🌟યુનિટ – 4

🌟રસીકરણ (ઇમ્યુનાઇઝેશન)

મુખ્ય હેતુ : આ યુનિટના અંતે વિધ્યાર્થીઓ રસીકરણ શીખી શકશે.

ગૌણ હેતુઓ : આ યુનિટના અંતે વિધ્યાર્થીઓ નીચે મુજબ મના ગૌણ હેતુઓ પ્રાપ્ત કરી શકશે.

• ઇમ્યુનાઇઝેશન સેડ્યુલ વિશે સમજી શકશે.
• સલામત ઇન્જેક્શન / રસી આપવાની રીત સમજી શકશે.
• સીરીંજ અને નિડલને જંતુ મુક્ત કરવા વિષે જાણી શકશે.
• કોમ્યુનિટીમા રસીકરણ અંગે જાણકારી આપી શકશે.
• રસીકરણના સંભવિત જોખમો વિશે જાણી શકશે.
• રસી આપતી વખતના સમયની સાવચેતીઓ વિશે સમજી શકશે.
• રસીકરણ અંગેના રેકોર્ડ અને રીપોર્ટ નિભાવી શકશે.

નોંધ: જાપાનીઝ એન્સેફેલાઈટીસ એપીડેમીક એરીયામા જ આપવામાં આવે છે. દરેક જીલ્લામાં તેનો સમાવેશ થતો નથી.

• વિટામીન એ ના બે ડોઝ વચ્ચે ઓછામાં ઓછો ૧૨૦ દિવસનો ગાળો રાખવો.
• રસીઓના બે ડોઝ વચ્ચે ઓછામાં ઓછો એક માસનો ગાળો રાખવો.
• બી.સી.જી.ને 0 ડોઝ પોલિયો રસીમાં ૧૫ દિવસની અંદર જ આપવી. ન અપાય તો દોઢ માસે પેન્ટાવેલેન્ટની સાથે આપવું.

BCG વેક્સિન

• તે બાળક્ષય સામે રક્ષણ આપે છે.
• તે પાવડર સ્વરૂપમાં આવે છે અને તે ઓગાળવા માટે નોર્મલ સલાઈન વપરાય છે.
• તેનો ડોઝ 0.1 ml છે અને ખાસ પ્રકારની ઓટો ડિસેબલ સીરીઝ વડે આપવામાં આવે છે.
• જન્મ સમયે અથવા જન્મથી છ અઠવાડિયામાં અપાય છે.
• માત્ર એક જ ડોઝ હોય છે તેનો બુસ્ટર ડોઝ હોતો નથી.
• ડાબા હાથના ખંભા ઉપર બહારથી બાજુએ ઇન્ટ્રાડર્મલ રુટથી અપાય છે.
• રસી આપ્યા બાદ ત્રણથી ચાર વીક પછી ત્યાં ફોડલી આવે છે. અને ચારથી પાંચ વીકમાં તેનો ગ્રોથ થાય છે અને આઠ થી 12 કલાકમાં નાનું નિશાન જોવા મળે છે.
• જન્મ વખતે અથવા બાળક એક વર્ષનું થાય ત્યાં સુધીમાં શક્ય હોય તેટલું વહેલું BCG રસી આપવી.
• એક મહિના સુધી 0.05ml અને એક મહિના પછી 0.1ml આપવામાં આવે છે.

DPT ( કમ્બાઇન અને લાઈવ )

• તે ત્રિગુણી રસી પણ કહે છે ડીપ્થેરિયા , પટૂસીસ અને ટીટેનસ સામે રક્ષણ આપે છે.
• આ રસી પહેલેથી જ પ્રવાહી સ્વરૂપમાં હોય છે તેનો ડોસ 0.5 છે બાળકને દોઢ મહિને, અઢી મહિને, સાડા ત્રણ મહિને, દોઢ વર્ષે અને પાંચ વર્ષે એમ કુલ પાંચ ડોસ આપવામાં આવે છે.
• બાળકના પગમાં સાથળની બહારની તરફ મધ્યમાં ઇન્ટ્રામસક્યુલર રુટથી અપાય છે.
• રસી આપ્યા બાદ હળવો હળવો તાવ આવે છે આ માટે ટેબલેટ પેરાસીટામોલ 125 mg આપી શકાય છે.
• રસીને 2° થી 8° તાપમાને જાળવી.
• તે કંબાઇન છે.

OPV વેક્સિન

• તે બાળલકવા સામે રક્ષણ આપે છે તેનો રંગ આછા ગુલાબી રંગનો હોય છે‌.
• તે પ્રવાહી સ્વરૂપમાં હોય છે.
• તેનો ડોઝ બે ટીપા છે જે મોં વાટે અપાય છે.
• બાળક જન્મે ત્યારે ઝીરો ડોઝ અપાય છે પછી દોઢ, અઢી અને સાડા ત્રણ મહિને ,દોઢ વર્ષે અને પાંચ એમ કુલ છ ડોઝ અપાય છે. આ ઉપરાંત પલ્સ પોલિયોના પ્રોગ્રામ વખતે પણ દરેક ઝીરો થી પાંચ વર્ષના બાળકોનો અપાય છે. તેથી કોઈ આડ અસર નથી.
• રસીનો કલર બદલાયેલો હોય અથવા એક્સપાયર થયેલી હોય તો રસી ન આપવી.
• તે લાઈવ વેક્સિન છે.

મિઝલ્સ ( ઓરીની રસી )

• તે ઓરીના રોગ સામે રક્ષણ આપે છે
• બાળકને નવ મહિના પૂરા થાય પછી આ રસી આપવી.
• તે પાવડર સ્વરૂપે હોય છે.
• આ રસી એક જ વખત અપાય છે તેનો દોઝ 0.5 છે.
• બાળકના જમણા હાથમાં ખંભાના ભાગમાં સબક્યુટેનિયમ રૂપથી આવે છે.
• તેનો પૂરક ડોઝ હોતો નથી.
• રસી મુક્યા બાદ 5 થી 12 દિવસમાં હળવો તાવ અને ફોડલી ચેહરા પર થાય છે. તાવ વધુ હોય તો ટેબલેટ PCM 500 mg આપી શકાય.
• રસીને ઓગાળ્યા બાદ ચાર કલાકમાં વાપરી નાખવી.
• હાલમાં સરકાર તરફથી ખાસ કરીને ઓરી વિરોધી રસી આપવામાં આવે છે.
• પહેલો ડોસ મહિના પૂરા થયા પછી 12 મહિના આપી શકાય.

પેન્ટાવેલેન્ટ

• તે કંબાઇન વેક્સિન છે જેમાં હિમોફીલિસ ઇન્ફ્લુએન્ઝા બી , હિપેટાઇટિસ B , ડીપ્થેરિયા , પરટુ્સિસ , ટીટેનસનો સમાવેશ થાય છે
• પેન્ટાવેલેન્ટ પહેલો ડોજ છઠ્ઠા અઠવાડિયા , દોઢ મહિને અપાય છે.
• પેન્ટાવેલેન્ટનો ત્રીજો ડોજ ૧૪ માં અઠવાડિયે અપાય છે.
• પેન્ટાવેલેન્ટ વેક્સિન ઝાંઘ પર વચ્ચે અને બહારની સ્નાયુઓમાં આપવામાં આવે છે.
• આ રસી 0.5 ml આપવામાં આવે છે.
• ટૂંકમાં DPT , HIP-B , HIO તરીકે લખાય છે.

ટીટેનસ ટોકસાઈડ TT ( ધનુર ની રસી )

• તે ધનુર સામે રક્ષણ આપે છે.
• સગર્ભા માતાને પહેલા ત્રણ મહિના વખતે પહેલા ડોઝ અને એક મહિના બાદ બીજો ડોઝ આપવામાં આવે છે.
• બાળકોને 10 વર્ષથી 16 વર્ષની ઉંમરે વેક્સિન અપાય છે.
• તેનો ડોઝ 0.5 છે અને ઇંસ્ટ્રામસ્ક્યુલર રૂટથી ડેલ્ટોઇડ મસલ્સમાં આપવામાં આવે છે.
• તે ટોકસોઈડ વેક્સિન છે.

DT ( ડીપ્થેરિયા ટીટેનસ )

• DT એટલે ડિપ્થેરીયા અને ટીટેનસ વેક્સિન.
• તે પ્રવાહી સ્વરૂપે આવે છે.
• તેનો દોઝ 0.5 છે.
• પહેલાના રસીકરણ પત્રકમાં બાળકને પાંચમા વર્ષ પછી પણ વેક્સિન અપાતી હતી પરંતુ હવે પાંચ વર્ષ પણ વેક્સિન અપાય છે.
• તે ઇન્સ્ટામસ્ક્યુલર રૂટથી અપાય છે અને ઝાંખના વચ્ચેના અને બહારના ભાગમાં અપાય છે.

હેપેટાઇટિસ – બી

• તે ઝેરી કમળા વિરોધી રસી પણ કહેવામાં આવે છે.
• તે D.P.T. ની સાથે એટલે કે દોઢ મહિને , અઢી મહિને અને સાડા ત્રણ મહિને બાળકને અપાય છે
• તેનો ડોઝ 0.5 છે
• તે સાથળના વચ્ચેના બહારના ભાગમાં ઈન્સ્ટામસ્ક્યુલરથી આ રસી અપાય છે.
• આ રસી 0.5 ડોઝ જન્મ સમયે અથવા જન્મના 24 કલાકમાં આપવામાં આવે છે.

વિટામીન – A

• સારી દ્રષ્ટિ માટે આંખના રોગો સામે રક્ષણ માટે અને ઓરીની રસીને આડઅસર ઓછી કરવા માટે આ રસી અપાય છે.
• આ સીરમ નવમા મહિને શરૂ કરાય છે.
• પાંચ વર્ષ સુધીમા છ વાર અપાય છે.
• આર સીરમનો પહેલો ડોઝ નવમા મહિને અને બીજો ડોઝ દર છ મહિનાના અંતરે પાંચ વર્ષ સુધી અપાય છે.

✨સલામત, સુરક્ષિત ઇંજેક્શન :

નીચેની બાબતોનુ પાલન કરતુ હોય તેને સલામત, સુરક્ષિત ઇંજેક્શન કહેવાય.

• લેનારને નુકશાન ન પહોંચાડે.
• આરોગ્ય કાર્યકર માટે નીવારી શકાય તેવા જોખમો ઉભા ન કરે.
• જેનો યોગ્ય રીતે નીકાલ કરવામા આવે અને સમુદાયના લોકો માટે જોખમી ન બની રહે, જેમાં અસુરક્ષિત ઇન્જેક્શન દ્વારા સૌથી સામાન્ય રીતે ફેલાતા ગંભીર પ્રકારના ચેપમાં હિપેટાઇટીસ-બી, હિપેટાઇટીસ સી અને એચ.આઇ.વી (એઇસના રોગ માટે જવાબદાર વાયરસ) નો સમાવેશ થાય છે.
• અયોગ્ય રીતે આપવામાં આવેલ ઇન્જેક્શનથી એટલે કે જો ઇન્જેક્શન ખોટી જગ્યાએ આપવામાં આવે, ખોટી રસી કે ડાયલ્યુઅન્ટનો ઉપયોગ કરવામાં આવે અથવા તો અયોગ્ય ડોઝ આપવામા આવે તો ઇજા કે ડ્રગ ટોક્સીસીટીની સ્થીતી ઉભી થઇ શકે છે, સોયથી થતી આકસ્મિક ઇજાઓનું જોખમ નિવારવું અગત્યનું છે તેમજ સમગ્ર સમુદાય માટે ઉભુ થતુ જોખમ નિવારવા માટે વપરાયેલી તમામ સિરિંજ તેમજ નિડલ્સનો સુરક્ષિત રીતે નિકાલ કરવો આવશ્યક છે.
• ભારત સરકાર દ્વારા કરવામાં આવેલી સિરિંજની જોગવાઇ તેમજ સેન્ટ્રલ પોલ્યુશન કંટ્રોલ બોર્ડ દ્વારા અમલમાં મુકવામાં આવેલ કચરાના વ્યવસ્થાપન માટેની માર્ગદર્શિકાને કારણે રસીકરણ કાર્યક્રમમાં ઇન્જેક્શનની સલામતીમાં સુધારો થયો છે.
• અસુરક્ષિત ઈજેકશનની અસરો.
• નિડલ કે સિરિંજનો ફરીથી ઉપયોગ.
• અણીવાળી કે ધારદાર વસ્તુઓનો અસુરક્ષિત સંગ્રહ.
• અણીવાળી કે ધારદાર વસ્તુઓનો અસુરક્ષિત નિકાલ.

✨ઈજેકશનની સલામતી, સુરક્ષામાં સુધાર માટેની સરળ રીતો :

• નીચેની બાબતોનું પાલન કરતું હોય તેને સલામત સુરક્ષિત ઈન્જકશન કહેવાય.

૧) ઈજેકશન આપતા પહેલાં તમારા હાથ સ્વચ્છ કરો.

• ઈજેકશન માટેની સામગ્રી તૈયાર કરતા પહેલાં હાથ ધુઓ અને ચેપમુક્ત બનાવો.
• જે જગ્યાએ ઈજેકશન આપવાનું હોય તે જગ્યાએ જો ત્વચા ઉપર ચેપ લાગ્યો હોય, ગાંઠ થઇ હોય, કાપા કે ચીરા પડયા હોય કે પાણી નિકળતું હોય તો ત્યાં ઈજેકશન આપવાનું ટાળો, ઈજેકશન આપનારની ત્વચા ઉપર નાના કાપા કે ચીરા પડયા હોય તો તેને આવરીત કરી લો.

૨) દર વખતે ચેપમુક્ત કરેલી ઈજેકશન સામગ્રીનો જ ઉપયોગ કરો.

• પ્રત્યેક વખતે ઇન્જેક્શન આપવા માટે એડી સિરિજનો જ ઉપયોગ કરો. બીસીજી, ઓરી, એમ.આર ની રસીને રી-કૉન્સ્ટિટ્યુટ કરવા માટે દર વખતે નવી એડી સિરિંજનો જ ઉપયોગ કરો .

૩) રસીઓ અને ઈન્જેકશન સામગ્રીને દૂષિત થતા અટકાવો.

• પ્રત્યેક ઈન્જેકશનને નક્કી કરવામાં આવેલ ચોક્કસ સ્વચ્છ જગ્યાએ જ તૈયાર કરો. જે લોહી અથવા તો શરીરના પ્રવાહી સાથે સંપર્કમાં આવી દૂષિત થવાની સંભાવના ન હોય.
• ઈજેકશન આપવાની જગ્યા સૂકી હોય તો તેને સ્વચ્છ સ્વોબ વડે સાફ કરો.
• વાયલની રબર કેપને હંમેશા ચેપમુક્ત બનાવેલી નિડલથી છેદો.
• રસીનો ઉપયોગ, સંગ્રહ કે તેનું સંચાલન કરવા માટે દરેક રસી માટે આપવામાં આવેલી ખાસ સૂચનાઓનું પાલન કરો.
• નિડલ અથવા રબર કેપને આંગળી વડે અડશો નહિ.
• ચેપમુક્ત બનાવવામાં આવી ન હોય તેવી કોઇ પણ સપાટીના સંપર્કમાં આવેલી નિડલનો નિકાલ કરો.

૪) વપરાશ કરવામાં આવેલી તમામ સામગ્રીઓ હવે દૂષિત છે તેમ માનો.

• ઉપયોગમાં લીધા પછી, વપરાયેલી સિરિંજને હબ કટર દ્વારા કાપી નાખો.

૫) તમામ પ્રકારના તીક્ષ્ણ, ધારદાર, અણીદાર કચરાનો સુરક્ષિત નિકાલ કરવાનું રાખો.

• ઉપયોગમાં લેવાયેલી તમામ તીક્ષ્ણ સામગ્રીઓ(નિડલ્સ)ને હબ કટરમાં એકઠી કરવી અને ત્યારબાદ સુરક્ષિત નિકાલ માટે આરોગ્ય કેન્દ્રમાં લઇ જવી.

૬) સોયથી થતી ઇજા ટાળો.

• નિડલ ઉપર ફરીથી કેપ ચડાવશો નહિ. તેને વાળશો પણ નહિ.
• તીક્ષ્ણ કચરાને પંકચર પ્રૂફ કન્ટેનરમાં (હબ કટરમાં) એકઠો કરો.
• બાળક અચાનક જ હલન ચલન ન કરે તેની સાવચેતી રાખો.