યુનિટ – 1

ઇન્ટ્રોડક્શન ટુ કોમ્યુનિકેબલ ડીસીઝ

સંક્રામક રોગો

પ્રસ્તાવના અને વ્યાખ્યાઓ

કોમ્યુનીકેબલ ડિસીઝ: સંક્રામક રોગો

• કોમ્યુનીકેબલ ડિસીઝ એટલે એવા પ્રકારના રોગો કે જે એક વ્યક્તિમાંથી બીજી વ્યક્તિઓમાં ફેલાય છે.અથવા ચેપી મનુષ્ય, પ્રાણી કે અન્ય વસ્તુમાંથી મનુષ્યમા ફેલાય છે. તેને કોમ્યુનીકેબલ ડિસીઝ કહેછે.
• દાત: ટીબી.એઇડ્સ.ડેગ્યુ વગેરે.

નોન કોમ્યુનીકેબલ ડિસીઝ: બિન-સંક્રામક રોગો

• જે રોગો એક વ્યક્તીમાંથી બીજી વ્યક્તીમાં ન ફેલાય તેને નોન કોમ્યુનીકેબલ ડિસીઝ કહે છે. દા.ત કેન્સર, ડાયાબિટીસ,હાર્ટ ડિસીજ વગેરે.

• ઇમ્યુનો પર્શન : ઇમ્યુનો પર્સન એટલે એવી એવી વ્યક્તી કે જેને રોગ થયો હોય ત્યારે રોગ સામે લડવાની રોગ પ્રતીકારક શક્તી મેળવેલી હોય તેને ઇમ્યુનોપર્સન કહેવાય છે.
• સસેપ્ટીબલ પર્સન : સસેપ્ટીબલ પર્સન એટલે જેમની રોગ પ્રતીકારક શક્તી ઓછી હોય અને તે ચેપી પેશન્ટના સંપર્કમાં આવવાથી તેને રોગ થવાની શક્યાતા વધુ હોય તેને સસેપ્ટીબલ પર્સન કહે છે.
• કેરીયર : એવી વ્યક્તી કે જેમને ઇન્ફેક્શન લાગેલ હોય પરંતુ ઇન્ફેક્શનના ચિન્હો અને લક્ષણો દેખતા ન હોય છતા પણ બીજાને ઇન્ફેક્શન લગાડે તેને કેરીયર કહે છે. દા.ત.:- એચ આઈ વી. અને હિપેટાઇટીસ
• વેકસીન: આ એક ઇમ્યુનોલોજીકલ પદાર્થ છે. કે જે શરીરમા દાખલ કર્યા પછી ચોક્કસ પ્રકારના રોગને અટકાવવા માટેની એન્ટીબોડી તૈયાર કરે છે.
• એન્ટીસીરમ : આ એવા પ્રકારનું સીરમ છે કે જેમાં ચોક્કસ પ્રકારના એન્ટીબોડી હોય છે. એટલે કે તે રેડી મેઇડ ઇમ્યુનીટી છે.આવુ સીરમ ભેગુ કરવા માટે પ્રાણીઓમાં રોગ ઉત્પન્ન કરીને તેના બ્લડમાંથી સીરમ ઉત્પન કરવામાં આવે છે.દા.ત., ATS,ARV
• ફ્યુમીગેશન : વેપોરાઇઝડ જર્મીસાઇડલની ફ્યુમ (વરાળ) વડે ડિસઇન્ફેક્શન કરવામાં આવે છે.તેને ફ્યુમીગેશન કહે છે.
• વેક્ટર : વેક્ટર એટલે પ્રાણી (ઉંદર) કે ઇન્સેક્ટ (જીવજંતુ) કે જે ઓર્ગેનીઝમની રોગ ઉત્પન કરવાની શક્તિને વેક્ટર કહે છે.
• વિરૂલન્સ : રોગની તીવ્રતાના માપનને વિરૂલન્સ કહે છે. અથવા ટોક્સીનને ઉત્પન કરવાના પાવરને વિરૂલન્સ કહે છે.
• સર્વે: ચેપી રોગના પેશન્ટ શોધવા ઘેર ઘેર ફરીને મોટા સમૂહમાં કરવામા આવતી પ્રક્રીયાને સર્વે કહે છે.

એપીડેમીયોલોજિકલ ટ્રાએડ

• વ્યક્તિમાં રોગ થવા માટે ત્રણ પરિબળો જવાબદાર છે. જેમાં એજન્ટ, હોસ્ટ અને વાતાવરણનો સમાવેશ થાય છે. જેને એપીડેમીયોલોજિકલ ટ્રાએડ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

(A) એજન્ટ ફેક્ટર

• રોગ થવા માટે પહેલું પરીબળ છે. તે રોગ થવા માટે જવાબદાર ડિસીસ એજન્ટ (પરિબળ) છે.એજન્ટ એ લીવીંગ કે નોન લીવીંગ હોય શકે.આ એજન્ટને પાંચ વિભાગમાં વહેંચવામાં આવે છે.

1) બાયોલોજીકલ એજન્ટ

• તે લીવીંગ એજન્ટ છે.
• તેમા બેકટેરીય, વાયરસ,ફંગી, પ્રોટોઝુઆનો સમાવેશ થાય છે.
• તે મનુષ્ય,પ્રાણી,જંતુઓ,માટી વગેરેમાં હોય છે.

2) ન્યુટ્રીશનલ એજન્ટ

• તેમાં પ્રોટીન, ફેટ, વિટામીન, મીનરલસ, પાણી વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. આ પોષક તત્વોની ખામી અથવા વધુ પડતા ઉપયોગથી ન્યુટ્રીશનલ ડીસીજ જોવા મળે છે.
• દા.ત., પ્રોટીનની ખામીથી ક્વાશીયોરકોર થાય,જ્યારે વધુ પડતી ફેટ લેવાથી ઓબેસીટી જોવા મળે છે

3) ફિઝિકલ એજન્ટ

• તેમા ગરમી.ઠંડી,ધર્ષણ, ઇલેક્ટ્રીસીટી વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

4) કેમિકલ એજન્ટ

• તેમા ધાતુ(લીડ, પાસે) વરાળ, ધુળ ગેસ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

5) મિકેનિકલ એજન્ટ

• વધુ સમય ઘર્ષણ કે ઇજા મીકેનિકલ ફોર્સને લીધે ઇજા કે ફ્રેકચર થાય છે.

(B) હોસ્ટ ફેક્ટર

1) ઉમર :

• કેટલાક રોગો કેટલીક ખાસ ઉંમરમાં વધુ જોવા મળે છે

2) સેક્સ :

• અમુક રોગો સ્ત્રીઓમાં જ્યારે અમુક રોગો પુરુષોમાં વધુ જોવા મળે છે.જેમ કે ડાયાબીટીસ એ સ્ત્રીઓમાં જ્યારે હ્રદય રોગો પુરુષોમાં વધુ જોવા મળે છે. જો કે આ માટે કોઇ ચોક્કસ સંતોષ જનક સમજ આપવામાં આવી નથી.

3) હેરીડીટી :

• શરીરનાં બંધારણમાં ખામીયુક્ત રંગસુત્રોને કારણે રોગ થાય છે. દા.ત. હિમોફીલીયા,કલર બ્લાઇન્ડનેશ,આલ્બીનીઝમ વગેરે.
• જીનેટીક ફેક્ટરને કારણે જન્મજાત ખોડખાંપણ પણ થાય છે. જેમ કે ક્લેફ્ટ લીપ ક્લેફ્ટ પેલેટ,સ્પાઇના બાયફિડા.
• હાઇપર ટેન્સન,ડાયાબીટીસ, મેન્ટલ ડિઝીસ વગેરે માટે પણ જીનેટીક ફેક્ટરને જવાબદાર ગણવામાં આવે છે.

4) ન્યુટ્રીશન :

• અપુરતા પોષણને કારણે કવાસીયોકોર, ટી.બી., એનીમીયા વગેરે જોવા મળે છે.વધુ પડતા ખોરકને લીધે ડાયાબીટીસ,ઓબેસીટી વગેરે જોવા મળે છે.

5) ઓક્યુપેશન :

• હોસ્ટનો વ્યાવ્સાય પણ કેટલાક ઓક્યુપેશન ડીઝીઝ માટે જવાબદાર છે. જેમ કે લીડ પોઇઝનીંગ, સીલીકોસીસ એક્સીડન્ટ વગેરે.

6) કસ્ટમ્સ અને હેબિટ :

• કેટલાક રિત રીવાજો અને ખરાબ ટેવોની પણ આરોગ્ય પર અવળી અસર થાય છે.જેમ કે ધુમ્રપાનને મોં અને ફેફસાના કેન્સર સાથે સંબંધ છે. ખુલ્લામાં મળ ત્યાગની ટેવના લીધે માટી દુષીત થવાથી આંતરડાના કૃમીનો ફેલાવો થાય છે.

7) હ્યુમન બીહેવીયર :

• ઓછો શારીરીક શ્રમ,દારૂ,કે બીજી દવાઓનુ સેવન વગેરેની પણ આરોગ્ય પર ખરાબ અસર થાય છે.

(C) એન્વાયરમેન્ટલ ફેક્ટર

• વ્યકતી અને સમાજના આરોગ્યની જાણવણી માટે છે.વાતાવરણને ત્રણ ભાગમાં વહેચવામાં આવે છે. તંદુરસ્ત વાતાવરણ એક અગત્યનું પરીબળ છે.

1) ફિઝિકલ એન્વાયરમેન્ટ :

• ભારતમાં મોટા ભાગની બીમારીનુ કારણ એ પુઅર એન્વાયર્મેન્ટ છે.
• દુષીત પાણી,દુષીત માટી,અયોગ્ય રહેઠાણ તેમજ માનવ મળના નિકાલની અસુવિધા વગેરે બીમારી માટે જવાબદાર પરીબળો છે.

2) બાયોલોજીકલ એન્વાયરમેન્ટ :

• રોગ થવાનું કારણ એ જૈવીક વાતાવરણ પણ છે.જેમ કે એનિમલ,ઇન્સેક્ટ,રોડેન્ટ વગેરે.

3) સોશિયલ એક્સટન્ટ :

• રીતરીવાજો, ટેવો, સંસ્કૃતી, શિક્ષણ, જીવનશૈલી વગેરેની પણ આરોગ્ય પર સીધી કે આડકતરી અસર થાય છે.

લેવલ ઓફ પ્રિવેન્શન

• આજના આધુનીક જમાનામાં રોગને અટકાવવાનો ખ્યાલ ખુબ જ વિશાળ રીતે સ્વીકૃત થયેલ છે.રોગને થતો અટકાવવા માટે ચાર લેવલ નક્કી કરવામાં આવેલ છે.

1.પ્રીમોર્ડિયલ પ્રિવેન્શન

2.પ્રાયમરી પ્રિવેન્શન

3.સેકન્ડરી પ્રિવેન્શન

4.ટર્સરી પ્રિવેન્શન

1.પ્રીમોર્ડિયલ પ્રિવેન્શન

• આ એક એવો ખ્યાલ છે જેમાં ક્રોનીક ડિસીઝને અટકાવવા માટે ધ્યાન આપવામાં આવે છે.
• આ એક ખરા અર્થનું પ્રાઇમરી પ્રીવેન્સન છે કે જેમાં રોગને ઉદભવ પહેલા અટકાવવામાં આવે છે.દા.ત. હાઇપરટેન્સન, ઓબેસીટી
• ઉપરાંત યુવાવસ્થાની કેટલીક આરોગ્ય સમસ્યાનું મુળ તે બાલ્યાવસ્થા હોય છે. કારણ કે બાળપણના સમય દરમ્યાન જીવનશૈલી બનતી હોય છે.દા.ત ખાવાપીવાની રીત-ભાત, ધુમ્રપાન વગેરે.
• પ્રીમોર્ડિયલ પ્રીવેન્સન માટે બાળકોને નુકશાન કારક ટેવો ન પડે તે માટે પ્રોત્સાહીત કરવામાં આવે છે.

2.પ્રાયમરી પ્રિવેન્શન

• પ્રાયમરી પ્રિવેન્શન એટલે રોગની શરૂઆત થાય તે પહેલા પગલા લેવા કે જેથી રોગ થવાની શક્યાતાઓ દુર થાય. પ્રાયમરી પ્રીવેન્સન એ બહુ ઇચ્છવા યોગ્ય ધ્યેય છે.વિકસીત દેશોએ પ્રાયમરી પ્રીવેન્સન વડે મોટાભાગના ચેપી રોગોને દુર કરેલ છે.

• પ્રાયમરી પ્રીવેન્સન માટે નીચે મુજબના બે મુદ્દાઓ અગત્યના છે.

(A) હેલ્થ પ્રમોશન

• વ્યક્તી અને સમાજના આરોગ્યમાં વધારો કરીને ઘણા બધા રોગોને અટકાવી શકાય છે.દા.ત કોલેરા,ટી.બી. ટાયફોઇડ, ફીવર,ન્યુટ્રીશનલ ડીસીજ વગેરેને આરોગ્યમાં વધારો કરીને અટકાવી શકાય છે.

આરોગ્યને વધારવા માટે નીચે મુજબની કાળજી લેવી જરૂરી છે.

• પુરતો સંતુલીત ખોરાક
• યોગ્ય આરોગ્ય શિક્ષણ
• શુદ્ધ પાણીનો પૂરવઠો
• માનવ મળ-મુત્ર તેમજ અન્ય કચરાનો યોગ્ય નિકાલ
• સમયસર આરોગ્ય તપાસ
• વ્યક્તીગત સ્વચ્છતા
• કસરતો

B) સ્પેસીફીક પ્રોટેક્શન

• સ્પેસીફીક પ્રોટેક્શન એટલે સ્પેસીફીક ડીસીજ માટે સ્પેસીફીક મેજર્સ(રસીકરણ) લઇ રક્ષણ મેળવવુ.
• આમા ખાસ કરીને 12 પ્રાણઘાતક રોગોને રસીકરણ વડે અટકાવી તેની સામે રક્ષણ મેળવવામાં આવે છે. T.B,ડીપ્ટથેરીયા,ટીટેનસ, પરટુસીસ,પોલીયો અને મીસલ્સનો સમાવેશ થાય છે. આમ રસીકરણ એ રોગના અટકાવ માટેનું મહત્વનું હથીયાર છે.
• વિટામીન-એ આપીને ઝેરોફથાલ્મીયાનો અટકાવ કરવામાં આવે છે.
• પ્રોટેક્ટીવ ડિવાઇસ વાપરીને ફેક્ટરીના વર્કરોને થતા અકસ્માતો રોકવામાં આવે છે.

3.સેકન્ડરી પ્રિવેન્શન

• સેકન્ડરી પ્રિવેન્શન એટલે ડીસીઝ થયા પછી તેને આગળ વધતો અટકાવી તેના વડે થતા કોમ્પ્લીકેશનને અટકાવી શકાય.

A) વહેલુ નીદાન

• બધા જ રોગોને અટકાવવા માટે વેક્સીનની શોધ થયેલ નથી.દા.ત., મેલેરીયા, લેપ્રસી,સીફીલીસ વગેરે માટે વેક્સીન ઉપલબ્ધ નથી તેથી આવા સમયે વહેલુ નિદાન અને સારવાર જ યોગ્ય ઉપાય છે.ઉપરાંત વહેલું નિદાન કરી સમયસર ઝડપી સારવારથી બીજા નવા કેસો થતા અટકાવી શકાય છે.

B) એડિક્વેટ ટ્રીટમેન્ટ

• ડાયાબીટીસ, કેન્સર,હદય રોગ વગેરેને પણ અટકાવવાના કોઈ ચોક્કસ પગલા નથી. તેથી વહેલું નિદાન અને પુરી સારવાર તેમજ સમયસર વખતો વખતનું તબીબી પરિક્ષણ ખુબ જ જરૂરી છે.

4. ટર્સરી પ્રિવેન્શન

• જ્યારે સારવારમાં વધુ મોડું થયું હોય અને રોગ ખૂબ આગળ વધી ગયેલ હોય ત્યારે પણ પેશન્ટની સારવાર જરૂરી તમામ પગલાઓ લઈ પેશન્ટમાં થતી ખોડખાંપણ અટકાવવામાં આવે તેને ટર્સિરી પ્રીવેન્સન કહે છે.દા.ત. લેપ્રસીમાં વહેલી તેમજ પુરી સારવાર અને પ્લાસ્ટીક સર્જરી વડે ડીસએબીલીટીને મર્યાદિત કરવામાં આવે છે અને પેશન્ટનું રીહેબીલીટેશન કરવામાં આવે છે.
• રીહેબીલીટેશનમાં નીચેના પાસાઓનો સમાવેશ કરવામાં આવે છે.

1)ફંક્શનલ રીહેબીલીટેશન : કાર્યક્ષમતા જાળવવી.

2) વોકેશનલ રીહેબીલીટેશન : પેશન્ટ કમાઇ શકે તે માટેની ક્ષમતાની જાળવણી.

3)સોશીયલ રીહેબીલીટેશન : પેશન્ટ,કુટુંબ અને સમાજ સાથેના સંબંધોની જાળવણી.

4) સાયકોલોજીકલ રીહેબીલીટેશન : પેશન્ટના આત્મવિશ્રવાસ અને મોભાની જાળવણી હાલમાં રીહેબીલીટેશન સેન્ટર શરૂ થયેલ છે.

જેમાં નીચેની બાબતોનો સમાવેશ થાય છે.

• ફિઝીયોથેરાપી
• ઓક્યુપેશનલથેરાપી
• વોકેશનલ ગાઇડન્સ
• સ્પીચ થેરાપી
• ઓડિયોલોજી
• સોશીયલ વર્ક
• પ્લેસમેન્ટ સર્વીસ
• સાયકોલોજી
• રીકસ્ટ્રકટીવ સર્જરી (લેપ્રસી જેવા રોગમાં)
• મોડીફીકેશન ઓફ લાઇફ (હ્રદય રોગ, ટી.બી. વગેરે વખતે જીવનશૈલીમાં બદલાવ લાવવો)

જનરલ મેજર્સ ઓફ પ્રિવેન્સન એન્ડ કન્ટ્રોલ ઓફ કોમ્યુનીકેબલ ડિસીસ

• કોમ્યુનીકેબલ ડિસીસના પ્રિવેન્સન અને કન્ટ્રોલ માટે નીચે મુજબના ત્રણ મુખ્ય પગલા લેવામાં આવે છે.

1) કન્ટ્રોલીંગ ધ સોર્સ ઓફ રીજર્વોયર ઓફ ઇન્ફેક્શન

A)અર્લી ડાયગ્નોસીસ

• કોમ્યુનીકેબલ ડિસીસનો ફેલાવો અટકાવવા માટેનું પ્રથમ પગથિયું એ રોગનું વહેલુ અને સાચું નિદાન કરવું તે છે. જો નિદાનમાં કોઇ પણ શંકા હોય તો લેબોરેટરી ટેસ્ટ વડે નક્કી કરવું.

B) નોટીફિકેશન

• ગ્રામ્ય વિસ્તારમાં રોગના ઉપદ્રવ વખતે હેલ્થ વર્કર એ 24 કલાકમાં અથવા શક્ય તેટલી વહેલી તકે પી.એચ.સીમાં મેડિકલ ઓફિસરને જાણ કરવી. જ્યારે અર્બન વિસ્તારમાં મ્યુનિસીપાલીટી તેમજ ડિસ્ટ્રીક્ટ હેલ્થ ઓફિસરને જાણ કરવી સમયસર જાણ કરવાથી રોગને અંકુશમાં લેવાના પગલાંઓ સમયસર લઇ શકાય છે. પેશન્ટનું નામ, ઉંમર, જાતિ, સરનામું, રોગનું નામ,રોગ શરુ થયાની તારીખ અને સમય, લીધેલા પગલાંઓ વગેરે બાબતોનો નોટીફિકેશનમાં ઉલ્લેખ કરવો.

C) આઇસોલેશન

• ચેપી રોગના બધા જ પેશન્ટને અલગ રાખવા અને અન્ય વ્યક્તિઓને તેના સંપર્કમાં આવતા અટકાવવા, પેશન્ટના તમામ સાધનો,વસ્તુઓ વગેરે અલગ રાખવા અને તેનુ યોગ્ય રીતે ડિસઇન્ફેક્શન કરવું.

ક્વોરન્ટાઇન

• પેશન્ટના સંપર્કમાં આવેલ બધા જ લોકોને રોગના ઇન્ક્યુબેશન પિરીયડ સુધી દેખરેખમાં રાખવા.

D) સારવાર

• ચેપગ્રસ્ત દરેક પેશન્ટને ડોક્ટરની સુચના મુજબ જ સારવાર આપવી. સમયસરની સારવારથી રોગની ફેલાવાની શક્યતા ઘટે છે. તેમજ પેશન્ટના બિમારીના સમય ગાળામાં ઘટાડો થાય છે.ઉપરાંત નવા કેસોમાં થતો ઉમેરો અટકાવી શકાય છે. તેથી ચેપી રોગો વખતે તાત્કાલીક સારવાર એ રોગને અંકુશમા લેવા માટેનું અગત્યનું પરિબળ છે.

E) સર્વેલન્સ

• રોગના ફેલાવા વખતે જરૂરી ઉંડી તપાસ કરી રોગનું પ્રાપ્તિ સ્થાન જાણવું અને તેને અંકુશમાં લેવાના પગલા લેવા.દા.ત. કુવાના દુષિત પાણીથી રોગચાળો ફેલાતો હોય તો તે કુવાના પાણીને તાત્કાલીક બંધ કરાવવો, તેમજ તે કુવાના પાણીનું ક્લોરીનેશન માટે કાર્યવાહી કરવી.

F) ડિસઇન્ફેક્શન

• ઇન્ફેક્શનન ફેલાતું રોકવા માટે પેશન્ટના મળમુત્રનો નિકાલ કરવો તેમજ પેશન્ટ એ વાપરેલ તમામ આર્ટિકલ્સને યોગ્ય રીતે ડિસઇન્ફેક્ટ કરવા.

(2) બ્લોકીંગ ધી ચેનલ ઓફ ટ્રાન્સમીશન

• ચેપ ફેલાવાની ચેનલ્સને બંધ કરવી.

આમાં નીચે મુજબના પગલાં લેવામાં આવે છે.

• 1) પાણીનું ક્લોરીનેશન કરવું.
• 2) હ્યુમન એસ્ક્રીટા અને સોલીડ વેસ્ટનો યોગ્ય રીતે નિકાલ કરવો.
• 3) ઇન્સેકટ અને રોડેન્ટ (ઉંદર,ચાચડ) વગેરેનો કંટ્રોલ કરવો.
• 4) ફુડ હાયજીનના ધોરણમાં સુધારો કરવો.

• ઉપરોક્ત પગલાંઓ જુદી જુદી પરિસ્થિતિ પ્રમાણે અલગ અલગ પગલાં લેવામાં આવે છે.જેમ કે રોગચાળા વખતે પાણીનું શુદ્ધિકરણ કરવામાં આવે છે. જ્યારે મેલેરીયાના અટકાવ માટે મચ્છરની ઉત્પતિને અંકુશમાં લેવામાં આવે છે.

3)પ્રોટેક્ટીંગ ધ સસેપ્ટીબલ પોપ્યુલેશન

A) ઇમ્યુનાઇઝેશન

• રોગોની શરુઆત પહેલાં ઘણા ચેપી રોગોને અટકાવવા માટે રસીકરણ એ અગત્યનું ચાવીરુપ પરિબળ છે.દરેક રસીઓ સમયપત્રક મુજબ લેવી જોઇએ.આમ રસીકરણ એ ઇન્ફેક્શનના ફેલાવાને રોકવાનું એક ઉપયોગી શસ્ત્ર છે.આ ઉપરાંત જે તે રોગચાળા વખતે તે મુજબની વેક્સિન લેવી જોઇએ.દા.ત.કોલેરા વખતે કોલેરા વેક્સિન લેવી.

B) હેલ્થ એજ્યુકેશન

• ચેપી રોગોને સફળતાપુર્વક અંકુશમા લેવા માટે સમાજના લોકોનો સહયોગ ખુબ જરુરી છે. લોકોને તે બાબતની યોગ્ય સમજણ આપી તેમનો સહયોગ લેવો જોઈએ.

ડીસીઝ ટ્રાન્સમિશન (રોગનો ફેલાવો)

• ડીસીઝ એ જુદી જુદી રીતે ઇન્ફેકશન સોર્સ કે રીજરવોયરમાંથી સસેપ્ટીબલ હોસ્ટમાં ફેલાય છે. તેથી ડીસીઝના કંટ્રોલ અને પ્રિવેન્શન માટે રોગ કઈ રીતે ફેલાય છે તે જાણવું ખૂબ જ જરૂરી છે.

સોર્સ ઓફ ઇન્ફેક્શન (ચેપનું પ્રાપ્તી સ્થાન)

• મોટા ભાગના કેસોમાં ચેપનું પ્રાપ્તી સ્થાન એ રોગગ્રસ્ત વ્યક્તી પોતે હોય છે. ક્યારેક ચેપનું પ્રાપ્તી સ્થાન એ એનીમલ (પ્રાણી) પણ હોય છે, જેમ કે હડકવાનું કારણ ડોગ બાઇટ હોય છે.

મોડ ઓફ ટ્રાન્સમિશન ( ફેલાવાની રીતો)

ચેપી રોગનો ફેલાવો નીચે જણાવેલ મુખ્ય બે રીતે થાય છે.

(A) ડાયરેક્ટ ટ્રાન્સમિશન( સીધો ફેલાવો)

(B) ઇનડાયરેક્ટ ટ્રાન્સમિશન (આડકતરો ફેલાવો)

(A) ડાયરેક્ટ ટ્રાન્સમિશન( સીધો ફેલાવો)

(1) ડાયરેક્ટ કોન્ટેક્ટ ( સીધા સંપર્કથી)

• કેટલાક રોગો એક વ્યક્તીમાંથી બીજી વ્યક્તીમાં સીધા સંપર્કથી ફેલાય છે. દાત કિસીંગ,જાતીય સંબંધ વગેરેથી સિફીલીસ, ગોનોરીયા, લેપ્રસી, સ્કેબીસ (ખસ),સ્કીન સેપ્સીસ સીધા સંપર્કથી ફેલાય છે.

(2) ડ્રોપલેટ ઇન્ફેકશન

• જ્યારે શ્વસન તંત્રના ચેપવાળી વ્યકિત જ્યારે ઉધરસ,છીંક કે મોટેથી વાત કરે ત્યારે તેના સલાયવાના જીણા બિંદુઓ ઉડે છે.જેમાંથી ખુબ જ પ્રમાણમાં બેક્ટેરીયા અને વાયરસ આજુ બાજુની હવામાં ફેલાય છે. આ જયારે નજીકમાં રહેલ સસેપ્ટીબલ વ્યકિતના શ્વાસમાં જાય ત્યારે તે તેના માટે ઇન્ફેક્શનનું પ્રાપ્તિ સ્થાન બને છે. આને ડ્રોપલેટ ઇન્ફેક્શન કહે છે. ડીઝીસને સ્પ્રેડ થવાનો આ એક ખૂબ જ સામાન્ય રસ્તો છે. કોમન કોલ્ડ, T.B., વુપીંગ કફ (મોટી ઉધરસ), ડીપ્થેરિયા વગેરે ડ્રોપલેટ ઇન્ફેક્શન મારફતે ફેલાય છે.

(3) કોન્ટેક વીથ સોઇલ (માટીના સંપર્કથી)

• ચેપી માટીના સીધા સંપર્કમાં આવવાથી રોગના જંતુઓ શરીરમાં દાખલ થાય છે. દા.ત, ટીટેનસ, ચેપી હુક વર્મ્સ વગેરે ઇન્ફેકટેડ સોઇલના સંપર્કમાં આવવાથી ફેલાય છે.

(4) ઇનોક્યુલેશન ઈન ટુ સ્કીન અથવા મ્યુકોસા

• રોગના જંતુઓ સ્કીન કે મ્યુકોસામા સીધા દાખલ થવાથી રોગ ફેલાય છે. દા.ત રેબીઝ વાયરસ એ ડોગ બાઇટ થવાથી ફેલાય છે. હેપેટાઇટીસ B એ ચેપી સિરીંજ , નીડલ વડે ફેલાય છે.

(5)ટ્રાન્સ પ્લાસંટલ ટ્રાન્સમિશન અથવા વર્ટીકલ ટ્રાન્સમિશન

• કેટલાંક રોગો ફીટલ લાઇફ દરમિયાન મધરમાંથી ગર્ભમાં ટ્રાન્સમીટ થાય છે.આને વર્ટીકલ ટ્રાન્સમિશન પણ કહે છે. દા.ત, રૂબેલા વાયરસ,સિફલીસ, હિપેટાઇટીસ B, AIDS વગેરે આ રીતે ટ્રાન્શમિટ થાય છે. આને કારણે બાળકના ગર્ભના વિકાસ દરમ્યાન તેનામાં ખામીઓ જોવા મળે છે. જેને હાર્ટ ડીફેક્ટ કહે છે.

(B) ઇનડાયરેક્ટ ટ્રાન્સમિશન (આડકતરો ફેલાવો)

1) વ્હીકલ બોર્ન ટ્રાન્સમિશન

• તેમાં પાણી, દૂધ, ખોરાક ઉપરાંત બ્લડ, સીરમ, પ્લાઝમા, બાયોલોજીકલ પ્રોડક્ટ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.
• આનાથી વોટર બોર્ન, મિલ્ક બોર્ન, બ્લડ બોર્ન વગેરેથી ફેલાવો થાય છે.
• ટાઇફોડ, કોલેરા, ડિસેન્ટ્રી, હેપેટાઇટિસ A,ફૂડ પોઇસનીંગ વગેરે રોગો ચેપી પાણી-દૂધ-ખોરાક મારફતે ફેલાય છે
• હેપેટાઇટિસ B ચેપી બ્લડ મારફતે ફેલાય છે.

2) વેક્ટર બોર્ન ટ્રાન્સમિશન : વાહક જન્ય ફેલાવો

• તે ઇન્સેક્ટ (મચ્છર) અને રોડેન્ટ (ઊંદર) મારફતે ફેલાય છે.
• મલેરિયા, ફિલારીયા, કાલા અજાર,પ્લેગ વગેરે રોગો આ રીતે ફેલાય છે.

3) એર બોર્ન ટ્રાન્સમિશન : હવા મારફતે ફેલાય

A) ડ્રોપલેટ ન્યુકલાઈ

• તે પેશન્ટના ઉધરસ કે છીંક મારફતે ઉદભવતા એકદમ નાના (0.1mm થી નાના) હવામાં ઉડતા ચેપી કણો હોય છે
• આનાથી ઈન્ફ્લુએન્જા, T.B., મીજલ્સ અને બીજા શ્વસનતંત્રના ચેપો ફેલાય છે.
• કેટલાક એપીડેમિયોલોજીસ્ટ આને ડાયરેક્ટ ટ્રાન્સમિશન પણ ગણે છે.

B) ઇન્ફેક્ટેડ ડસ્ટ

• પેશન્ટના ઉધરસ કે છીંક દરમ્યાન કેટલાક મોટા ડ્રોપલેટ જમીન, કપડા વગેરે પર ગોઠવાય છે.અને તે ડસ્ટનો ભાગ બની જાય છે. જેને ઇન્ફેક્ટેડ ડસ્ટ કહે છે.
• વાળતી વખતે, સફાઇ વખતે કે પથારી બનાવતી વખતે આ ઇન્ફેક્ટેડ ડસ્ટ એ ફરી વાતાવરણમાં આવે છે જે શ્વાસમાં જાય તો ગંભીર છે આ રીતે થતા ફેલાવામાં T.B નિમોનિયા તેમજ સ્ટ્રોપ્ટો અને સ્ટેફીલો કોકલ ઇન્ફેક્શનનો સમાવેશ થાય છે.

4) ફોમાઇટ્સ બોર્ન ટ્રાન્સમિશન

• ફોમાઇટ્સ એ પેથોજેનીક ઓર્ગેનિઝમ વડે દૂષિત થયેલા આર્ટિકલ્સ છે. એકબીજામાં ઇન્ફેક્શનને ટ્રાન્સમિટ કરે છે.
• ચેપી પેશન્ટએ વાપરેલ રુમાલ ગ્લાસ, બારણું ,ટોવેલ,કપડા, રમકડાં વગેરે ઇનડાયરેક્ટ ટ્રાન્સમિશનમાં ફ્યુમાઇટ્સ એ અગત્યનો ભાગ ભજવે છે.

સર્વેલન્સ

વ્યાખ્યા

• સર્વેલન્સ એટલે ડીસીઝ કંટ્રોલ માટે પ્લાનિંગ અમલીકરણ અને માહિતીનું પદ્ધતિસરનું એકત્રીકરણ કરવું અને ઉપયોગ કરવો તેને સર્વેલન્સ કહે છે. ટુંકમા કહીએ તો સર્વેલન્સ એટલે ડેટા કલેક્શન ફોર એક્શન એટલે કે અમલીકરણ માટે માહીતી એકઠી કરવી તેને સર્વેલન્સ કહે છે.

સર્વેલન્સનુ મહત્વ

• 1) સર્વેલન્સથી પ્રોબ્લેમની આકારણી કરવામાં આવે છે.
• 2) સર્વેલન્સ પછી હેલ્થ પ્રોગ્રામને અમલમાં મૂકવામાં આવે છે.
• 3) સર્વેલન્સથી પ્રોબ્લેમની લોકલ એપીડેમીયોલોજી સમજવા મળે છે.
• 4) સર્વેલન્સથી ડીસીઝની વહેંચણીની આકારણી થઈ શકે છે.
• 5) સર્વેલન્સથી ચોક્કસ હાઇ રીસ્ક ગ્રુપને ઓળખી શકાય છે.
• 6) સર્વેલન્સથી ડીસીઝ કેવી રીતે થયો છે તેનું અનુમાન કરવામાં મદદ મળે છે.
• 7) ડીસીઝથી ડીસીઝ કંટ્રોલના પગલાની અસરકારકતાની આકારણી થઈ શકે છે.
• 8) સર્વેલન્સ એ સતત નિરંતર અને પદ્ધતિસરની પ્રવૃત્તિ છે.
• 9) સર્વેલન્સનો ઉપયોગ જુદી જુદી પ્રવૃત્તિઓ માટે થઈ શકે છે.જેમ કે પબ્લિક હેલ્થની જરૂરીયાત જાણી પગલા લેવા, પગલાની અસરકારકતા જાણવી વગેરે.

આઇસોલેશન

વ્યાખ્યા

• ચેપી રોગથી પીડાતી વ્યક્તિને તંદુરસ્ત વ્યક્તિઓ અથવા તંદુરસ્ત વ્યક્તિઓના સંપર્કથી અલગ રાખી રોગને ફેલાતો અટકાવવાની પદ્ધતિને આઇસોલેશન કહે છે.

A) હોસ્પિટલ આઇસોલેશન

• હોસ્પિટલમાં ચેપી રોગના પેશન્ટને બીન ચેપી રોગના પેશન્ટથી અલગ રાખવામાં આવે છે. તેને હોસ્પિટલ આઇસોલેશન કહે છે.

B) હોમ આઇસોલેશન

• કોમ્યુનિટીમાં ચેપી પેશન્ટને તેના ઘરે એક અલગ રુમમાં વ્યવસ્થા કરી કુટુમ્બની બીજી તંદુરસ્ત વ્યક્તિનો સંપર્ક અટકાવવામાં આવે તે રીતે રોગને ફેલાતો અટકાવવામાં આવે તેને હોમ આઇસોલેશન કહે છે.

અગત્યતા

• આઇસોલેશનના લીધે એક વ્યક્તિમાંથી રોગને બીજી વ્યક્તિમાં ફેલાતો અટકાવી શકાય છે.
• આઇસોલેશનના કારણે પેશન્ટની સારવાર કરવામાં વધુ અનુકુળતા રહે છે.
• આઇસોલેશનની લીધે પેશન્ટ એ વાપરેલ વસ્તુઓને યોગ્ય રીતે અલગ રાખી શકાય છે. તેમજ તેનો નિકાલ કે ડિસઇન્ફેકશન સારી રીતે થઈ શકે છે.
• આઇસોલેશનના કારણે પેશન્ટને તેના જેવા જ બીજા પેશન્ટો સાથે સમુહમાં રહેવાના કારણે માનસિક શાંતિ મળે છે.

નોટિફિકેશન

વ્યાખ્યા

• કોઇ પણ ચેપી રોગ વખતે તેની વિગતવાર જાણકારી ઉપલા અધિકારી કે સંસ્થાને સમયસર કરવામાં આવે છે. જેને નોટિફિકેશન કહેવામાં આવે છે.

અગત્યતા

• 1) નોટિફિકેશનથી રોગ કયા વિસ્તારમાં ફેલાયલ છે તે તરત જ જાણી શકાય છે.
• 2) નોટિફિકેશનના કારણે કેટલી વ્યક્તિઓને અસર થઈ છે તેની જાણ થઇ શકે.
• 3) નોટિફિકેશનથી રોગ શરુ થયાનો સમય અને તારીખની જાણ થાય છે.
• 4) નોટિફિકેશનના લીધે જરૂરી વસ્તુઓનું પ્રમાણ નક્કી કરવામાં મદદ મળે છે.
• 5) નોટિફિકેશનથી જાણી શકાય છે કે ક્યા કેટલા મેનપાવરની જરૂર છે.
• 6) સમયસર નોટિફિકેશનના કારણે જરૂરી પગલા તાત્કાલીક લેવાથી રોગને સમયસર કાબુમાં લઇ શકાય છે.
• 7) નોટિફિકેશનથી રોગગ્રસ્ત પેશન્ટની ઉંમર અને જાતિ વિશેની માહિતિ મળે છે.તેથી જરૂર મુજબ તજગ્નની સેવા માટે વ્યવસ્થા કરી શકાય છે.દા.ત. બાળકોમાં રોગચાળો ફેલાયો હોય તો બાળ રોગ નિષ્ણાતની સેવા માટે વ્યવસ્થા કરવામાં મદદરૂપ થાય છે.

રીપોર્ટીંગ

વ્યાખ્યા

• હેલ્થ પ્રોબ્લેમ વખતે દરેક માહિતી પધ્ધતિસર રીતે લેખિતમાં ઉપલી કચેરીમાં મોકલવામાં આવે છે. તેને રીપોર્ટીંગ કહેવામાં આવે છે.

અગત્યતા

• રીપોર્ટીંગથી સાચી અને પધ્ધતીસરની માહિતી મળે છે.
• રીપોર્ટીંગથી આગળનું પ્લાનિંગ કરવાનો ખ્યાલ આવે છે.
• રીપોર્ટીંગથી લીધેલા પગલાની કેટલી અસર થઇ છે તે જાણવા માટે.
• રીપોર્ટીંગથી વસ્તુઓના પુરવઠાની કેટલી જરૂરીયાત છે તે ખ્યાલ આવે છે.

નોટિફિકેશનમાં A.N.M/F.H.W નો રોલ

1.કોઈ પણ પ્રકારના ચેપી રોગચાળા વખતે પોતાના પી.એચ સી મેડિકલ ઓફીસરને તાત્કાલીક જાણ કરવી.

2.નોટિફિકેશન વખતે તમામ માહીતિ વિગતવાર આપવી જેમ કે વિસ્તાર, પેશન્ટનું નામ, ઉમર, જાતિ, રોગના લક્ષણો શરુ થયાનો સમય તેમજ તારીખ, રોગનું નામ લીધેલા પગલા, વગેરે બાબતોનો ઉલ્લેખ કરવો.

3.રોગ વિશેની બાબતોનો તમામ રેકોર્ડ સાચવીને રાખવો.

4.દરેક ચેપી રોગોના ચિહ્નો, લક્ષણોની જાણકારી રાખવી અને રોગ ફેલાવતા પરિબળોનું જરૂરી નોલેજ રાખવું.

5.પોતાના વિસ્તારમાં આવતા તમામ લોકો વિશે વીગતવાર માહીતી રાખવી.

6.લાંબા સમયની બિમારી વાળા પેશન્ટનું અલગ રીતે નોટિફિકેશન કરવું.

7.નોટિફિકેશન વખતે ટેલીફોન દ્વારા તેમજ લેખીતમાં જાણ કરવી.

8.ટીમના દરેક મેમ્બર એ સાથે મળીને કામ કરવું જોઈએ.

9.નોટિફિકેશન બને તેટલું વહેલાસર કરવું.

10.નોટિફિકેશનમાં દરેક માહીતી સાચી અને સચોટ દર્શાવવી.

આઇસોલેશનમાં A.N.M/ F.H.W નો રોલ (આઇસોલેશનમાં આરોગ્ય કર્મચારીની જવાબદારી)

1.કોઇપણ ચેપી રોગનું નિદાન કે જાણ થાય કે તરત જ પેશન્ટને અલગ રાખવા તાત્કાલીક વ્યવસ્થા કરવી.

2.જ્યાં સુધી પેશન્ટ એ ચેપ ફેલાવવાની પરિસ્થીતીમાં હોય ત્યાં સુધી પેશન્ટને અલગ રાખવા.

3.પેશન્ટ એ વાપરેલા દરેક સાધનો તદ્દન અલગ રાખવા અને નિકાલ કરવા યોગ્ય વસ્તુઓનો યોગ્ય રીતે નિકાલ કરવો.

4.ફર્નિચર સહેલાઇથી સાફ થઇ શકે તેવુ વાપરવું .

5.સારવાર કરનાર દરેક વ્યક્તિએ માસ્ક,ગાઉન,ગ્લોવ્ઝ વગેરેનો ઉપયોગ કરવો અને પેશન્ટની સારવારમાં એસેપ્ટીક ટેકનીકનો ઉપયોગ કરવો, જરૂરીયાત વખતે પેશન્ટને પણ માસ્ક આપવા.

6.પેશન્ટના યુનિટમાંથી બહાર કરેલી દરેક વસ્તુઓને જંતુરહીત કર્યા પછી બીજા પેશન્ટ માટે વાપરવી.

7.ટર્મિનલ ડીસઇન્ફેક્શન વખતે પેશન્ટના આખા યુનિટની બરાબર સફાઇ કરી અને ફ્યુમીગશન કરવું.

8.પેશન્ટ તેમજ સગાઓને યોગ્ય આરોગ્ય શિક્ષણ આપી તેનો સહકાર લેવો.

9.પેશન્ટના સંપર્કમાં આવેલ દરેક વ્યક્તીને દેખરેખમાં રાખવી.

FOR UNLOCK 🔓 FULL COURSE NOW. MORE DETAILS CALL US OR WATSAPP ON- 8485976407.

સંપૂર્ણ કોર્ષને અનલોક 🔓 કરવા માટે અથવા વધુ માહિતી માટે નીચે મુજબના નંબર પર સંપર્ક કરો અથવા whatsapp કરો.-
8485976407