત્રાંસમાં જુઓ કે તેની છાતી કુલે છે કે નહી. તમારૂ મોઢુ હવે દર્દીના મોઢાથી દુર કરો. માથુ આડુ કરો. જેથી દર્દીના મોંમાથી નીકળતો શ્વાસ તમારા મોંમા ન આવે. આ રીતે 3 શ્વાસ ઉપરા ઉપરી ભરો જેથી દર્દીના ફેફસામાં પ્રાણવાયુ પુરતા પ્રમાણમાં પંહોચે.

પછી આ પ્રકારે દર મિનીટે ૧૨ વખત શ્વાસ લેવડાવો. જ્યાં સુધી દર્દી પોતમેળે શ્વાસ લેવાની શરૂઆત ન કરે ત્યાં સુધી કુત્રિમ શ્વાસોચ્છવાસ ચાલુ રાખવો જોઈએ. બાળકો માટે પણ આ જ રીત છે. ફેર ફક્ત એટલો છે કે બાળકના નાક તથા મોં બન્ને તમારા મોંથી આવરી લેવા તથા ફુંકવાનું જોર પ્રમાણમાં ઓછુ હોય.

અમુક બનાવોમાં મોં થી મો શ્વાસ આપવાનું શક્ય નથી હોતુ. દા. ત. ચહેરા પર માર લાગ્યો હોય. જડબું ભાંગી ગયુ હોય, એસીડ પીવાથી હોઠ અને મોં દાઝી ગયા હોય. તેવા કિસ્સાઓમાં હાથથી સ્વાસ લેવડાવવાની પધ્ધતી નો ઉપયોગ કરવો જોઈએ.

– બાવડા ઉંચકો / વાંસો દબાવો પદ્ધતિ (Holger Nelsen) હાલ્ગર નેલ્સન પદ્ધતિઃ- દર્દીને ઉંધો સુવાડો. કપાળની નીચે બન્ને હાથ મુકો. માથુ સીધુ રાખો જેથી હવાનો રસ્તો ખુલ્લો રહે. દર્દીના માથા પાસે ધુંટણીએ બેસો જેથી એક ઘુંટણ માથા પાસે એક બાજુ આવે અને બીજો પગ તેની બીજી બાજુના કોણીની પાસે રાખો. પગ અને ઘુંટણને થોડી થોડી વારે બદલાતા રહો. બન્ને હાથ ખભાના પીઠ પરના હાડકા (Scapula) ના નીચેના ભાગ પાસે રાખો. આંગળા પહોળા રાખવા. અંગુઠાઓ કરોડ બાજુએ આવે. તમારા બાવડા તથા અગ્રહાથ સીધા રાખી આગળ નમી બન્ને હાથના જોર વડે દબાવો. એક…બે…ગણો અને દબાણ બંધ કરો.

તમે સીધા થાવ તમારા હાથ ઉપર લઈ કોણી નજીક બાવડાને ઝાલો. ત્યાં સુધીમાં ત્રણ ગણો હવે કોણી ઉંચી કરો. તમારા હાથ સીધા જ રાખો. ચાર-પાંચ ગણો. કોણીને નીચે પૂર્વવત સ્થિતીમાં મુકો ત્યાં સુધી છ ની ગણતરી થશે પછી આજ રીતે ફરીથી ચાલુ કરો.

જો દર્દીની છાતી પર કે બાવડાને માર લાગેલો હોય તો આ પદ્ધતિ યોગ્ય નથી ગણાતી.

– કમર ઉંચકો | વાંસો દબાવો પદ્ધતિ ( Hip lift /chest pressure methods):- દર્દીને ઉંધો સુવાડો. તેનું કપાળ તેના ન ઘવાયેલા હાથ પર રાખો દર્દીને ઉંધો સુવાડો. તેનું કપાળ તેના નં ધવાયેલ હાથ પર રાખો. દર્દીના કમરની એક બાજુએ પગ પર અને બીજી બાજુએ ઘુંટણ ટેકવી બેસો. આગળ ઝુકીને દર્દીને થાપાના હાડકા પાસે ઝાલી ટટાર થાઓ અને થોડા પાછળ ઝુકો. આથી દર્દીની કમર ૧૦-૧૫ સે. મી. ઉંચકાશે તમે ૧…2 ……3 ……. ગણો ત્યાં સુધી ઉંચકાયેલા સ્થિતીમાં દર્દીને ઝાલી રાખો. પછી દર્દીને નીચે મુકી તમારા બન્ને હાથ વાંસા પર ખભાના હાડકા (Scapula)ની નીચે સુધી લઈ આંગળા પહોળા અને અંગુઠા કરોડની નજીક લઈ ૪ ગણો. અને આગળ ઝુકો અને સીધા હાથે જ્યાં સુધી અવરોધ વગર દબાવી શકાય તેટલુ દબાણ લાવો. અંહિ ૫, ૬ અને ૭ ગણો. ધીમે રીતે આખી ક્રિયા દર મીનીટે દસ વખત કર્યા કરો.

બાવડા ઉંચકો | છાતી દબાવો પદ્ધતિ (Silvester) સિલ્વેસ્ટર પદ્ધતિઃ – દર્દીને ચત્તો સુવાડો. ખભા નીચે ધાબળા રાખો. જેથી માથુ પાછળ વળે. દર્દીના માથા પાસે ઘૂંટણીએ પડો. બન્ને હાથ કાંડા પાસેથી પકડો. તેમને છાતીના નીચેના ભાગ પાસે એક-બીજાની સામ-સામી બાજુએ લઈ તેના ઉપર બે સેકન્ડ સુધી દબાણ કરો. પછી તેમને પહોળા કરી તમારા ઘૂંટણ પાસે ઝડપથી લઈ જાવ. તેમને ત્યાં ૩ સેકન્ડ સુધી નીચે રહેવા દો. આ રીતે આ ક્રિયા મિનીટમાં ૧૨ વખત કરો. જ્યારે દર્દીને ઉંધો સુવાડી શકાય નહી ત્યારે આ પધ્ધતીનો ઉપયોગ કરવો. આ રીત ઉધા દબાણ રીત કરતા વધુ અસરકારક છે.

– ઉધા દબાણની રીત (Prone pressure method) (Schaeffer) : –દર્દીને ઉંધો સુવાડો, મોટુ એકબાજુએ રાખો બન્ને હાથ એક બીજા ઉપર રાખી, એના પર લમણા મુકી સુવાડો | દર્દીની કમર પાસે ઘૂંટણીએ પડો. બન્ને હાથ વાંસાના નીચલા ભાગ પર એવી રીતે રાખો કે કાંડા લગભગ એકબીજાને અડતા હોય, અંગુઠા આગળ અને આંગળા ભેગા હોય. કોણીમાંથી હાથ સીધા રાખવા અને આગળ ઝુકી તમારા શરીરના વજનના ભારથી દબાણ લાવો. પછી પાછળ વાળો જેથી દબાણ હટી જાય. દર મિનીટે બાર વખત આ તાલમાં શ્વાસ લેવડાવવો.

ઢળવાની અથવા હિંચોળા લેવાની રીત (Eve Method) ઈવની રીત: –દર્દીને પાટીયા પર કે સ્ટ્રેચર પર સુવાડો અને બાંધો તેને વારાફરતી ૪૫ માથુ નીચે અને પગ નીચેની સ્થિતીમાં લેતા રહો. દર મિનીટે ૧૨ વખત આમ કર વું જરૂરી છે. હિંચોળા લેવા માટે વંડી, બાંકડો કે ઈટ કે પથ્થરના ઢગલા કરી શકાય. નાના બાળકો માટે આ રીત ખાસ ઉપયોગી છે

દદઈને મોં પર (Face mask) ઢાંકણ અને અમ્બુબેગ થી કુત્રિમ શ્વાસોચ્છવાસ આપી શકાય છે. દર્દીના શ્વસનમાર્ગને સાફ કર્યા પછી આ સાધનમાંનું મોંનું ઢાંકણ સખત રીતે દર્દીના નાક તથા મોં પર ડાબા હાથે પકડી રાખવું. હડપચી પાસે આંગળીથી નીચેનું જડબું ખેંચી રાખવું. જેથી જીભ ઉંધી ન પડે. બેગ (કોથળી) ને જમણા હાથે દબાવો અને મુકી દો. દબાવવાથી હવા બહાર નીકળી જાય અને દબાણ છોડી દેવાથી દર્દીના ફેફસામાં જાય અને દબાણ છોડી દેવાથી દર્દીના ફેફસા માંથી હવા બહાર નીકળી જાય. વચ્ચે વાલ્વ મુકેલો હોવાથી એ હવા કોથળી માં પાછી જતી નથી.

જોન્સન અને જોન્સનનું (Resustitube) નામનું સાધન પણ ઉપર જણાવેલ કોથળી અને ઢાંકણીને બદલે વાપરી શકાય. આ સાધન ૧૦.૫ સે. મી. લાંબી અને ૧૮ સે. મી વ્યાસની નળી છે. તેના ઉપર ૮.૭૫ સે. મી. વ્યાસનું ઢાંકણ છે તે મોં પર ચપોચપ બેસી જાય છે. અને શ્વાસોચ્છવાસ દેતી વખતે હવા વહી જતી અટકાવે છે. આ નળીને મોઢામાં મુકવામાં આવે છે. મોં થી નળી (Mouth to tube) હવાનું આદાન પ્રદાન થઈને શ્વાસ લેવાય છે.

હ્રદય રોગથી કે શ્વાસબંધ પડવાના કારણે હ્યદય બંધ પડી જાય છે. જો હૃદયને તરત જ કામ કરતુ ન કરી શકાય તો પ્રાણવાયુ યુકત લોહી શરીરમાં કયાંય પંહોચતુ નથી અને અવયવોને કાયમી નુકસાન પંહોચે છે. જેથી મૃત્યુ થાય છે. આવી સ્થિતીમાં ૨૦-૨૫ સે. મી. ઉપરથી જોરથી એક ધબ્બો છાતીના હાડકા પર લગાવવામાં આવે છે. આ દાવથી જો હદય કામ કરવાનું ચાલુ ન કરે તો બાહ્ય હદય માલીશ જરૂરી બને છે. હ્રદયનું કાર્ય બંધ પડી ગયુ છે. તેના લક્ષણો આ પ્રમાણે છે. બેશુદ્ધિ, ભુરાપણુ અને કાંડા પર કે ગળા પર હાથ મુકવાથી નાડીના ધબકારા ન મળવા, એ છે. જો દર્દીની છાતી પર કાન મુકી સાંભળવા પ્રયત્ન કરીએ તો પણ હ્રદયના ધબકારા સંભળાતા નથી.

બાહ્ય હ્રદય માલીશ (External Cardiac Massage) કરવાથી હ્રદય છાતીના મધ્યસ્થિ (Sternum) અને કરોડની વચ્ચે તાલબધ્ધ દબાણ હેઠળ આવે છે. જેથી લોહી (Blood) ફેફસામાં તથા શરીરના બધા ભાગોમાં ફેંકાય છે. આ રીતે (Mechanical) યાત્રિક ધક્કાથી સંકોચાતુ હૃદય પોતાના નિયમ પ્રમાણે સંકોચવા પ્રેરાય છે. અને તેમ થતા બાહ્ય માલીશ બંધ કર્યા પછી પણ હ્રદય ચાલુ જ રહે છે.

રીત:-

• (૧) દર્દીને જમીન પર કે કઠણ સમતલ પર ચત્તો સુવાડો.
• (ર) દર્દીની છાતીની એક બાજુએ ધુંટણીએ પડો.
• (૩) જમણુ કાંડુ સ્ટર્નમના નીચેના ભાગ પર મુકો.
• (૪) ડાબો હાથ જમણા હાથ પર મુકો.
• (૫) કોણી સીધો રાખો.
• (૬) પુખ્તવયની વ્યક્તિમાં ઉભુ દબાણ ૪ સે. મી. જેટલુ આપવું.
• (૭) દબાણ હટાવી લો.
• (૮) પુખ્તવયની વ્યક્તિ પર આ ક્રિયા દર મિનીટે ૬૦-૭૦ વખત કરવી.
• (૯) ૧૨ માસની અંદરના બાળકની છાતી ૧.૫ સે. મી. દબાવો અને દર મીનીટે ૯૦ થી ૧૦૦ વખત પુનરાર્વતન કરો. નવજાત શિશુની છાતી હથેળીથી નહી પણ અંગુઠાથી દબાવવી.
• (૧૦) કેરોટીડ (Carotid) ગરદનમાં અને ફીમોરલ (Femoral) જાંધના મુળમાં આવેલ ધમનીઓ ધબકારા તપાસી જુઓ. જો તમારી રીત સાચી હશે તો હ્રદય પર દબાણ આવ્યાના દરેક વખતે આ નાડીઓમાં ધબકારા મળશે.
• (૧૧) જો દર્દીને બાહ્ય માલીશ અને કુત્રિમ શ્વાસોચ્છવાસ એમ બંનેની જરૂરીયાત હોય અને તમારી પાસે મદદનીશ હાજર હોય તો તમે બાહ્ય માલિશ કરો અને મદદનીશને કુત્રિમ શ્વાસોચ્છવાસનું કામ સોપો. આ માટે ૫ વખત છાતી પર દબાણ આવે ત્યારે ૧ વખત છાતી ફુલે એ પ્રમાણે હોવું જરૂરી છે. જો તમે એકલા જ હો તો ૧૫ વખત હ્રદયમાલીશ કર્યા પછી ર વખત ઝડપથી છાતી ફુલાવો.
• (૧૨) જ્યારે હ્રદય અને શ્વસન વિના મદદ ચાલુ થઈ જાય ત્યારે એમ્બ્યુલન્સ મંગાવી દર્દીને હોસ્પીટલમાં જીોકલો.
• (૧૩) જ્યાં સુધી એમ્બ્યુલન્સના માણસ કે ડોક્ટરને દર્દી સોપાય નહિ ત્યાં સુધી તમે તેની સાથે રહો.
• (14) જો હ્રદય બંધ પડયાની ૫ મીનીટની અંદર ચાલુ ન કરી શકાયુ હોય તો દર્દી ઠીક થવાની શકયતા નહીવત છે.

મૂર્છાવસ્થા (Unconsciousness):- જે અવસ્થામાં બાહ્ય ઉત્તેજનાને એક વ્યક્તિ પ્રત્યુતર ન આપી શકે તે અવસ્થાને મૂર્છા કહે છે. તેના સામાન્ય કારણો નીચે પ્રમાણે છે.

(૧) સાદી બેહોશી

(ર) માથામાં માર લાગવો (Head Injury), મગજમાં રક્તસ્રાવ, ખોપરીની અંદરની તણાવની સ્થિતિ, મોટા મગજને માર લાગવો

(૩) વાઈ

(૪ ) વિષની (ઝેરી) અસર, જેવા કે નિદ્રાજનક દવાઓ, દારૂ, શાંતિકારક દવાઓ (Tranquillizers).

(૫) શ્વાસ ઘુંટાવો – ગળે ટુંપો, પાણીમા ડુબી જવુ, શ્વાસમાં ઝેરી વાયુઓની અસર. –

(૬) આંચકો (Shock)

(૭ ) લૂ લાગવી

(૮) વિવિધ રોગો – મધુમેહ (Diabetes), લોહીનું ઉંચુ દબાણ, કમળો, હ્રદયવિકાર (Heart Attack), મેનીન્જાઈટીસ વગેરે.

(૯) ઈલેકિટ્રક શોક – વિજળીનો આંચકો

દર્દી ઉંડી ઉધમાં હોય તેમ લાગે છે. અને તેને જગાડી શકાતો નથી. તેને પીડાદાયક દબાણ (Stimuli) સહિત કોઈપણ ઉત્તેજકની અસર થતી નથી. શ્વાસ ધીમો ચાલે છે. આંખોની કીકી બેહોશીના કારણ પ્રમાણે નાની અથવા પહોળી થયેલી હોય છે. દા.ત.- અફીણથી મૂર્છા આવી હોયતો કીકી ઝીણી દેખાય અને ધતુરાનું ઝેર હોય તો તે પહોળી દેખાય છે.

પ્રાથમિક સારવાર નીચે મુજબ :- દર્દીને બેહોશી વળે એ સ્થિતીમાં સુવાડો અહીં આકૃતિમાં બતાવ્યા મુજબ દર્દીને એ રીતે સુવાડો જેમા દર્દીને ડાબે પડખે, તેના ડાબા હાથ-પગ પાછળ લઈ જઈ જમણા હાથ-પગ થોડાવાળી અને માથુ પાછળ વાળ ઉપર કરી સૂવાડો જેથી શ્વ!સ સહેલાઈથી ચાલુ રહે.

જો આ સ્થિતિમાં રાખવાનું શક્ય ન બને તો દર્દીને ચત્તો સૂવાડી તેનું માથુ એક બાજુ તેના જડબાની પાછળ બન્ને બાજુએ હાથ રાખી જીભને ગળામાં પાછળ પડતી રોકો. જો આમ ન કરી શકાતુ હોય તો મોઢું ખોલી, ગળા સુધીનો ભાગ સાફ કરી, રૂમાલ વડે જીભ ખેંચીને પકડી રાખો. કરી

• (૧) દાંતનુ ચોકઠું કે ખોટા દાંત કાઢી નાખો
• (ર) ગળુ, છાતી કે અને કમરને વીટાળેલા કપડા ટીરાા કરી નાખો.
• (૩) ઘેરોવાળી ઉભેલા લોકોને દુર કરી ખુલ્લી હવા આવવા દો.
• (૪) દર્દીના શરીરમાં ગરમાવો રહે તેમ કરો (ખાસ કરીને શિયાળામાં)
• (૫) ઉલટી થાય છે કે નહીં તે વિષે ધ્યાન રાખો.
• (૬) નાડી તથા શ્વાસ ઉપર પ્રયત્ન કરો.
• (૭) ડોક્ટરી સારવાર માટે પ્રયત્ન કરો
• (૮) મોઢા વાટે કંઈપણ આપવુ નહી કારણ કે તે શ્વાસ માર્ગમાં જઈ દર્દીને ઘુંટી શકે.
• (૯) શેક કરવો નહી.
• (૧૦) દર્દીને એકલો (અસહાય) મુકી જવુ નહી.

સાદી બેહોશીમાં અલ્પ સમય માટે મગજને લોહી ઓછા પ્રમાણમાં મળે છે. નાડીના ધબકારા તથા શ્વાસ વધુ હોય છે. દર્દી ફીકો દેખાય છે. ઉપર જણાવેલ પગલા સાથે દર્દીને એર્લીંગ સોલ્ટ (સુંઘાડવાની દવા) અથવા કાંદો કાપી સુંધાડવો. ૫ થી ૧૦ મીનીટમાં દર્દી સ્વસ્થ થઈ જાય છે. જ્યારે દર્દી પૂરો શુદ્ધિમાં આવે પછી તેને ચા કે કોફી આપી શકાય.

લાંબા સમય સુધી તડકો માથે લેવાથી લૂ લાગે છે. શરૂઆતમાં માથુ દુઃખે, કોઈને થાય,ચક્કર આવે, સ્નાયુઓ ખેંચાવા તથા ગળામાં શોષ પડવો એવી તકલીફ થાય છે. 3ic >> 2G તાવ હોય, નાડી ઝડપી તથા કમજોર લાગે શ્વાસ ઉપર છલ્લો (Shallow)તથા અનિયમિત થઈ જાય. સારવાર નીચે પ્રમાણે કરવી :-

• (૧) દર્દીને છાયડામાં કે ઠંડી જગ્યાએ ખસેડવો
• (ર) તાવ ઉતારવા પગલા લેવા કે પૂખો ચલાવવે, બરફ ધસવો, ઠંડા પાણીના પોતા (સ્પંજ) મુકવા.
• (૩) બે ભાન દર્દીની સારવારમાં લેવાતા બીજા ઉપાય કરવા.

હીસ્ટેરીયા (Hysteria):- હીસ્ટેરીયા (Hysteria) ચિતભ્રમ એ માનસિ બિમારી છે. દરદ ઘણી રીતે વ્યક્ત થાય છે. બેહોશીએ રોગ વ્યક્ત થવાનો એક પ્રકાર છે. દર્દી ખરેખર બેભાન નથી થતો પણ બેભાન હોવાનો ડોળ કરે છે, તેને કદી પણ પડવાથી માર લાગતો નથી કારણકે તે સાવધાનીથી પડે છે. હાથ પગ કડક હોય, આંખો જોરથી બંધ કરેલી હોય કે બંધ ઉઘાડ થતી હોય, અને કોઈને મોઢામાં ફીણ પણ આવતી નથી. મોઢે ઠંડુ પાણી છાટવાથી કે સ્મેર્લીંગ સોલ્ટ સુંધાડવાથી તથા આરામ આપવાથી તેને કળ વળે છે. આ રોગની પુરી સારવાર માટે દર્દીને ડોક્ટર પાસે મોકલી દેવો.

આંચકી (Convulsion):- નાના (૩ વર્ષથી નીચેના) બાળકોને ઘણો તાવ આવવાથી આચકી આવે છે. બીજા કારણો લોહીમાં સાકર ઘટી જવી, લોહીમાં સોડિયમ ઘટી કે વધી જવું, મેગ્નેશીયમનું ઘટવું, મેનેન્જાઈટીસ (Cerebral Palsy) મગજનો લકવો વગેરે છે. બાળકનું શરીર કડક થઈ જાય, આંખો ઉપર ચઢાવી દે. ઘણી વખત આંચકા આવે. શરીર શ્યામ થઈ જાય. કોઈ વખત મોઢામાંથી ફીણ આવે અને તે બેભાન થઈ જાય. ત્યારે નીચે જણાવેલા પગલા લેવા.

• (૧) બાળકને ચતુ સુવાડી માથુ એક બાજુ કરવુ
• (૨) જીભ કચડાઈ જતી અટકાવવા ચમચો અથવા ઘડી કરેલા રૂમાલ મોઢામાં રાખવો
• (૩) બાળકનું માથુ કે હાથ-પગ અથડાઈ નહી કે બાળક ખાટલા પરથી પડે નહી તેની તકેદારી રાખવી
  
• (૪) હાથપગ પકડી રાખવાથી આંચકી અટકતી નથી પણ ઉલટાની વધે છે.
• (૫) આંચકી શમી ગયા પછી બાળકને કળ વળવાની સ્થિતિમાં સુવાડો.
• (૬) ગળુ, છાતિ તથા કમર પરનાં કપડા ઢીલા કરી નાખવા
• (૭) મોઢા વાટે કાંઈ પણ ન આપવું
• (૮) તાવને કારણે આંચકી આવી હોય તો બરફની કોથળી મુકવી અથવા ઠંડા પાણીના પોતા મુકવી અથવા ઠંડા પાણીના પોતા મુકવા. પંખાથી હવા કરવી.
• (૯) ડોક્ટરને બોલાવવા

પુખ્ત વયના લોકોને ફેકરૂ :- વાઈના રોગથી આંચકી આવવા અગાઉ દર્દીને અણસાર આવી જાય છે. કોઈને ધૂંધળુ દેખાય, કોઈને આંખની સામે ચમકારા દેખાય, કાનમાં અવાજ આવે વગેરે, બીજા તબક્કામાં દર્દી રાડ પાડે છે. પછી શરીર લાકડા જેવુ કડક તથા સીધુ થઈ જાય છે. અને શ્વાસ અડધીથી એક મિનીટ બંધ રહે છે.

• (૧) સ્તબ્ધતાનો તબક્કો (Tonic Phase) એ પછી અડધીથી એક મિનીટ સુધી આંચકી આવે.
• (ર) આંચકીનો તબક્કો Clonic Phase) જીભ કચડાઈ શકે તથા જીભ અને હોઠ કાળા પડી જાય.

મુત્ર વિસર્જન પર કાબુ ન રહેવાથી ચડ્ડીમાં પિશાબ થઈ જાય છે. સાધારણ રીતે દર્દીને એક દોર આવ્યા પછી તે બેહોશ થઈ જતો હોય છે અને તે કેટલો વખત બેભાન રહેશે આંચકીનો તે અનિશ્વિત હોય છે.

પ્રાથમિક સારવારઃ-

• (૧) જ્યારે આંકડી પૂર્વેના ચિહનો સમજાય કે તરતજ દર્દીને સલામત જગ્યાએ ખસેડવો
• (ર) ખુલ્લી જગ્યામાં દર્દીને રાખવો
• (૩) ખોટા દાંત, માથા માંથી પીનો કાઢી નાખવી. (૪) મોઢામાં ચમચો અથવા મો બંધ નથાય તેવુ સાધન રાખવુ કે જેથી જીભ કચરાઈ ન જાય
• (૫) ભવિષ્યની તકેદારી તરીકે વૈધકીય સારવારનો પ્રબંધ કરવો.
• (૬) બે ભાન દર્દીને એક પડખે ઉંધો (રીકવરી પોઝીશનમાં) સુવાડવો.

દર્દીને નીચે પ્રમાણે સૂચનાઓ આપોઃ-

• (૧) દર્દીનું પુરૂ નામ, સરનામુ,રોગ નિદાન લખેલુ કાર્ડ, હંમેશા ખીસામાં રાખવું. જેથી રસ્તામાં ફીટ આવે તો ઉપચાર તથા ધરના લોકોને સમાચાર આપવામાં સરળતા રહે.
• (૨) દર્દીએ કોઈપણ વાહન ચલાવવુ નહીં, તરવુ નહીં.
• (૩) આગ, ઈલેકિટ્રસીટી તથા યંત્રોથી દૂર રહેવું.

મૂચ્છ[ (fainting):-જ્યારે કોઈ કારણસર મગજને પહોંચતા લોહીમાં અને એ રીતે ઓકસીજનમાં ઘટાડો થાય ત્યારે થોડા સમય પુરતી દર્દીની બેભાનાવસ્થા જેવી સ્થિતિ થાય છે તેને મૂર્છા આવી કહેવાય છે. આવે વખતે દર્દી ઉભો હોય તો પટકાઈ પડે છે. બાજુની કોઈ વ્યકિત તેને પકડીને પડતો અટકાવે અને ચત્તો સુવરાવે કે તરત જ મગજને લોહી પહોંચવા લાગે છે અને દર્દી શુધ્ધિમાં આવી જાય છે. મૂર્ધીત વ્યકિતની સારવારમાં વ્યકિતને ચત્તા સૂવરાવી માથું નીચું રાખવું,શરીરના કપડાં ઢીલા રાખવા,પુષ્કળ તાજી હવા મળે તેમ કરવું દર્દીને થોડું સારૂ જણાય એટલે પાણી ચા કોફી આપવા.

Stroke (ગરમી અને ઠંડીની અસરો):- કેટલીક વ્યકિતઓને વાતાવરણના વધતા ઉષ્ણતામાનની આડ અસરની શકયતા વધારે હોય છે. મીલીટરી જવાનો અને વ્યાયામવીરો વધારે પડતા સુર્યના તાપમાં આકરી તાલીમ લેતા હોય તેવાને તેમજ ભેજવાળા હવામાનમાં પણ આ અસર વધુ પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. નાના બાળકો તેમજ વૃદ્ધપુરૂષોને તેમની સંરક્ષણ શક્તિમાં ઘટાડો થવાથી વધારે અસર થાય છે. એવી જ રીતે ડાયાબીટીસ, હ્રદયરોગ, અપુરતા પોષણવાળા તેમજ દારૂ કે તમાકુ જેવા વ્યસન વાળાઓને ગરમી ઠંડીની આડ અસરો વધુ સતાવે છે.

પુર્યની ગરમીમાં કે બંધિયાર અને ગરમ હવા હોય એવી ફેકટરીઓમાં કામ કરનારને વાતાવરણની ગરમીને હિસાબે વધારે પરસેવો થાય છે. જોમાં પાણી ઉપરાંત ક્ષાર તત્વો (electrolytes) તેમજ ક્ષાર ઓછા થાય તો દર્દી માથાનો દુઃખાવો, ચકકર, ઉબકા તેમજ ઉલટી અને કોઈકવાર પેટમાં આંટી પડવાની પણ ફરીયાદ કરે છે એ દર્દીને તપાસતા તેઓ ફિકકા, પરસેવા થી લથબથ, દુર્બળ નાડી તેમજ તેમના શ્ર્વાસોચ્છવાસમાં પણ તકલીફ થાય છે. શરીરનું તાપમાન બરાબર અથવા થોડુ વધારે હોય છે. એમાં નીચે મુજબ પ્રાથમિક સારવાર આપવી.

• (૧) દર્દીને હવાની અવરજવર હોય એવી ઠંડકવાળી જગ્યામાં રાખવો. (૨) કપડા ઢીલા કરવા તેમજ પીઠ ભેર સુવડાલવો.
• (૩) એને દર અડધા કલાકે ૨૫૦ મી. લી. જેટલુ મીઠાશ વાળુ પાણી અથવા ફળોનો રસ આપવો.
• (૪) લુ લાગવાના ચિહનો શરૂ થાય તો તરતજ તેનો ઉપચાર કરવો.

જે દર્દીઓને વધારે પરસેવો થાય તેના શરીરના પાણી સાથે ક્ષાર તત્વો પણ ઓછા થાય છે. ઘણા લોકો ફકત પાણીજ પિવડાવ્યા કરે (ક્ષાર તત્વો ઉમેર્યા વગર) તો તેને પગની પીંડીમાં તેમજ બીજી માંસપેશીઓમાં દુખાવો (Heat cramps) થાય છે. તે થોડો વખત રહે છે. એને એની મેતે અમુક સમયમાં ઓછો થઈ જાય. એટલે એમનો પણ નીચે પ્રમાણે ઉપચાર કરવો.

• (૧) નાના બાળકોને જેમ ક્ષારતત્વો વાળું પાણી આપીએ છીએ (ઝાડા થયા હોય ત્યારે) તેમ ક્ષારતત્વો વાળુ પાણી આપવું.
• (ર) રસોઈમાં પણ થોડુ મીઠુ વધારે આપી શકાય.
• (૩) ઉપરના ઉપચારથી ફરક નહીં પડે તો ડોકટરની સલાહ લેવી.

એવીજ રીતે વધારે પડતી ઠંડીમાં (જેમકે ઉતર કે દક્ષિણ ધ્રુવ પર) રહેવાથી અંગ જકડાઈ જાય છે. Frost Bite ખાસ કરીને હાથ, પગ, નાક, કાન તેમજ દાઢી પર તેની વધુ અસર જોવા મળે છે. સખત ઠંડીને હિસાબે જેને અસર થઈ હોય એ અંગો રૂ ની જેમ પુણી જોવા મળે છે. સખત ઠંડીને હિસાબે જેને અસર થઈ હોય એ અંગો રૂ ની પુણી જેવા સફેદ થઈ જાય છે. તેમ જ ખોટા પડી જાય છે. એટલે એમનો પણ નીચે પ્રમાણે ઉપચાર કરવો.

• (૧) ભીના કે ચુસ્ત કપડા કાઢી નાખવા.
• (ર) દર્દીને ગરમી વગરના બંધ રૂમમાં રાખવો.
• (૪) દર્દીને સુકો ધાબળો ઓઢાડીને ધીમે ધીમે ગરમી મળવા દો. તેમજ હુંફાળુ પ્રવાહી પીવા આપો.
• (૫) અસરગ્રસ્ત હાથ ગુલાબી થાય તેમજ ખોટા પડી ગયેલા હાથમાં ચેતન આવે ત્યાં સુધી ગરમ મોજા પહેરાવી રાખો.
• (૬) દર્દીને ધુમ્રપાન ન કરવા દો કારણકે એમ કરવાથી ધુમ્રપાનનું નીકોટીન નસનું સંકોચન કરે છે. જેથી નુકશાન વધી શકે છે.
• (૭ ) બને એટલી જલદી ડોકટરી સારવારની તૈયારી કરો.
  

Poisoning (ઝેર):-

જે દ્રવ્ય અમુક માત્રામાં લેવાથી જીવનને હાનિ પંહોચે કે મૃત્યુ થાય તે દ્રવ્યને ઝેર કહેવાય. ઝેર કહેવાય. ઝેર આકસ્મિક રીતે લેવાઈ જાય કે બીજી વ્યક્તિનું મરણ નિપજાવવા અપાય.

ઝેર નીચે જણાવેલા માર્ગોએ શરીરમાં પ્રવેશ કરી શકે.

• (૧) મોઢા વાટે જંતુઘ્ન દવાઓ, દારૂ, દવાઓ, ભેળસેળ વાળા કે વાસી ખાધ પદાર્થ, તેજાબ કે આલ્કલી .
• (૨) શ્વસન વાટે – કાર્બન મોનોકસાઈડ, કાર્બન ડાયોક્સાઈડ માંથી ગેસ (Marsh gas) કે દવામાં વપરાતા વાયુઓ
• (૩) ઈજેક્શન ઉંઘ માટે કે મનઃશાંતિ માટે વપરાતા ઈજેક્શન
• (4) ડંખ- સાપ કે વીંછીનો ડંખ અને કૂતરૂ અથવા બીજા કોઈ જંગલી પ્રાણીનું કરડવું.
• (૫) ચામડી વાટે જંતુનાશક દવાઓ

ઝેરની અસરની ચિકિત્સા કરવા તેને અટકાવવુ એ હિતાવહ છે. નીચે જણાવેલ સાવચેતીઓ ઉપયોગી છે.

• (૧) દવાઓ એવી જગ્યાએ રાખો કે જ્યાં બાળકો ન પહોંચે

• (ર) દવાઓ લાંબો સમય સંધરી રાખીવી નહિ.
• .(૩) દવા અંધારામાં લેવી નહિ, હંમેશા દવા લેતા પહેલા લેબલ વાંચવું. (૪) હાનિકારક પ્રવાહીને કદિ પણ શરબતના કે બીજા પીણાઓ ના બાટલામાં ભરેલુ નહિ.
• (૫) બાળક જ્યાં સહેલાઈથી પંહોચી શકે એવી જગ્યાએ ડીર્ટજન્ટ, તેજાબ કે એવા બીજા પદાર્થો રાખવા નહિ.
• (૬) ડોક્ટરની સલાહ વગર દવા લેવી નહિ.
• (૭) બંધબારણે કોલસા બાળવા નહિ, કારણકે તેમાંથી કાર્બન મોનોક્સાઈડ વાયુ નીકળે છે.
• (૮) ધરવપરાશનો ગેસ સંભાળપૂર્વક વાપરવો.
• (૯) હડકવાની રસી ન લેવડાવી હોય તે કૂતરાથી દુર રહો.
• (૧૦) સાપ વિંછી તથા જંગલી જાનવરોથી દૂર રહો.

જો ઝેરની અસર થાય તો નીચે જણાવેલ પગલા લો.

• (૧) જો દર્દી સભાન હોય તો ક્યો ઝેરી પદાર્થ, કેટલી માત્રામાં કેટલા સમય પહેલા લેવાયો છે. તે જાંણી લો
• (૨) દર્દીની નજીક ખાલી બાટલી, બાટલી પરનો કાગળ, લેબલ કે ગોળી જડી આવે તો તે તપાસ માટે સાચવી રાખો.
• (૩) દર્દી ઉલટી કરે તો ઉલટીને ડોક્ટરી તપાસ માટે સાચવી રાખો.
• (૪) જો દર્દી ભાનમાં હોય અને સહકાર આપતો હોય તો ઉલટી કરાવો

નીચે પ્રમાણે, કોઈ એક રીતે ઉલટી કરાવો :-

(a) ગળામાં આંગળી નાખીને પાછળના ભાગમાં આંગળી ફેરવીને.

(b) આઈપેકાક (Ipecac) નું સરબત ૧૫ મી.લી. પીવડાવી ઉપરથી ખૂબ પાણી પાઓ અને જરૂર પડે અડધા કલાક પછી ફરીથી તેમ કરો.

(૫) જો દર્દી બેભાન હોય અથવા તેણે કડક તેજાબ કે આલ્કલી લીધા છે તે ખબર હોય તો ઉલટી કરાવ્યા પછી દર્દીને દુધ અથવા ઈડાનો સફેદ ભાગ આલ્બુમીન આપો. ચા કોફી પણ અપાય;

(૬) ઝેરી વાયુની અસરથી ગુંગળાયેલા દર્દીને તે રૂમની બહાર લઈ જાવ તેની આજુબાજુ ઘેરો વાળી ઉભેલા લોકોને દુર કરો અને તેની કમર, છાતી કે ગળા ઉપરના કપડા ઢીલા કરો. જરૂર પડે તો કૃત્રિમ શ્વાસોચ્છવાસ આપો.

(૭) જેમ બને તેમ જલદી તેને ડોક્ટર પાસે લઈ જાવ.

(૮) ચામડી વાટે પ્રસરેલા ઝેરના દર્દીની ઝેરીલા પદાર્થ સાથે સંપર્કમાં આવેલા ભાગને ઠંડા પાણીથી સરખી રીતે સાફ કરો. જે કપડા પર ઝેરી પદાર્થ લાગ્યો હોય તે કપડા પણ કાઢી નાખો એ પદાર્થને તમે પણ ન અડો એની કાળજી રાખો. દર્દીને છુટથી પાણી પાઓ. એને ફીટ કે આંચકી આવેછે કે નહી તેના પર ધ્યાન આપો.

(૯) યુનિવર્સલ એન્ટીડોટ બધા પ્રકારના ઝેર પર ઉપયોગી ઔષધ (સર્વ સામાન્ય વિષે બધા નિવારક) જે બળેલો ટોસ્ટ, મીલ્ક ઓફ મેગ્નેશીયા તથા કડક ચાને સમભાગે મિશ્ર કરવાથી બને છે. તે આપવું.

(૧૦) જો જલદ આલ્કલી પીધી હોય તો મંદ એંસીડ આપવુ. જો જલદ તેજાબ પીધો હોય તો મંદ આલ્કલી પાવી અને આયોડીન પીધું હોય તો સ્ટાર્ચ આપવો.

(૧૧) પોલીસને જાણ કરવી.

ચેપ લાગેલા તથા સડેલા પદાર્થો ખાવામાં આવવાથી ખોરાકનું ઝેર ચડે છે. તેનું વાયરસ હોય છે. દુષિત ભોજન લીધા પછી થોડાજ કલાકોમાં ઝેરની અસર વરતાય છે. પેટમાં ચૂંક, ઉલટી પાણી જેવા ઝાડા સાથે લોહી પણ કોઈક વખત આવે અને તાવ આવે પછી ઝાડા થાય છે. એકથી વધુ વ્યક્તિઓ આવી રીતના ઝેરના શિકાર બનતા હોય છે.

જલદ તેજાબ કે આલ્કલીથી મો, ગળુ, અન્નનળી તથા હોજરીની ત્વચા બળી જાય છે. ગળામાં તથા પેટમાં તીવ્ર બળતરા થાય છે. શ્વાસમાં પણ તકલીફ પડે છે.

પ્રથમોપચાર તરીકેઃ-

• (૧) દર્દીને આરામ લાગે તે રીતે બેસાડો કે સુવાડો
• (ર) ઉલટી કરાવશો નહિ.
• (૩) જલદ તેજાબ લીધુ હોય તેને ચોક, કેલ્શીયમ હાયડ્રોક્સાઈડ, મીલ્ક ઓફ મેગ્નેશીયા, બેર્કીંગ પાવડર (સોડિયમ બાઈકાર્બોનેટ) પાણીમાં મેળવી આપો.
• (૪) જલદ આલ્કલી પીધી હોય તો લીંબુ રસ, વીનેગર, છાસ જેવી વસ્તુઓ આપો. (૫) ઓલીવનું તેલ, ઘી, ઈંડાનો સફેદ ભાગ અને દુધ મોઢા વાટે આપો. મોના દાઝેલા ભાગ પર તેલ કે ગ્લીસરીન લગાડો.

દારૂના નશાની શરૂઆત હોય તો માંમાથી દારૂની વાસ આવે, સાધારણ નશાથી દર્દી ધાંધલીયો બને છે. તેનો શરીર તથા મન પરનો કાબુ ઓછો થઈ જાય છે. જેથી તે લવારો કરે અને લથડીયા ખાય છે. મધ્યમ પ્રમાણમાં બેહોશી, સ્નાયુઓની શિથીલતા તથા આંખની કીકી પહોળી થયેલી દેખાય છે. વધુ પડતો દારૂ પીવાઈ ગયો હોય તો દર્દી ઉંડી બેહોશી (Deep Coma) ની સ્થિતિમાં આવે છે. શ્વાસ અનિયમીત, કીકી વિસ્ફારિત હોય છે. સાથો સાથ માથાને ઈજાની પણ શક્યતા હોય છે.

• (૧) દર્દીને આરામ લાગે તે રીતે બેસાડો કે સુવાડો, પોલીસને જાણ કરવી.
• (ર) ઉલટી કરાવશો નહિ.દર્દી ઉલટી કરે તો ઉલટીને ડોક્ટરી તપાસ માટે સાચવી રાખો.
  

Bites & Stings (બચકા તથા ડંખ):- બચકા તથા ડંખને હંમેશા ગંભીરતાથી જોવા કારણ કે તે મૃત્યુજનક પણ હોઈ શકે છે.

1 Snake bite (સર્પદશ):- સાધારણ પણે જ્યાં સુધી તેની ઉપર હુમલો ન થાય કે તેને બીક ન લાગે ત્યાં સુધી સાપ માણસને દંશ દેતો નથી. બધાય સાપ ઝેરી નથી હોતા. ઝેરી સાપના પણ દરેક દંશમાં ઝેર હોતુ નથી. કારણ કે જ્યારે સાપ સ્વબચાવમાં કરડે છે. ત્યારે તેમાં વિષ આવી શકતુ નથી. સાપને ઓળખવો જરૂરી છે. કારણ કે જો સાપ ઝેરી ન હોય તો તેનુ ઝેર ઉતારવાનું ઈજેક્શન Anti Venom જરૂરી રહેતુ નથી. જો તે ઝેરી સાપ હોય તો તેની જાત ઓળખવી જોઈએ. જેથી તેની ખાસ રસી આપી શકાય. જો સાપની જાત ઓળખાય નહિ તો દરેક દંશ ઝેરી સાપનો છે એમ ધારીને ઈજેક્શન લેવુ. ઝેરી તથા ઝેર વગરના સાપોની ઓળખાણ નીચે પ્રમાણે છે.

ભારતમાં સામાન્ય રીતે જોવા મળતા ઝેરી સાપના ખાસ લક્ષણો નીચે આપેલ છે.

(૧) કોબ્રા-કાળો નાગ :- ૧.૫ થી ૨ મીટર લાંબો, રંગ કાળો, માથું તથા શરીર એક જ પહોળાઇના, ગરદન પર ફેણ તથા તેના પર ચશ્મા જેવુ નિશાન.

(૨) કિંગ કોબ્રા-રાજનાગ :- ૨.૫ થી ૪ મીટર લાંબો, રંગ પીળો, લીલો ભુખરો કે કાળો સફેદ કે પીળા રંગના આડા લીટા ધડ પર કે ફેણ પર હોય છે અને ચશ્માનું નિશાન ન હોય. પૂંછડી પરના ભીંગડા નજીકના છેડે અખંડ તથા લાંબેના છેડે વિભાજીત હોય છે.

(૩) કોમન ક્રેટ (મન્યાર, ચિત્તી-કોડીયા):- ૧ થી ૧.૨૫ મીટર લાંબો, ચળકતો કાળો રંગ, માથાથી થોડા અંતરે પીઠ પર ૧-૨ સફેદ ચાપ (Arches) દેખાય, પીળાશ પડતુ ધોળુ પેટ, માથા પર મોટા ભીંગડા અને પૂંછડી પરના ભીંગડા અવિભાજિત, કોબ્રાની માફક વિભાજીત નહી.

(૪) બેન્ડેડ 2/- 2 મીટર લાંબો, કાળા તોળા અને પીળા ચટાપટાવાળો, બાકીના લક્ષણો બીજા સાપ જેવા જ હોય છે.

(૫) કોમનગ્રીન પીટ વાઈપર (બામ્બુ સાપ) કે લીલો ફીસી:- ૧ ફુટથી ૧ મીટર જેટલો લાંબો, ભભકાદાર લીલો રંગ, ચપટુ અને પહોળુ શરીર, ત્રિકોણ માથું, આંખ અને નાક વચ્ચે ખાડો. બાજુઓએ પીળાશ પડતી ધોળી રેખા, પૂંછડી લાંબી અને ભીંગડા વિભાજીત

(૬) રસેલનો વાઈપર-ખડ ચિતરો:- ૧.૫ મીટર લાંબો ભૂખરો કે પીળા મખમલી રંગનો, પીઠ પર કાળા હીરાના આકારના ટપકાની ત્રણ હાર તથા ભીંગડા વિભાજીત, ચપટુ ત્રિકોણ માથુ તે પર અંગ્રેજી V નું ચિહન, પેટ સફેદ રંગનું અને પહોળા ભીંગડાવાળુ.

(૭)સો સ્કેલ્ડ વાઈપર-કુસ:– ૫૦ થી ૭૫ સે. મી. લાંબો ભૂખરો કે ભૂખરા સાથે રાખોડી રંગનો, કોઈ વખત લીલાશ પડતો પણ હોય. માથુ ત્રિકોણ, તે પર સફેદ તીરનું નિશાન, બન્ને બાજુએ લહેરીયા લીટીઓ અને આવી બે લાઈનના ઉપરના ભાગમાં હીરા જેવો આકાર, માથાના ભીંગડા નાના, Iડ પરના ભીંગડા વિભાજીત, પેટ પરના ભીંગડા પહોળા અને પૂંછડી પરના ભીંગડા અવિભાજીત.

સાપના દંશ પછી સાપ જોયો હોય તો દર્દી સાપ કરડયો એમ કહે છે. સાધારણ રીતે તે બહુ ગભરાયેલો હોય છે. કરડયો હોય ત્યાં બે દાંતના નિશાન એક આંગળીના છેડે હોય અને ધા મા તીવ્ર વેદના થાય તે ભાગ પર સોજો આવે એને કાળો પડે શરીરના બીજા ભાગોમાંથી પણ રક્તસાવ થાય તે પછી ઉલટી થાય, ફસડાઈ પડે તથા બેહોશી આવે.

કોબ્રા કે તેના જેવા સાપના દંશ પછી ૧૫ મિનીટ થી ર કલાકમાં નાડીઓમાં ઝેર પ્રસર્યાની અસર વર્તાય દા. ત. ચક્કર, સુસ્તી, સ્નાયુઓની શિથીલતા અને શરીરમાં લકવો પ્રસરતો હોય તેવા લક્ષણો દેખાય. શ્વાસ ધીમો અને લેવામાં પરિશ્રમ લાગે. કોઈ દર્દીને આંચકી પણ આવે અને હ્રદય બંધ પડે. પાણીના સાપના દંશમાં શરૂમાં તીવ્ર, ભોકાંતુ હોય તેવી પીડા થાય પણ પછીથી તે પીડા રહિત થઈ જાય. q – 2 કલાક પછી યુપીડા તથા જડપણુ (Stiffness) ઉત્પન્ન થાય છે. શરૂઆત ગરદનથી પછી ખભા અને પછી કમ્મર જડ લાગે. પેશાબ ભુખરા રંગનો (Brown) થાય. શ્વાસ લેવામાં તકલીફ વધે અને છેલ્લે શ્વસનતંત્ર બંધ પડી જાય છે.

સર્પદંશમાં પ્રથમોપચાર નીચે મુજબ છેઃ

• (૧) દર્દીને નીચે સુવડાવી તેને આશ્વાસન આપો. સાધારણ રીતે તે બહુ ગભરાયેલો હોય છે. પણ તેની જિંદગી જોખમમાં હોતી નથી.
• (ર) દંશના ભાગથી ઉપરના ભાગમાં એક પહોળો, કેપ બેન્ડેજ બાંધો તેની નીચે એક આંગળી જઈ શકે તેટલુ કડક બાંધવુ. ટુર્નીકેની માફક તેને બાંધછોડ ન કરવું.
• (૩) ઝેરનો ફેલાવો રોકવા તે પગને કે હાથને ખપાટીયા લગાડી સ્થિર કરી દો. (સામાન્ય રીતે દંશ પગ પર જ હોય છે.)
• (૪) જ્યાં સુધી ડોક્ટરી સારવાર આવી પહોચે ત્યાં સુધી બેન્ડેજ તથા ખપાટીયા એમ જ રાખો.
• (૫) ધા વાળી જગ્યા પાણી અથવા સાબુપાણીથી ધુઓ.
• (૬) તાબડતોબ હોસ્પિટલમાં લઈ જાવ (શક્ય હોય તો મરેલો સાપ પણ સાથે લેવો.)
• (૭) જો દર્દી બેહોશ થઈ જાય કે શ્વાસ બંધ પડે અથવા હૃદય બંધ પડે તો યોગ્ય પ્રથમોપચાર કરવો

જો ધા ની જગા પર કેપ બેન્ડેજ બાંધવાનુ શક્ય ન હોય તો નીચે પ્રમાણે પગલા લો.

• (૧) ધા વાળો ભાગ ધુઓ અને દાંતના દરેક ચિહનમાં ૩ મી. મી. ઉંડો ચીરો મુકો. આ ચીરો જંતુરહિત બ્લેડથી કરવો. તેનાથી લોહી વહેવા લાગે છે અને સાથે જ ઝેર પણ વહી બહાર નીકળી જાય છે.
• (૨) પંપની મદદથી કે મોઢાથી લોહી ચૂસો. મોંથી ચૂસતી વખતે પોલીથીનનો પડદો મૂકો જેથી ઝેરી લોહી પેઢા કે મોંમાના ચાંદા વડે તમારા શરીરમાં ન પ્રવેશે
• (૩) ધા ની જગ્યાએ બરફ મુકો
• (૪) દર્દીને સ્થિર સ્થિતિમાં રાખો
• (૫) દર્દીને તાબડતોબ હોસ્પીટલમાં ખસેડવા પ્રબંધ કરો. (૬) જખમ પર ડામ આપવા કે તેને પોટેશીયમ પરમેંગેનેટથી ઘોવુ એ સર્વ સામાન્ય નથી.

Scorpion bite (વીંછીનો દંશ):- વીછીના દંશનું ઝેર સાપ કરતા પણ વધુ ખતરનાક હોય છે. પણ તેનુ પ્રમાણ થોડુ હોય છે. વીંછીના દંશ પછી વીછી ન જોયો હોય તો પણ દર્દી વીછી કરડયો એમ કહે છે. કારણ કે તેની પીડા ઉપરથી ખ્યાલ આવી જાય છે, સાધારણ રીતે તે પીડાથી બહુ પરેશાન હોય છે. દંશની જગ્યાએથી ચારે બાજુ અતિક્ષોભ તથા દાહ થાય છે. ધા મા તીવ્ર વેદના થાય તે ભાગ પર સોજો આવે અને કાળો પડી જાય છે. ક્યારેક માથાનો દુખાવો ઉપડે છે. કોઈ કેસમાં દર્દી બેભાન થાય છે. બાળકો ફેફસામાં સોજો થવાથી મૃત્યુ પામે.

વીંછીના દંશમાં નીચે પ્રમાણે પ્રથમોપચાર કરવાઃ-

• (૧) દંશ સ્થાનની ઉપરના ભાગમાં પાટો બાંધો.
• (ર) જરૂર પડેતો દંશ સ્થાન પર ચીરો મુકો
• (૩) દંશ સ્થાનને સાદા પાણી, પોટેશીયમ પરમેગેનેટનું દ્રાવણ કે એમોનીયા અથવા ટંકણથી ધુઓ.
• (૪) ઝેરને ચુસાતુ અટકાલવા દંશ સ્થાન પર બરફ લગાડો
• (૫) દર્દીને નીચે સુવડાવી તેને આશ્વાસન આપો.
• (૬) વૈધકિય સારવાર માટે પ્રબંધ કરો.
• (૭) જખમ પર ડામ આપવા કે વીછીનું ઝેર ઉતારવુ એ સર્વ સામાન્ય નથી.

– મધમાખીનો દંશ:- મધમાખી જ્યારે દંશ દે છે, ત્યારે કાંટો તથા ઝેરની કોથળી દર્દીના શરીરમાં જ મુકી દે છે. દેશની જગ્યાએ તીવ્ર પીડા થાય, સોજો આવે, ચામડી લાલ થઈ જાય અને સ્પર્શ કરવાથી દુખે.

• (૧) જંતુલીત કરેલી સોય કે ચીપીયા વડે દંશનો કાંટો કાઢી લો.
• (ર) હાથેથી કાંટો કાઢવા પ્રયત્ન કરવો નહીં કારણ કે તેથી વિષની કોથળી દબાઈ વધુ ઝેર શરીરમાં પ્રવેશ કરે.
• (૩) સાબુ તથા પાણી વડે ધાવ ધોવો.
• ૪) ટંકચર આયોડીન, ધોવાનો સોડા કે એમોનીયા લગાડો .
• ૫) મધમાખી કે ભમરો જો જીભ પર દંશ દે તો શ્વસનમાર્ગ રૂંધાય અને શ્વસન કાર્યમાં અવરોધ ઉત્પન થાય.
• (૬) દર્દીને બરફ ચૂસવા આપો.
• (૭ ) જો જીભ સુજીને, શ્વાસમાં તકલીફ થાય તો રૂમાલ વડે પકડી ખેંચી રાખો અને ડોક્ટરને તરતજ બોલાવો.
• (૮) દર્દી બેભાન બની જાય તો તેને Recovery Position માં સુવાડી શ્વસનમાર્ગ ઉધાડો રાખવાનાં પગલા લો.

જળોનો દશઃ- જળો લોહી ચૂસી લે છે. તેને ખેંચવાથી છુટતી નથી.

• (૧) જળોને બળતી સીગરેટ કે દિવાસળી ચાંપો.
• (ર) દંશ સ્થાનને સાબુ પાણીથી સ્વચ્છ કરો.
• (૩) ધોવાનો સોડા કે એમોનીયા દંશ સ્થાનને લગાડો.

← Dog bite (કુતરું કરડવુ):- ચેપી લક્ષણો દેખાય તેના એક અઠવાડિયા પહેલાથી હડકાયુ કુતરૂ રોગ ફેલાવી શકે છે. મુંગા હડકવામાં કુતરાના ચારે પગને લકવો થયેલ હોવાથી પેટે ચાલતુ હોય છે. ‘“જાનુની’’ હડકવાની શરૂઆતમાં કુતરાનું નાક ગરમ હોય છે. અને તે ખાવાનું છોડી દે છે.(ખોરાકનો ત્યાગ કરે છે.) તે પછી તે વ્યવસ્થિત થઈ ચિંતા મુક્ત હોય તેમ ફર્યા કરે છે. તેની ભ્રમર ખેંચાયેલી દેખાય છે. તથા તેના ચહેરા પર ગભરાટ દેખાય. પાછલા પગને પહેલા લકવો થાય અને તેથી તે લથડીયા ખાતો દેખાય. ગળાના સ્નાયુઓ તણાવાથી ભસવાના અવાજમાં ફરક પડે છે.

• શ્વાન કરડયાના કેસમાં પ્રથમોપચાર :-

• (૧) ધાવ ને સાબુ વડે વહેતા (Running Water) પાણીમાં ધોઈ નાખો.
• (ર) ધા ની કિનાર કાપી નાખી તે પર ૧૦૦% કાર્બોલિક એસિડ કે પોટેશીયમ પરમેંગેનેટ(KMnO4)નું (Concentrated) દ્રાવણ લગાડો.
• (૩) જખમવાળા ભાગ પર સુકુ જંતુરહિત ડ્રેસીંગ મુકો. (૪) જો લોહી ખુબ વહેતુ હોય તો અટકાવો.
• (૫) દર્દીને હોસ્પીટલે લઈ જાવ
• (૬) કુતરાને હડકવા પ્રતિબંધક રસી આપી છે કે નહી તે જાણી લો.
• (૭) જો શેરીમાંનું ભટકતુ કુતરૂ હોય તો પકડી લો અને તેને હડકવાના લક્ષણ ઉત્પન્ન થાય છે કે નહિ તેનુ નિરીક્ષણ કરો.
• બીજા જંગલી જાનવરોના કરડવાની પણ એ જ રીતે સારવાર કરો.

જેલીફીશનો દંશઃ-એનાથી થોડોક સ્થાનિક સોજો પણ થાય અને મોટુ ચામઠુ પણ થાય. તેમાં તીવ્ર વેદના અને કોઈ કેસમાં મૃત્યુ પણ થાય.

પ્રથમોપચાર નીચે મુજબ :-

• (૧) ધવાયેલા ભાગ પર કેલામીન લોશન કે ક્રિમ વાપરવુ.
• (ર) અથવા ખાવાનો સોડા પાણીમાં ભીનો કરીને લગાડવો.
• (૩) જો તકલીફ વધુ લાગે તો તાબડતોબ ડોક્ટરી સારવાર લો.

પોર્ટુગીઝ મનવારનો દંશ (Portuguese manwar Sting):- દર્દીને ધાની જગ્યાએ થોડી વેદનાથી માંડીને ગોટલા ચડવા, ઉબકા, શ્વાસમાં તકલીફ વગેરે\ ચિહનો દેખાય છે.

પ્રથમોપચાર નીચે મુજબ છે.ઃ-

• ૧ ) મેથીલેટેડ-સ્પીરીટમાં વીનેગાર મેળવી તેનું પોતુ જખમી વિસ્તારમાં લગાડો
• (૨) તાજું પાણી કે રેતીથી ધસવુ નહિ.
• (૩) દંશના ચિહનો શમી ગયા પછી માંસ પર ચોટેલા જીલેટીન જેવા તાર ખેંચી કાઢો.
• (૪) વધુ તકલીફ હોય તો ડોક્ટરી સારવાર લો.

સી. અર્ચીન દંશઃ- જો દંશક પ્રાણીનો કાંટો ભાંગીને ચામડીમાં રહી જાય તો તે ભાગમાં દાહ થાય તથા સંજ્ઞાહીન થઈ જાય છે. ઘા ધીમે ધીમે ભરાય છે. તથા તેમા ચેપ લાગવાનો બહુધા સંભવ હોય છે.

• (૧) કાંટાને અડતા પહેલા મોજા પહેરી રાખો.
• (ર) કાંટો કાઢી નાખો
• (૩) જખમ પર સુકુ ડ્રેસીંગ કરો
• (૪) ડોક્ટરી સારવાર મેળવો

• શંકુ આકારના છીપલા :- દરેક છીપલામાં એક સ્નેઈલ વર્ગનું જીવડું હોય છે. સ્નુ ઝેર કાંટાવાળા ઝીણા પોલા હાર્ટુન જેવા ભાલા વડે દર્દીના શરીરમાં પ્રવેશે છે તે જીવલેણ બની શકે. તેની કોઈ ખાસ દવા નથી. જો કોઈને તે કરડયુ હોય તો….

• (૧) દર્દીની નાડ તપાસો, શ્વાસ પર ધ્યાન આપો,
• (ર) જરૂર પડે કૃત્રિમ શ્વાસોચ્છવાસ કે External Cardiac Massage આપો.
• (૩) તાબડતોબ ડોક્ટરની મદદ લો.

પરવાળાના ચીરા (Coral Cut):- પરવાળુ તીક્ષ્ણ હોય છે. તેનાથી પડતા ચીરા ઉંડા, પહોળા અને મોટા હોય છે. તેમાં ચેપ તરતજ લાગી શકે. જખમ ધીરે ધીરે ભરાય અને જુના થતા વ્રણ (Ulcers) રહી જાય છે. આવા દર્દી માટે..

• (૧) ધાને મેથીલેટેડ સ્પીરીટથી સાફ કરો
• (ર) જખમમાં સેરો બધો કચરો કાઢી નાખો
• (૩) તેના પર જંતુ રહિત ડ્રેસીંગ મુકો
• (૪) વૈધકિય મદદ મેળવો.
  

Cardio -Respiratory Arrest:- જ્યારે વ્યકિત ગંભીર બિમારી કે અન્ય કોઈ કારણ સર અતિગંભીર સ્થિતિમાં આવી જાય તેને કાર્ડીયો પલ્મનરી એરેસ્ટ કહે છે. આ સ્થિતિ માંથી વ્યક્તિને બચાવવા કાર્ડીયો પલ્મનરી રીસસીટેશન (સી. પી. આર.) કરવામાં આવે છે.

ખર્ડીયો પલ્મોનરી રીસસીટેશન (સી. પી. આર.):-

• કાર્ડીયો હૃદય
• પલ્મોનરી ફેફસાં
• રીસસીટેશન પુનઃ પ્રાણ સંચારણ,

આપણા શરીરને જીવંત રહેવા માટે ક્ષણે ક્ષણે પ્રાણવાયુ (ઓકસીજન) અને લોહીની જરૂર પડે છે.

આ જરૂરીયાત પુરી પાડવા માનવ શરીરનાં ફેફસાં અને હૃદય અવિરત કામ કરતાં રહે છે. શરીરનું 20 ટકા લોહી મગજ વાપરે છે. મગજને 4 મીનીટથી ઓછા સમયમાં જો ઓકસીજન કે લોહી ન મળે તો એ કામ કરતું બંધ થઈ જઈ શકે છે.

સી. પી. આર. માં સમય ખુબ જ કિંમતી છે અને ક્ષણ ક્ષણનો સાચો ઉપયોગ કરવો જરૂરી છે. એ ત્યારે જ શકય બને જ્યારે કોઈ વ્યકિત તાલીમબધ્ધ રીતે એવા સંજોગોમાં વર્તે અને નિર્ણય લે.

બાકી આપણે જાણીએ જ છીએ કે કટોકટીના સંજોગોમાં (પછી તે કટોકટી કોઈ પણ પ્રકારની હોય) નાસભાગ અને દોડાદોડી જ થતી હોય છે અને પુરી અવ્યવસ્થા (Chaos) જ સર્જાતી હોય છે.

સી. પી. આર. ના ૭ પગલાં યાદ કરી લઈએ.ઃ-

• (1) બેભાન અવસ્થાની ખાતરી
• (2) મદદ માટે બુમ/ ફોન
• (3) શ્ર્વાસ ચાલુ કે બંધની ખાતરી
• (4) મોં વાટે શ્વાસ
• (5) રૂધિરાભિસરણ ચાલુ કે નહિ તેની ખાતરી
• (6) છાતી પર દબાણ (રૂધિરાભિસરણ માટે)
• (7) વારાફરતી છાતી પર દબાણ અને મોં વાટે શ્વાસ 15:2 ના પ્રમાણે

(1) બેભાન અવસ્થાની ખાતરીઃ-

• (a) સૌ પ્રથમ દર્દીને ઝડપથી યોગ્ય રીતે પોઝીશન આપી સુવડાવો. સી. પી. આર. આપવા માટે જમીન પર ચત્તા સુવડાવવા ખુબ જ જરૂરી છે.
• (b) પરંતુ વિશેષ દયાન એ રાખવું કે દર્દીને માથામાં,ગરદનમાં ઈજા તો નથી થઈને ? કારણ કે ગરદનના મણકાની ઈજાવાળા વ્યકિતને આડેધડ ફેરવવામાં આપણે વધુ નુકશાન પહોંચાડી શકીએ છીએ.
• (C) મદદગાર સૌ પ્રથમ તો, દર્દી કોઈ ભયજનક સ્થિતિમાં કે બીજાને નુકશાન પહોંચાડે તેવી અવસ્થામાં તો નથી એની ચકાસણી કરવી જોઈએ. જેમ કે ઇલેકટ્રીક શોક લાગ્યો હોય તેવી વ્યકિતને ઇજા થયેલ સાધન (જીવંત વાયર, ઈસ્ત્રી વગેરે) થી લાકડી કે રબરના સાધન વડે સહારો આપી સલામત રીતે શીફટ કરવા.
• (d) બનતી ઝડપે દર્દીના શરીરને હલાવી, મોટેથી બૂમ પાડી જગાડવા પ્રયત્ન કરો, ભાઈ, કાકા, બહેન, વડીલ, દોસ્ત……. ઊઠો? ઊઠો?
• (e) જો કોઈ જ જાતનો પ્રતિભાવ ન મળે તો સી. પી. આર. ના બીજા પગલાં માટે તૈયાર થઈ જાઓ,

(2) મદદ માટે બુમ/ ફોનઃ-

• (a ) દર્દીના બેભાન અવસ્થાની ખાતરી થતાં જ મદદગારે સી. પી. આર. આપવાની શરૂઆત તો કરવાની જ છે પરંતુ તે પહેલાં પાંચ સેકન્ડમાં પુરા જોશથી મદદ માટે બૂમ પાડવી. કારણ કે એકલા હાથે સી. પી. આર. ની મર્યાદા છે- વળી અસરગ્રસ્ત વ્યકિત,દર્દીને તબીબી શકય તેટલા ઝડપથી પહોંચાડવી અને જરૂર પડે તો દવાખાને શીફટ કરવા જરૂરી હોય તો બાહ્ય મદદ વગર એ શકય નથી. વળી એક વાર સી. પી. આર. ના કામમાં લાગી ગયા પછી મદદ માટે બૂમ પાડવાનું વિસરી જવાય છે.)
• (b) માટે પુરા જોરચી ‘કોઈ મદદ કરો, દોડો, કોઈનો જાન જોખમમાં છે, કોઈ ડોકટર એમ્બ્યુલન્સ બોલાવો, હેલ્પ, હેલ્પ, મદદ, મદદ’ એમ વારંવાર બોલતાં રહો.
• (C) વિદેશમાં 911 નંબરોનો ટેલીફોન ડાયલ કરવાથી તાત્કાલિક સારવાર સેવાના ટ્રેઈન્ડ (શિક્ષિત) મદદગારો ગણતરીની મીનીટોમાં જ એમ્બ્યુલન્સ સાથે અને જરૂરી સાધનો સાથે હાજર થઈ જાય છે.
• (d) આપણે ત્યાં મશીન લાઈફ ઈન્ડિયા- સંસ્થાનો પણ આ એક તાત્કાલિક સારવાર સેવા માટે બનતી ઝડપે અરારગરત સ્થળે એમ્બ્યુલન્સ અને સાધનો સાથે તબીબી સહાય પહોંચાડવાનો, ભગીરથ છતાં સંનિષ્ઠ પ્રયાસ છે અને એમાં આપ સૌનો યથાશકિત સહકાર, આશીર્વાદ, મદદની જરૂર છે.
• (e) તો ફરી વાર ઝડપથી મદદ માટે બૂમ પાડી સી. ફી. આર. ના ત્રીજા પગલાંની તૈયારી કરો.

(3) સ્વાસ ચાલુ કે બંધની ખાતરી:-

• (a) દર્દીને યોગ્ય પોઝીશન આપ્યા બાદ મદદગારની યોગ્ય પોઝીશન પણ અસરકારક સી. પી. આર. માટે ખુબ જરૂરી છે.
• (b) દર્દીનો શ્ર્વાસ ચાલે છે કે બંઘ છે તે ખાતરી કરવા મદદગારે દર્દીની જમણીબાજુ માથાના ભાગ આગળ ઘુંટણ પર વળી બેસવું અને મદદગારના કાન અને ગાલ દર્દીના નાક આગળ રહે અને નજર છાતી તરફ રહે.
• (C) જો દર્દીનો શ્વાસ બંધ છે, તેની ખાતરી થાય કે તરત દર્દીના મોંમાં આંગળા નાખી (જો હાથના મોજા હોય તો પહેરીને અથવા રૂમાલથી) મોંમાં કોઈ બાહ્ય વસ્તુ (સિકકો, ચાવી, માટી) જો જણાય તો ત્વરીત બહાર કાઢી લો, શકય છે કે દર્દીનો શ્ર્વાસ આવી બાહ્ય વસ્તુના ફસાવાથી, ગુંગળાવાના લીધે જ બંધ થયો હોય. રૂમાલથી મોંમાં ફીણ, ઊલટી હોય તો ઝડપથી સાફ કરી લો.
• (d) મોટે ભાગે બેભાન અવસ્થામાં જીભના સ્નાયુ ઢીલા પડવાથી શ્વાસનળીના યુગ (એપોગ્લોટીસ) ને અવરોધે છે. માટે માથું નીચું- જડબું ઊંચું .
• (e) જમણી બાજુથી સી. પી. આર. કરતાં મદદગારે એના ડાબા હાથને દર્દીના કપાળ પર મુકી માથું નીચે કરવું તથા જમણા હાથથી જડબું ઊંચું કરવું. આમ કરવાથી શ્વાસ નળીનું મુખ ખુલશે અને ફેફસામાં હવાની અવર જવર સરળતાથી થઈ શકશે.
• (f) હવે ખુબ અગત્યના ચોથા પગલાં તરફ આગળ વધો.

(4) મદદગારના મોંથી દર્દીના મોં માં શ્વાસ (મુખોપમુખ અથવા મુખોપનાસિક)પ્રાણ પુનઃ સંચારણઃ-

• (a) માથું નીચું, જડબું ઊંચુની પોઝીશન આપ્યા બાદ ઝડપથી મદદગારે જમણો હાથ, જે જડબું ઊંચું કરવામાં વપરાયેલ છે તેનાથી દર્દીનું જડબું ખોલો તથા ડાબો હાથ જે કપાળ પર રાખી માથું નીચું કરવામાં વપરાયેલ છે. તેનાથી આંગળીઓ દર્દીના નાક પર મુકી, નાક બંધ કરો.
• (B) મદદગારે પોતે એક ઉંડો શ્વાસ લઈ, દર્દીના મોં ઉપર, ઉપર જણાવેલ પોઝીશનમાં જોરથી ઉચ્છવાસ કરવો (મતલબ કે મદદગારે બહારથી ઊંડો ગ્લાસ લઈ, દર્દીના મોંમા પોતાનો શ્વાસ બહાર કાઢવો)
• (C) દરેક શ્વાસ બે સેકન્ડ માટે આપણે ત્યારબાદ દર્દીના ઉચ્છવાસ માટે 2 સેકન્ડ ચોભો અને ફરી બાદ બીજો શ્વાસ આપો. આમ ચાર સેકન્ડમાં એક સાયકલ પુરી થાય તો એક મીનીટમાં 15 વાર શ્વાસ આપી શકાય.
• (d) હવે શ્વાસ બાદ તાત્કાલિક રૂધિરાભિસરણ તરફ વળો.

(5) રૂધિરાભિસરણ ચાલુ કે નહિ તેની ખાતરીઃ-

• (a ) લોહીનું ભ્રમણ ચાલુ હોય તો તે નાડીના ધબકારા દ્વારા જાણી શકાય છે.
• (b) એ માટે મદદગારે જમણા હાથે જડબા હાથે જડબાની નીચે, થાઈરોઈડ કાર્ટીલેજની જમણી બાજુ બે આંગળીઓ રાખવી. જેથી નાડીના ધબકારા અનુભવી શકાય.
• (C) આ ધબકારા જમણી બાજુના મગજની તરફ જતી ધમની (Carotid artery) ના હોય છે. કયારે પણ એકી સાથે બંને બાજુની મોટી ધમનીઓ પર દબાણ કરવું નહિ.

(6) છાતી પર દબાણ (રૂધિરાભિસરણ માટે):- (પગલાં નંબર- 3 અને 4 ફેફસાંને કાર્યરત કરવા માટે છે તો આ પાંચમું પગલું લોહીના ભ્રમણ માટે ખુબ જ જરૂરી છે.)

• (a )સૌ પ્રથમ તો મદદગારની પોઝીશન ખુબ અગત્યની છે. મદદગારે દર્દીની જમણી બાજુ છાતીના ભાગની બાજુમાં ઘૂંટણીયે છળી પોઝીશન લેવી.
• (b) દર્દીની છાતી પર હાથ ફેરવી છાતીના વચ્ચેના હાડકા (ઉરોસ્થિ- સ્ટર્નમને શોધી તેના નીચેના અડધા ભાગ પર જમણા હાથની હથેળીનો ઉપસેલો ભાગ મુકો. જમણા હાથ પર ડાબા હાથની હથેળી મુકો. હાથને કોણીએથી સીધો જ રાખો અને બંધે હાથેથી છાતી પર દબાણ આપવાનું શરૂ કરો.
• (C) મદદગારના શરીરનું વજન એવી રીતે હાથ પર રાખવા કે છાતીનો ભાગ 1.5 થી 2 ઈચ જેટલો દબાય. છાતી પર દબાણ કરતાં કરતાં મદદગારે મોટેથી 1,2,3…. એમ પંદરવાર બોલતાં થતાં દબાણ આપવું, દરેક સેકન્ડે એકવાર એમ દબાણ આપવું.
• (d) સી. પી. આર. નો આ ખુબ જ મહત્ત્વનો તબક્કો છે.
• (e ) સાચી પદ્ધતિથી છાતી પર દબાણ ખુબ જ જરૂરી છે. કોણીના ભાગને સીધો રાખવાથી (લોક રાખવાથી) મદદગારના શરીરનું બધુ વજન દર્દીના છાતી પર દબાણ કરવામાં વાપરી શકાશે, અને તો જ જરૂરી 1.5 થી 2 ઈંચ નો છાતીનો ભાગ નીચે કરવામાં આવી શકાશે. જે અગાઉ જણાવ્યા મુજબ લોહીના ભ્રમણ માટે જરૂરી છે.
• (f) આમ સી. પી. આર. ની પહેલી સાયકલ પુરી થાય છે. પરંતુ જીવનને પુનઃ જીવન કરવા માટે આ સી. પી. આર. ચાલું રાખવું જરૂરી છે.

(7) વારાફરતી છાતી પર દબાણ અને મોં વાટે શ્વાસ 15:2 ના પ્રમાણે:-

(a) સી. પી. આર. ક્રિયામાં જો કોઈ અન્ય જાણકાર વ્યકિતની મદદ ન હોય અને ઘટના સ્થળે ફકત દર્દી થતા મદદગાર બે જ જણ હોય તો મદદગારે પગલાં નંબર 4 અને 6 વારાફરતી કરતા રહેવાનું છે.

(b) ૫ગ્લાં નં. 6 પ્રમાણે, મોં એથી 1,2,3 બોલતા પંદર બાદ છાતી પર દબાણ આપવું જેવી દર્દીની છાતીનો ભાગ કમ સે કમ 1.5 થી 2 ઈંચ જેટલો નીયો થાય તથા પંદર સેકન્ડ થતાં તરત જ મદદગારે પોઝીશન બદલી દર્દીનું નાક બંધ કરી, માથું નીચું, જડબું ઊંચું કરી, પ્રથમ મદદગારે ઊંડો શ્વાસ લઈ 2 સેકન્ડે એક એવા 2 ઊંડા શ્ર્વાસ દર્દીના મોંમાં આપવા- અને ફરી વાર છાતીના દબાણ માટે પોઝીશન લઇ છાતી પર દબાણ કરવું.

વ્યકિત દ્વારા અપાતું સી. પી. આર. –

• (1) જે આપણા સદનસીબે ઘટના સ્થળે 2 સી. પી. આર. જાણકાર વ્યકિત હાજર હોય તો તેમનાં એકેય લીડર બની અગાઉ જણાવેલ મુજબ પગલાં નંબર 1 થી 7 સૌ પ્રથમ કરવાં
• (2) ત્યારબાદ અન્ય વ્યકિત ફકત પગલાં નં. 4 મુજબ દર્દીને મોં એથી શ્વાસ આપવો, તથા પ્રથમ વ્યકિતએ પગલાં નં. 6 મુજબ છાતી પર દબાણ આપવું.
• (3) પ્રથમ વ્યકિત જ્યારે 1,2,3 બોલતાં દર સેકન્ડે એક એમ પંદર વાર છાતી પર દબાણ આપી રહે એટલે તરત બીજા 2 સેકન્ડના એક એવા બે વાર મોં થી શ્વાસ આપવા. આમ બંને જણ વારાફરતી સી. પી. આર. ચાલુ રાખવા.
• (4) જો તબીબી કે અદલબદલ કરવાં જોઈએ, વધુ સારી રીતે સી. પી. આર. ચાલુ રાખી શકાય.
• (5) બાહ્ય મદદ તબીબી કે અન્ય ન આવી પહોંચે ત્યાં સુધી આ સી. પી. આર. ક્રિયા અવિરત ચાલુ રાખવાની છે. શકય છે કે એમાં થોડી મીનીટોનો ગાળો નીકળી જાય કે અડધો કલાક પણ થાય પરંતુ યોગ્ય ટ્રેનિંગ (શિક્ષણ) થી એની પ્રેકટીસ કરી મદદગારે પોતે એ ક્ષમતા કેળવવાની છે. તો આવો આપણે આપણી જાતને એવી રાક્ષમ બનાવીએ.
• (6) ખુબ જ સરસ, અભિનંદન, આપે ખુબ જ સફળતા પૂર્વક સી. પી. આર. વિશે વૈજ્ઞાનિક માહિતી મેળવી હવે એ માહિતીનો પ્રેકટીકલ રીતે અમલ કરવો તે આ મેનકવીન પર ઉપયોગ કરીએ.
• (7) સૌ પ્રથમ હું આપને બધાં જ પગલાં બોલતાં બોલતાં કરી બતાવીશ સૌ ખુબ જ બારીકાઈથી દરેક પગલાંનું અલોકન કરો. જેથી જ્યારે આપનો વારો આવે ત્યારે આપ પણ આદર્શ સી. પી. આર. કરી શકો.

સી. પી. આર. ના મુખ્ય 7 પગલાં છે અને વારંવાર દોહરાવી કંઠસ્થ કરી લો. અડધી રાત્રે ઉંઘમાંથી જગાડે તો પણ એ ક્રમમાં જ યાદ રહેવા જોઈએ.

• (1) દર્દી કે અકસ્માતગ્રસ્ત વ્યકિત જેભાન (Unresponsive) છે તેની ખાતરી કરી અને સરખી રીતે સુવડાવો.
• (૨ ) મદદ માટે બુમ પાડો, ફોન કરો.
• (3) ગ્વારા ચાલુ છે કે નહિં તેની ખાતરી કરો (માથું નીચું, જડબું ઊંચુ) મદદગારની પોઝીશન નજર છાતી પર, કાન દર્દીના ગાલ તથા નાકની નજીક શ્વાસ નીકળે છે કે નહિ તે અનુભવવા તથા ફેફસાં ઊંચા- નીચા થાય છે કે નહિ તે જાણવા.
• (4) મદદગારના મોંથી, દર્દીના મોંમાં બે વાર વારાફરતી જોરથી શ્વાસ આપો (2 સેકન્ડના અંતરે જેથી પહેલી વારના આપેલા શ્વાસના ઉચ્છવારા આટે સમય રાખી મુખોપમુખ અથવા મુખોપનાસિક ક્રિયા)
• (5) રૂધિરાભિસરણ ચાલુ છે કે નહિ તેની ખાતરી કરો.
• (6) રૂધિરાભિસરણને ચાલુ રાખવા છાતી પર યોગ્ય રીતે દબાણ કરો. માટેથી 1,2,3 બોલતાં બોલતાં પંદર વખત છાતી પર દબાણ કરો, પંદર વખત થતાં તરત જ અગાઉ દર્શાવ્યા (નં. 4) મુજબ 2 વાર મોં થી શ્ર્વાસ આપો.
• (7) બાહ્ય મદદ તબીબી સહાય આવે ત્યાં સુધી આ ક્રિયા (પગલાં નં. 4 અને 6) ચાલુ જ રાખો.

transportation of the Injured:-

          જ્યારે પણ ઈજા પામેલા વ્યક્તિને જગ્યા પર વધુ સારવાર આપવી શક્ય નહીં હોય ત્યારે એને બનતી ત્વરાએ હોસ્પીટલમાં ખસેડવો જરૂરી છે. એ વખતે રાખવાની કાળજી નીચે પ્રમાણે છે.

           રક્તસ્રાવ થંભાવવો, આધાતમાંથી બહાર લાવવા પ્રયત્ન કરવો અને અસ્થિભંગ હોય તો એને સ્થિર કરી ધા ને પાટાપીંડી કરી પછી દર્દીને ખસેડવો. આમ જો શક્ય ન હોય તો ઈજા થયેલ ભાગને બરાબર ટેકો (Support) આપી પછી ખસેડવો.

        ખાસ કરીને કરોડની ઈજામાં, કરોડના મણકા હાલે નહિ એ ખસેડતી વખતે જોવું ખાસ જરૂરી છે. ખાસ કાળજી પુર્વક, ઉતાવળ કર્યા વિના અને ધણા માણસો હોય તો એમની સાથે સંવાદિતા પુર્વક વર્તી દર્દીને ખસેડવો જોઈએ.

       ભાનમાં હોય એવા દર્દીને ખસેડવા માટે પ્રાથમિક સારવાર આપનાર દર્દીને ઈજા થઈ હોય એ બાજુ ઉભા રહી એનો એક હાથ દર્દીની કમર ઉપર રાખી, દર્દીનો બીજો હાથ એના ખભા ઉપર રાખી દર્દી સાથે જઈ શકે.

         રક્તસ્રાવ ચાલુ હોય, માથામાં વાગ્યુ હોય ત્યારે અને દર્દી આઘાત (Shock) માં હોય તો એને, એ ચાલી શકે એમ હોય તો પણ, ઉંચકીને લઈ જવો જોઈએ. ઉંચકી શકાય એમ ન હોય તો દર્દીને ઉંચકવા પ્રયત્ન કરવો નહિ. નાના છોકરાને ઉંચકવો હોય તો એક હાથ, ઘુંટણ નીચે અને બીજો હાથ પાછળ રાખી ઊંચકી લેવો.