યુનિટ – 1

કેર ઓફ ધ સીક ઇન ધ કોમ્યુનિટી

ઇન્ટ્રોડક્શન (પ્રસ્તાવના)

કોમ્યુનિટી હેલ્થ પ્રોબ્લેમ કે જેમા કોમ્યુનીટીની નાની નાની સમસ્યાઓ કઇ-કઇ હોય છે અને તે કઇ રીતે થાય છે અને તેમની સામાન્ય સારવાર કઇ રીતે આપવામાં આવે છે તેનો અભ્યાસ કરવામાં આવે છે. તેને કોમ્યુનિટી હેલ્થ પ્રોબ્લેમ કહે છે આમ કોમ્યુનિટી હેલ્થ પ્રોબ્લેમ એટલે કે સામાજીક આરોગ્યની સમસ્યા.

આરોગ્ય વિશેના વિચારો

• ઘણા સમય પહેલા નર્સિંગના ઘડવૈયા એવા ફ્લોરેન્સ નાઇટીંગલએ જણાવ્યું હતું કે બીમાર વ્યકિતી સંભાળ લેવા માટે કોઇ એ શરમ અનુભવવી જોઇએ નહિ. આવા દર્દીને ટ્રીટમેન્ટ આપીને રોગની સારવાર આપવી અને રોગ થતો અટકાવવા માટે પ્રયત્નો કરવા જોઇએ. લોકોની હેલ્થને સુઘડ બનાવવી.
• આમ તંદુરસ્ત આરોગ્ય એ નાગરિકોનો મુળભુત અધિકાર છે અને હક્ક પણ છે.દરેક માણસ પોતાની જાતિ, ધર્મ, રાજકીય માન્યતા,સામાજિક અને આર્થિક પરિસ્થિતિ તથા પ્રતિષ્ઠાને ધ્યાનમાં રાખી સ્વતંત્ર રીતે જીવી શકે આ સાથે સમુદાયનું ન્યુટ્રીશન લેવલ ઉંચુ લાવવા તેમજ વ્યવસ્થિત જીવન જીવવા માટે શિક્ષણ આપવું એ પ્રાથમિક ફરજ છે.
• આમ વ્યક્તિને ક્યુરેટીવ પ્રિવેન્ટીવ અને પ્રમોટીવ ઉપરાંત રીહેબીલીટેટીવ (પુન: સ્થાપિત) સેવાઓ આપવી જોઇએ.
• વર્ષો પહેલા સમાજમાં રોગો વિશેની માન્યતાઓ અલગ હતી જેમાં દેવી પ્રકોપ, ભુત-પ્રેત વગેરેના કારણે રોગો થાય છે. એવી અંધશ્રધ્ધા તથા માન્યતાઓ હતી.
• પરંતુ જેમ જેમ વિજ્ઞાન મનો વિકાસ થતો ગયો અને સમાજમાં પણ શિક્ષણનો વ્યાપ વધતો ગયો તેમ તેમ વિષય વિશેની માહીતી મળતી ગઇ.

રોગના કારણોનો અભ્યાસ

• રોગ કોઇ એક કારણથી થતો નથી પરંતુ એમા ઘણા બધા કારણો જવાબદાર છે. જેમ કે આર્થિક પરિસ્થિતી, શિક્ષણ, સામાજીક માનસીક રીત- રિવાજ વગેરે ઘણા બધા કારણો જવાબદાર છે.

કોમ્યુનિટી હેલ્થ પ્રોબ્લેમ

• દરેક દેશના સમાજને આરોગ્યની સમસ્યાઓ હોય છે.દરેક દેશની આર્થિક પરિસ્થિતિ ઉપર આધાર હોય છે. સાથે સાથે બીજા દેશોના ઔદ્યોગિકરણ અને જોડાણ કેવું છે, તેમની આબોહવા કેવી છે, તેના પર આધાર રાખે છે.ભારત એ વિશાળ દેશ છે. તેમજ તેની વસ્તીનું પ્રમાણ ઘણું છે.પરંતુ તેની માથાદીઠ આવક ઘણી ઓછી છે.

• તેથી આરોગ્યને લગતી સમસ્યાઓ જોવા મળે છે. જે નીચેની બાબતો પર આધાર રાખે છે.

• ૧) સીઝન પ્રમાણે ચેપી રોગો ફાટી નિકળવા.
• ૨) સમાજની વાતાવરણીય સ્વછતાની ઉણપ.
• ૩) અંધશ્રધ્ધા, માન્યતાઓ અને રીત-રિવાજો.
• ૪) અપુરતું પોષણ, ઝડપી વસ્તી વધારો.
• ૫) પ્રાથમિક આરોગ્ય સેવાઓનો અભાવ.

સામાન્ય આરોગ્ય સમસ્યાઓ

શરીરમાં આવેલ જુદી-જુદી સીસ્ટીમમાં અવરોધ આવે છે. જેનાથી શરીરમાં રહેલ ઓર્ગન દ્વારા આપણને ક્યારેક તેમાં તેનું કાર્ય અવરોધાય અને કેટલીક કંડિશન જોવા મળે છે જે નીચે પ્રમાણે છે.

• ૧) તાવ
• ર ) હેડેક
• ૩) ઉલ્ટી
• ૪) કબજીયાત
• ૫) ટ્રકોમા (આંખમાં ખીલ ) વગેરે

માંદગીનાં ગંભીર ચિન્હો અને લક્ષણો

નીચે જણાવેલ કંડિશન જોવા મળે તો વધુ સારવાર માટે દર્દીને તાત્કાલિક રીફર કરવું.

• ૧) સતત ત્રણ કે વધુ દિવસ સુધી કોઇ પણ જગ્યાએ સતત દુ:ખાવો થતો હોય.
• 2) ખુબ જ વધારે ટેમ્પ્રેચર આવતુ હોય અને ટ્રીટમેંટથી કોઇ અસર ન થતી હોય અથવા તો ૪ થી ૫ દિવસ સુધી સતત તાવ આવતો હોય.
• ૩) ગરદન અક્કડ થઇ ગઇ હોય અને પીઠ વળી ગઇ હોઇ અને જડબુ બંધ થઇ ગયું હોય.
• ૪) પેટમાં સતત દુઃખાવો થતો હોય.
• ૫) છેલ્લા ૨૪ કલાકથી યુરીન પાસ ન થયું હોય અથવા તેમાં બ્લડ આવતુ હોય.
• ૬) પેટમાં સતત દુઃખાવો થતો હોય, વોમિંટીંગ થતી હોય, સ્ટુલ કાળુ આવતું હોય અને ઝાડામાં બ્લડ પડતું હોય.
• ૭) દર્દી કોમામાં હોય ત્યારે.

હેલ્થ એક્ઝામિનેશન અથવા હેલ્થ એસેસમેન્ટ

• કોમ્યુનિટીમાં આરોગ્યની ચકાસણી એ FHWની ફરજ છે. બિમાર તેમજ અકસ્માત થયેલ પેશન્ટને હેલ્થની તપાસ કરી જરૂરિયાત મુજબ રીફર સેવા માટે પી.એચ.સી.કે મોટી હોસ્પીટલમાં મોકલવામાં આવે છે.

નીચેની પરિસ્થિતિમાં હેલ્થ એક્ઝામીનેશન કરવું

• ૧) પેશન્ટ ખુબ જ બિમાર જણાય છે.
• ૨) ખુબ જ નબળુ લાગે છે.
• ૩) અતિશય દુખાવો થાય.
• ૪) ખુબ જ થાકેલુ જણાય.
• ૫) અર્ધ બેભાન કે બેભાન જણાય.
• ૬) ખેંચ આવે.
• ૭) પેશન્ટની હીસ્ટ્રી લો. (પાસ્ટ, પ્રેઝન્ટ અને ફેમીલી હીસ્ટ્રી )
• ૮) પેશન્ટના T.P.R અને BP. માપો.
• ૯) પેશન્ટના સ્કીનના કલરની નોંધ લો.
• ૧૦) પેશન્ટની જીભ, આંખો અને પેટ તેમજ શરીરના અંગોની તપાસ કરો.
• ૧૧) પેશન્ટની જનરલ કંડિશનની તપાસ કરો.
• ૧૨) પેશન્ટનો જીવ જોખમમાં છે કે ગંભીર બિમારી કે સામાન્ય બિમારીના લક્ષણો દેખાય તો પેશન્ટને રીફર કરો.

પેશન્ટને રીફર કરતી વખતે નીચેની બાબતો ધ્યાનમાં રાખો :

• પી.એચ.સી.માં ઇમરજન્સી મદદ મળી શકશે કે કેમ.
• હોસ્પીટલ કેટલી દુર છે તેનો ખ્યાલ હોવો જોઇએ.
• વાહનની સગવડ યોગ્ય રીતે કરવી.
• દર્દી અને તેના સગાને સાયકોલોજીકલ સપોર્ટ આપવો.

પેશન્ટની સંપૂર્ણ હીસ્ટ્રી લેવા માટે નીચેના પ્રશ્નો પુછો :

• ૧) તમને હાલમાં સૌથી વધારે શારિરીક મુશ્કેલી કઇ છે.
• ૨) તમને કંઈ દુ :ખાવો થાય છે, સતત દુઃખાવો થાય કે થોડા થોડા અંતરે થાય છે.
• ૩) તકલીફની શરુઆત ક્યારે થઇ અને કઇ રીતે થઇ વગેરે.

દર્દીની શારીરિક તપાસણીની રીત (મેથડ ઓફ ફિઝિકલ એક્ઝામિનેશન)

ફિઝિકલ એક્ઝામિનેશન એટલે આપણા શરીરની શારિરીક તપાસ. શરીરની જનરલ કંડિશન જાણવા માટે નીચે મુજબની પ્રક્રિયા કરવામાં આવે છે.

• 1) ઇન્સ્પેક્શન (નરી આંખે જોઇને)
• 2) પાલપેશન (સ્પર્શીને)
• 3) પરકસન (ટકોરા મારીને )
• 4) અસકલટેશન (સ્ટેથોસ્કોપથી)

1) ઇન્સ્પેક્શન (નરી આંખે જોઇને )

• આમાં વ્યક્તિને નરી આંખે પગથી માથા સુધી (જનરલ ઓબ્ઝર્વેશન) નરી આંખે જોવામાં, બારીકાઇથી નિરિક્ષણ કરવામાં આવે છે. જેમ કે આંખ, કાન, જીભ વગેરે.

2) પાલપેશન (સ્પર્શીને)

• જેમા શરીરના કોઇપણ ઓર્ગનની સાઇઝ અને તેની પોઝીશનની હાથના સ્પર્શ દ્વારા તપાસ કરવામાં આવે છે. દા.ત. ગળાના ભાગે ગાંઠની તપાસ, સગર્ભા માતાની તપાસ વગેરે.

3) પરકસન (ટકોરા મારીને)

• અંદરના અવયવની સ્થિતી જાણવા માટે બોડી પર એક હાથ જે તે ભાગ પર રાખી બીજા હાથની આંગળી વડે ટકોરા મારીને અવાજ સાંભળીને તપાસ થાય છે કે જે તે ભાગ નોર્મલ છે કે એબનોર્મલ, પાણી ભરેલ છે કે હવા તે જાણી શકાય છે.

4) અસકલટેશન (સ્ટેથોસ્કોપથી)

• સ્ટેથોસ્કોપની મદદ વડે અંદરના ઓર્ગનનો અવાજ સાંભળવાની ક્રિયાને અસકલટેશન કહે છે. આ ઉપરાંત

રિફ્લક્ષ ટેસ્ટીંગ :

• આના દ્વારા નર્વસ સિસ્ટમની તપાસ માટે સ્ટીમ્યુલેશનનો રિસ્પોન્સ કેવો મળે છે તે જોવામાં આવે છે. જેમાં હેમર,ટોર્ચ, ટાંચણી,ગરમ,ઠંડા સ્પર્શ કરીને તપાસ કરવી વગરે.

વાઇટલ સાઇન

• આમા T. P. R.અને બ્લડ પ્રેશરની તપાસ કરવામાં આવે છે.
• વજન અને ઊંચાઈ : વજન અને ઉંચાઈ માપી નોંધ કરવી.

ફિઝિકલ એક્ઝામિનેશનના હેતુઓ

• રોગનું મુળ કારણ અને તે કઇ બીમારી છે તે જાણવા માટે.
• રોગનું ચોકકસ નિદાન કરવા માટે.
• નિદાન થયા પછી સારવાર આપીને બીમારી અટકાવવા માટે.
• ક્યારેક દર્દીના માનસિક સંતોષ માટે.
• શરીરમાં કોઇપણ ખોડખાંપણ હોય તો શારિરીક તપાસ કરવાથી જાણી શકાય.
• કોઇપણ સર્વિસમાં ભરતી કરતા પહેલા શારિરીક તપાસનું સર્ટી જરૂરી છે.

શારીરિક તપાસ કરતી વખતે શું ધ્યાનમાં રાખશો

• સૌ પ્રથમ જેની તપાસ કરવાની હોય તેને શારિરીક તેમજ માનસિક રીતે તૈયાર કરવા જોઇએ. જેમાં તેને ક્યા પ્રકારની તપાસ કરવાની છે. શા માટે તપાસ કરવાની છે.કયા ભાગમાં તપાસ કરવાની છે. તેની સંપુર્ણ માહીતી આપવી.
• દર્દીને પ્રાયવસી (ગુપ્તતા) પુરી પાડવા પડદા મુકાવવા અથવા સ્પેસીયલ એક્ઝામીનેશનમાં તપાસ કરવી જરૂર પુરતો જ ભાગ ખુલ્લો કરવો.
• પેલ્વીક ઓર્ગનની તપાસ કરવી હોય તો દા.ત. યુટ્રસ,બ્લેડર વગેરેની તપાસ કરવાની હોય, ત્યારે યુરીન પાસ કરવા માટે કહેવું.
• એક્ઝામીનેશન કરતા પહેલા બધા આર્ટીકલ્સ તૈયાર રાખવા.

શારિરીક તપાસ કરવાના સાધનો

• એક મોટી ટ્રે વીથ કવર
• મેકીનટોસ અને ડ્રો શીટ
• ટોપ શીટ
• ટોર્ચ
• સાબુ અને સાબુદાની
• ટોવેલ
• બી.પી. ઇંસ્ટ્રુમેન્ટ
• સ્ટેથોસ્કોપ
• હેમર
• ટાંકણી
• ઇન્જેકશન ફાઇલર
• ટંગ સ્પેચ્યુલા
• કીડની ટ્રે / પેપર બેગ
• ટ્યુનીંગ ફોક
• બોલ પેન રેડ અને બ્લ્યુ.
• કેશ પેપર
• કોટન સ્વોબ
• બે નંગ બાઉલ એકમાં ગરમ અને બીજામાં ઠંડુ પાણી
• હાથના મોજા
• થર્મોમિટર
• નેપકીન
• રેકોર્ડ શીટ ( નોંધ પત્ર)
• પ્રોક્ટોસ્કોપ

વધારાના સાધનો

• તપાસ માટેનું ટેબલ
• વેઇટ મશીન

વેઇટ પ્રોસિજર

• જો મોટી વ્યક્તિનું વજન મશીન ઉપર ઉભા રાખતા પહેલા દર્દીના પહેરેલા બુટ કે ચંપલ ઉતારવાની સલાહ આપવી.
• વેઇટ મશીનનો કાંટો શુન્ય પર છે કે નહી તે જોવુ.
• વ્યક્તિ વેઇટ મશીન ઉપર ઉભી રહે અને કાંટો જ્યા સ્થિર થાય તેનું રિડીંગ કરવું.
• રિડીંગ કરીને કેશ પેપર પર તારીખ સાથે નોંધવું જેથી ફરી લંબાઈ કરીએ ત્યારે દર્દીનું વજન વધ્યું કે ઘટયું તે જાણી શકાય.

ઉંચાઇ પ્રોસિજર

• જ્યારે વ્યક્તિની લંબાઈ માપવાની હોય ત્યારે દર્દીને ચંપલ કઢાવી સીધા ટટ્ટાર ઉભા રાખી મેઝર ટેપથી પગથી માથા સુધી જે ઉંચાઇ આવે તે નોંધી લેવી જોઇએ અથવા જ્યા દર્દીની ઉંચાઇ માપવાની હોય તે દીવાલ પર માર્કિંગ કરીને લંબાઈ માપવી.

વજન અને ઉંચાઈના હેતુઓ

• નાનું બાળક તેમજ કોઇપણ વ્યક્તિના નોર્મલ ગ્રોથ અને ડેવલોપમેન્ટ તથા માઇલસ્ટોન જાણવા માટે.
• વેઇટ અનુસાર અમુક દવાનો ડોઝ નક્કી કરવા માટે.
• કોઇપણ બીમારી વખતે વ્યક્તિનું વજન કેટલું વધ્યું કે ઘટ્યું તે જાણવા માટે.
• બાળકને પોષણ બરાબર મળે છે કે કેમ તે જાણવા માટે.
• સગર્ભા માતાનું યોગ્ય વજન જાણવા માટે.
• કોઇપણ ગવર્મેન્ટ સર્વીસમાં ફીઝીકલ ફીટનેસ કરવા માટે.

કોમ્યુનિટીમા બીમાર દર્દીનુ મેનેજમેન્ટ (બિમાર દર્દીની ઘરે સારવાર) :

• હેલ્થ વર્કર જ્યારે હોમવિઝટમાં હોય ત્યારે જે વ્યકિતઓ બિમાર હોય તેની સંભાળ લેવી જોઇએ.
• પોતાની બેગમાંથી બીમારી પ્રમાણે હોમવિઝિટ બેગમાંથી દવા આપવી.
• હોમ વિઝિટ બેગના ઉપયોગથી થતા પ્રોસિઝર કરવા જેમ કે T.P.R, BP ,યુરીન સુગર, HB, ORS પ્રિપરેશન વગેરે.
• તેના કુંટુંબની ચિંતા દુર કરી સાયકોલોજીકલ સપોર્ટ આપવો.
• ફેમિલી સાથેનું વર્તન સારુ રાખવું.
• તમારી ફર્સ્ટ વિઝિટ હોય તો વર્તન બાબત ખાસ ખ્યાલ રાખવો.
• દર્દી પોતે ઘરના વડીલ હોય તો તેની બિમારીથી ઘરના બીજા સભ્યો અસલામતી અનુભવે છે.
• જો દર્દી માતા હોય તો ઘરનું કામ અટકી જાય છે. ઘર કામ કેમ થશે તે ચિંતા થાય છે.
• જો દર્દી બાળક હોય તો તેની માતાને ચિંતા વધારે થાય ત્યારે યોગ્ય સારવાર આપી તેમની માતાને આરોગ્ય શિક્ષણ આપી સાંત્વના આપવી.
• જો દર્દીના સગા સારવાર આપવામાં સહકાર ના આપે, સારવારમાં અડચણ રૂપ હોય તો આરોગ્ય વર્કર દરેકના વર્તન અને ચિંતાને સમજીને દરેક જણનો સહકાર મેળવવો.
• દર્દીની કંડિશનનું ઇવાલ્યુએશન અને તેને શું બિમારી છે તે જાણવું તેમના રોગના લક્ષણો વિશે પુંછવું હાલ કેવું છે, ક્યારે થયું અને કેવી રીતે થયું તે વગેરે જાણવું.
• દર્દીની કંડીશનની તપાસ કરવી.
• દર્દીની સારવાર માટે ક્યાંની સુવિધા અને મદદ લેવાની. તે કેવી રીતે મેળવવી અને કેવી રીતે પગલા લેવા તે જાણવું.
• જે દર્દી વધુ બિમાર છે તેનો બેડ ક્લીન હોવો જોઈએ. આજુબાજુનું વાતાવરણ સ્વચ્છ હોવું જોઇએ. દર્દીના કપડા સ્વચ્છ ધોયેલા હોવા જોઇએ . શરીર અને મોં બંને સ્વચ્છ રાખવા.
• પોષણયુક્ત આહારની સલાહ આપવી.
• વધારે પ્રમાણમાં પ્રવાહી પીવા જણાવવું.
• ઘરગથ્થું સારવાર માટે દર્દીના સગાને સમજાવવું.
• દા.ત. સામાન્ય શરદી, ઉધરસ હોય તો આદુનો રસ, મધ, હળદર કે હળદર વાળું દુધ, અરડુસીનો ઉકાળો, તુલસીનો ઉકાળો વગેરે.
• દર્દીની પોતાની નોર્મલ લાઇફ પાછી મેળવવા માટે પ્રોત્સાહન આપવું.
• ફોલો અપ માટે સમજાવવું પછી જ્યારે વીઝીટમાં આવીશ ત્યારે શું કરવાનું છે તે સમજાવવું.
• પેશન્ટનું પર્સનલ હાયજીન ખાસ જાળવવું.
• સારી તંદુરસ્તી માટે હેલ્થ એજ્યુકેશન આપવું.