A ઇન્ફેકશન અને ઈમ્યુનાઈઝેશન

🌟યુનિટ-1

🌟કન્સેપ્ટ ઓફ ડિસીસ એન્ડ ઇલનેસ

મુખ્ય હેતુ : આ યુનિટના અંતે વિધ્યાર્થીઓ ડીસીઝ અંગેનો કોન્સેપ્ટ સમજી શકે છે.

ગૌણ હેતુઓ : આ યુનિટના અંતે વિધ્યાર્થીઓ નીચે મુજબ ના ગૌણ હેતુઓ પ્રાપ્ત કરી શકશે.

1) બીમારીની વ્યાખ્યા તથા કોન્સેપ્ટ સમજી શકશે.

2) બીમારીના કારણો શીખી શકશે

3) બિમારીનું વર્ગીકરણ કરી શકશે.

🌟પ્રસ્તાવના

મેડિકલ સાયન્સ માં શરીર રચના અને અવયવોનું વિજ્ઞાન અને તેનું બંધારણ તેમજ રોગ શાસ્ત્ર, સૂક્ષ્મ જીવાણુ શાસ્ત્ર અંગે ઘણા બધા સંશોધનો થયા છે. હાલ ટેક્નોલોજીના જમાનામાં સતત નવા સંશોધનો થતાં નવી પધ્ધતિઓ અમલમાં આવી આથી મેડિકલ સાયન્સ માં માઈકોબાયોલોજી એક અલગ બ્રાન્ચ તરીકે ડેવલોપ પામી છે. કોઈપણ બીમારી માટે જવાબદાર જીવાણુઓના અભ્યાસને લગતા વિજ્ઞાનને માઈક્રોબાયોલોજી કહે છે. જેનો અર્થ અને વ્યાખ્યા નીચે મુજબ છે.

માઈક્રોબાયોલોજી નો અર્થ ( નરી આંખે ના દેખાય તેવું)

માઈક્રો- એટલે કે સુક્ષમ કે અતિસૂક્ષ્મ

બાયો – એટલે કે જીવંત વસ્તુ

લોજી – એટલે કે અભ્યાસ કરવો. આ ગ્રીક ભાષા નો શબ્દ છે.

માઈક્રોબાયોલોજી ની વ્યાખ્યા

• આ એક એવું શાસ્ત્ર છે કે જેમાં સુક્ષ્મજીવાણુઓ નો અભ્યાસ કરવામાં આવે છે. જે જીવાણુ ને નરી આંખે જોઈ શકાતા નથી તેને જોવા માટે માઇક્રોસ્કોપ નો ઊપયોગ કરવા માં આવે છે.

• માઇક્રોબાયોલોજી ઇસ ધ સાયન્સ ધેટ ડીલ્સ વિથ ધ સ્ટડી ઓફ માઈક્રો ઓર્ગેનિઝમ.

🌟વ્યાખ્યાઓ

1) એસેપ્ટીક ટેકનીક

• સીધી અને આડકતરી રીતે મનુષ્ય ના શરીરમાં સૂક્ષ્મ જીવાણુઓ દાખલ ના થાય તે રીતે કરવામાં આવતી દરેક ટેકનીકને અસેપ્ટિક ટેક્નિક કહે છે.

2) એસેપ્સીસ

• એવી જગ્યા કે જ્યાં એકપણ સૂક્ષ્મજીવાણુઓની હાજરી ના હોય તેને અસેપ્સિસ કહે છે.

3) સેપ્સીસ

• લોહીમાં ઝેરી કિટાણુઓની ઉત્પત્તિ.
• જે જ્ગ્યા એ ઘણા બધા સુક્ષ્મજીવાણુઓ ની હાજરી હોય તેને સેપ્સિસ કહે છે.

4)એન્ટીસેપ્ટીક

• આ એક એવો પદાર્થ છે કે જે જીવાણુઓનો નાશ કરતો નથી. પરંતુ તેનો વૃધ્ધિ અને વિકાસ અટકાવે છે. દા.ત. ડેટોલ, સેવલોન, સ્પિરિટ.

5) ડિસઈન્ફેક્શન

• સૂક્ષ્મ જીવાણુઓની ગેરહાજરી અથવા કોઈપણ જગ્યાએથી સૂક્ષ્મ જીવાણુઓને દૂર કરવાની પ્રક્રિયાને ડિસઇન્ફેકશન કરવામાં આવે છે.

6) ડિસઈન્ફેક્ટન્ટ

• આ એક એવો પદાર્થ છે કે જે સૂક્ષ્મ જીવાણુઓનો નાશ કરે છે. દા.ત. લાઈઝોલ અને યુસોલ.

7) કોમ્યુનીકેબલ પીરિયડ

• ચેપી રોગથી પિડાતી વ્યક્તિ કે પ્રાણીમાંથી બીજી તંદુરસ્ત વ્યક્તિ કે પ્રાણી સુધી પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ રીતે ચેપજન્ય પદાર્થ ફેલાવવાના સમયગાળાને કોમ્યુનીકેબલ પીરિયડ કહેવાય છે.

8)ઈન્ક્યુબેશન પીરિયડ

• રોગના જંતુઓ શરીરમાં દાખલ થયા બાદ પ્રથમ વખત ચિહ્નો અને લક્ષણો દેખાવાની શરૂઆત થાય તે દરમ્યાન ના સમયને ઇન્કયુબેશન પિરિયડ કહે છે.

9) ઇન્ફેક્શન:- ચેપ

• પેથોજેનિક ઓર્ગેનિઝમ શરીરમાં દાખલ થાય અને તેનો વૃધ્ધિ-વિકાસ થાય તેને ઇન્ફેકશન કહેવાય છે.

10) એપીડેમિક

• એક જ પ્રકારનો કોઈ ચોક્કસ રોગ અચાનક એકસાથે ખૂબ જ મોટા પાયા પર સમગ્ર જૂથમાં કે સાર્વત્રિક રીતે ફાટી નીકળે તેને એપીડેમીક કહેવાય છે. દા.ત કોલેરા, ટાઈફોઈડ, મલેરિયા.

11) એન્ડેમીક

• કોઈ ચોક્કસ રોગ વસ્તી કે ભૌગોલિક વિસ્તારમાં વારંવાર ઉદ્દભવે અથવા સતત ચાલુ રહે તેને એન્ડેમીક કહેવાય છે.

12) પેન્ડેમીક

• કોઈપણ રોગ એક દેશમાં ફેલાય અને તે એક સાથે ઘણા બધા દેશમાં જોવા મળે તેને પેન્ડેમિક કહે છે. દા.ત. સ્વાઈન ફલૂ, બર્ડફ્લુ, ઈબોલા, કોરોના વાયરસ વગેરે.

13)સ્પોરેડીક

• કોઈપણ રોગના કેસો છૂટા છવાયા ઘણી જગ્યાએ જોવા મળે તેને સ્પોરેડીક કહેવામાં આવે છે. દા.ત. પોલિયોમાલાઈટીસ,

14)આઈસોલેશન

• ચેપી વ્યક્તિને તેને થયેલા રોગના કોમ્યુનીકેબલ બીજીવ્યક્તિથી જુદો રાખવામાં આવે છે: જેને આઈસોલેશન કહેવાય છે. જેથી સીધી સુધી પીરિયડ કે આડકતરી રીતે સમુદાયમાં રોગનો થતો ફેલાવો અટકાવી શકાય. દરેક રોગ માટે આઈસોલેશન પીરિયડ અલગ-અલગ હોય છે.

15) ફોમાઈટસ

• ચેપી રોગના દર્દીઓ મારફતે વાપરવામાં આવેલા નિર્જીવ સાધનો દ્વારા જે રોગ ફેલાય તેને ફોમાઈટસ કહેવામાં આવે છે.

16) ક્વોરેન્ટાઈન પીરિયડ

• જે તે વ્યક્તિઓ રોગના સંપર્ક માં આવેલ હોય તેને છૂટ થી ફરવા ન દેતા જે તે રોગના ઇન્ક્યુબેશન પિરિયડ સુધી તેને અલગ દેખરેખમાં રાખવામા આવે તે સમયગાળાને ક્વોરન્ટાઇમ પિરિયડ કહે છે.

17)ટોક્ઝિમીયા

• શરીરની અંદર ટોક્સિન (ઝેર) ઉત્પન્ન થવું તે. આની અંદર રોગના જંતુઓ લોહીમાં ફરતા હોય છે. અને તે ઝેરી પદાર્થ ઉત્પન્ન કરે છે અને આખા શરીરમાં સર્ક્યુલેટ થાય છે તે પરિસ્થિતિને ટોકસીમિયા કહે છે.

18) એન્ટીજન

• એન્ટીજન એટલે શરીરની બહારનો કોઈ પણ એવો પદાર્થ /ફોરિનબોડી /સૂક્ષ્મ જીવ. જે શરીરમાં દાખલ થઈ શરીરમાં રોગ ઉત્પન્ન કરે કે હાનિ પહોંચાડે છે. સામાન્ય રીતે બોડીમાં હાજર હોતો નથી

19 ) એન્ટીબોડી

• એન્ટીજન એ બોડી માં દાખલ થતાંની સાથે સિરમ અને ટીસ્યું ફ્લૂઈડ માં એન્ટીબોડિસ ઉત્પન્ન થાય છે કે જે એન્ટીજન સામે પ્રતિકાર કરે છે.

20) વિરુલન્સ

• રોગના જંતુઓની શરીરમાં ચેપ ઉત્પન્ન કરવાની શક્તિને વિરુલન્સ કહે છે.

21) સેકન્ડરી ઇન્ફેક્શન

• કોઈ પણ ચેપ દરમિયાન બીજા કોઈ રોગનો ચેપ લાગી જાય તેને સેકન્ડરી ઇન્ફેકશન કહે છે. દા.ત. એઈડ્સ ના દર્દીને ] નો ચેપ લાગી જાય છે.

22) કેરિયર

• કેરિયર એટલે કે જે વ્યક્તિના શરીરમાં રોગના જંતુઓ હોય છે. પરંતુ દર્દીમાં જે તે રોગમાં ચિહ્નો અને લક્ષણો જોવા મળતા હોતા નથી પરંતુ આવા દર્દીઓ અન્ય વ્યક્તિને ચેપ લગાડવા માટે સક્ષમ હોય છે. આવા દર્દીને કેરિયર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

A) ઇનક્યુબેટરી કેરિયર

• આવા દર્દી ઇંક્યુબેશન પિરિયડ દરમિયાન ચેપ લગાડી શકે છે. દા.ત. ડીપ્થેરિયા અને ટાઇફોઇડ.

B) કોન્ટેક્ટ કેરિયર

• એક વ્યક્તિને થયેલ રોગ બીજી વ્યક્તિને ડાયરેક્ટ કોન્ટેકટ દ્વારા લાગુ પડી શકે છે. દા.ત. એઈડ્સ, ખસ

C) ક્રોનિક કેરિયર

• કોઈપણ રોગ થી પીડાતા લોકો લાંબા સમય સુધી રોગના જંતુ ફેલાવ્યા કરે છે. દા.ત. ટાઇફોઇડ

D) કોનવેલેસન્ટ કેરિયર

• વ્યક્તિ જ્યારે રોગમાથી રિકવર થતો હોય એ સમય દરમિયાન રોગ ના જંતુઓ ફેલાવે છે. દા.ત ટાઈફોઈડ, ડાયેરિયા

23) તકવાદી ચેપ

• હોસ્ટમાં ઓછી રોગપ્રતિકારકતાના કારણે કારણે અમુક રોગ કરતા જીવાણુને તેમાં ચેપ કરવાની તક મળે છે. જેને તકવાદી ચેપ કહેવાય છે. દ.ત. હર્પીસ સીમ્પલેક્ષ વાયરસ, માઈકોબેક્ટેરીયમ ટ્યુબરક્યુલોસીસ વગેરે. ખાસ કરીને આવો ચેપ એઈડ્સના દર્દીમાં વધુ જોવા મળે છે.

24) નોઝોકોમીયલ ઈન્ફેક્શન

• દર્દીને હોસ્પિટલના વાતાવરણમાંથી લાગુપડતો નવો રોગ. જે ચેપ હોસ્પિટલમાં દાખલ થતા સમયે દર્દીમાં ન હોય પરંતુ દાખલ થયા બાદ હોસ્પિટલના વાતાવરણમાંથી તેને લાગુ પડે: જેને નોઝોકોમીયલ ઈન્ફેક્શન કહેવાય છે.

25) આયેટ્રોજનીક ડીસીઝ

• દર્દીને તેના બચાવ.તપાસ, પ્રક્રિયા કે સારવાર દરમ્યાન થતી ન ધારેલી આડઅસર: જે આરોગ્ય સાથે સંકળાયેલ કોઈપણ કર્મચારી કે અધિકારી દ્વારા શકે છે.દા.ત. ઈમ્યુનાઈઝેશન કર્યા બાદ રીએક્શન

26) ઈન્સીડન્સ

• ચોક્કસ વસ્તીમાં ચોક્કસ સમયગાળા (સામાન્ય રીતે એક વર્ષ) દરમ્યાન થતા ચોક્કસ રોગના નવા કેસોની સંખ્યાને ઈન્સીડન્સ કહેવાય છે.

27) પ્રીવેલન્સ

• ચોક્કસ વસ્તીમાં હાલના કેસો (નવા અને જૂના) ચોક્કસ સમય દરમ્યાન જોવા મળે તેને પ્રીવેલન્સ કહેવાય છે.

28) સર્વેલન્સ

• રોગના ઉદ્દ્ભવ,તથા ફેલાવવામાં ભાગ ભજવતા પરિબળો અને બિમારી માટેની અન્ય પરિસ્થિતિની સતત ઝીણવટભરી તપાસને સર્વેલન્સ કહેવાય છે.

29) ઈરેડીકેશન

• રોગનો ફેલાવો થતો અટકાવી, રોગ કરતા જીવાણુ તથા રોગને આખા વિશ્વમાંથી સંપૂર્ણપણે જડમૂળમાંથી નાબૂદ કરવાની પ્રક્રિયાને ઈરેડીકેશન કહેવાય છે.દા.ત. શીતળા (ભારતમાં એપ્રિલ ૧૯૭૭ માં શીતળા ઈરેડીકેટ થયેલ) જેમાં ઝીરો ડીસીઝ, ઝીરો ડીસીઝ એજન્ટ. ઝીરો ટ્રાન્સમીશન હોય.

30) એલીમીનેશન

• રોગનું ભારણ એટલુ નીચે લઈ જવાનું હોય કે જેથી સમય જતા તે રોગ અદૃશ્ય થઈ જાય. તેનો પ્રીવેલન્સ રેટ એક કરતાં ઓછો જોવા મળે

31) સંક્રામક રોગ

• સૂક્ષ્મ જીવો દ્વારા થતો વિકાર, જે એક સજીવમાંથી બીજા સજીવમાં ફેલાવો (સંક્રમણ) કરે છે. એ રોગને ચેપી (સંક્રામક) રોગ કહે છે. તે રોગકારી વિષાણુઓ, જીવાણુઓ, ફૂગ , પ્રજીવ , બહુકોષી પરોપજીવો નામના વિષમ પ્રોટીનના અણુથી થાય છે. તે વનસ્પતિ તથા પ્રાણીઓમાં રોગ કરે છે. તેઓ ફેલાતા રોગો હોવાથી અંગ્રેજીમાં તેમને કૉમ્યુનિકેબલ (સંક્રામ્ય) રોગો કહે છે. ક્યારેક તે સીધા સંસર્ગથી પણ થાય છે, તેથી તેમને સંસર્ગજન્ય રોગો પણ કહે છે. સૂક્ષ્મ જીવો પાણી, આહાર, શારીરિક પ્રવાહીઓ, સંદૂષિત પદાર્થો, થૂંકબિંદુ કે વાતમાર્ગી અથવા જંતુ કે પ્રાણી દ્વારા એક વાહક(ચેપવાહક)ના રૂપે કાર્ય કરવાથી ફેલાય છે.

32) એપીડેમીયોલોજી

• ચોક્કસ વસ્તીમાં કરવામાં આવતો સ્વાસ્થ્યસંબંધી અભ્યાસ અથવા કોઈ સ્વાસ્થ્ય સંબંધી બનેલી ઘટનાનો અભ્યાસ જે સ્વાસ્થ્યને લગતી તકલીફોને નિયંત્રણ કરવામાં મદદરૂપ બને.

એપીડેમીયોલોજીકલ ટ્રાયેડ: કોઈ પણ રોગ થવાનો આધાર નીચેના ત્રણ પર રહેલ છે.

૧) એજન્ટ

૨) હોસ્ટ

૩) વાતાવરણ

એજન્ટ :રોગ ઉત્પન્ન કરતાં જીવાણુ શરીરમાં દાખલ થાય,અથવા શરીરમાં જીવિત કે નિર્જીવ કોઈ વસ્તુ કે જેની વધુ પડતી હાજરી કે તેનું ઓછુ પ્રમાણ હોય તેને એજન્ટ કહેવાય છે.

હોસ્ટ : વ્યક્તિ, પ્રાણી, પક્ષી કે અન્ય જીવજંતુઓ કે જેમાં રોગ કરતા જીવાણુઓ આશ્રય લે છે, તેને હોસ્ટ કહેવાય છે.

વાતાવરણ : હવા, પાણી, તાપમાન,જેવા ભૌગોલિક વાતાવરણ, સામાજીક-આર્થિક વાતાવરણ કે જેમાં એજન્ટ અને હોસ્ટ લગાતાર એકબીજાના સંપર્કમાં આવે છે

🌟પ્રિન્સિપલ્સ ઓફ માઇક્રોબાયોલોજી યુઝડ ઇન નર્સિંગ કેર

1) હેડ વોશિંગ

• કોઈપણ પ્રોસીઝર કરતાં પહેલા કે કર્યા પછી ડબલ્યુ.એચ.ઓ. ની ગાઈડલાઈન મુજબ 40 સેકન્ડ સુધી સાત પગથિયા મુજબ હાથ ધોવાની પધ્ધતિ ને હેડ વોશિંગ કહે છે.

2) ડીસઇનફેકટંટ

• ડીસઇનફેકટંટ કરવું એટલે કે એક દર્દી માટે વપરાયેલા સાધનો બીજા દર્દી માટે વપરવાતા પહેલા જંતુમુક્ત કરવા માટે વપરાયેલ પદાર્થ ને ડીસઇનફેકટંટ કહે છે.

3) સ્ટરીલાઈઝેશન

• સ્ટરીલાઈઝેશન એટલે કે દર્દીના સર્જીકલ પ્રોસીઝર માટે વપરાતા સાધનોને જુદી જુદી રીતો દ્વારા તમામ પ્રકારના જીવાણુઓનો નાશ કરીને કરવા માં આવે છે.સ્ટરીલાઈઝેશન એટલે કે કોઈ પણ ચીજ વસ્તુ માંથી રોગ ના જંતુઓનો સંપૂર્ણપણે નાશ કરવો જેમાં બેકટેરીયા(જીવાણુ), વાયરસ (વિષાણુ) અને ફંગસ નો સમાવેશ થાય છે.જીવાણુઓ વેજીટેટીવ અથવા સ્પોરફોર્મ માં હોય તો પણ સ્ટરીલાઈઝેશન કહે છે

4) પ્રોટેક્ટીવ ડીવાઈસીસ

• પ્રોટેક્ટીવ ડીવાઈસીસ નર્સને પોતાને ઇન્ફેક્શન ના લાગે તે માટે ચેપ થી રક્ષણ મળે તેવા સાધનોને પ્રોટેક્ટીવ ડીવાઈસીસ કહે છે જેમ કેપ, માસ્ક, ગાઊન ગ્લોવ્ઝ, ચશ્માનો સમાવેશ થાય છે.

🌟કન્સેપ્ટ ઓફ ઇલનેસ (માંદગી વિશેનો ખ્યાલ)

• માનવ શરીરને પૂરતું પોષણ, ચોખ્ખી હવા, અનુકૂળ વાતાવરણ અને સ્વચ્છ પર્યાવરણ મળી રહે તો તંદુરસ્ત જીવન જીવી શકાય છે.
• આરોગ્ય એટલે કે વ્યક્તિ શારીરિક, માનસિક, સામાજિક અને આધ્યાત્મિક રીતે સુખાકારીની સ્થિતિ ધરાવતા હોય અને નહીં કે ફક્ત કોઈપણ જાતના રોગ કે ખોડખાંપણ થી મુક્ત હોય તેને આપણે આરોગ્ય કહીએ છીએ. (ડબ્લુએચઓ ની વ્યાખ્યા મુજબ)
• આરોગ્ય નો આધાર સારા પોષણયુક્ત ખોરાક, યોગ્ય વાતાવરણ શુધ્ધ હવા વગેરે પર આધાર રાખે છે.
• પરંતુ ગંદુ વાતાવરણ અશુધ્ધ હવા તથા અપૂરતો ખોરાક વગેરે હોય તો વ્યક્તિ તંદુરસ્ત રહી શકતી નથી અને રોગોનો ભોગ બને છે. આના માટે રોગપ્રતિકારક શક્તિ પણ જવાબદાર છે.
• બેક્ટેરિયા જે શરીરમાં જુદી જુદી રીતે પ્રવેશ પામે અને તેની જાત અનુસાર રોગ ઉત્પન્ન કરે છે. જેના લીધે આપના શરીરમાં રોગ થાય અને તેમાં રોગોના લક્ષણો જોવા મળે છે. જેથી વ્યક્તિ પોતાનું સામાન્ય કામ કરી શક્તી નથી. આ પરિસ્થિતી ને રોગ,માંદા પડવું કે ઇલનેસ કહે છે.

🌟કન્સેપ્ટ ઓફ ડિસીઝ ( રોગ વિશેનો ખ્યાલ)

• શરીર માં રોગ ઉત્પન્ન કરવા જીવાણુ દાખલ થાય અને તે વૃધ્ધિ પામે અને જે તે રોગ મુજબ ચિન્હો, લક્ષણો દેખાય ત્યારે આપણે રોગ થયો છે એમ કહીએ છીએ.
• બીમારીમાં સાદી ભાષામાં કહીએ તો વ્યક્તિનું આરોગ્ય બગડે છે. અને તે કારણે રોગ ઉત્પન્ન કરનારા ઓર્ગેનિઝમ શરીરમાં દાખલ થાય અને રોગનો ફેલાવો કરે છે.
• જે તે વ્યક્તિ વધારે અશક્ત બને છે. અને તેને સારવાર ની જરૂર પડે છે.
• ઓક્સફોર્ડ ઇંગ્લિશ ડિક્શનરી મુજબ ડિઝિસ નો અર્થ એવો થાય છે કે જે શરીરની એવી સ્થિતિ છે કે તેના કાર્યોને અવરોધ પેદા થાય છે અથવા તેની ગુણવતા માં ઘટાડો થાય છે.

ડિસિઝ કોઝેશન

• ઈ.સ. 1822-1895 માં ફ્રેંચ માઈક્રોબાયોલોજિસ્ટ લૂઈસ પાશ્ચરના સમય સુધી રોગો થવા માટે જુદા જુદા ખ્યાલો હતા. દા.ત. સુપરનેચર થીયરી, ધ નેચર ઓફ હ્યુમન તથા માનવીઓના એક બીજાના સંપર્કમાં આવવાથી રોગ થાય છે.
• માઈક્રોબાયોલોજી માં કરેલી જુદી જુદી શોધોને કારણે રોગ કયા કારણ થી થાય છે. તેનો સાચો ખ્યાલ વિકાસ પામ્યો જે નીચે મુજબની થિયરીમાં જોવા મળે છે.

જર્મ થિયરી ઓફ ડીસીસ

• રોગવાહક – હોસ્ટ – ડીસીઝ
• જીવાણુ – માણસ – રોગ
• જેમાં એજન્ટ એટલે કે જીવાણુઓ શરીરમાં દાખલ થાય તે જીવાણુ રોગને ઉત્પન્ન કરે છે. જેને એપીડિમિયોલોજી ટ્રાઈડ પણ કહેવાય છે.

થીયરી ઓફ મલ્ટીપલ કોઝીસ

જેમ જેમ થોડી વૈજ્ઞાનિકતા આવી અને આધુનિકતા આવી તેમ તેમ માણસમાં એવા વિચારો આવ્યા કે રોગ માત્ર કોઈ પ્રકોપ કે પાપ નું પરિણામ નથી પરંતુ જુદા જુદા કારણે રોગ થાય છે. ડીઝીઝ કોઈ એક જ કારણને લીધે થતો નથી પરંતુ રોગો થવા ઘણા બધા કારણો જ હોય છે. રોગો થવા માઈક્રોઓર્ગેનિઝમ પણ જવાબદાર હોય છે તેવો ખ્યાલ આવ્યો.આ ઉપરાંત અલગ અલગ લોકો ના મત પ્રમાણે આરોગ્યના બદલાતા દ્રષ્ટિકોણ નીચે મુજબ પણ વિભાજીત કરી શકાય છે.

1. બાયોમેડીકલ કન્સેપ્ટ
2. ઇકોલોજીકલ કન્સેપ્ટ
3. સોશિયલ કન્સેપ્ટ
4. હોલીસ્ટિક કન્સેપ્ટ
5. બાયોમેડિકલ કન્સેપ્ટ

1. બાયોમેડીકલ કન્સેપ્ટ

• આમાં આરોગ્ય એટલે માત્ર રોગ મુક્ત હોવું, શરીરમાં કોઈ પણ પ્રકારનો ચેપ ના હોવો,આ જૈવિક તબીબી દ્રષ્ટિકોણ છે આનો આધાર જર્મ થીઅરી પર રહેલો છે. આમાં માત્ર શરીરને મશીનની ઉપમા આપવામાં આવે છે અને બગડે ત્યારે ડોક્ટર પાસે રીપેર કરી શકાય છે.

2. ઇકોલોજીકલ કન્સેપ્ટ

• આમાં શુદ્ધ હવા, શુદ્ધ પાણી અને શુદ્ધ વાતાવરણ સમાવેશ થાય છે. વાતાવરણ ની શુદ્ધતા વ્યક્તિના આરોગ્ય પર અસર કરે છે. સારુ અને અનુકૂળ વાતાવરણ વ્યકિતને લાંબુ આયુષ્ય આપે છે.

3. સોશિયલ કન્સેપ્ટ

• સામાજીક અને આર્થીક પરિબળ હેલ્થ પર ખૂબ જ ગંભીર અસર કરે છે. રીત રીવાજો, અને ખરાબ માન્યતાઓ હેલ્થ પર અસર કરે છે. અંધશ્રધ્ધા અને વહેમ એ આરોગ્યના દુશ્મન ગણી શકાય છે.

4. હોલિસ્ટિક કન્સેપ્ટ

• હોલીસ્ટીક એપ્રોચ વડે વ્યક્ત બોડી અને માઈન્ડ ની સાથે અનુકુળતા સાધે છે. વ્યકિત મેડીટેશન અને યોગ દ્વારા સ્વાસ્થ્ય સારુ રાખી શકે છે. વ્યક્તિ લાગણી પર કાબૂ રાખી શકે છે અને માનસિક તંદુરસ્તીમાં વધારો કરે છે.

• શરીરમાં સૂક્ષ્મ જીવાણુ કયા કયા રુટ( માર્ગ) થી દાખલ થાય છે. રોગ થવા ના કારણો. રોગ થવા માટે ઘણા બધા કારણો જવાબદાર છે. જેમાં માણસ ના પોતાના અને વાતાવરણ બંને ના કારણો હોય છે.
• જેમાં સર્વ સામાન્ય કારણો નીચે મુજબ છે.

1) શ્વાચ્છોશ્વાસ દ્વારા

• મોટા ભાગના સૂક્ષ્મ જીવાણુઓ કે જે રોગ થવા માટે જવાબદાર હોય છે. તે શ્વસન માર્ગ મારફતે શરીરમાં દાખલ થતાં હોય છે. શરીર માં દાખલ થયા બાદ તેને યોગ્ય વાતાવરણ મળવાથી વૃધ્ધિ અને વિકાસ પામે છે. આમાં શરદી, ઉધરસ, ન્યુમોનિયા, ટી.બી., ડિપ્થેરિયા વગેરે રોગો મુખ્ય હોય છે. ચેપી વ્યક્તિના છીંક કે ઉધરસ દ્વારા અસંખ્ય સૂક્ષ્મજીવાણુ ઓ બહાર નીકળતા હોય છે. આ જીવાણુઓ તંદુરસ્ત માણસના શરીરમાં શ્વાચ્છોશ્વાસ મારફતે દાખલ થાય છે.જ્યારે તંદુરસ્ત માણસ ની રોગ પ્રતિકારક શક્તિ ઘટે છે ત્યારે તે શરીર પર હુમલો કરે છે.

2) મોં દ્વારા

• શરીરમાં મો દ્વારા એટલે કે દૂષિત પાણી કે ખોરાક દ્વારા આપણા શરીરમાં સૂક્ષ્મજીવાણુઓ દાખલ થાય છે. મો દ્વારા આ જંતુઓ જઠર અને આંતરડા માં જાય છે અને ત્યાં વૃધ્ધિ પામે છે. દાખલા તરીકે કોલેરા અને ટાઈફૉઈડ જંતુઓ.

3) ચામડી દ્વારા

• શરીર માં ચામડી દ્વારા પણ જીવાણુઓ દાખલ થાય છે. જેમાં ખાસ કરીને કોઈપણ જંતુઓના કરડવાથી જેમકે મચ્છર કરડવાથી કે કોઈપણ શરીર પર ઈજા થયેલ હોય તો તે જગ્યાએ થી ધૂળમાં રહેલા જંતુઓ શરીરમાં દાખલ થઈ જાય છે. આ ઉપરાંત જંતુમુક્ત કર્યા વગર ની સોય અને સિરિંજ નો ઉપયોગ કરવા થી શરીરમાં જંતુઓ દાખલ થાય છે. આમાં કમળો, એઈડ્સ. ટીટેનસ, મલેરિયા, ફાઈલેરિયા વગેરે જેવા રોગો મુખ્યત્વે છે.

4) પ્રજનન અંગો દ્વારા

• શરીર માં પ્રજનન અંગ ખૂબ જ સંવેદનશીલ ભાગ છે અને જાતિય રોગો મોટાભાગે પ્રજનન અંગો દ્વારા તેમજ જાતિય સંબંધ વડે ફેલાય છે. આમાં ખાસ કરીને એઈડ્સ, ગોનોરીયા . વજાઈનાઇટીસ, સિફિલિસ જેવા રોગો થઈ શકે છે.

5) 5 એફ દ્વારા (ફ્લાય, ફોમાઇટસ, ફીકસ, ફિંગર, ફૂડ)

a. ફ્લાય (માખી)

• આપણાં દેશમાં ઘણા રોગો માટે માખી જવાબદાર વાહક માનવામાં આવે છે. માખી ગંદકીમાં બેસી ઝાડા ઉલ્ટી કે થૂંક પર બેસીને પોતાના પગમાં આ જીવાણુઓ લઈને ખુલ્લા રાખેલા સારા ખોરાક પર બેસે છે. પરિણામે ખોરાક દૂષિત થાય છે. આમાં રોગના ફેલાવો નું કારણ બને છે.

b.ફોમાઈટસ (વપરાશની ચીજવસ્તુઓ)

• ચેપી રોગના દર્દીએ એક વખત વાપરેલી નિર્જીવ વસ્તુઓ (વાસણો, તથા અન્ય ચીજવસ્તુઓ) વાપરેલ હોય અને તેના સંપર્ક માં તંદુરસ્ત વ્યક્તિ આવે તો અથવા તો તે વસ્તુનો ઉપયોગ કરતાં વાપરનાર તંદુરસ્ત વ્યક્તિને ચેપ લાગી શકે છે.

c. ફિકસ (મળ)

• ખુલ્લામાં જાજરૂ બેસવાથી તેના ઉપર માખી બેસે છે. તે માખી દ્વારા ખોરાક દુષીત થાય છે. આ ઉપરાંત ખુલ્લા પગે ચાલવાથી ક્રુમી ના રોગો થવાની સંભાવના છે. કોલેરા કે ઝાડા ઉલ્ટી માં દર્દીના ઝાડા ના સંપક્રર્મા આવ્યા બાદ જો બરાબર હાથ ધોવામાં ના આવેતો કોલેરા થઈ શકે છે.

d. ફિંગર (આંગળીઓ)

• આપણાં ગંદા હાથ વડે આપણે પોતે જ રોગ લગાડી શકીએ છીએ. જેથી આરોગ્ય કાર્યકર એક દર્દીની સારવાર કર્યા બાદ હાથ બરાબર ધોવા જોઈએ અને જો હાથ ન ધોઈએ તો બીજાને અને પોતાને ચેપ આપી શકે છે. આ ઉપરાંત જો વધુ પડતાં મોટા નખ હોય તો નખ માં મેલ ની સાથે જીવાણુ પણ હોય છે, જેના દ્વારા પણ રોગ ફેલાય છે.

e. ફૂડ (ખોરાક)

• ઘણા ખરા રોગો દૂષિત ખોરાકને લીધે થતા હૉય હોય છે . વાસી ખોરાકને . ખુલ્લો ખોરાક ખાવાથી રોગના ભોગ બનાય છે. ઇન્ફેકેટ પ્રાણીના દૂધ, કે ડુક્કર ના માસ ખાવાથી પણ રોગ થાય છે.

6) વાતાવરણ

• જૂનું વાતાવ આપણી આજુબાજુનું વાતાવરણ પણ રોગ ફેલાવા માટેનું મુખ્ય પરિબળ છે. જ્યાં ગંદુ વાતાવરણ તથા ગીચ વસ્તી હોય ત્યાં રોગનું પ્રમાણ વધુ હોય છે. ખાસ કરીને સિટી વિસ્તાર, અર્બન એરિયા અને ઔધ્યોગિક વિસ્તારમાં આજુબાજુ ના કારખાનાઓના ધુમાડા તથા ધુળીયા વાતાવરણથી શ્વશન તંત્ર ના રોગ થાય છે.

આ ઉપરાંત નીચેના કારણો ઓછા વત્તા પ્રમાણ માં જવાબદાર છે.

• કૂપોષણ
• ખરાબ આરોગ્યની ટેવો
• આરોગ્ય શિક્ષણનો અભાવ
• જીવન જીવવા ની કળા
• સખત કામ કે બિલકુલ કામ ના કરવું.
• અનુભવોનો અભાવ.
• કેટલાક સામાજિક રીતરિવાજો
• સ્વચ્છતાનો અભાવ.
• ગરીબી
• વસ્તીની ગીચતા
• બેકારી

🌟ક્લાસિફિકેશન ઓફ ડીસીસ (રોગોનું વર્ગીકરણ)

• એક વ્યક્તિ માંથી બીજી વ્યક્તિમાં જે રોગોના ફેલાવો કરે છે તેને ચેપી રોગ કહેવાય છે. આ રોગોનું હવા, પાણી,ખોરાકના સંપર્ક કારણે થાય છે. જે નીચે મુજબ છે.

• એરબોર્ન ડીઝીસ: ટી.બી. મીઝલ્સ ડિપ્થેરિયા ચિકનપોક્સ
• પાણી અને ખોરાક થી ફેલાતા રોગ : ટાઈફોઈડ ડાયેરીયા, મરડો,કોલેરા, ફૂડ પોઇઝનિંગ
• સંપર્ક થી થતાં રોગો: લેપ્રસી, ખસ (સ્કેબીસ ), ફંગલ (ફગલ) ઇન્ફેક્શન, સેક્સ્યુઅલી ટ્રાન્સમિટેડ ડીસીસ
• જંતુઓ, સ્લેબ વાહકો દ્વારા થતાં રોગ : મલેરિયા, ફાઈલેરિયા,ચિકનગુનીયા,કાલાઆઝાર
• જાનવર કરડવાથી થતાં રોગ: હડકવા, પ્લેગ, રેબીસ, બોવાઇન ટી.બી. ( ટી.બી થયેલ પ્રાણીઓના દૂધ પીવા થી )
• ખરાબ ટેવો થી થતાં રોગ: ધૂમ્રપાન કરવાથી ટી.બી. અને કેન્સર, દારૂ પીવાથી લીવર કેન્સર અથવા અલ્સર થાય છે. તમાકુ અને ગુટખા થી કેન્સર થાય છે.
• અપૂરતા પોષણ થી થતાં રોગ: એનેમિયા, બેરી બેરી, સ્કર્વી, મેરેસમસ, ક્વોશિયોરકોર, ગોઈટર, રતાંધળાપણુ

રોગો ફેલાવાની રીત

હવાથી ફેલાતા રોગો

• જે રોગો હવાના સંપર્કમાં આવતા અથવા શ્વાસમાં ઇનહેલ થવાને લીધે થાય છે. રેસ્પિરેટરી ટ્રેક્ટ દ્વારા ડિપ્થેરીયા તથા ટ્યૂબરક્યુલોસિસ ફેલાય છે તથા નોન રેસીરેટરી ટ્રેક્ટ ડીસીઝમાં ચીકનપોક્સ, મિઝલ્સ, લેપ્રસી વગેરે.

• એર બોર્ન ડીસીઝ અથવા રેસ્પિરિટરી ઇન્ફેકશન મુખ્ય ચાર રીતે થાય છે.
• 1) ડાયરેક્ટ કોન્ટેક્ટ ઇન્ફેક્શન
• 2) ઇનડાયરેક્ટ કોન્ટેક્ટ ઇન્ફેક્શન
• 3) કોન્ટેક્ટ ઓફ સર્ફેસ ઇન્ફેક્શન
• 4) આર્થ્રોપોડ્સ બોર્ન ઇન્ફેક્શન

1) ડાયરેક્ટ કોન્ટેક્ટ ઇન્ફેક્શન

• ડ્રોપલેટ

• જેમાં ઇન્ફેકટેડ વ્યક્તિના મ્યુકસ મારફતે પાણીના નાના કણોના રૂપમાં ઇન્ફેકશન ફેલાય છે. દા.ત. જ્યારે વ્યક્તિ છીંક ખાય, ખાંસી અથવા સામે ની વ્યક્તિ સાથે ખૂબ જ નજીક થી વાત કરતાં હોય ત્યારે જેમ કે ડ્રેસિંગ કરતી વખતે, ઓપરેશન કરતી વખતે.
• કિસિંગ
• સેક્સ્યુઅલ રિલેશન
• બાળક જન્મ સમયે માતાની બર્થ કેનાલ દ્વારા

2) ઇનડાયરેક્ટ કોન્ટેક્ટ ઓફ ઇન્ફેક્શન

• ઇનડાયરેક્ટ કોન્ટેક્ટમાં પેથોજન્સ કોઈ પણ વસ્તુ પર વ્યક્તિના શરીર પર પડે છે. ત્યાર બાદ બીજી વ્યક્તિ સુધી પહોચે છે. એટલે કે વ્યક્તીનો સીધો કોંટેક્ટ થતો નથી પરંતુ ઇન્ફેક્શન કોઈ પણ માધ્યમ દ્વારા ફેલાય છે. જે 5 એફ (ફ્લાય, ફોમાઈટસ, ફિકસ, ફિંગર, ફૂડ) દ્વારા ફેલાય છે.

3) કોન્ટેક્ટ ઓર સર્ફેસ ઇન્ફેક્શન

• આ ગ્રૂપના ઇન્ફેકશન સીધા ચામડી અથવા પેશન્ટ મ્યુક્સ મેમ્બરેન માં થી નીકળીને તંદુરસ્ત વ્યક્તિના બોડી કોટેક્ટ અથવા સેક્સ્યુઅલ કોટેક્ટ દ્વારા દાખલ થાય છે.

4) આર્થોપોડ્સ બોર્ન ઇન્ફેકશન

1) મેકેનિકલ કેરિયર

2) બાયોલોજીકલ ફેક્ટર

3) ઝુનોસીસ

1) મિકેનિકલ કેરિયર

• માખીઓના પગ, પાંખો અને મો દ્વારા ઇન્ફેક્શન થાય છે. દા.ત. ખોરાક અને પીણાં ઉપર માખી બેસે છે.આ માખી ખોરાક પર બેસી તેને ચેપ લગાડે છે ત્યારે કોલેરા અને ટાઈફોઈડ પાણી દ્વારા ફેલાતા રોગો આ રીતે ફેલાય છે.

2) બાયોલોજીકલ ફેક્ટર

• જ્યારે વ્યક્તિના બોડી માં રોગ ના જીવાણુઓ પ્રવેશે અને તે મલ્ટીપ્લાય થાય છે. દા.ત મચ્છર રોગવાળી વ્યક્તિને કરડે છે. અને ચેપી બ્લડ પોતે લે છે જેના બ્લડમાં આ સૂક્ષ્મ જીવાણુઓની વૃધ્ધિ અને વિકાસ થાય છે. ત્યારબાદ આ મચ્છર તંદુરસ્ત વ્યક્તિને કરડે છે ત્યાર રોગનો ભોગ બને છે. દા.ત. મલેરિયા

3) ઝુનોસીસ

• પ્રાણી માંથી માનવીમાં ઇન્ફેકશન ફેલાય તેને ઝૂનોસિસ કહે છે . આ ઝૂનોસિસ માં કુલ ચાર પ્રકાર ના જીવાણુ જેમકે વાઈરસ, રીકેટસિયા, બેક્ટેરિયા, ફૂગ, પ્રોટોઝોઆ નો સમાવેશ થાય છે. પ્રાણીઓ માંથી નીચેની રીતે ઇન્ફેકશન માનવીમાં ફેલાઈ શકે છે.

• a. એર બોર્ન ઇન્ફેક્શન જેમાં એન્થ્રેક્સ અને સિટાકોસિસ જેવા ઈન્ફેકશન લાગે છે.
• b. કોન્ટેક્ટ ઇન્ફેક્શન પ્રાણીના દૂધથી બોવાઈન ટીબી પ્રાણીઓના માંસથી, ઇન્ટેસ્ટિનલ ટી.બી, બ્રુસેલોસિસ તેમજ પગ અને મોં ના રોગો ઘણીવાર પ્રાણીઓના સહવાસ થી થાય છે.
• c. વોટર & ફૂડ બોર્ન ગ્લેન્ડસ અને કેટલીક જાતના રીંગવોર્મ અને સ્કેબીઝ પ્રાણીઓમાથી માનવીઓમાં જોવા મળે છે.
• d. આર્થ્રોપોડ્સ બોર્ન ઇન્ફેક્શન પ્લેગ, ટાઇફોઇડ ફીવર, યલો ફીવર વગેરે કેટલાક રોગો પ્રાણીઓના કરડવાથી થાય છે. દા.ત. હડકવા એન્થેક્સ અને લેપટોસ્પાયરોસિસ.

4) કેરિયર (વાહક)

• રોગોના વાહક એવા માનવી છે કે જે કોઈ પણ જાતના લક્ષણો બતાવતો નથી. પરંતુ તેની બોડી માં ઓર્ગેનિઝમ હોય છે અને તે અન્ય વ્યક્તિ ને ચેપ લગાડવા સાક્ષમ હોય છે.

આ કેરિયરના ચાર પ્રકાર છે.

ઇન્ફેક્શન કેરિયર / ઈન્કયુબેશન કેરિયર: વ્યક્તિ જે તે રોગના ઈન્કયુબેશન પિરિયડમાં હોય ત્યારે ઇન્ફેક્શન લગાડે છે.

કોન્ટેક્ટ કેરિયર: એવી વ્યક્તિ કે જે રોગ માંથી સારી થાય છે છતાં પણ અન્ય વ્યક્તિને કોન્ટેક દ્વારા ઇન્ફેકશન ફેલાવી શકે છે.

ક્રોનિક કેરિયર : લાંબા સમય સુધી રોગથી પીડાતી વ્યક્તિ અન્ય વ્યક્તિને ઇન્ફેકશન ફેલાવ્યા કરે છે. દા.ત. ટાઇફોઇડ

કોનવેલેસન્ટ કેરિયર : વ્યક્તિ જ્યારે રોગ માંથી સાજા થઈ ગયા બાદ પણ જંતુઓ ફેલાવ્યા કરે છે. દા.ત. પોલીયો, વાઈરલ હીપેટાઈટીસ, ડિપ્થેરીયા, મેનીજાઈટીસ..

હેલ્થી કેરિયર : આવી વ્યક્તિ ના બોડીમાં સુક્ષ્મજીવાણુઓ હોવા છતા વ્યક્તિમાં જે તે રોગના ચિહ્નો લક્ષણો દેખાતા નથી. પરંતુ વ્યક્તિ બીજાને રોગ ફેલાવવા માટે સક્ષમ હોય છે.

FOR UNLOCK 🔓 FULL COURSE NOW. MORE DETAILS CALL US OR WATSAPP ON- 8485976407.

સંપૂર્ણ કોર્ષને અનલોક 🔓 કરવા માટે અથવા વધુ માહિતી માટે નીચે મુજબના નંબર પર સંપર્ક કરો અથવા whatsapp કરો.-
8485976407