યુનિટ – 4

એપિડેમીક મેનેજમેન્ટ

એપિડેમીક બે ગ્રીક શબ્દ એપી (El) એટલે કે ઉપર અને ડેમસ (Dimes) એટલે કે લોકો આમ એપિડેમીક એટલે કે લોકો ઉપર કે લોકોમાં બનતુ.

વ્યાખ્યા

• કોઇ કોમ્યુનિટી કે વિસ્તારમાં ડિસીઝ કે હેલ્થને લગતા બનાવ અસામાન્ય રૂપે થાય અથવા ચોક્ક્સ વધારે થાય કે જે અપેક્ષા કરતા વધારે હોય તેને એપિડેમીક કહેવામાં આવે છે.

અથવા

• કોઇપણ વિસ્તારમાં સામાન્ય કરતા વધારે પ્રમાણમાં કોઇ રોગ ફાટી નિકળે તેને એપીડેમીક કહેવાય છે. આમાં એક જ જગ્યાએ એક જ સમયે ઘણા બધા કેસો જોવા મળે છે. દા.ત.મેલેરીયા .પ્લેગ, ટાઇફોઇડ,કોલેરા વગેરે. (મેલેરીયા એપીડેમીક રાધનપુરમાં અને પ્લેગ એપીડેમીક સુરતમાં થયેલ છે.)

• એપીડેમીકમાં માત્ર કોમ્યુનીકેબલ ડિસીઝનો જ સમાવેશ નહિ થતો પણ નોન કોમ્યુનીકેબલ ડિસીઝનો પણ સમાવેશ થાય છે. જેમાં કોરોનરી હાર્ટ ડિસીઝ, લંગ્સ કેન્સર વગેરેનો પણ સમાવેશ થાય છે. આ ઉપરાંત હેલ્થને લગતા બનાવો કે વર્તણુંક જેમ કે એક્સિડન્ટસ, સ્મોકીંગ, ડ્રગ એડિકશન વગેરેને પણ એપીડેમીકમાં સમાવી શકાય છે.
• એપીડેમીક ભૌગોલીક અને વાતાવરણીય પરિસ્થિતીને અનુસરે છે.
• એપીડેમીક હોસ્ટના ગુણધર્મો અને તેની સામાજીક તેમજ સાંસ્કૃતિક વર્તણૂક પણ આધાર રાખે છે.
• જો એપીડેમીક વખતે પગલા લેવામાં ન આવે તો એપીડેમીક તેની જાતે ફરીથી થયા કરે છે.

એપીડેમીકના કારણો

1)ચેપનુ સામાન્ય પ્રાપ્તિસ્થાન

(A) સીંગલ એકસ્પોઝર

• રોગ ઉત્પન્ન કરનાર એજન્ટ સાથે એક જ વખત સંપર્કમાં આવવાથી રોગ થાય છે.
• દા.ત. લગ્ન પ્રસંગે ફુડ પોઇઝનીંગના લીધે ઘણા લોકોને અસર થાય છે.
• કોઇ વખત કેમીકલથી પણ એપીડેમીક થઇ શકે છે.દા.ત. ભોપાલ ગેસ દુર્ઘટના

(B) મલ્ટી એક્સ્પોઝર

• આમા ચેપનું પ્રાપ્તિસ્થાન અથવા ડિસીઝ ઉત્પન્ન કરનાર સતત સંપર્કમાં આવે છે.
• આવા સમયે જ્યાં સુધી ચેપના પ્રાપ્તિ સ્થાનને બંધ કરવામાં ન આવે ત્યાં સુધી એપીડેમીક બંધ થતો નથી.
• દા.ત,જ્યારે કુવાના દુષિત પાણીથી એપીડેમીક થયો હોય ત્યારે તે કુવાના પાણીને જ્યાં સુધી ઉપયોગમાં લેવાનું બંધ કરવામાં ન આવે અથવા તે કુવાના પાણીને જ્યાં સુધી પીવાલાયક બનાવવામાં ન આવે ત્યાં સુધી લોકોને તેનું ઇન્ફેક્શન ચાલુ જ રહે છે.
• આ જ રીતે જે ટાઇફોઇડનું કેરીયર હોય તેને સારવાર આપી બીનચેપી બનાવવામાં ન આવે ત્યાં સુધી તે બીજાને ચેપ આપ્યા કરે છે.

2) ચેપી મુળ

• આમાં એપીડેમીકનું કારણ ચેપી ઉદભવ સ્થાન હોય છે.
• આમાં વેક્ટર કે વ્હીકલ ટ્રાન્સમીશન હોય છે. દા.ત. મેલેરીયા, કોલેરા વગેરે

૩) સીઝન

• કેટલાક રોગો સીઝનને કારણે જોવા મળે છે.
• ઉનાળામાં ઝાડા,ઉલ્ટી વધુ જોવા મળે છે.
• શિયાળામાં શ્વસન તંત્રના ચેપો વધુ જોવા મળે છે.

4) સાયકલીક એપીડેમીક

• કેટલાક એપીડેમીક સાયકલના રૂપમાં જાતે જ થયા કરે છે.
• તે અઠવાડીયા,મહિના અથવા વર્ષેની સાયકલમાં જોવા મળે છે. દા.ત. મીઝલ્સ એ બે ત્રણ વર્ષની સાયકલમાં જોવા મળે છે. રોડ ટ્રાફીક એક્સિડન્ટ વીકના અંતમાં વધુ જોવા મળે છે.

5) એપીડેમીક ઓફ નોન કોમ્યુનીકેબલ ડીસીઝ

• બેઠાડું જીવન
• ખરાબ જીવન શૈલી (સ્મોકીંગ -ધૂમ્રપાન)
• આના કારણે ડાયાબીટીસ કેન્સર હ્રદય રોગો વગેરે જોવા મળે છે.

એપીડેમીક ઇંકવાયરી અથવા સર્વેલન્સ

સર્વેલન્સની વ્યાખ્યા

• સર્વેલન્સ એટલે કે ડેટા કલેકટ કરવાની પ્રક્રિયા

અથવા

• સર્વેલન્સ એટલે રોગના અંકુશ માટે આયોજન, અમલીકરણ અને માહીતીનું પધ્ધતિસરનું એકત્રીકરણ અને ઉપયોગ

અથવા

• સર્વેલન્સ એટલે હેલ્થના ડેટાનું નિરંતર અને પધ્ધતિસરનું એકત્રીકરણ,વર્ગીકરણ તેમજ સમજણ કે જે હેલ્થના બનાવના પ્રોસેસમાં વર્ણન અને દેખરેખ કરે છે.

સર્વેલન્સના ગુણધર્મો

• તે સતત, નિયમિત અને પધ્ધતિસરની પ્રવૃતિ છે.
• તેમાં માહીતીનું એકત્રીકરણ, વર્ગીકરણ સમજણ અને સમયસરના પગલાનો સમાવેશ થાય છે.
• તેની માહીતીનો ઉપયોગ જુદી જુદી પ્રવૃતિઓ માટે કરી શકાય છે.

સર્વેલન્સના હેતુઓ અને ઉપયોગ

• પ્રોબ્લેમની આકારણી કરવા માટે.
• પ્રોબ્લેમની લોકલ એપીડેમીયોલોજી સમજવા માટે.
• ચોક્કસ રીસ્કી ગ્રુપને ઓળખવા માટે.
• ડીસીઝ કેવી રીતે થયો છે તેનું અનુમાન કરવામાં મદદરૂપ થવા માટે.
• ડીસીઝની વહેંચણીની આકરણી કરવા માટે.
• રોગ અંકુશના પ્રોગ્રામમાં લિધેલા પગાલાની અસરકર્તાની આકારણી કરવા માટે.
• હેલ્થ પ્રોગ્રામને અમલમાં મુકી મોનીટરીંગ કરવા માટે.

સર્વેલન્સની પધ્ધતિઓ

• ડેટા કલેક્શન માટે સર્વેલન્સની જુદી જુદી પધ્ધતિઓ અપનાવવામાં આવે છે. કોઇ એક પધ્ધતિ પર બધા ડિસીઝ કે બનાવોનો સરખો વિશ્વાસ મુકી શકાય નહી.

1) પેસીવ સર્વેલન્સ

• આમાં હોસ્પિટલ,ડીસ્પેંસરી કે સંસ્થામાં સારવાર લેવા આવતા કેસોના રૂટીન રીપોર્ટીંગનો સમાવેશ થાય છે. દા.ત.મેલેરીયાની સારવાર લેવા આવતા પેશન્ટને, ઝાડા ઉલ્ટીની સારવાર લેવા આવતા પેશન્ટ વગેરે.

2) એક્ટીવ સર્વેલન્સ

• આમાં કોમ્યુનીટીમાં ઘરે ઘરે જઈને ખાસ પ્રકારના કેસો શોધવામાં આવે છે. દા.ત.મેલેરીયા સર્વેલન્સ

3) સેન્ટિનલ સર્વેલન્સ

• આમાં પસંદ કરેલ સંસ્થા કે વ્યક્તિ પર આધારીત રીપોટિંગ સીસ્ટમનો ઉપયોગ થાય છે.
• તેઓ નિયમીત રીતે ચોક્કસ જગ્યાએ જોવા મળતા એક કે વધુ રોગોનો સંપુર્ણ રીપોર્ટ આપે છે.
• તેઓ કેસોનો વધારોનો ડેટા પણ પુરો પાડે છે.

4) કેસ ઇન્વેસ્ટિગેશન

• આમાં એપીડેમીક વખતે એપીડેમીયોલોજીકલ તપાસ કરી રોગ વિશે માહીતી મેળવાય છે.
• ઉંડાણ પુર્વકની તપાસથી રોગ થવાનું કારણ જાણી શકાય છે. અને અટકાવ તેમજ અંકુશ માટેના પગલા લઇ શકાય છે.

5) ઇવેન્ટ ઇન્વેસ્ટિગેશન

• આમાં ચોક્ક્સ બનાવની ઉંડાણ પુર્વક તપાસ કરવામાં આવે છે. દા.ત. માતા મૃત્યુની તપાસ,બાળ મૃત્યુની તપાસ,એક્યુટ ફેસીડ પેરાલાયસીસની તપાસ વગેરે.

6) સર્વે એન્ડ સ્પેશીયલ સ્ટડી

• આમાં ચોક્ક્સ રોગો માટે ખાસ સર્વે કરવામાં આવે છે.
• ત્યારબાદ સમયાંતરે નિયમીત અંતરે ફરી ફરીને સર્વે કરવામાં આવે છે. જેથી રોગની માહીતી મળી રહે છે.

7) વાઇટલ રજીસ્ટ્રેશન સિસ્ટમ

• આ રીત વડે અગત્યના બનાવોની નોંધણી કરવામાં આવે છે.
• જન્મ, મરણ, લગ્ન, ડાયવોર્સ, દતક વગેરે જેવા અગત્યના બનાવોની નોંધણી આ રીતે કરવામાં આવે છે.

એપીડેમીયોલોજીકલ સર્વેલન્સના પગથીયા

• ડીસીઝની કંડિશન નક્કી કરો કે જેના વિશે સર્વેલન્સ કરવાનું હોય.
• સર્વેલન્સના હેતુઓ નક્કી કરો.
• સ્ટાન્ડર્ડ કેસ ડેફીનેશન વાપરો તેમજ ઉપયોગમાં લેવાના પગલાઓની ખાત્રી કરો.
• જે માહિતી એકત્ર કરવાની હોય તે નક્કી કરો.
• સર્વેલન્સની પધ્ધતી નક્કી કરો.
• ડેટા કલેકશન કરવા માટેનું ફોર્મેટ તૈયાર કરો.
• રીપોર્ટીંગ યુનિટનું લિસ્ટ તૈયાર કરો.
• સંભવીત ડિઝીસ કે કંડિશન માટે ડેટા મેળવો.
• લેબોરેટરીનો નમુનો એકત્ર કરો અને મેળવો.
• એકત્ર કરેલ ડેટાને એનાલાઈઝ કરો.
• એ નક્કી કરો કે કેટલી વાર કોને રીપોર્ટ મોકલવાનો છે.
• રીપોર્ટની પુર્ણતા,સમયસરતા અને ચોક્સાઇનું મોનીટરીંગ કરો.
• વહેંચણીની પધ્ધતી નક્કી કરો.
• ડેટા મુજબ પગલા લો.

સર્વેલન્સની મર્યાદાઓ

• તે મહેનત માગી લે તેવી પધ્ધતિ છે.
• ટેબલ બનાવવા અને વર્ગીકરણ કરવું તે સમય માગી લે છે.
• તે થોડા ચાવીરૂપ ઇન્ડીકેટર માટે મર્યાદીત હોય છે.
• ફેરફાર જાણવા માટે કેટલાક વર્ષોના ડેટા કલેક્શન જરૂરી હોય છે.
• ગ્રુપ નાનું હોય તો તેની અસર ગ્રુપ પર કેવી પડે છે તે નક્કી કરવું મુશ્કેલ બને છે.
• ઘણી વખત સર્વેલન્સ ડેટાનું રીપોર્ટિંગ અધુરું હોય છે.

એપીડેમીક વખતે ફિમેલ હેલ્થ વર્કરની જવાબદારીઓ

1) વહેલું નિદાન

• યોગ્ય તપાસ વડે ખરેખર ક્યો રોગ ફેલાયેલો છે તે નક્કી કરો.
• જો ચિન્હો – લક્ષણો પરથી નિદાન કરેલ હોય તો લેબ તપાસ કરી નિદાનની ખાત્રી કરો.દા.ત. ભાતના ઓસામણ જેવા ઝાડા હોય તો કોલેરા હોઇ શકે છે. પરંતુ નિદાનની ખરાઇ કરવા માટે સ્ટુલ સેમ્પલ લઇ તપાસ કરાવો.

2) નોટીફીકેશન

• તમારા સુપરવાઇઝર અને એમ.ઓ ને તાત્કાલીક ટેલીફોનીક તેમજ લેખીતમાં જાણ કરો.
• તમારા જીલ્લાના એપીડેમીયોલોજીસ્ટને જાણ કરો તેમજ તેને તપાસ કરવામાં મદદરૂપ થવું.
• નોટીફિકેશનમાં પેશન્ટનું નામ,ઉમર,જાતી,સરનામું,રોગનુંનામ, રોગ શરૂ થયાની તારીખ અને સમય, લીધેલા પગલાઓ વગેરે બાબતોનો ઉલ્લેખ કરવો.

3) આઇસોલેશન

• ચેપી રોગોના બધા પેશન્ટને અલગ રાખવા.
• બધી જ વ્યક્તીઓને પેશન્ટના સંપર્કમાં આવતા અટકાવવા.
• ચેપી પેશન્ટ એ વાપરેલ દરેકે દરેક વસ્તુઓ અલગ રાખવી જોઇએ.
• પેશન્ટ એ વાપરેલ તમામ વસ્તુઓ યોગ્ય રીતે જંતુમુક્ત કરવી.
• ચેપી પેશન્ટના સંપર્કમાં આવેલા તમામ લોકોને તે રોગના ઇન્ક્યુબેશન પીરીયડ સુધી દેખરેખ હેઠળ રાખવા.

4) સારવાર

• ચેપગ્રસ્ત દરેક પેશન્ટને ડોક્ટરની સુચના મુજબ બધી જ સારવાર આપવી.
• પેશન્ટની સારવાર દરમિયાન હેલ્થ ટીમ સાથે મળીને કામગીરી કરવી.
• જરૂરી દવાઓ દરેક પેશન્ટને સમયસર આપો.
• પેશન્ટના સગાઓને સારવાર વિશે સાચી સમજણ આપો.
• સારવાર માટે જરૂરી દવાઓનો જથ્થો જાળવી રાખો.

5) ડીસઇન્ફેક્શન

• ચેપી પેશન્ટના મળમુત્રનો યોગ્ય રીતે નિકાલ કરવો.
• પેશન્ટના ગળફા,નાકના સીક્રીશન વગેરેને જંતુરહીત કરીને નિકાલ કરવો.
• પેશન્ટ એ વાપરેલા તમામ સાધનોને યોગ્ય રીતે જંતુમુક્ત કરવા.

6) વેક્શીનેશન

• એપીડેમીક મુજબ જો તે રોગની વેક્સીન ઉપલબ્ધ હોય તો તે ડોઝ મુજબ લોકોને આપવી.દા.ત. કોલેરા વેક્સિન

7) આરોગ્ય શિક્ષણ

• લોકોને ચેપી રોગો વિશે આરોગ્ય શિક્ષણ આપવું.
• લોકોને રોગના અટકાયતી પગલાઓ વિશે સમજણ આપી, તેમનો સહકાર લેવો.
• આરોગ્ય શિક્ષણને અસરકારક બનાવવા માટે આધુનીક માધ્યમો વાપરવા.

8) જ્ઞાન

• આરોગ્ય કાર્યકરે ચેપી રોગોના ચિહ્ન લક્ષણોનું જ્ઞાન હંમેશા તાજુ રાખવું.
• પોતે ચેપી રોગોના અટકાવ અને અંકુશની યોગ્ય જાણકારી રાખવી.
• નર્સિંગ સ્ટાફે વાંચનની ટેવ રાખી નવું અને આધુનીક જ્ઞાન જાળવી રાખવું.

9) રેકોર્ડ

• તમામ રેકોર્ડ સચ્ચોટ રાખવા.
• એપીડેમીક દરમિયાન તમામ રેકોર્ડ સારી રીતે સાચવીને રાખવો.
• એપીડેમીક દરમ્યાન વપરાયેલ તમામ દવાઓ,વસ્તુઓ વગેરેનો યોગ્ય રેકોર્ડ રાખવો.

10) રીપોર્ટિંગ

• એપીડેમીક દરમિયાનનો યોગ્ય અને ચોક્કસાઇપૂર્વક રીપોર્ટ તૈયાર કરવો.
• ઉપલી કચેરીને સમયસર તમામ રીપોર્ટ્સ મોકલી આપવા.
• ઉપલી કચેરીને મોકલેલ તમામ રીપોર્ટ્સની એક એક નકલ પોતાની પાસે રાખવી.

11) પૂરવઠો

• જરૂરી પુરવઠો સમયસર મંગાવવો.
• દરેક જગ્યાએ જરૂરી પુરવઠો સમયસર પહોંચાડવો.
• વપરાયેલ પુરવઠાનો રેકોર્ડ ચોક્કસાઇયુક્ત રાખવો.