Q-1 a) What is Panchayati Raj? પંચાયતી રાજ શુ છે?

પંચાયતી રાજ એટલે શુ ?
👉 પંચાયતી રાજ સિસ્ટમ 1957માં રજૂ કરવામાં આવી હતી.
આ સિસ્ટમ ગામડાઓને જિલ્લાઓ સાથે જોડે છે ,જેથી લોકોનું પાર્ટીશીપેશન વધે અને પાયાના સ્તરે એડમિનિસ્ટ્રેશન મજબૂત બને.
પંચાયતી રાજ સિસ્ટમમાં વિવિધ લેવલે લોકોને ઇન્વોલ્વ કરવા માટે રૂરલ સેલ્ફ ગવર્મેન્ટ ના ત્રણ સ્તરીય માળખાનો સમાવેશ થાય છે .
1 પંચાયત એટ વિલેજ લેવલ
2 પંચાયત સમિતિ એટ બ્લોક લેવલ
3 જિલ્લા પરિષદ એટ ડીસ્ટ્રીક લેવલ
પંચાયતી રાજ સમિતિ ઓ આપણી ડેમોક્રેટિક પેટનની યુનિક વેલફેર એજન્સીઓ છે જેમાં પબ્લિક વેલફેર પ્લાન એન્ડ ડેવલપમેન્ટલ પ્રોગ્રામ ને ગ્રાસ રૂટ લેવલે ચલાવી શકાય છે.

b) Explain about Panchayati Raj at village level. ગ્રામ્ય સ્તરે પંચાયતી રાજ વિશે સમજાવો.

ગ્રામ્ય સ્તરે પંચાયતી રાજ વિશે સમજાવો
👉 પંચાયત રાજ વિલેજ લેવલે નીચે દર્શાવેલી ત્રણ સંસ્થાઓનો સમાવેશ થાય છે.
1 ગ્રામ સભા
2 ગ્રામ પંચાયત
3 ન્યાય પંચાયત
1.ગ્રામ સભા
ગ્રામ સભા એ વિલેજ ના બધા એડલ્ટ ની સભા છે જે ગામના રજીસ્ટર મતદારો છે.
તેઓ વર્ષમાં ઓછામાં ઓછા બે વખત મળે છે અને ઈમ્પોર્ટન્ટ મુદ્દાઓ ઉપર ડિસ્કસ કરે છે .
તે હેલ્થ રીલેટેડ ડેવલોપમેન્ટલ પાસાઓ પર ચર્ચા કરે છે. ગ્રામસભા ગ્રામ પંચાયતના મેમ્બરની ચૂંટણી કરે છે
2.ગ્રામ પંચાયત
ગ્રામ પંચાયતમાં 15 થી 30 ચૂંટાયેલા સભ્યોનો સમાવેશ થાય છે જેને પંચ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે તે ગ્રામસભા નું કાર્યકારી અંગ છે ગ્રામ પંચાયત એ 5000 અથવા 15,000 થી વધારે પોપ્યુલેશનને કવર કરે છે ગ્રામ પંચાયતના વડાને સરપંચ કહે છે તેમાં વાઈસ પ્રેસિડેન્ટ ડેપ્યુટી સરપંચ અને પંચાયત સેક્રેટરીનો પણ સમાવેશ થાય છે ગ્રામ પંચાયતના સભ્યો ત્રણથી ચાર વર્ષની મુદત માટે ઓદો ધરાવે છે.

ગ્રામ પંચાયત નાં કાર્યો-Functions

• ગ્રામ પંચાયતના ફંકશન ખૂબ જ વ્યાપક છે અને તે સિવિલ એડમિનિસ્ટ્રેશનના એન્ટાયર ફિલ્ડને કવર કરે છે ફંકશન નીચે મુજબ છે
• સેનિટેશન
• પબ્લિક હેલ્થ
• સોસીયો ઇકોનોમિક ડેવલપમેન્ટ ઓફ વિલેજ
• વિલેજમાં હેલ્થ એક્ટિવિટી પ્લાનિંગ કરવી અને ઓર્ગેનાઇઝ કરવી

3.ન્યાય પંચાયત

• તેમાં પંચાયતના પાંચ સભ્યોનો સમાવેશ થાય છે
• તે ગામના બે પક્ષો અથવા જૂથો અથવા ગામના વ્યક્તિઓ વચ્ચેના વિવાદોમાં પરસ્પર સંમતિથી ઉકેલ આપે છે
• તે ઔપચારિક ન્યાયિક પ્રણાલીમાં જવાની પ્રોબ્લેમનું નિરાકરણ લાવે છે તથા સભ્યો અને વિલેજમાં હાર્મોની એન્ડ પીસ ફુલ એન્વાયરમેન્ટ ક્રિએટ કરે છે

c) Write down functions of Primary Health Centre. પ્રાથમિક આરોગ્ય કેન્દુ ના કાર્યો લખો.

પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટરના કાર્યો:

• રૂરલ એરિયામાં હેલ્થ સર્વિસીસ પ્રોવાઇડ કરવા માટે ભોર કમિટી દ્વારા પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર ( PHC ) નું એસ્ટાબ્લિશમેન્ટ કરવામાં આવ્યું હતું જે પ્લેઇન એરિયામાં 30,000 ની પોપ્યુલેશન એ એક PHC હોય છે જ્યારે હિલી, ટ્રાઇબલ, તથા બેક વડૅ એરિયામાં 20,000 ની પોપ્યુલેશન એ એક PHC હોય છે કે જે કોમ્યુનિટીના પીપલ્સ ને હેલ્થ કેર સર્વિસીસ પ્રોવાઇડ કરે છે.

પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર ( PHC ) ના કાર્યો નીચે મુજબ છે:

• 1) મેડિકલ કેર
• 2)MCH સર્વિસીસ ઇન્ક્લુડીંગ ફેમિલી પ્લાનિંગ.
• 3) સેફ વોટર સપ્લાય એન્ડ બેઝિક સેનિટેશન.
• 4) પ્રિવેન્સન એન્ડ કંટ્રોલ ઓફ લોકલી એન્ડેમીક ડિસીઝ
• 5) કલેક્શન એન્ડ રિપોર્ટિંગ ઓફ વાઇટલ સ્ટેટેસ્ટિક્સ.
• 6) એજ્યુકેશન અબાઉટ હેલ્થ.
• 7) નેશનલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ એસ્ટાબ્લિશમેન્ટ એન્ડ અવેરનેસ
• 8) રેફરલ સર્વિસીસ
• 9) ટ્રેઇનિંગ ઓફ હેલ્થ ગાઇડ,હેલ્થ વર્કર, લોકલ દાઇ એન્ડ હેલ્થ આસિસ્ટન્ટ.
• 10) બેઝિક લેબોરેટરી સર્વિસીસ.

ડિસ્ક્રિપ્શન:

•>1) મેડિકલ કેર:

• પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર એક્યુટ તથા ક્રોનિક હેલ્થ કન્ડિશન ને ટ્રીટ કરવા માટે બેઝીક મેડિકલ કેર પ્રોવાઇડ કરે છે. તેમાં આઉટ પેશન્ટ સર્વિસીસ થ્રુ ડાયગ્નોસીસ, ટ્રીટમેન્ટ તથા માઇનર ઇલનેસ અને ઇંજરી માટેની ટ્રીટમેન્ટ પણ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.
• કોમ્યુનિટી ની ઇમીડીયેટ હેલ્થ નીડ ને પહોંચી વળવા માટે માટે PHC મેડિકલ કેર એસેન્સિયલ છે.
• મેડિકલ કેરમાં પેશન્ટ ને તેમના ડીઝીઝના પ્રમાણે ટેબલેટ, ઇન્જેક્શન, ડ્રેસીંગ, અને બીજી ટ્રીટમેન્ટ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે આ ઉપરાંત પ્રિવેન્ટીવ, ક્યુરેટીવ, પ્રમોટીવ કેર પ્રોવાઇડ કરવામા આવે છે.

2)MCH( મેટરનલ એન્ડ ચાઇલ્ડ હેલ્થ )સર્વિસીસ ઇન્ક્લુડિંગ ફેમિલી પ્લાનિંગ:

• પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર માં કોમ્પ્રાહેંસીવ મેટરનલ એન્ડ ચાઇલ્ડ હેલ્થ કેર પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે જેમાં, પ્રિનેટલ કેર,
• એન્ટિનેટલ ચેકઅપ,
• સેફ ડીલેવરી સર્વિસીસ,
• પોસ્ટ નેટલ કેર,
• તથા ચાઇલ્ડ માટે ઇમ્યુનાઇઝેશન પણ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.
• તેમાં ફેમિલી પ્લાનિંગ ઇનીસીયેટીવ્સ ને સપોર્ટ કરવા માટે,
• ફેમિલી પ્લાનિંગ,
• કાઉન્સેલિંગ,
• કોન્ટ્રાસેપ્ટીવ ,
• તથા રિપ્રોડક્ટિવ હેલ્થ સર્વિસ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.
• આમાં મેટરનલ એન્ડ ચાઇલ્ડ હેલ્થમાં RCH નો પણ સમાવેશ થાય છે જેમાં મધરની રીપ્રોડક્ટિવ ચાઇલ્ડ હેલ્થમાં એડોલ્સન્ટ સુધીની કેર લેવામાં આવે છે.
• આમાં મધરની એન્ટીનેટલ કેર,ન્યુટ્રીશન,હાઇજીન,ઇમ્યુનાઇઝેશન, તથા લેબોરેટરી એક્ઝામિનેશન વગેરે વિશે સમજાવવામાં આવે છે.
• પોસ્ટ નેટલ પિરિયડ માં રેગ્યુલર ચેકઅપ, ઓબ્ઝર્વેશન, તેમજ ફેમિલી પ્લાનિંગ વિશે એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.

3) સેફ વોટર સપ્લાય એન્ડ બેઝિક સેનિટેશન:

• પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર એ કોમ્યુનિટી માં સેફ ડ્રિંકિંગ વોટર તથા સેનીટેશન ની ફેસીલીટી પ્રોવાઇડ કરીને કોમ્યુનિટી મા પબ્લિક ની હેલ્થ ને ઇમ્પ્રુવ કરવા માટેનું વર્ક કરે છે.
• પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર એ વોટર બોર્ન ડિસીઝ ને પ્રિવેન્ટ કરવા માટે તથા કોમ્યુનિટી ની ઓવરઓલ હેલ્થ ને ઇમ્પ્રુવ કરવા માટે હાઇજીનિક પ્રેક્ટિસ, તથા ક્લીન વોટર સોર્સ ને પ્રમોટ કરવા માટે, તથા સેનિટેશન વિશે એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.
• એન્વાયરમેન્ટ ક્લિનલીનેસ ને જાળવવા માટે પગલાં લેવામાં આવે છે જેમાં લોકોને બેઝિક સેનિટેશન વિશે, એક્સક્રીટા ડિસ્પોઝલ, તથા ક્લીનલીનેસ ઓફ કિચન, ગાર્ડન વિશે એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.
• આ ઉપરાંત સેફ વોટર સપ્લાય માટે પીવાના પાણીના કુવા તથા નળ હોવા જોઇએ જેનું ક્લોરીનેશન થવું જોઇએ.

4) પ્રિવેન્સન એન્ડ કંટ્રોલ ઓફ લોકલી એન્ડેમીક ડિસીઝ:

• પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર એ પ્રિવેન્શન ,સર્વેઇલન્સ, તથા લોકલી એન્ડેમીક ડીસીઝ ને કંટ્રોલ કરવા માટે ક્રુશિયલ રોલ પ્લે કરે છે.
• તેમાં ડિસિઝને પ્રિવેન્ટ કરવા માટેના મેઝર્સ લેવામાં આવે છે જેમાં, વેક્સિનેશન પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે, એન્ડેમીક ડીસીઝની ટ્રીટમેન્ટ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે , તથા ડિસીઝ ને આઉટ બ્રેક થતું પ્રિવેન્ટ કરવા માટે તેના ટ્રેન્સ ને મોનિટર કરવામાં આવે છે.

5) કલેક્શન એન્ડ રિપોર્ટિંગ ઓફ વાઇટલ સ્ટેટેસ્ટિક્સ:

• પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર એ વાઇટલ સ્ટેટેસ્ટિક જેમકે બર્થ રેટ, ડેથ રેટ, તથા પર્ટિક્યુલર કોમ્યુનિટીમાં કોઇપણ ડીસીઝ ના ઇન્સિડન્સ થયા હોય તો તેને કલેક્ટ તથા રિપોર્ટિંગ કરવા માટે નુ વર્ક કરે છે. આ કલેક્ટ કરેલા ડેટા એ હેલ્થના પ્લાનિંગ માટે, રિસોર્સીસ ના એલોકેશન માટે, હેલ્થના આઉટ કમ્સ ને ઇમ્પ્રુવમેન્ટ કરવા માટે અને હેલ્થ ઇન્ટરવેન્શન ને પ્રાયોરિટીઝ આપવા માટે હેલ્થ ટ્રેન્ડ્સ નું મોનિટરિંગ કરવા માટે આવશ્યક હોય છે.

6) એજ્યુકેશન અબાઉટ હેલ્થ:

• પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર એ વ્યક્તિ તથા કમ્યુનિટી ને પ્રીવેન્ટીવ હેલ્થ પ્રેક્ટિસિસ, ન્યુટ્રીશન, હાઇજીન, સેનિટેશન તથા ડીસીઝ પ્રિવેન્શન સ્ટ્રેટેજીસ વિશે એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરે છે.
• પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર એ હેલ્થ કન્ડિશન માં ઇમ્પ્રુવમેન્ટ લાવવા માટે હેલ્થ એજ્યુકેશન સેસન, વર્કશોપ તથા સેમીનાર ને ઓર્ગેનાઇઝ કરે છે.

7) નેશનલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ એસ્ટાબ્લિશમેન્ટ એન્ડ અવેરનેસ:

• પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર એ નેશનલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ તથા કંમ્પેઇનિંગ નું ઇમ્પ્લીમેન્ટ કરે છે જેનો મેઇન એઇમ એ,
• સ્પેસિફિક હેલ્થ ઇસ્યુસ ને ઉદેશીને હોય છે જેમાં, ઇમ્યુનાઇઝેશન ડ્રાઇવ,
• ડિસીઝ ઇરાડીકેશન એફ્ટ્સ, ન્યુટ્રીશન સપ્લીમેન્ટેશન, તથા હેલ્થ અવેરનેસ વિશેની ઝુંબેશ ચલાવવામાં આવે છે.
• તેઓ નેશનલ હેલ્થ પ્રાયોરિટીઝ વિશે અવેરનેસ ફેલાવે છે અને હેલ્થ ઇનિશિયેટિવ્સ માં કોમ્યુનિટી ના પાર્ટીશીપેશન ને એન્કરેજ કરે છે.
• દરેક નેશનલ હેલ્થ પ્રોગ્રામમાં મહત્વની કામગીરી હોય છે ક્લિનિકમાં નેશનલ હેલ્થ પ્રોગ્રામની લગતી સેવાઓ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે જેમ કે,
• એનીમિયા કંટ્રોલ પ્રોગ્રામ,
• મેલેરિયા,ડાયરિયા,લેપ્રસી, ઇમ્યુનાઇઝેશન, ટીબી કંટ્રોલ પ્રોગ્રામ,સપ્લીમેન્ટરી પ્રોગ્રામ લેબર દરમિયાન એમનોર્મલ કન્ડિશનમાં મધર ને વધારાની સેવાઓ માટે રિફર કરવું, તેને ફિમેલ હેલ્થ વર્કર , ઓક્ઝિલરી એન્ડ નર્સ મીડ વાઇફ કે મેડિકલ ઓફિસર પાસે પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર મા રીફર કરવું.

8) રેફરલ સર્વિસીસ:

• જ્યારે પેશન્ટને કોઇપણ સ્પેશિયાલિસ્ટ મેડિકલ ટ્રીટમેન્ટ ની જરૂરિયાત હોય અથવા કોઇપણ સ્પેસિફિક ડાયગ્નોસીસ કરવાની જરૂરિયાત હોય અને જો પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટરમાં તેની ફેસિલિટીઝ અવેલેબલ ન હોય તો પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર એ પેશન્ટ ને રીફર કરવા માટેનું પણ વર્ક કરે છે.
• પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર એ પેશન્ટની જરૂરિયાત પ્રમાણે તેને ઇમિડીએટલી રેફરલ સર્વિસીઝ પ્રોવાઇડ કરે છે જેના કારણે પેશન્ટની હેલ્થ કન્ડિશનમાં ઇમ્પ્રુવમેન્ટ લાવી શકાય તથા કોમ્પ્લિકેશન ને થતું પ્રિવેન્ટ કરી શકાય.

9) ટ્રેઇનિંગ ઓફ હેલ્થ ગાઇડ હેલ્થ વર્કરસ,લોકલ દાઇસ, એન્ડ હેલ્થ આસિસ્ટન્ટ.

• પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર એ ટ્રેનિંગ પ્રોગ્રામને કંડક્ટ કરે છે જેમાં, કોમ્યુનિટી હેલ્થ વર્કર, ટ્રેડિશનલ બર્થ અટેન્ડન્સ, હેલ્થ આસિસ્ટન્ટ, તથા બીજા હેલ્થ કેર પર્સનલ્સ ને તેમની સ્કિલ તથા નોલેજને ઇમ્પ્રુવમેન્ટ કરવા માટે ટ્રેઇનિંગ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.
• આ ટ્રેઇનિંગનો મેઇન એમ એ હેલ્થનું પ્રમોશન કરવું, ડીસીઝ નું પ્રિવેન્શન, મેટરનલ એન્ડ ચાઇલ્ડ હેલ્થ, તથા બેઝિક મેડિકલ કેરમાં હેલ્થ કેર પર્સનલ્સ ની સ્કીલ નું ઇમ્પ્રુવમેન્ટ કરવું તે હોય છે.

10) બેઝિક લેબોરેટરી સર્વિસીસ:

• પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર એ બેઝિક લેબોરેટરી સર્વિસિસ કંડક્ટ કરે છે જેમાં ડાયગ્નોસ્ટિક ટેસ્ટ, બ્લડ ટેસ્ટ, માઇક્રોસ્કોપિક ટેસ્ટ, યુરીન ટેસ્ટ વગેરે જેવા ટેસ્ટ કરવામાં આવે છે.

• પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર દ્વારા પ્રોવાઇડ કરવામાં આવતા આ બધા ફંકશન્સ દ્વારા કોમ્યુનિટીને પ્રિવેન્ટીવ, પ્રોમોટીવ, ક્યુરેટીવ કેર પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે જેના કારણે કોમ્યુનિટી ના પીપલ્સનું ઓવરઓલ હેલ્થ કન્ડિશન ઇમ્પ્રુવમેન્ટ પરું થય શકે તથા તેની વેલ્બિંગ એ મેઇન્ટેન રહી શકે

OR

a) Define Demography. ડેમોગ્રાફી ની વ્યાખ્યા લખો.

ડેમોગ્રાફિ ડેફીનેશન:

ડેમોસ મિન્સ પીપલ
ગ્રાફીન મિન્સ ધ રેકોર્ડ.

ડેમોગ્રાફિ હ્યુમન પોપ્યુલેશન અને તેના એલિમેન્ટ્સ એટલે કે સાઇઝ, કમ્પોઝિશન તથા ડિસ્ટ્રીબ્યુશન ની સાયન્ટિફિક સ્ટડી ને ડેમોગ્રાફી કહેવામાં આવે છે. ડેમોગ્રાફી એટલે પોપ્યુલેશન ની સાયન્ટિફિક રીતે સ્ટડી કરવી.

કોન્સેપ્ટ ઓફ ડેમોગ્રાફી ડેમોગ્રાફી એ એક એવી સાયન્સ ની બ્રાન્ચ છે જે હ્યુમન પોપ્યુલેશન વિશે સ્ટડી કરી છે તે માત્ર ત્રણ એલિમેન્ટ્સ પર સ્પેશિયલ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.

3) રાજ્ય અથવા પ્રદેશ ના આધારે જીયોગ્રાફિકલ ડિસ્ટ્રીબ્યુશન.

1) પોપ્યુલેશન ની સાઇઝમાં કોઇપણ ચેન્જીસ થાય તો એટલે કે સાઇઝ એ ઇન્ક્રીઝ અથવા ડીક્રીઝ થાય .

2) પોપ્યુલેશન નું સ્ટ્રક્ચર( બેઝીક ઓફ એજ એન્ડ સાઇઝ).

b) Explain stages of Demographic cycle. ડેમોગ્રાફીક ચક્રના સ્ટેજીસ વિશે સમજાવો.

ડેમોગ્રાફિક ના મેઇન્લી 5 સ્ટેજિસ પડે છે.

1) ફર્સ્ટ સ્ટેજ= હાઇ સ્ટેસનરી સ્ટેજ,
2)સેકન્ડ સ્ટેજ= અર્લી એક્સપાન્ડિંગ,
3)થર્ડ સ્ટેજ = લેટ એક્સપાન્ડિંગ,
4) ફોર્થ સ્ટેજ= લો સ્ટેશનરી,
5) ફિફ્થ સ્ટેજ=ડિક્લાઇન સ્ટેજ

1) ફર્સ્ટ સ્ટેજ= હાઇ સ્ટેસનરી સ્ટેજ:

હાઇ સ્ટેશનરી સ્ટેજ માં પોપ્યુલેશન ની સાઇઝ અને કમ્પોઝિશન માં ચેન્જીસ થતા નથી.

બર્થ રેટ : ↑હાઇ
ડેથ રેટ : ↑હાઇ

કારણ કે તેમાં હાઇ બર્થ રેટ તથા હાઇ ડેથ રેટ એટલે કે બંને એકબીજા ને કેન્સલ કરે છે અને જેના કારણે પોપ્યુલેશન એ સ્ટેશનરી(સ્થિર) રહે છે.

17મી સદીના મધ્ય સુધી, વિશ્વની વસ્તી આ સ્ટેજ માં હતી અને ભારત 1920 સુધી આ સ્ટેજ માં હતું.

Ex: India in 1920

2)સેકન્ડ સ્ટેજ= અર્લી એક્સપાન્ડિંગ:

સેકન્ડ સ્ટેજ અર્લી એક્સપાન્ડિંગ સ્ટેજ માં ડેથ રેટ એ ડિક્રીઝ થાય છે કારણ કે હેલ્થ કન્ડિશનમાં ઇમ્પ્રુવમેન્ટ થાય છે અને બર્થ રેટ એ અનચેન્જ રહે છે.

બર્થ રેટ : ↑અનચેન્જ
ડેથ રેટ : ↓ડિક્લાઇન

અર્લી એક્સપાન્ડિંગ સ્ટેજમાં બર્થ રેટ એ ચેન્જ થતો નથી પરંતુ દેથલેટ એ ઓછો થાય છે જેના કારણે પોપ્યુલેશન ની સાઇઝ માં થોડો વધારો જોવા મળે છે.

વિશ્વની વસ્તી 17મી સદીના મીડલ થી 19મી સદીના મીડલ સુધી આ સ્ટેજ માં હતી. ભારત 1921 થી 1950 સુધી આ સ્ટેજ માં હતું

Ex: South Asia,Africa

3)થર્ડ સ્ટેજ = લેટ એક્સપાન્ડિંગ:

થર્ડ સ્ટેજ લેટ એક્સપાન્ડિંગ સ્ટેજમાં ડેથ રેટ એ થોડું વધારે ડિક્લાઇન ને થાય છે અને બર્થ ડેટ થોડુ ડિક્લાઇન જોવા મળે છે

બર્થ રેટ : ↓સ્લાઇડ ( થોડુ) ડિક્લાઇન
ડેથ રેટ :↓ફરધર ડિક્લાઇન

લેટ એક્સપાંડિંગ સ્ટેજમાં બર્થ ડેટ એ થોડો ડિકલાઇન થાય છે જ્યારે ડેથ રેટ એ થોડું વધારે ડીક્લાઇન થાય છે પરંતુ બર્થ ડેટ એ ડેથ રેટ કરતા થોડું વધારે હોવાના કારણે તેમાં પોપ્યુલેશન ગ્રો જોવા મળે છે.

Ex: china,Singapore and india

4) ફોર્થ સ્ટેજ= લો સ્ટેશનરી:

ફોર્થ સ્ટેજ લો સ્ટેશનરી સ્ટેજ માં બર્થ ડેટ લો થાય છે અને ડેટ રેટ પણ લો થાય છે જેના કારણે પોપ્યુલેશન સ્ટેશનરી (સ્થિર) જોવા મળે છે

બર્થ રેટ : ↓લો
ડેથ રેટ : ↓લો

આ સ્ટેજ માં જન્મ પ્રમાણ અને મૃત્યુ પ્રમાણ એ ઓછું હોવાના કારણે વસ્તીમાં સ્થિરતા જોવા મળે છે અને આ સામાન્ય રીતે ડેવલોપ્ડ અને ઇન્ડસ્ટ્રીયલાઇઝ કન્ટ્રીમાં મેઇન્લી જોવા મળે છે.

ઑસ્ટ્રેલિયામાં 1980-1985 દરમિયાન ઝીરો પોપ્યુલેશન ગ્રોથ નોંધવામાં આવે છે.

Ex:=Australia in 1980-1985.

5) ફિફ્થ સ્ટેજ=ડિક્લાઇન સ્ટેજ:

ફિફ્થ સ્ટેજ ડિક્લાઇન સ્ટેજ માં બર્થ ડેટ એ ફરધર લો થાય છે જ્યારે ડેટ એ અનચેન્જ રહે છે જેના કારણે પોપ્યુલેશન માં ઘટાડો જોવા મળે છે.

બર્થ રેટ : ↓ફરધર લો
ડેથ રેટ : ↓અનચેન્જ

આમ આ ડીકલાઈન સ્ટેજમાં બર્થ ડેટ એ ઓછો થવાના કારણે અને જ્યારે દેથરેટ હોવાના કારણે પોપ્યુલેશનમાં ઘટાડો જોવા મળે છે જે સામાન્ય રીતે જર્મની અને હંગેરી મા આ સ્ટેજ જોવા મળે છે.

Ex:= Germany and Hungary.

ડેમોગ્રાફિક સાયકલ એ સમજાવવામાં મદદ કરે છે કે સોસિયો- ઇકોનોમિક ફેક્ટર, ટેકનોલોજીકલ એડવાન્સમેન્ટ અને કલ્ચરલ ચેન્જીસ થી અફેક્ટેડ, ડેવલોપમેન્ટ ના વિવિધ સ્ટેજિસ દ્વારા પોપ્યુલેશન કેવી રીતે વિકસિત થાય છે અને ટ્રાન્ઝીસન(સંક્રમણ) થાય છે.

c) Discuss small family norms. નાના કુટુંબના ધોરણોની ચર્ચા કરો.

સ્મોલ ફેમેલી નોર્મસ એ એવા સોસિયલ અને કલ્ચરલ નિયમો અને માન્યતાઓનો સમૂહ છે જે ફેમેલી માં ચાઇલ્ડ ની સંખ્યા ઓછા રાખવા માટે એન્કરેજ કરે છે, ખાસ કરીને એક કે બે બાળકો રાખવાની માટે એન્કરેજ કરવામા આવે છે. આ નોર્મસ એવા વિચારો અને આદતોનો સમાવેશ કરે છે જે ફેમેલી ને નાની સાઇઝ માં જ રાખવાની પ્રાયોરિટી આપે છે, જેથી ફેમેલી મેમ્બર્સ ની હેલ્થ, એજ્યુકેશન અને ઇકોનોમિક કન્ડીશન વધુ સારી રહે અને સમાજમાં સર્વાંગી વિકાસ થઈ શકે. આ કન્સેપ્ટમાં population control, maternal and child health, અને family planning જેવા મેડિકલ ટર્મો પણ કવર કરી લેવામાં આવે છે, જેમાં ફીમેલ ના હેલ્થ માટે વધુ સંખ્યામાં ચાઇલ્ડ બર્થ થી થતા રિસ્ક ઘટાડવાનો ઉદ્દેશ હોય છે. તેથી, સ્મોલ ફેમેલી નોર્મસનો મુખ્ય ઉદ્દેશ હેલ્થી, સોસિયલ અને એફોર્ડેબલ અને સસ્ટેઇનેબલ ફેમેલી બિલ્ડ કરવાનો છે.

Q-2 a) Explain major health problems in India. ભારતમાં થતી મુખ્ય આરોગ્ય સમસ્યાઓ સમજાવો.

હેલ્થ પ્રોબ્લેમ એ એવી કન્ડિશન છે કે જેમાં વ્યક્તિ એ નોર્મલી ફંક્શન કરવામાં કરી શકતી નથી.
તેમા, કેટલીક મુખ્ય સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓ નો સમાવેશ થાય છે:

1) કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ,
2) નોન કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ,
3) ન્યુટ્રીશનલ પ્રોબ્લેમ,
4) એન્વાયરમેન્ટ પ્રોબ્લમ,
5) મેડિકલ કેર પ્રોબ્લમ,
6) પોપ્યુલેશન પ્રોબ્લેમ

•>1) કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ:

• કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ એ એવા પ્રકારની ઇલનેસ છે કે જે ઇન્ફેક્સીયસ એજન્ટ દ્વારા અથવા તેમના ટોક્સિક પ્રોડક્ટ દ્વારા એક વ્યક્તિ માંથી બીજા વ્યક્તિમાં ટ્રાન્સમિટ થાય છે. આ ટ્રાન્સમિશન એ મુખ્યત્વે ડાયરેક્ટલી અથવા ઇનડાયરેક્ટલી થઇ શકે છે.
• તેનું ટ્રાન્સમિશન એ બોડી ફ્લુઇડ ના કોન્ટેકમાં આવવાથી, રેસ્પીરેટરી ડ્રોપલેટ્સ દ્વારા, તથા કંટામીનેટેડ સરફેસ ના કોન્ટેક્ટ મા આવવાના કારણે થઇ શકે છે.
• કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ એ ઇન્ડિયા નો મેઝર હેલ્થ પ્રોબ્લેમ છે અને જેમા ઇન્ડિયાની અંદર 54% જેટલા ડેથ કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ ના કારણે થાય છે.

કોમ્યુનિકેશન જેવા કે મેલેરિયા, ટ્યુબરક્યુલોસિસ, ડાયરિયા,
એક્યુટ રેસ્પીરેટરી ડિસીઝ,
ફાઇલેરિયા,
એચ.આઇ.વી એઇડ્સ( HIV/ AIDS),
સેક્સ્યુઅલી ટ્રાન્સમિટેડ ડિસીઝ( STD)/ સેક્સ્યુઅલી ટ્રાન્સમિટેડ ઇન્ફેક્શન( STI ).
આ કોમ્યુનીકેબલ ડીસીઝ એ ઇન્ડિયામાં એક મેજર હેલ્થ પ્રોબ્લેમ ગણવામાં આવે છે.

a) મેલેરિયા:

• મેલેરિયા એ ઇન્ડિયામાં એક મેજર હેલ્થ પ્રોબ્લેમ છે.
• આ મેલેરિયા એ પ્લાઝમોડીયા પેરાસાઇટ થી થાય છે જે મસ્કીટોના બાઇટ દ્વારા ફેલાય છે જેમ કે ચાર ટાઇપ ના મલેરિયલ પેરાસાઇટ્સ જોવા મળે છે:

1) પ્લાઝમોડિયમ વિવેક્સ,
2) પ્લાઝમોડિયમ ઓવેલી,
3) પ્લાઝમોડિયમ મેલેરીયા
4) પ્લાઝમોડિયમ ફાલ્સીપેરમ.

• ભારતમાં મેલેરિયા એક મોટી સ્વાસ્થ્ય સમસ્યા બની રહી છે. જો કે પાછલા વર્ષોની સરખામણી એ કુલ કેસોમાં ઘટાડો થયો છે, તેમ છતાં પ્લાઝમોડિયમ ફાલ્સીપેરમ નું પ્રમાણ વધ્યું છે.
• ડબ્લ્યુએચઓ(WHO) અનુસાર, મેલેરિયા વિશ્વની 36% વસ્તીને અસર કરે છે, સાઉથ ઇસ્ટ એશિયા માં નોંધાયેલા 2.5 મિલિયન કેસોમાં 70% થી વધુ ઇન્ડિયા નુ કન્ટ્રીબ્યુસન છે જ્યારે ભારતીય વસ્તીના 2/3 ભાગ એ મેલેરિયા ઝોનમાં રહે છે, જેમાં મેલેરિયા ના કેસીસ નુ સૌથી વધારે પ્રમાણ : મધ્ય પ્રદેશ, છત્તીસગઢ, ઝારખંડ, ઓરિસ્સા, આંધ્ર પ્રદેશના રાજ્યો ,મહારાષ્ટ્ર, પશ્ચિમ બંગાળ અને પૂર્વોત્તર રાજ્યો મા જોવા મળે છે.
• 2015 દરમિયાન, 1.13 મિલીયન મેલેરિયા ના કેસો મળી આવ્યા હતા, જેમાંથી પી. ફાલ્સીપેરમ ના 67% કેસો મળી આવ્યા હતા, જ્યારે 287 લોકોના ડેથ રિપોર્ટ થયા હતા.

b)ટ્યુબરક્યુલોસિસ:

• ટ્યુબરક્યુલોસિસ એ બેક્ટેરિયલ ડીસીઝ છે જે માઇકોબેક્ટેરિયમ ટ્યુબરક્યુલોસિસ થી થાય છે. ટ્યુબરક્યુલોસીસ ના બેક્ટેરિયા લન્ગ્સ ને અફેક્ટ કરે છે અને તે સ્નિઝીંગ, કફિંગ થી ફેલાય છે.
  
• ભારત સૌથી વધુ ટીબી બર્ડન ધરાવતો દેશ છે. તે મેજર હેલ્થ પ્રોબ્લમ રહે છે. ટ્યુબરક્યુલોસિસ ડિસીઝ ના વિશ્વ ના પાંચમા ભાગના ઇન્સીડન્સ એકલા ભારત મા જોવા મળે છે.
• દર વર્ષે લગભગ 2.2 મિલિયન લોકોમા ટ્યુબરક્યુલોસિસ ડિસીઝ નો ડેવલોપમેન્ટ થાય છે જેમાંથી 0.62 મિલિયન નવા સ્મીયર પોઝિટિવ હાઇલી ઇન્ફેકસિયસ કેસો છે અને દર વર્ષે 0.24 મિલિયન લોકો ટ્યુબરક્યુલોસિસ ડિસીઝ થી મૃત્યુ પામે છે.
  
• WHO 2010 મુજબ, ભારતમાં ટ્યુબરક્યુલોસિસ એ પ્રતિ 100,000 વસ્તીએ 249 મા હોવાનો અંદાજ હતો અને ટ્યુબરક્યુલોસિસ ડિસીઝ ને કારણે 100,000 ની વસ્તી દીઠ 23 જેટલો મૃત્યુદર છે.

( C ) લેપ્રસી:

• લેપ્રસી એ ઇન્ડિયામાં એક બીજી મેજર હેલ્થ પ્રોબ્લેમ છે.
• તે એક બેક્ટેરિયલ ડીસીઝ છે કે જે માઇકોબેક્ટેરિયમ લેપ્રે( mycobacterium Laprae) નામના બેક્ટેરિયા દ્વારા થાય છે. જે ઇન્ફેક્ટેડ પર્સન ના ક્લોઝ કોન્ટેક માં આવતા થાય છે આ ડીસીઝ એ સ્કીન, મ્યુકસ મેમ્બરેન, નર્વસ સિસ્ટમ ને અફેક્ટ કરે છે. જેમાં સ્કિન નું ડિસ્કલરેશન અને નર્વ એ ડેમેજ થાય છે.
• લેપ્રસી એ ઇન્ડિયા નો એક મેજર હેલ્થ પ્રોબ્લેમ છે. વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશન( WHO) અનુસાર લેપ્રસી ના નવા કેસિસમાંથી 65 % જેટલા કેસીસ ઇન્ડિયા માંથી જોવા મળે છે. 2013 -14 દરમિયાન 1. 27 લાખ જેટલા કેસીસ ડિટેક્ટ થયા હતા.જેમાંથી 15 વર્ષથી ઓછી ઉંમરના બાળકોના કેસો 9.49% અને ડિફોરમીટી ગ્રેડ II હતુ
• આમાંથી 51.48% કેસો મલ્ટિબેસિલરી હોવાનો અંદાજ હતો. તમામ રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો લેપ્રસી ના કેસ ને નોંધે છે. જો કે, માત્ર એક રાજ્ય અને બીજા રાજ્ય વચ્ચે જ નહીં પરંતુ એક જિલ્લા અને બીજા જિલ્લા વચ્ચે પણ નોંધપાત્ર તફાવત જોવા મળે છે.
• વિશ્વના 54% લેપ્રસી નું ઘર એ ભારત છે.

( d ) ડાયરિયા:

• ડાયરિયા એ બેક્ટેરિયા, વાયરસ અને અધર ડીસીઝ કન્ડિશન ના લીધે જોવા મળે છે.
• ડાયરિયલ ડીસીઝ ને પાંચ વર્ષ થી અંદર ના ચાઇલ્ડ માં મોરબીડીટી તથા મોર્ટાલિટી માટેનું એક મેજર કોઝ ગણવામા આવે છે.
  
• ડાયરિયલ ડિસીઝ ના લગભગ 11.67 મિલિયન કેસ છે જે ભારતમાં ખરાબ પર્યાવરણીય પરિસ્થિતિઓ ને કારણે થતા રહે છે.
  
• 2013 માં, 11 મહિનાથી ઓછી ઉંમરના 100,000 થી વધુ બાળકો ડાયરિયા ના કારણે મૃત્યુ પામ્યા હતા.
  
• ન્યુમોનિયા પછી ડાયરિયા એ વિશ્વભરમાં નાના બાળકો નો બીજો મુખ્ય કિલર ડિસીઝ છે.
  
• ભારતમાં ડાયરિયલ ડિસીઝ ની સૌથી વધુ સંખ્યા ગણાય છે. ડાયરિયા એ પ્રિવેન્ટ કરી શકાય તેવું અને ટ્રીટમેન્ટ થય શકે તેવો ડિસીઝ છે.
• તે પાંચ વર્ષથી ઓછી ઉંમરના બાળકો માં માલન્યુટ્રીશન નું મુખ્ય કારણ પણ છે.
  બાળકો નુ દર વર્ષ દરમિયાન 2.3 મિલિયનથી વધુ મૃત્યુ થાય છે જેમાંથી 334,000 બાળકો ડાયરિયા ના રોગો ને કારણે ડેથ થાય છે.

(e) એક્યુટ રેસ્પીરેટરી ડીસીઝ:

• એક્યુટ રેસ્પીરેટરી ડીસીઝ એ ઇન્ડિયા મા પાંચ વર્ષથી નાની એજ ના ચાઇલ્ડ માં મોરબીડીટી થી તથા મોર્ટાલિટી માટેનું એક મેજર કોઝ છે.
• 2014 દરમિયાન, 34.81 મિલીયન એક્યુટ રેસ્પીરેટરી ડિસીઝ ના એપિસોડ 2,932 જેટલા ડેથ સાથે નોંધાયા હતા.

( f) ફાઇલેરિયા:

• ભારતમાં 16 રાજ્યો અને પાંચ કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો ના લગભગ 255 જિલ્લાઓ માં ફાઇલેરિયા એન્ડેમીક છે. લગભગ 630 મિલિયન વસ્તી રિસ્ક માં છે. LF( લીમ્ફેટીક ફાઇલેરીયાસીસ) ના એલીમીનેશન ને એચિવ કરવા માટે, GOI (ગવર્મેન્ટ ઓફ ઇન્ડિયા)એ ઘર- આધારિત ફુટ કેર અને હાઇડ્રોસેલ ઓપરેશન્સ ને વધારવા તે ઉપરાંત, ડાયથિલકાર્બામાઝિન સાઇટ્રેટ ગોળીઓ ના એન્યુઅલ સિંગલ રિકમન્ડેડ કરેલ ડોઝ સાથે નેશનવાઇડએન્યુલ માસ ડ્રગ એડમિનિસ્ટ્રેશન (MDA) શરૂ કર્યું છે.
• નેશનલ ફિલેરિયલ કંટ્રોલ પ્રોગ્રામ 1955માં શરૂ કરવામાં આવ્યો .

( G )HIV/AIDS:

• HIV( હ્યુમન ઇમ્યુનો ડેફીસીયન્સી વાયરસ)/AIDS( એક્વાયર્ડ ઇમ્યુનો ડેફીનસી સિન્ડ્રોમ.
• AIDS( એક્વાયર્ડ ઇમ્યુનો ડેફીનસી સિન્ડ્રોમ એ ઇન્ફેક્ટેડ બ્લડ સિમેન(વજાઇનલ ફ્લુઇડ) ના કોન્ટેક માં આવવાના કારણે થાય છે.
• ઇન્ડિયન મિનિસ્ટ્રી ઓફ હેલ્થ એન્ડ ફેમીલીવેલફેર એ એવું એસ્ટીમેટ કરેલું હતું કે 2011માં કે એડલ્ટ લોકો (15-49 વર્ષ)માં HIVનો વ્યાપ 0.27% છે, જ્યારે HIV સાથે જીવતા વ્યક્તિઓની સંખ્યા 420,88,642 છે, નવા HIV સંક્રમણ ધરાવતા પુખ્તોની સંખ્યા 1,16,456 અને વાર્ષિક સંખ્યા છે.

( h)STD/ STI:

• દરરોજ 1 મિલિયનથી વધુ લોકો ને સેક્સ્યુઅલી ટ્રાન્સમિટેડ ઇન્ફેક્શન થાય છે. દર વર્ષે લગભગ 550 મિલિયન લોકો STIs- ક્લેમીડિયા,ગોનોરિયા, સિફિલિસ અને ટ્રાઇકોમોનિઆસિસ માંથી બીમાર પડે છે.
• 530 મિલિયનથી વધુ લોકોને જીનાઇટલ હર્પીસ છે. 290 મિલિયનથી વધુ મહિલાઓ ને હ્યુમન પેપિલોમા વાયરસ ઇન્ફેક્શન છે.મોટાભાગના STI ઇન્ફેક્શન એ સિમ્ટોમ્સ વિના જ પ્રેઝન્ટ હોય છે. આ સેક્સ્યુઅલી ટ્રાન્સમિટેડ ઇન્ફેક્શન એ મધર માંથી ચાઇલ્ડ માં પ્લેસેન્ટા દ્વારા અથવા તો બેબી ના ડીલેવરી સમયે ટ્રાન્સમિટ થઇ શકે છે.

2) નોન કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ:

• નોન કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ એ એવા ડિસીઝ છે જે ઇન્ફેક્શન અથવા અન્ય લોકો દ્વારા ફેલાતા નથી, પરંતુ સામાન્ય રીતે અનહેલ્થી બિહેવ્યર ના કારણે થાય છે. તેઓ વિશ્વભરમાં મૃત્યુ નું મુખ્ય કારણ છે અને ખાસ કરીને લો અને મિડલ ઇન્કમ ધરાવતા દેશોમાં હેલ્થ અને વિકાસ માટે મોટો ખતરો રજૂ કરે છે.

• નોન કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ માં સ્પેશ્યલી
• કાર્ડિયોવેસ્ક્યુલર ડિસીઝ,
• હાયપરટેન્શન,
• કેન્સર,
• ડાયાબિટીસ મેલીટસ,
• મેન્ટલ ડિસઓર્ડર,
• ટોબેકો કન્ઝપ્શન,
• આલ્કોહોલિઝમ,
• એક્સિડન્સ,
• ક્રોનીક લન્ગ્સ ડિસીઝ,
• કેટ્રેક,તથા
• સ્ટ્રોક જેવા ડીસીઝ નું ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.

( a ) કાર્ડીઓ વાસ્ક્યુલર ડિસીઝ:

• ઇસ્ચેમીક હાર્ટ ડીઝીઝ એ ડેથ થવા માટેનું એક મેઇન કોઝ છે જે સામાન્ય રિતે ઇકોનોમીકલી રીતે વિકસિત દેશો અને વિકાસશીલ દેશોમાં ઝડપથી વધી રહ્યા છે તે વર્ષ 2015 સુધીમાં ભારતમાં ડેથ થવા માટેનુ એકમાત્ર સૌથી મહત્વપૂર્ણ કોઝ છે એવુ એસ્ટીમેશન કરવામા આવેલુ છે.
• WHO અનુસાર, 2005 માં અંદાજિત 17 મિલિયન લોકો હાર્ટ સંબંધી ડિસીઝ થી ડેથ થયા હતા, જે વૈશ્વિક મૃત્યુ ના 30% ની સરખામણીમાં હતા. અને તેમાંથી લગભગ 80% ડેથ ભારત જેવા લો અને મિડલ ઇન્કમ ધરાવતા દેશોમાં થયા છે. વર્લ્ડ હેલ્થ ફેડરેશન મુજબ ભારતમાં 35% કાર્ડિયોવાસ્ક્યુલર રોગો 35-64 વર્ષની એજ વચ્ચે થાય છે.

( b ) કેન્સર:

• કેન્સર એ ઇન્ડિયામાં એક ઇમ્પોર્ટન્ટ હેલ્થ પ્રોબ્લેમ બની ગયું છે.
• દર વર્ષે આશરે7-9 લાખ અંદાજિત કેસ થાય છે એવો અંદાજ છે કે દેશમાં કેન્સરના 25 લાખ કેસ છે. તેમાથી ટોટલ કેન્સર ના કેસીસ માથી હાફ નંબર મા કેન્સર એ મેલ માં તમાકુના સેવનથી સંબંધિત છે અને 20% તમાકુ સંબંધિત કેસો ફિમેલ મા છે.
• દર વર્ષે લગભગ 1 મિલિયન તમાકુ રિલેટેડ ડેથ થાય છે.
  વિકાસશીલ દેશોમાં અંદાજે 50% મૃત્યુ કેન્સરને કારણે થાય છે. સ્ત્રીઓમાં બ્રેસ્ટ કેન્સર-20.01, સર્વાઇકલ કેન્સર-14.42 અને ઓવેરિયન કેન્સર-5.6 નોંધવામાં આવ્યા હતા.
  
• હાલમાં ભારતમાં તેના રુરલ વિસ્તારો માં તમાકુ ચ્યુવિંગ ના પરિણામે વિશ્વમાં ઓરલ કેન્સર ના કેસ વધુ જોવા મળે છે.

( c) ડાયાબિટીસ મલાઇટસ:

• ડાયાબિટીસ, ખાસ કરીને ટાઇપ 2 ડાયાબિટીસ ના હાઇ પ્રિવેલેન્સ ને કારણે ભારતને ઘણીવાર “વિશ્વની ડાયાબિટીસ કેપિટલ” તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. જીનેટીક પ્રિડીસ્પોઝીસન (વલણ), અર્બનાઇઝેશન અને ડાયટરી ચેન્જીસ ના કારણે ડાયાબીટીસ ના રેટ ઇન્ક્રીઝ થાય છે.
• 2011 માં, એવુ એસ્ટીમેશન હતુ કે 62.4 મિલિયન લોકો એ ડાયાબિટીસ મલાઇટસ થી અફેક્ટેડ છે અને માત્ર 1 વર્ષમાં લગભગ 2 મિલિયનનો વધારો થયો છે.
  
• ભારતમાં, 77.2 મિલિયન લોકો પ્રિ’ ડાયાબિટીસથી હોવાનો અંદાજ છે.
  20 થી 79 વર્ષના તેમના સૌથી વધુ પ્રોડક્ટીવ વર્ષો માં લગભગ 44 લાખ ઇન્ડિયન્સ એ જાણતા નથી કે તેઓને ડાયાબિટીસ છે. 2011 માં ડાયાબિટીસ ના, ભારતમાં લગભગ 10 લાખ લોકો માર્યા ગયા.
  
• ભારતની રુરલ વસ્તી એ ડાયાબિટીસ (34 મિલિયન)થી વધુ અસર થઇ છે, જ્યારે શહેરી વસ્તી (28 મિલિયન) ડાયાબિટીસ મેલીટસ થી અફેક્ટ થય છે. ચીન પછી ભારત બીજા ક્રમે છે.

( d ) મેન્ટલ ડિસઓર્ડર:

• મેન્ટલ ડિસઓર્ડર એ ગ્લોબલી ડિસીઝ ના બર્ડન માં 13% હિસ્સો ધરાવે છે. નેશનલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ મેન્ટલ હેલ્થ (NIMH) ના અનુસાર સ્કિઝોફ્રેનિઆ નો પ્રિવેલેન્સ રેટ એ ભારતમાં કુલ વસ્તીના 1.1% ગણાય છે જ્યારે ટોટલ પોપ્યુલેશન મા ઓવર ઓલ લાઇફ ટાઇમ મેન્ટલ ડીસઓર્ડર નો રેટ એ 10-12% જેટલો છે.

( e ) ટોબેકો કન્ઝર્પ્શન:

• નેશનલ ફેમિલી હેલ્થ સર્વે-3 મુજબ, 15-49 વર્ષ ની એજ ના મેલ અને ફિમેલ માં સ્મોકિંગ નું પ્રમાણ અનુક્રમે 32.7% અને 1.4% હતું.
• યુવાનોમાં 40% મેલ અને 5% ફિમેલ તમાકુનો ઉપયોગ કરે છે.
  19% મેલ એ સિગારેટ અથવા બીડી પીતા હોવાનું અને 30% પાન રસાલા, ગુટખા અથવા અન્ય તમાકુ ના વપરાશ થાય છે.
  કોઇપણ સ્વરૂપમાં તમાકુનું સેવન કેન્સર નું મુખ્ય કારણ છે, ખાસ કરીને તમાકુ ચાવતા લોકોમાં મોઢાનું કેન્સર જોવા મળે છે.

( f ) આલ્કો હોલિઝમ:

• ભારતમાં આલ્કોહોલ ને ઇન્ટેક કરવાની પેટર્ન જીયોગ્રાફીકલ એરિયા સાથે બદલાય છે. પંજાબ, આંધ્રપ્રદેશ, ગોવા અને ઉત્તર- પૂર્વીય રાજ્યોમાં સૌથી વધુ ઇન્સિડેન્સ છે જ્યાં દેશના બાકીના ભાગો કરતા મેલ મા આલ્કોહોલ ઇન્ટેક કરવાનું પ્રમાણ વધારે છે. અરુણાચલ પ્રદેશ, આસામ અને સિક્કિમમાં ફિમેલ ની આલ્કોહોલ ઇન્ટેક કરવાની સંખ્યા વધુ છે. 2005માં અંદાજિત દારૂના ગ્રાહકો 62.5 મિલિયન હતા અને તેમાંથી ભારતમાં 10.6 મિલિયન દારૂ ના વ્યસની છે.

( G ) એકસીડન્ટ:

• WHO મુજબ, ભારતમાં માર્ગ એકસીડન્ટ 1.32 લાખ (2010માં) થી વધીને 1.43 લાખ (2011માં) થઇ ગયા છે.
• 1990-2000 દરમિયાન એક્સિડન્ટ ને કારણે ડેથ ની સંખ્યા 47% હતી જેમાંથી 93% અનનેચરલ કોઝ ના કારણોસર, 7% નેચરલ કોઝ ના કારણે હતી.
• 14 વર્ષથી ઓછી વયના જૂથમાં અકસ્માતો ને કારણે મૃત્યુદર 8.2% હતો; 15-44 વર્ષ 62%, 45-59 વર્ષ 20% અને 60 વર્ષથી વધુ વય જૂથ 9.2% હતા.

( h) ક્રોનિક લંગ્સ ડિસીઝ:

• ક્રોનિક લંગ્સ ડિસીઝ મા ક્રોનિક ઓબ્સ્ટ્રક્ટિવ પલ્મોનરી ડિસીઝ (COPD) અને અસ્થમા જેવી સ્થિતિઓ પ્રચલિત છે, જે એર પોલ્યુસન અને તમાકુના ઉપયોગથી ઇન્ક્રીઝ થાય છે.

(I) કેટ્રેક:

• ભારતમાં, 12 મિલિયનથી વધુ લોકો બ્લાઇન્ડ છે. 19.70% કેસોમાં રીફ્રેકટી એરર છે. ઇન્ટ્રાઓક્યુલર લેન્સ (IOL) ઇમ્પ્લાન્ટેશન સાથે કેટ્રેક ની સર્જરી માં નોંધપાત્ર પ્રમાણમાં વધારો થયો છે જે 1994માં 5% કરતા ઓછો હતો જે 2011-12માં 95% થયો છે.

( j) સ્ટ્રોક્સ:

• ભારતમાં કોરોનરી હાર્ટ ડિસીઝ અને સ્ટ્રોક માં વધારો મુખ્યત્વે રુરલ કમ્યુનીટી કરતાં અર્બન કમ્યુનીટી માં વધુ જોવા મળે છે. કાર્ડિયોવાસ્ક્યુલર ડિસીઝ મુખ્યત્વે હાર્ટ ના ડિસીઝ અને સ્ટ્રોક 17.5 મિલિયન વ્યક્તિઓમાં મૃત્યુનું કારણ હતું.
• હાર્ટ ડિસીઝ પછી, દર વર્ષે 5.8 મિલિયન ફેટલ કેસ સાથે સ્ટ્રોક ડેથ નું બીજું મુખ્ય કારણ છે, જેમાંથી 40% 70 વર્ષથી ઓછી ઉંમરના લોકો છે. આશરે 12% સ્ટ્રોક 40 વર્ષથી ઓછી એજ ની વસ્તીમાં થાય છે. ભારતમાં છેલ્લા કેટલાક દાયકાઓમાં સ્ટ્રોકના કેસોની સંખ્યામાં 17.5%નો વધારો થયો છે.

3) ન્યુટ્રીશનલ પ્રોબ્લેમ:

• ઇન્ડિયા ની અંદર જોવા મળતા મેજર ન્યુટ્રીશનલ પ્રોબ્લેમ મા,
• PEM( પ્રોટીન એનર્જી માલન્યુટ્રીશન),
  ન્યુટ્રીશનલ એનિમિયા,
  નો બર્થ વેઇટ બેબીસ,
  ઝેરોપ્થેલમીયા( ન્યુટ્રીશનલ બ્લાઇન્ડનેસ),
  આયોડીન ડેફિશન્સી ડિસઓર્ડર ,
  લેથરિઝમ,
  ફ્લુરોસીસ નું ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.

a)PEM( પ્રોટીન એનર્જી માલન્યુટ્રીશન):

• પ્રોટીન એનર્જી માલ ન્યુટ્રીશન એ પ્રોટીન અને કેલરીની ડેફિશશન્સી ના લીધે જોવા મળતા પ્રોબ્લેમ છે અને તે ફૂડના ઓછા પ્રમાણમાં કન્ઝપ્શન કરવાના કારણે જોવા મળે છે.
• પ્રોટીન એનર્જી માલ ન્યુટ્રીશનના સામાન્ય રીતે બે ટાઇપ પડે છે.

1) ક્વાસિયોરકોર જે પ્રોટીનની ડેફીસીયન્સી ના લીધે જોવા મળે છે.

2) મરાસ્મ છે કેલરીના ડેફિશયન્સી ના લીધે જોવા મળે છે.

• આમ પ્રોટીન તથા કેલરી ની ડેફિશન્સી ના કારણે ચાઇલ્ડ નો વેઇટ એ તેના એજ ના પ્રમાણમા ઓછો જોવા મળે છે.
• પ્રોટીન એનર્જી માલ ન્યુટ્રીશન ઇનસફિશિયન્ટ ફૂડ અથવા ફૂડ ગેપ થી થાય છે.
• આ પ્રોબ્લેમ એ ઇન્ડિયા ના દરેક સ્ટેટમાં જોવા મળે છે.
• પરંતુ ન્યુટ્રીશનલ મરાસ્મસ એ ક્વાસિયોરકોર કરતાં વધારે પ્રમાણમાં જોવા મળે છે.

(b) ન્યુટ્રિશનલ એનિમિયા:

• ન્યુટ્રીશનલ એનિમિયા એ સામાન્ય રીતે ઇનએડિક્યુએટ ન્યુટ્રિશિયસ ડાયટ લેવાના કારણે જોવા મળે છે.
• સામાન્ય રીતે વિટામીન B12 ની ડેફીશયન્સી ના લીધે 60 થી 80% વુમન ને એનિમિયા ની કન્ડિશન જોવા મળે છે.
• એડલ્ટન્ટ ગર્લ્સ વધારે પ્રમાણમાં જોવા મળે છે.

( c) લો બર્થ વેઇટ બેબીસ:

• લો બર્થ વેઇટ બેબીસ એ સામાન્ય રીતે ડેવલોપિંગ કન્ટ્રીઝમાં વધારે પ્રમાણમાં જોવા મળે છે કે જેમાં બેબી નો વેઇટ એ બર્થ સમયે 2.5 kg કરતાં ઓછો જોવા મળે છે અને તેના મેઇન કોઝ તરીકે મેટરનલ માલન્યુટ્રિશન અથવા એનિમિયા ની કન્ડિશન હોય છે.

( d ) ઝેરોપ્થેલ્મીયા:

• ઝેરોપ્થેલ્મીયા મીન્સ ડ્રાઇ આઇસ આ એક એવી મેડિકલ કન્ડિશન છે કે જેમાં આઇસ માં ટીયર નું પ્રોડક્શન થતું નથી આ કન્ડિશન એ સામાન્ય રીતે વિટામીન એ ( Av) ની ડેફિશિયન્સી ના લીધે જોવા મળે છે અને મુખ્યત્વે આ કન્ડિશન 1 થી 3 વર્ષથી નીચેના ચિલ્ડ્રનમાં જોવા મળે છે.

(e) આયોડિન ડેફિશન્સી ડિસઓર્ડર:

• આયોડિનની ડેફિશન્સી ના લીધે ગોઇટર થાય છે જેમાં થાઇરોઇડ ગ્લેન્ડ નું એન્લાર્જમેન્ટ થાય છે કે જેને નેકમાં આવેલી હોય છે. ઇન્ડિયામાં 71 મિલિયન પીપલ્સ એ ગોઇટર થી અફેક્ટેડ થયેલા છે.

( f )લેથરિઝમ:

• લેથરિઝમ એ ખાસ પ્રકારની દાળના કારણે થાય છે. જેમાં ખાસ કરીને મશૂર ની કેસરી દાળ( Lathyrus sativus) થી આ પ્રકારની પ્રોબ્લેમ જોવા મળે છે. જેમાં વિકનેસ, મસ્ક્યુલર સ્પાઝમ, વિકનેસ અને પેરાપ્લેજીયા જોવા મળે છે. ઇન્ડિયામાં આ પ્રોબ્લેમ ખાસ કરીને મધ્યપ્રદેશ, ઝારખંડ અને બિહાર જેવા સ્ટેટમાં જોવા મળે છે.

( h) ફ્લુરોસીસ:

• ફ્લુરોસીસ એ ડ્રિંકિંગ વોટરમાં વધારે પડતા ફ્લોરાઇડના પ્રમાણને લીધે થાય છે ફ્લુરોસીસ પણ ઇન્ડિયા નો એક મેજર હેલ્થ પ્રોબ્લેમ છે ઇન્ડિયામાં તમિલનાડુ ,આંધ્ર પ્રદેશ પંજાબ ,બિહાર , રાજસ્થાન, કેરેલા ઝારખંડ માં જોવા મળે છે.

4) એન્વાયરમેન્ટલ પ્રોબ્લમ:

એન્વાયરમેન્ટલ પ્રોબ્લેમ એ મુખ્યત્વે બે કારણના લીધે જોવા મળે છે.

( I ) લેક ઓફ સેફ ડ્રિંકિંગ વોટર,
( II ) ઇમપ્રોપર સેનિટેશન મેથડ ફોર એક્સક્રીટા ડિસ્પોઝલ

• આ બે કારણોના લીધે મેઇન્લી સોઇલ (માટી)પોલ્યુશન તથા વોટર પોલ્યુશન જોવા મળે છે.
• હાલમાં સેફ વોટર એ અર્બન એરિયામાં 95% જ્યારે રૂરલ એરિયામાં 79 % જોવા મળે છે.
• તથા એક્સક્રીટા ડિસ્પોઝલ માટેની ફેસેલિટીઝ એ અર્બન એરિયામાં 61 % જ્યારે રુરલ એરિયામાં માત્ર 15% જ જોવા મળે છે જેના લીધે સોઇલ પોલ્યુશન થાય છે.
• આ સિવાય અર્બન એરિયામાં વાહનના ધુમાડા, ફેક્ટરી માંથી નીકળતા વેસ્ટ પ્રોડક્ટ ના અયોગ્ય નિકાલને કારણે એન્વાયરમેન્ટલ પોલ્યુશન જોવા મળે છે જે પીપલ ની હેલ્થને અફેક્ટ કરે છે.

5) મેડિકલ કેર પ્રોબ્લમ:

• વિલેજ એરિયા કરતા અર્બન એરિયામાં મેડિકલ કેર ડેવલોપ થયેલી જોવા મળે છે.
• અર્બન એરિયામાં હોસ્પિટલમાં ઓવરકાઉડિંગ ના કારણે,ઇનએડિક્યુએટ સ્ટાફ તથા ડ્રગ્સ અને મેડિસિન એ એડિક્યુએટ અમાઉન્ટ મા ન હોવાના કારણે પણ પીપલ ના હેલ્થને અફેક્ટ કરે છે.
• જ્યારે રૂરલ એરિયામાં 80% જેટલી વસ્તી એ ઇન્ડિજીએસ સિસ્ટમ ઓફ મેડિસિન પર બીલીવ કરે છે સાથે સાથે ઇનએડીક્યુએટ પ્રમાણમાં હેલ્થ રિસોર્સ હોવાના કારણે પીપલ્સના હેલ્થને અફેક્ટ કરે છે.
  
• અર્બન તથા રૂરલ એરિયામાં હેલ્થ કેર સર્વિસીસ નું પ્રોપરલી ડિસ્ટ્રિબ્યુશન ન હોવું તે પણ પીપલની હેલ્થને અફેક્ટ કરે છે.
• પૂરતા પ્રમાણમાં મેનપાવર, મટીરીયલ, મની, ના અભાવને કારણે તથા વિલેજ માં અપૂરતી હેલ્થ સર્વિસીસ ને કારણે હેલ્થ પ્રોબ્લેમ ક્રિએટ થાય છે જેના લીધે મોરબીટી તથા મોર્ટાલિટી જોવા મળે છે.

6) પોપ્યુલેશન પ્રોબ્લેમ:

આમ, નેસનમા આ પ્રમાણે હેલ્થ પ્રોબ્લેમ જોવા મળે છે

પોપ્યુલેશન પ્રોબ્લેમ એ ઇન્ડિયા નું એક બિગેસ્ટ હેલ્થ પ્રોબ્લેમ છે જે ડેવલપમેન્ટ માટેના ઘણા બધા આસ્પેક્ટ પર અફેક્ટ કરે છે જેમાં, એમ્પ્લોયમેન્ટ, એજ્યુકેશન, હાઉસિંગ, હેલ્થ કેર સેનિટેશન તથા એન્વાયરમેન્ટ.

ચાઇના પછી ઇન્ડિયા એ બીજા નંબર પર પોપ્યુલેશન મા આવે છે.

લોકો વધારે ફેસિલિટીસ મેળવવા માટે રૂરલ માંથી અર્બન એરિયામાં માઇગ્રેશન થાય છે જેના લીધે અર્બન એરિયામાં વસ્તી ગીચતા ઇન્ક્રીઝ થાય છે.

b) Write functions of UNICEF. યુનિસેફ ના કાર્યો લખો.

1.child health
‌યુનિસેફ એ ઘણા દેશોમાં વેક્સિન પ્રોડક્શન માટે સહાય પૂરી પાડે છે
‌યુનિસેફ એ વિલેજમાં રહેતા લોકોની ક્વોલિટી ઓફ લાઈફને ઈમ્પ્રુવ કરવા માટે પીવાનું પાણી અને ઘરગથ્થુ ઉપયોગમાં સેફ વોટર મળે તેના માટે એન્વાયરમેન્ટલ સેનીટેશન પ્રોગ્રામમાં હેલ્પ કરે છે.
‌હાલમાં માતા અને બાળકને પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર મળી રહે તેના પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવે છે. જેમાં ઇમ્યુનાઈઝેશન ઇન ફંડ એન્ડ યંગ ચીલીકેર ફેમિલી પ્લાનિંગ ના ફેમિલી હેલ્થના સેફ વોટર એન્ડ સેનિટેશનનો સમાવેશ થાય છે.

2. Child nutrition
   યુનિસે ન્યુટ્રીશનને ઇમ્પ્રો કરવા માટે હાઈ પ્રાયોરિટી આપે છે જૂની સેફ એ 1950 માં ઓછા ખર્ચે પ્રોટીન યુક્ત ખોરાકના મિશ્રણ ના વિકાસ સાથે બાળ આહારને પૂરક બનાવીને પોષણમાં પ્રથમવાર મદદ કરી છે.
   FAO ના સહયોગથી યુનિસે સામુદાયિક વિકાસ, કૃષિ વિસ્તરણ, શાળા અને આરોગ્ય સેવાઓ જેવી ચેનલો દ્વારા એપ્લાય ન્યૂટ્રેશનલ પ્રોગ્રામમાં સહાયતા કરવાનું શરૂ કર્યું, જેથી કરીને ગ્રામીણ વિસ્તારને વધુ સારા બાળ પોષણ માટે જરૂરી ખોરાકનો વિકાસ કરવા અને ખાવા માટે પ્રોત્સાહન અને મદદ કરી શકાય.
   યુનિસેફ ભારતના વિવિધ ભાગોમાં આધુનિક ડેરી પ્લાન માટે સાધનો પણ પૂરા પાડે છે
3. ફેમિલી એન્ડ ચાઈલ્ડ વેલફેર
   યુનિસેફનો મેન હેતુ ઘરની અંદર અને ઘરની બહાર ચિલ્ડ્રનની કેરને ઈમ્પ્રુવ કરવાનો છે જે પેરેન્ટ્સ એજ્યુકેશન ડે કેર સેન્ટર ,ચાઈલ્ડ વેલફેર એન્ડ યુથ એજન્સી એન્ડ વુમેન્સ ક્લબ દ્વારા કરવામાં આવે છે
   આ પ્રોગ્રામ હેલ્થ ,ન્યુટ્રીશન એજ્યુકેશન એન્ડ હોમ ઈકોનોમિક્સ ના વિસ્તરણ ના ભાગરૂપે હાથ ધરવામાં આવે છે
4. એજ્યુકેશન યુનિસેફ એ યુનેસ્કોના સહયોગથી આરોગ્ય અને સ્વચ્છતા કામદારો શિક્ષક સહિતના બધા જ પર્સનની તાલીમ માટેનો ફંડપૂરો પાડે છે યુનિવર્સલ ઇમ્યુનાઈઝેશન ઈઝ બેસ્ટ પ્રિવેન્શન તે સૂત્ર પર ભાર મૂકે છે યુનિસેફ એ ટેકનિકલ સપ્લાય, ઇક્વિપમેન્ટ, ટેક્સ બુક માટેના પેપર, હેલ્થ ક્લિનિક ની મેડિસિન અને વિલેજમાં શુદ્ધ વોટર સપ્લાય માટે પાઇપ પણ પૂરા પાડે છે
   તે સરકારને માતા અને બાળ આરોગ્ય પોષણ સ્વચ્છ પાણી અને સ્વચ્છતા ના ક્ષેત્રોમાં સમુદાય આધારિત સેવાઓનું આયોજન વિકાસ વિસ્તરણ કરવામાં મદદ કરે છે
   તે નેચરલ ડિઝાસ્ટર માં બે વ્યક્તિઓ વચ્ચેના ઝઘડામાં અને એપિડેમિક ડીસીઝ માં મધર અને બાળકની હેલ્પ કરે છે
   તે ટીબી મેલેરિયા આંખના રોગો અને પ્રિવેન્ટ કરવા માટેના પ્રયત્નો કરે છે
   યુનિસેફ એ બાળકો માટેના વિવિધ કાર્યો અને બાળકના અધિકારો પરના સંમેલનને સમર્થન આપે છે અને તેના અમલીકરણમાં મદદ કરે છે
   યુનિસેફ એ બાળકોના સર્વાયવલમાં રક્ષણ અને વિકાસમાં મદદ કરતા કાર્યક્રમોને આવરી લે છે જેમ કે ઇમ્યુનાઈઝેશન ,ન્યુટ્રેશનલ હેબિટ ,ગ્રોથ મોનિટરિંગ ,હોમ બેસ્ટ મેનેજમેન્ટ, ડ્રીન્કિંગ વોટર, એન્વાયરમેન્ટ, ફીટીંગ પ્રેક્ટિસ ,સેનિટેશન એન્ડ એજ્યુકેશન ઓફ ગર્લ્સ વગેરે

OR

a) Write down the role of community health nurse in school health services. સ્કૂલ હેલ્થ સર્વિસીસમાં કમ્યુનીટી હેલ્થ નર્સની ભૂમિકા લખો.

આરોગ્ય નર્સનો શાળા આરોગ્ય કાર્યક્રમમાં મહત્વપૂર્ણ રોલ છે.તેઓ શાળા વિદ્યાર્થીઓની આરોગ્ય સેવાઓ અને કલ્યાણ માટે જવાબદાર હોય છે. તેમની મુખ્ય જવાબદારીઓ નીચે મુજબ છે:

1. આરોગ્ય તપાસ અને મોનિટરિંગ:
   શાળામાં નર્સ દ્વારા વિદ્યાર્થીઓનું આરોગ્ય નિરીક્ષણ કરવામાં આવે છે, જેમ કે લેન્થ, વેઇટ , વિઝન એન્ડ યરીંગ સિસ્ટમની તપાસ, અને આવશ્યકતા મુજબ ઉપચાર આપવામાં આવે છે
2. બિમારી અને તેનું નિવારણ:
   નર્સ આરોગ્ય સમસ્યાઓ વિશે શિક્ષણ આપે છે અને હેલ્થ એડુકેશન સેશન યોજે છે, જેમ કે સ્વચ્છતા, હમણાંની બીમારીઓ, અને ડીસીઝ નું પ્રિવેન્શન
3. એમર્જન્સી સારવાર:
   વિદ્યાર્થીઓને ઈજાઓ કે તાત્કાલિક આરોગ્ય સમસ્યાઓના સમયે તરત સારવાર ઉપલબ્ધ કરાવવી.
4. માનસિક સ્વાસ્થ્ય :
   નર્સ વિદ્યાર્થીઓની માનસિક સ્થિતિને તપાસ કરે છે તેના રિલેટેડ પ્રોબ્લેમ માં સહાય આપે છે વિશે જેમ ડિપ્રેશન એન્ઝાઈટી અન્ય પ્રોબ્લેમ
5. માર્ગદર્શન:
   વિદ્યાર્થીઓને આરોગ્ય સંબંધિત પ્રશ્નો અને બાબતો પર માર્ગદર્શન આપવું અને તેમના માટે ઉપલબ્ધ સેવાઓ વિશે જાણકારી પ્રદાન કરવી.. જ્ઞાતિવિહિન આરોગ્ય પ્રોગ્રામ: નર્સ તેમના શાળા માટે આરોગ્ય સમૂહોને વિકસાવવાનું, જેમ કે સ્કૂલ સ્ક્રીનિંગ, ન્યૂટ્રિશન, અને શ્રેષ્ઠ આરોગ્ય નિયમો અંગે કામ કરે છે.

આ રીતે, સમુદાય આરોગ્ય નર્સ શાળાઓમાં શારીરિક, માનસિક અને સામાજિક સ્વાસ્થ્ય માટે અત્યંત મહત્વપૂર્ણ સેવા પૂરી પાડે છે.
સમુદાય આરોગ્ય નર્સ શાળા આરોગ્ય કાર્યક્રમમાં વધુ વ્યાપક અને મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા બજાવે છે. તેઓ વિદ્યાર્થીઓ, શિક્ષકો અને પરિવારજનો માટે આરોગ્ય સેવાઓ પ્રદાન કરે છે અને સ્વસ્થ પ્રચાર કરે છે.

1. વિદ્યાર્થીઓ માટે આરોગ્ય શિક્ષણ અને પ્રચાર:
   નર્સ વિદ્યાર્થીઓને શારીરિક સ્વાસ્થ્ય, પોષણ, સ્વચ્છતા, સાવચેતી અને દૈનિક જીવનશૈલી પર શિક્ષણ આપે છે.
   બીમારીઓ અને રોગચાળાઓથી બચવા માટે માર્ગદર્શન આપે છે, જેમ કે સ્વચ્છતા, આરોગ્યપ્રદ આહાર, વ્યાયામ, અને મનોવિજ્ઞાનિક સારું સ્વાસ્થ્ય.
   એડિક્શન જેવા મુદ્દાઓ પર માર્ગદર્શન પૂરો પાડે છે.
2. વૈદિક નિરીક્ષણ અને મેડિકલ મોનિટરિંગ:
   નર્સ શાળામાં નિયમિત આરોગ્ય સ્ક્રીનિંગ કરે છે, જેમ કે આઈ ઈયર અને માઉથની સમસ્યાઓ માટે સ્કેન કરે છે
   ડિપ્રેશન અને માનસિક સ્વાસ્થ્યની સમસ્યાઓ પર નજર રાખી, જરૂરી સામાજિક અને વ્યાવસાયિક માર્ગદર્શન આપે છે.
3. માયક્રોપ્લાનિંગ અને જાહેર આરોગ્ય:
   શાળાઓમાં હેલ્થ પ્રોગ્રામનું આયોજન કરી ડીસીસ સામે પ્રતિકાર માટેનું પ્લાનિંગ કરે છે હેલ્થ કેર માં હેલ્પ માટે શિક્ષક અને માતા-પિતાને તાલીમ આપે છે જેથી તેઓ બાળકના આરોગ્ય પર મોનિટરિંગ કરી શકે
   4.પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર એન્ડ ઇમરજન્સી સારવાર
   નર્સ સ્કૂલમાં કોઈ તાત્કાલિક મેડિકલ ઇમરજન્સી સમયે શરૂઆતની સારવાર પૂરી પાડે છે, જેમ કે એક્સિડેન્ટલ ઇન્જરી સિવ્યર બ્લીડિંગ, , કેન્સર સંબંધિત પ્રાથમિક નિદાન વગેરે.
   નર્સ ઘાયલ વિદ્યાર્થીઓ માટે યોગ્ય તબીબી સંસ્થાઓમાં મોકલવા માટે એક્ટિવ હોય છે.
4. રેકોર્ડિંગ એન્ડ રિપોર્ટિંગ
   નર્સ આરોગ્ય રેકોર્ડ જાળવી રાખે છે, જેમાં વિદ્યાર્થીઓના પ્રાથમિક આરોગ્યનો ડેટા, રોગના હિસ્ટ્રી અને સારવારનો રેકોર્ડ હોય છે.
   આ ડેટા આરોગ્ય સેવાને સુવિધાવપૂર્ણ બનાવવા માટે મહત્વપૂર્ણ છે.
5. આરોગ્ય પ્રોત્સાહન અને આરોગ્યને લગતા પ્રોજેક્ટ્સ:
   શાળાઓમાં આરોગ્ય સંબંધિત કાર્યક્રમો ચલાવવા માટે નર્સ પ્રેરણા આપે છે, જેમ કે “લોક તંદુરસ્ત જીવન માટે પ્રવૃત્તિ”, “સ્વચ્છતા અને સલામતી અભિયાન”, “પોષણ માટે અભિયાનો”, વગેરે.
   તેઓ વિદ્યાર્થીઓને આરોગ્ય માટે સજાગ કરે છે અને તેમના પર્યાવરણમાં આરોગ્યની રીતે રહી શકે તે માટે ચિંતાઓ અને વ્યવસ્થાઓ પ્રેરિત કરે છે
   આ રીતે, સમુદાય આરોગ્ય નર્સનો શાળા આરોગ્ય કાર્યક્રમમાં કામ કરવું એ વિદ્યાર્થીની શારીરિક, માનસિક, અને સામાજિક સાવચેતી માટે ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે.

b) Draw the health organization chart at state level – રાજય સ્તરે આરોગ્ય સંસ્થાનો ચાર્ટ દોરો.

સ્ટેટમાં સ્ટેટ મિનિસ્ટર ઓફ હેલ્થ તે હેલ્થ એન્ડ ફેમિલી વેલફેર ડિપાર્ટમેન્ટના હેડ હોય છે અને હેલ્થ સેક્રેટરી અને કમિશન ઓફ હેલ્થ અને જુદા જુદા ડાયરેક્ટર તેના અંડર માં કામ કરતા હોય છે તેનું પોતાનું એક પોલિટિકલ વિઝન હોય છે અને તે મુજબ હેલ્થ સેક્રેટરી તેમજ બહોળા પ્રમાણમાં આવેલો એડમિનિસ્ટ્રેટિવ સ્ટાફ તે મુજબ કામ કરતો હોય છે

સ્ટેટ હેલ્થ ડાયરેક્ટર(State Health Directotate)

સ્ટેટ લેવલના હેલ્થ એન્ડ ફેમિલી વેલ્ફેર ડિપાર્ટમેન્ટની આ એક ટેકનિકલ વિંગ છે કે જેમાં હેલ્થ એન્ડ ફેમિલી વેલ્ફેરના ડાયરેક્ટર તેના હેડ હોય છે જેના અંડરમાં પબ્લિક હેલ્થ અને હેલ્થ એન્ડ ફેમિલી વેલ્ફેર સર્વિસીસ તેમજ ફેમિલી પ્લાનિંગ સર્વિસિસ વગેરેની કામગીરી આવતી હોય છે તેને મદદ કરવા માટે ડેપ્યુટી ડાયરેક્ટર પણ હોય છે અને ગુજરાત જેવા સ્ટેટમાં આગળ રિઝ્યુનલ ડેપ્યુટી ડાયરેક્ટર પણ હોય છે જૂનું મુખ્ય કામ વા અને તેના માટે ફેમિલી પ્લાનિંગ સર્વિસીસ માટે અને હેલ્થ એજ્યુકેશન માટે હોય છે
એટ સ્ટેટ લેવલ
⬇️
સ્ટેટ મિનિસ્ટ્રી ઓફ હેલ્થ સ્ટેટ હેલ્થ ડાયરેક્ટર

                 સ્ટેટ મિનિસ્ટ્રી ઓફ હેલ્થ
                          ⬇️ હેડેડ બાય
       મિનિસ્ટર ઓફ હેલ્થ એન્ડ ફેમિલી વેલફેર 
                          ⬇️
    ડેપ્યુટી મિનિસ્ટર ઓફ હેલ્થ એન્ડ ફેમીલી વેલફેર   
                          ⬇️
                      હેલ્થ સિક્રેટરી
                          ⬇️
                     ડેપ્યુટી સેક્રેટરી
                          ⬇️
               લાર્જ એડમિનિસ્ટ્રેટિવ સ્ટાફ

➡️ સ્ટેટ હેલ્થ ડાયરેક્ટર
⬇️
હેડેડ બાય
⬇️
ડાયરેક્ટર ઓફ હેલ્થ એન્ડ ફેમેલી વેલ્ફેર
⬇️
ડેપ્યુટી ડાયરેક્ટર
⬇️
આસિસ્ટન્ટ ડાયરેક્ટર ઓફ હેલ્થ
⬇️

• રિજનલ એક્ટિવિટીઝ પબ્લિક હેલ્થ *ફંક્શનલએક્ટિવિટી
  એમસીએચ
  ન્યુટ્રીશન
  ટીબી
  ફેમિલી પ્લાનિંગ
  લેપ્રસી
  હેલ્થ એજ્યુકેશન

Q-3 Write short answer (any two)

a) Classify occupational hazards. ઓકયુપેશનલ હેઝાર્ડસનું વર્ગીકરણ કરો.

ઓક્યુપેશનલ હેલ્થ હેઝાર્ડ્સ:

• ઓક્યુપેશન હેઝાડ્સ મા રિસ્ક ની વાઇડ રેન્જ નુ ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે જે વર્કસ એ તેમના ચોક્કસ જોબ રોલ અને એન્વાયરમેન્ટ ના આધારે અનુભવી શકે છે.
• ઓક્યુપેશન હેઝાડ્સ એ એવા પોટેન્સીયલ રિસ્ક અથવા ડેન્જર્સ છે કે જે હેલ્થ કેર વર્કસ એ તેમના
• વર્કપ્લેસ એન્વાયરમેન્ટ માં એક્સપોઝ થાય છે .
• આ હેઝાડ્સ એ વર્ક પ્લેસ ના જુદા જુદા આસ્પેક્ટ માથી અરાઇઝ થાય છે જેમ કે, ફિઝિકલ કન્ડિશન, કેમિકલ મટીરીયલ્સ, બાયોલોજીકલ એજન્ટસ, સાયકોલોજિકલ ફેક્ટર્સ, તથા મિકેનિકલ હેઝાર્ડ્સ વગેરે નુ ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે,આ ફેક્ટર્સ એ વર્કસ ના હેલ્થ, સેફ્ટી અને વેલ્બીંગ માટે જોખમ ઊભું કરે છે અને જો યોગ્ય સાવચેતી અને સલામતી નાં પગલાં લેવામાં ન આવે તો ઇજાઓ, બીમારીઓ અથવા તો જાનહાનિ પણ થઇ શકે છે.

ઓક્યુપેશન વર્કર ને નીચે પ્રમાણે ના હેઝાડ્સ થય શકે છે:

1) ફિઝિકલ હેઝાર્ડ્સ,
2) કેમિકલ હેઝાર્ડ્સ,
3) બાયોલોજીકલ હેઝાર્ડ્સ,
4) મિકેનિકલ હેઝાર્ડ્સ,
5) સાયકોલોજિકલ હેઝાર્ડ્સ.

1) ફિઝિકલ હેઝાર્ડ્સ:

• ફિઝિકલ હેઝાર્ડ હીટ એન્ડ કોલ્ડ ના એક્સપોઝર માં આવવાથી થાય છે. વર્કસ એ સૂર્યના હાઇટેમ્પરેચર ના ડાયરેક્ટ એક્સપોઝર માં આવતા હોય છે જેમ કે ફાર્મર્સ, બિલ્ડર્સ, લેબર્સ(મજૂર વર્ગ)વગેરે.
• ખીણ ની અંદર પણ હાઇટેમ્પરેચર હોય છે જેમ કે મૈસુર માં આવેલી કોટાર ગોલ્ડ ખીણ,કેટલાક ઉદ્યોગોમાં લોકલ ‘હોટ સ્પોટ્સ’ ઓવન અને ભઠ્ઠીઓ હશે જે ગરમી ફેલાવે છે જેમ કે બેકરીઓ, મેટલ વર્ક્સ, એસ્બેસ્ટોસ ફેક્ટરી એન્જિન રૂમ વગેરે.
  ઊંચા તાપમાન ની અસર માં ખુબ જ ગરમી, ગરમીની એલર્જી, ગરમીનો થાક મસલ્સ માં ક્રેમ્પસ નો સમાવેશ થાય છે.
• ઘણા કામદારો નીચા તાપમાન જેવા કે બરફના કારખાના, ઊંચાઇ, કોલ્ડ સ્ટોરેજ, કોલ્ડ લેબોરેટરી વગેરે ના સંપર્કમાં આવે છે. આ વર્કર ને ચિલબ્લેન્સ(જ્યારે કોલ્ડ ના એક્સેસિવ એક્સપોઝર માં આવવાના કારણે પુઅર બ્લડ સપ્લાય ના કારણે હેન્ડ તથા ફૂટમાં પેઇન, ઇચિંગ,તથા સ્વેલિંગ થવુ), એરિથ્રોસાયનોસિસ તથા રેસ્પીરેટરી ડિફીકલ્ટીઝ થય શકે છે.

હાય હ્યુમીડીટી: કાપડ, કાગળ અને બરફ ના કારખાના જેવા ઉદ્યોગોમાં એક્ટ્રીમ ટેમ્પરેચર ના સંપર્ક સાથે હાઇ હ્યુમીડી એ, હિટ અને કોલ્ડ ની અફેક્ટ ને વધારે છે.

નોઇસ: સ્ટીલ, તેલ, કાપડ અને ઓટોમોબાઇલ ફેક્ટરીઓ માં લાઉડ નોઇસ પોડ્યુસ થાય છે. લાઉડ નોઇસ એ હેલ્થ માટે હાનિકારક હોય છે .તેની અસર એ લાઉડ નોઇસ ના એક્સપોઝર ની ઇન્ટેન્સિટી તથા ડ્યુરેશન પર આધાર રાખે છે .લાઉડ નોઇસ ના કારણે , થાક લાગવો, નર્વસનેસ, ઇરિટેશન અને પાર્શિયલી અથવા કમ્પલીટલી હિયરિંગ લોસ પણ થય શકે છે.

લાઇટ: વર્કસ એ પુઅર અથવા ગ્લેરિંગ અને બ્રાઇટલાઇટ ના કોન્ટેક્ટ માં આવી શકે છે. પુઅર લાઇટ ના કારણ થી આઇસ મા સ્ટ્રેઇન અને દુખાવો, આંખનો થાક, માથાનો દુખાવો થાય છે. બ્લરિંગ અને બ્રાઇટ લાઇટ એ ડિસ્કકમ્ફર્ટ, બ્લરિંગ ઓફ વિઝન, ચીડીયાપણ અને વિઝ્યુઅલ ફટીગ નું કારણ બને છે.

વાઇબ્રેશન: ગ્રાઇન્ડીંગ, કટીંગ, ડ્રિલિંગ બોરિંગ મશીનો વગેરે જેવા મશીનો પર કામ કરતી વખતે વાઇબ્રેશન થાય છે. વાઇબ્રેશન એ થાક, નર્વસનેસ અને લોકલ ઇફેક્ટ જેમ કે હાથ અને જોઇન્ટ ની ઇન્જરી વગેરે નું કારણ બની શકે છે.

રેડીએશન્સ:

એક્સ- રે અને રેડિયોએક્ટિવ આઇસોટોપ્સ ના રેડિયેશન ના કોન્ટેક્ટ માં આવવા ના કારણે સ્કિન અને બ્લડ કેન્સર થઇ શકે છે તે જીનેટીક ચેન્જીસ , માલફોર્મેશન,સ્ટરિલીટી વગેરેમાં પરિણમી શકે છે. રેડિયોલોજી વિભાગમાં કામ કરતી વ્યક્તિ, ઘડિયાળના કારખાનાઓ, દારૂગોળાના કારખાનાઓ મા વર્ક કરતા વર્કસ એ આયોઇઝિંગ રેડિયેશન ના કોન્ટેક્ટ માં આવે છે. અલ્ટ્રાવાયોલેટ (યુવી) રેડિયેશન્સ જેમ કે વેલ્ડીંગ દરમિયાન કંજક્ટીવાઇટીસ અને કેરેટાઇટિસ નું કારણ બને છે. અલ્ટ્રાવાયોલેટ રેડિયેશન એ સનબર્ન નું કારણ બની શકે છે. રોડબિલ્ડરો, સેઇલર્સ (નાવિક), સેફર્ડ (ભરવાડ) અને ખેડૂતો અલ્ટ્રાવાયોલેટ રેડિયેશન થી અફેક્ટ થઇ શકે છે.

2) કેમિકલ હેઝાર્ડ્સ: ફેક્ટરીઓ અમુક અથવા અન્ય કેમિકલ્સ નો ઉપયોગ કરે છે. કમીકલ્સ એ 3 રીતે કાર્ય કરે છે.

1) લોકલ એક્શન કેટલાક કેમિકલ ના કારણે ડર્મેટાઇટીસ તથા એક્ઝીમા (ખરજવુ) જેવી કન્ડિશન થઇ શકે છે.

2) ઇન્હાલેસન ગેસીસ તથા વેપર્સ ને શ્વાસ માં લેવાથી રેસ્પિરેટરી ડિસીઝ થઇ શકે છે.

3) ઇન્જેશન મરક્યુરી, લીડ, આર્સેનિક, ઝીંક, ક્રોમિયમ અને કેડમિયમ, ફોસ્ફરસ વગેરે વિવિધ ડિસીઝ નું કારણ બને છે.

ટાઇપ્સ ઓફ વિચ આર હેઝાર્ડિયસ કાર્બન મોનોક્સાઇડ, ઓઝોન, કાર્બન ડાયોક્સાઇડ, હાઇડ્રોજન અને સાયનાઇડ વગેરે જેવા વાયુઓ.

ધૂમાડો અને વરાળ વિવિધ પ્રકારના એસિડ માથી , મરકાયુરી ની વેપર વગેરેમાંથી .

•મીસ્ટસ (ઝાકળ)
ઇલેક્ટ્રોપ્લેટિંગ ઇન્ડસ્ટ્રી માથી ઝાકળ.

•ધૂળ: ખડક, અયસ્ક, ધાતુના લાકડા વગેરે ને કચડીને અને પીસવાના કારણે નીખમકડેલા નાના કણો.

• એવા કેમિકલ એજન્સ કે જે સ્કીન, રેસ્પીરેટરી સિસ્ટમ તથા ગેસ્ટરોઇન્ટેસ્ટાઇનલ ઇન્ટરસ્ટાઇનલ સિસ્ટમને હાર્મ ફૂલ હોય છે.
• સ્કીન પ્રોબ્લેમમાં ડર્મેટાઇટીસ, એક્ઝીમા, અર્ટીકેરિયા, અલ્સર તથા કેન્સર વગેરે નું ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.

•રેસ્પીરેટરી પ્રોબ્લેમ્સ માં વિવિધ પ્રકારના ન્યુમોકોનિઓસિસનો સમાવેશ થાય છે. ક્વાર્ટઝ ડસ્ટ ને કારણે સિલિકોસિસ,
કોલ ડસ્ટ ને કારણે એન્થ્રાકોસિસ,
કોટનડસ્ટ ને કારણે બાયસિનોસિસ,
એસ્બેસ્ટોસ ડસ્ટ ના કારણે એસ્બેસ્ટોસિસ એસ્બેસ્ટોસ ના કારણે,

•કાર્બન મોનોક્સાઇડ, હાઇડ્રોજન સલ્ફાઇડ અને હાઇડ્રોજનને લીધે શ્વાસની તકલીફ

•સાયનાઇડ ક્લોરિન, ઓઝોન, નાઇટ્રોજન ઓક્સાઇડ, સલ્ફર ડાયોક્સાઇડ જેવા વિવિધ તીખા ગેસ ને કારણે ગળામાં બળતરા થઇ શકે છે. એસ્બેસ્ટોસ, બેરિલિયમ, કોલ ટાર, ખનિજ તેલને કારણે ફેફસાંનું કેન્સર થઇ શકે છે.

3) બાયોલોજીકલ હેઝાર્ડ્સ:

• બાયોલોજીકલ હેઝાર્ડ્સ એ વાયરસ, રિકેટ્સિયા, બેક્ટેરિયા જેવા ઇન્ફેક્ટેડ અને પરોપજીવી એજન્ટો ને કારણે જોવા મળે છે. તેના કારણે ખેડૂતોમાં હૂકવર્મ ના ઇન્ફેસ્ટેશન પણ થઇ શકે છે.ખીણો વર્ક કરતા વર્કસ માં લેપ્ટોસ્પાયરોસિસ થઇ શકે છે.
• ટેનિંગ ફેક્ટરી, વેટરનરી હોસ્પિટલ અને ડિસ્પેન્સરી, પ્રાણી સંગ્રહાલય, સર્કસ, ખેતીમાં કામ કરતા કામદારો, કસાઈ ઘરો વગેરે મા વિવિધ ઝૂનોટિક ડિસીઝ જેવા કે બ્રુસેલોસિસ, માયકોટિક્સ ઇન્ફેક્શન, પેરાસાઇટીક ઇન્ફેક્શન તથા એન્થ્રરેક્સ જેવા ડિસીઝ થઇ શકે છે.
• હોસ્પિટલો/ દવાખાનાઓમાં કામ કરતા આરોગ્ય કર્મચારીઓ પેસન્ટ ના ઇન્ફેક્શન ના સંપર્ક મા આવી શકે છે, જેમ કે ટ્યુબરક્યુલોસિસ, રોગ, એચ.આઇ.વી અને સીરમ હેપેટાઇટિસ વગેરે .

4) મિકેનિકલ હેઝાર્ડ્સ: અનપ્રોટેક્ટેડ મશીન્સ તથા તેના પ્રોટ્રુડિંગ તથા મુવિંગ પાર્ટ્સ અને ઓછી સેફટી વાળા મશીન ના કારણે વિવિધ એક્સીડન્ટસ અને ઇન્જરી થઇ શકે છે તેના કારણે પાર્શિયલી અને પર્મનેન્ટ ડીસેબિલિટી થય શકે છે.

5) સાયકોલોજિકલ હેઝાર્ડ્સ:

આમ, વર્કર્સ માં આ પ્રકારના હેઝાડ્સ થઇ શકે છે તેને થતા પ્રિવેન્ટ કરવા માટે તેમનું અર્લી તથા પ્રોપર્લી આઇડેન્ટિફિકેશન કરી તેને પ્રિવેન્ટ કરવા માટેના મેઝર્સ લેવા અગત્યના રહે છે.

જુદા જુદા પ્રકારના માલ એડજસ્ટમેન્ટ પ્રોબ્લેમ્સ જેમકે જોબમાં પ્રોપરલી સેટીસફેક્શન ન હોવું, ઇનસિક્યુરિટી, ફ્રસ્ટેશન તથા એન્વાયરમેન્ટલ ટેન્શન ના કારણે વ્યક્તિ એ પ્રોપરલી એડજસ્ટ થઇ શકતા નથી. આ કન્ડિશનના કારણે ફિઝિકલ હેલ્થ પ્રોબ્લેમ જેમકે બ્લડપ્રેશર ઇન્ક્રીઝ થવું, ઇનડાયઝજેશન થવું, ઇનસોમ્નિયા થવું , ભૂખ ન લાગવી તથા હાર્ડબર્ન જેવી કન્ડિશન થઇ શકે છે.

b) Write down role of nurse in prevention and control of malaria. મેલેરિયાના નિવારણ અને નિયંત્રણમાં નર્સની ભૂમિકા વિશે લખો.

B) Role of CHN in prevention and control of malaria
મલેરિયાના prevention માટે CHN નો રોલ નીચે મુજબ છે,

1. પોતાના area ના ANC, PNC અને infant ના blood smear collect કરવા તેમજ testing કરવા મોકલવા.
2. preservative treatment પોતાના એરિયાના ફેમિલી માં પૂરી પાડવી.
3. Positive test ने radical treatment આપવી.
4. જરૂરી જરૂરીયાત વાળા case ને PHC કે CHC માં refer કરવા.
5. Health education આપવું જેમાં ખાસ કરીને,

• agent
• host
• environment
  વિશેની માહિતી આપવી.
  Host protection બાબતે સમજાવવુ.
  મચ્છર નો ઉપદ્રવ ઓછો કરવાના ઘરગથ્થુ પગલા વિશે
  સમજાવવુ.મચ્છરોને ઘરમાં આવતા અટકાવવા માટે લોકોને સમજૂતી આપવી.
  Mosquito net ના ઉપયોગ માટે લોકોને સમજાવવુ.
  Spraying વિશે લોકોને સમજાવું.

1. Promotion of health
2. Serious અને complicated disease management કરવું
3. Mortality rate ઘટાડવા પ્રયત્ન કરવો. આમ nurse નો malaria ના prevention અને control બાબતે અગત્યનો role છે.
   A) spraying
   બે કે તેથી વધુ cases ધરાવતા area માં vector control ન થાય ત્યાં સુધી DDT spray કરવામાં આવે છે.
   1st spraying round ની effect ન થાય તો 3 round spraying ની ભલામણ કરવામાં આવે છે અને તેમ છતાં પણ effect ન થાય તો 6 week ના duration માં સિન્થેટિક pyrethroid વાયરીંગ નો spray કરવામાં આવે છે જેના દ્વારા malaria નો પ્રભાવ મોટાભાગે અટકી જાય છે.
   B) Servelence
   અમુક પ્રકારના ચોક્કસ એરિયામાં active અને passive servelence ચાલુ રાખવામાં આવે છે
   દર 75 years એક વાર survey કરવામાં આવે છે.
   Modified plan operation ની । key aliment છેSurvey દ્વારા blood smear અને exam કરવામાં આવે છે.
   C) Entomological assessment
   Entomological key તેનું direct assessment કરે છે.
   Area માં suspected case ના testing કરે છે તેમજ તે area માં જંતુનાશક proper medicine નક્કી કરવામાં આવે છે.
   D) Treatment
   આમાં ખાસ કરીને preservative અને radical treatment આપવામાં આવે છે.
   Radical treatment તરીકે effective case ને આપવામાં આવે છે.
   e)Follow up
   Medical treatment પૂરી થયા પછી ફરી blood smear લેવામાં આવે છે.
   Positive case માં એક વર્ષની અંદર monthly blood smear regular લેવામાં આવે છે.
   F) Health education
   Malaria control activities ні people j co- operation મળે તે માટે people માં awareness લાવવા માટે તેને જુદી જુદી method દ્વારા health education આપવામાં આવે છે.
   G) Reporting system
   દર બે week એ મલેરિયા ને લગતી કામગીરીનો અહેવાલ CHC ને પહોંચાડવાનો હોય છે.
   આવી ઇન્ફોર્મેશન જે તે એરિયાના M.O. પૂરી પાડે છે.
   CHC ના મોકલાયેલ report district health quarter માં મોકલવામાં આવે છે.
   ઉપરોક્ત દરેક કામગીરી modified plan operation દ્વારા કરવામાં આવે છે.

c) Describe temporary methods of family planning. ફેમીલી પ્લાનિંગ ની ટેમ્પરેરી પધ્ધતિઓનું વર્ણન કરો.

1.Barrier method
a.ફીઝીકલ મેથડ
મેલ કોન્ડમ :- તે થીન લેટેક્ષ અને પ્લાસ્ટિકની બનેલી સીથ છે કે જે સેક્સ્યુઅલ એક્ટ પહેલા પેનીસ પર ઇરેક્ટ કરવામાં આવે છે.ઈજાક્યુલેસન પછી તેને કેરફૂલી વિથડ્રો કરવામાં આવે છે અને સિમેન લીકેજ ન થાય તેવી રીતે ડિસ્પોઝ કરવામાં આવે છે.કોન્ડમ એક બેરિયર તરીકે કામ કરે છે કે જે સિમેનને વજાયનાના કોન્ટેક્ટમાં આવતા પ્રિવેન્ટ કરે છે.
ફિમેલ કોન્ડમ :- તે polyurethane બનેલું છે. બે રિંગ આવેલી હોય છે ,એક્સટર્નલ રીંગ સર્વિક્ષ ને કવર કરે છે અને ઈનટર્નલ રીંગ vagina ને કવર કરે છે.તે સિલિકોન થી prelubricated હોય છે.
Diaphragm :- તે એક સિન્થેટિક રબર અને પ્લાસ્ટિકનું બનેલું મટીરીયલ છે, જેનો ડાયામીટર 5 થી 10 cm હોય છે.તે ફિમેલ દ્વારા યુઝ કરવામાં આવે છે.તેમાં પરમિસાઈડલ જેલી હોય છે ફીમેલ દ્વારા તેને ઇન્ટરકોશ પહેલા વિયર કરવામાં આવે છે.

વજાઈનલ સ્પંજ :- તે એક સ્મોલ ડિવાઇસ છે કે જેપોલી યુરેથેન નું બનેલું છે.તે ડાયાફરામ કરતા ઓછું ઇફેક્ટિવ છે અને તેનો ફેલિયર રેટ વધારે છે.
b.કેમિકલ મેથડ
કેમિકલ કોન્ટ્રાસેપસન ને વજાઇના માં પ્લેસ કરવામાં આવે છે.તેમાં કેમિકલ પ્રેઝન્ટ હોય છે કે sperm ને ડીસ્ટ્રોય કરે છે.
કેમિકલ ડિવાઇસની ટોટલ ચાર કેટેગરી છે ;
-ટેબલેટ ફોમ , foam aerosol
-ક્રીમ, જેલી ,પેસ્ટ
-suppositories
-soluble films
c.કમબાઈન મેથડ
તેમાં કોન્ડમની સાથે કેમિકલ કોન્ટ્રાસેપ્શનનો પણ કમ્બાઇન યુઝ કરવામાં આવે છે,તેને combined ડિવાઇસ કહેવામાં આવે છે.કે જે પ્રેગનેન્સી ની અગેન્સ્ટ માં ડબલ પ્રોટેક્શન આપે છે.
2.IUCD – આઈ.યુ.સી.ડી
ઇન્ટ્રોડક્શન

• ઇન્ટ્રા યુટેરાઇન ડિવાઇસ એ T શેપ નું સ્મોલ તથા ફ્લેક્સિબલ ડિવાઇસ છે કે જે પ્રેગ્નેન્સી પ્રિવેન્ટ કરવા માટે યુટેરાઇન કેવીટીમાં ઇન્સર્ટ કરવામાં આવે છે.
• ઇન્ટ્રાયુટેરિન ડિવાઇસ (IUCDs) એ લોંગ ટર્મ કોન્ટ્રાસેટીવ તરીકે ની પોપ્યુલર મેથડ છે જેનો ફેમેલી વેલફેર પ્રોગ્રામ માં તેમની ઇફેક્ટીવનેસ ના કારણે ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.
  ગ્રાફેન બર્ગ દ્વારા જર્મનીમાં 1929 માં ગ્રાફિનબર્ગ રીંગ યુઝ કરવામાં આવી હતી ત્યારબાદ ઘણા જુદા જુદા પ્રકારની ડિવાઇસીસ ની શોધ થઇ હતી જેને મેઇન્લી બે ભાગમાં વહેંચવામાં આવે છે.
  જેમાં,
  1) Copper iucd
  ડિસ્ક્રિપ્શન: પ્લાસ્ટિક અને કોપરનું બનેલું હોય છે. કોપર સ્પરમીસાઇડલ તરીકે કામ કરે છે, અને ફર્ટિલાઇઝેશન ને અટકાવે છે.
  ડ્યુરેશન સ્પેસિફિક ટાઇપ પર આધાર રાખી ને, 5–10 વર્ષ માટે ઇફેક્ટીવ હોય છે.
  ઉદાહરણો: કોપર T 380A, મલ્ટિલોડ 375.2) dominal IUCD (LNG-IUD)
  ડિસ્ક્રિપ્શન: પ્લાસ્ટિકનું બનેલું હોય છે અને લેવોનોર્જેસ્ટ્રેલ રિલીઝ છે, જે સર્વાઇકલ મ્યુકસ ને થીક કરે છે, સ્પર્મ ને અટકાવે છે અને યુટેરાઇન લાઇનિંગ ને થીન કરે છે.
  ડ્યુરેશન 3-5 વર્ષ માટે અસરકારક.
  ઉદાહરણો: મિરેના, સ્કાયલા, લિલેટા, કાયલીના.
  ઇન્ટ્રાયુટેરાઇન કોન્ટ્રાસેપ્ટીવ ડિવાઇસ માં નીચે મુજબની કોન્ટ્રાસેટીવ ડિવાઇસ નુ ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.
  1)lippes loop
  2) CUT 200 в
  3)CuT 380 A,
  4) Multiload Cu 250,
  5) Multiload 375,
  6)progesttasert,
  7) Levonorgestrel IUCD.
  1)lippes loop:
• લિપીસ લુપ એ ફર્સ્ટ જનરેશન ઇન્ટ્રાયુટેરાઇન ડિવાઇસ છે લિપીસ લૂપ એ પોલીઇથીલીન માંથી ફોર્મ થાય છે.
  અને તે ડબલ એસ (S) શેપનું હોય છે અને નાયલોનનો થ્રેડ એ તેની સાથે અટેચ થયેલો હોય છે કે જે વજાઇનામાં રહે છે, કે જે લૂપને ઇન્ટ્રાયુટેરાઇન કેવીટીમાંથી રીમુવ કરવામાં મદદ કરે છે. તે ચાર સાઇઝમાં એટલે કે,A,B,C એન્ડ D માં અવેઇલેબલ હોય છે.
• લિપીસ લુપ એ નોનટોક્સિક, રીલાયેબલ તથા સ્ટેબલ હોય છે. તે યુટેરાઇન વોલ ને પર્ફોરેશન પણ કરી શકે છે. તેમાં થોડા અમાઉન્ટમાં બેરીયમ5 પ્રેઝન્ટ હોય છે જેના કારણે તે એક્સરે માં વિઝીબલ હોય છે પરંતુ હાલમાં તેનો યુઝ થતો નથી.
  2) CU T 200 В:
• CU T 200 B એ વાઇડલી યુઝ થતી મેડીકેટેડ ડિવાઇસ છે. જેમાં 215 sq mm સરફેસ એરીયા ધરાવતો કોપર વાયર એ ડિવાઇસના વર્ટિકલ સ્ટેમ ની રાઉન્ડમાં વીંટળાયેલ હોય છે.
• ટી- આકારના ડિવાઇસ નું સ્ટેમ એ પોલિઇથિલિન ફ્રેમ થી બનેલું છે.તેમાં પોલિઇથિલિન એક મોનોફિલામેન્ટ છે જે વર્ટિકલ સ્ટેમ ના અંતમાં બંધાયેલ છે.
• આ ડિવાઇસ એ 4 યર્સ બાદ રીમુવ કરવામાં આવે છે.
• Cut 200 B એ 120 mg કોપર ધરાવતો 200 sq mm સરફેસ વાયર ધરાવે છે અને 3 વર્ષ પછી દૂર કરવામાં આવે છે3)CuT 380 A:
• CUT 380 A તે ગવર્મેન્ટ સપ્લાય CUT 380 A છે. તેમાં ટી શેપ ડિવાઇસ સાથે બે સોલિડ કોપર સ્લીમ્સ ટ્રાન્સવર્સ આર્મ અને કોપર વાયર વર્ટિકલ સ્ટેમ ઉપર હોય છે.
• કોપરનો ટોટલ સરફેસ એરીયા એ 380 Sq mm જેમા 314 mm ઉપર વાયર અને 33 sq mm દરેક કોપરસ્લિવ પર હોય છે. તેમાં મોનોફિલામેન્ટ વાઇટ થ્રેડ હોય છે.
  તે આશરે 10 વર્ષ સુધી ઇફેક્ટિવ રહે છે.
  4) Multiload Cu 250:
• ડિવાઇસ એ એપ્લીકેટર સાથે સ્ટરાઇલ પેકેટમાં અવેઇલેબલ હોય છે. તેમાં ઇન્ટ્રોડ્યુસર કે પ્લન્જર અવેઇલેબલ હોતું નથી.
• ડિવાઇસ એ એક વર્ષના સમયગાળા દરમિયાન દરરોજ 60–100 μg કોપરનું રિલીઝ કરે છે. ડિવાઇસ ને 3 વર્ષ પછી બદલવાનું હોય છે.
  5) Multiload 375: તેના વર્ટિકલ સ્ટેમ ની આસપાસ 375 mm² તાંબાના વાયર નો સપાટી વિસ્તાર છે. રિપ્લેસમેન્ટ દર 5 વર્ષે હોય છે
  6)progesttasert: પ્રોજેસેટ્રોન (38 Mg) ના માઇક્રો
  ક્રિસ્ટલ ધરાવતો બાયોએક્ટિવ કોર પ્લાસ્ટિક ની દિવાલની અંદર બંધાયેલ છે જે દરરોજ લગભગ 65 μg પ્રોજેસ્ટ્રોજન યુટેરાઇન ની કેવીટી માં રિલીઝ કરે છે. ડેપોમાંથી રિલીઝ માત્ર એક વર્ષ માટે ચાલુ રહે છે. આમ, તેને એક વર્ષ પછી રિપ્લેસ કરવુ જોઇએ.7) Levonorgestrel IUCD:
  આ ટી- આકારનું ડિવાઇસ છે
  સ્ટેમ ની આજુબાજુ પોલિડાઇમેથિલસિલોક્સેન મેમ્બરેન એ સ્ટીરોઇડ ના રિઝરવિયર તરીકે કામ કરે છે. લેવોનોર્જેસ્ટ્રેલની કુલ માત્રા 52mg છે જે 20 μg/ ડે ના દરે રિલીઝ થાય છે. આ ડિવાઇસ એ દર 5 વર્ષે રિપ્લેસ હોય છે.
• >મિકેનિઝમ ઓફ એક્શન
  1) હોર્મોનલ IUD કોપર આયનો રિલીઝ કરે છે, સ્પર્મ માટે અગમ્ય વાતાવરણ બનાવે છે. સ્પર્મ દ્વારા એગ્સ નું ફર્ટિલાઇઝ થતા પ્રિવેન્ટ કરે છે. જો ફર્ટિલાઇઝેશન થાય તો ઇમ્પ્લાન્ટેશન અટકાવી શકે છે.
  2) હોર્મોનલ IUD
  સર્વાઇકલ મ્યુકસ ને થીક કરવા માટે લેવોનોર્જેસ્ટ્રેલ રિલીઝ કરે છે, સ્પર્મ ને યુટ્રસ મા એન્ટર થતા પ્રિવેન્ટ કરે છે. એન્ડોમેટ્રાયલ ગ્રોથ ને સપ્રેઝ કરે છે, યુટેરાઇન કેવીટી ની લાઇનીંગ ને ઇમ્પ્લાન્ટેશન માટે અનસ્યુટેબલ બનાવે છે. કેટલીક ફિમેલ માં ઓવ્યુલેશન ને પાર્શીયલી રીતે સપ્રેઝ કરી દે છે.
  બેનિફિટ્સ
  અસરકારક: પ્રેગ્નેન્સીને પ્રિવેન્ટ કરવામાં 99% થી વધુ અસરકારક.
  લોંગ લાસ્ટિંગ: ઘણા વર્ષો સુધી કોન્ટ્રાસેટીવ તરીકે વર્ક કરે છે.
  રિવર્સીબલ: દૂર કર્યા પછી ફર્ટિલાઇઝેશન ઝડપથી પાછી આવે છે.કન્વિનીયન્સ : ઇન્સર્ટ કર્યા પછી થોડી જાળવણી ની જરૂર છે.
  કોસ્ટ ઇફેક્ટિવ: ઇકોનોમિકલ રિતે પરવળી શકે તેવી હોય છે.
  ઇન્સરશન એન્ડ રિમુવલ
  ઇન્સરશન: ટ્રેઇન્ડ હેલ્થ કેર પર્સનલ દ્વારા કરવામાં આવે છે.
  સામાન્ય રીતે મેન્સ્ટ્રુએશન પિરિયડ દરમિયાન અથવા કોઇપણ સમયે પ્રેગ્નેન્સી ને રુલઆઉટ કરી શકાય છે.
  પ્રોસીઝર મા સર્વિક્સ દ્વારા યુટેરાઇન કેવીટી મા IUD ઇન્સર્ટ કરવામા આવે છે.
  રિમુવલ હેલ્થકેર પ્રોવાઇડર દ્વારા કોઇપણ સમયે કરી શકાય छे.
  ફર્ટિલાઇઝેશન સામાન્ય રીતે રિમુવ કર્યા પછી ઇમીડીએટલી રિટર્ન થાય છે.
  કોમન સાઇડ ઇફેક્ટ ઇન્ટ્રોડક્શન કરતી સમયે તથા કર્યા બાદ કેમ્પિંગ પેઇન થવું.
  ઇરરેગ્યુલર બિલ્ડિંગ તથા સ્પોર્ટ્સ થવું સ્પેશિયલી ફર્સ્ટ મન્થ દરમિયાન.
  હેવી મેન્સ્ટ્રુએશન બ્લીડિંગ થવું.
  હોર્મોનલ IUD સાથે પીરિયડ્સ ઓછા થવા અથવા મિસ્ડ થય જવા.
  3.Hormonal method
  A.ઓરલ પીલ્સ
• કમબાઈન પીલ્સ
  -માલા એન , i.e.નોરએથીસ્ટેરોન એસીટેટ + ઈથીનિલએસ્ટ્રોડીયોલ
  -માલા ડી ,i.e. D નોરજેસ્ટ્રોલ + ઈથિનીલએસ્ટ્રોડિયલ
• મીની પીલ્સ
  તેમાં ખાલી પ્રોજેસ્ટિન કન્ટેન હોય છે.i.e.norethistterone + levonorgestrol
• combined pills
  મેનસ્ટૃવલ સાયકલ ના પાંચમા દિવસથી સ્ટાર્ટ કરવામાં આવે છે અને 21 દિવસ સુધી કંટીન્યુ કરવામાં આવે છે.તેને રેગ્યુલરલી લેવામાં આવે છે.

Q4 Write short notes. ટૂંકનોંધ લખો. (કોઈપણ ત્રણ)

a) ASHA – આશા

ASHA( એક્રિડીએટેડ સોશિયલ હેલ્થ એક્ટીવિસ્ટ )

ASHA એટલે એક્રિડીટેડ સોશિયલ હેલ્થ એક્ટીવિસ્ટ

તે ભારતના નેશનલ રૂરલ હેલ્થ મિશન (NRHM) હેઠળની એક મુખ્ય ઇનીસિએટીવ્સ છે, જે હવે નેશનલ હેલ્થ મિશન (NHM) હેઠળ ઇન્વોલ્વમેન્ટ છે, જેનો એઇમ એ કમ્યુનિટી હેલ્થ આઉટકમ્સ ને સુધારવાનો છે, ખાસ કરીને રુરલ એન્ડ અછતગ્રસ્ત(અન્ડરસવ્ડૅ) વિસ્તારોમાં.

એક આશા એ 1000 વસ્તી માટે હોય છે.

ASHA વિશે અહીં વ્યાપક માહિતી છે:

સિલેક્શન ઓફ આશા:

• આશા એ સેમ કોમ્યુનિટી માંથી જ સિલેક્ટ થયેલી હોય છે.
• આશા એ મેરીડ હોઇ શકે/ ડિવોર્સ થયેલું હોય તે પણ હોઇ શકે/ અને વિડો ( વિધવા )થયેલી હોય તો પણ આશા હોઇ શકે છે.
• તેણી 25 થી 45 વર્ષની એજ ની હોવી જોઈએ.
• તેણી નું મિનિમમ એજ્યુકેશન 8 ધોરણ સુધી હોવું જોઇએ .
• તેને કોમ્યુનિકેશન તથા લીડરશીપ માટેનું સારું નોલેજ હોવું જોઇએ.
• ASHA એ સ્વયંસેવક કાર્યકર છે. તેણીને કોઈ પગાર આપવામાં આવતો નથી
• તેણીને ટ્રાવેલિંગ અલોવન્સ(TA), મોંઘવારી ભથ્થુ (DA), રિવોડૅસ અને બિન- નાણાકીય ઇન્સેન્ટીવ્સ આપવામાં આવે છે.

રોલ એન્ડ રિસ્પોન્સિબિલિટી ઓફ આશા:

1) હેલ્થ એજ્યુકેશન એન્ડ પ્રમોશન:

• આશા એ કોમ્યુનિટી ના પીપલ્સ ને જુદી જુદી હેલ્થ રીલેટેડ ઇશ્યુસ પર એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરે છે જેમ કે,
• મેટરનલ એન્ડ ચાઇલ્ડ હેલ્થ,
• ફેમિલી પ્લાનિંગ,
• ન્યુટ્રીશન,
• સેનિટેશન,
• તથા પ્રિવેન્ટીવ હેલ્થ કેર પ્રેક્ટિસીસ વિશે એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરે છે.
• આશા એ હેલ્થ- સીકીંગ બિહેવ્યર તથા ડીસીસના પ્રિવેન્શન ને પ્રમોટ કરવા માટે અવેરનેસ સેસન, ડેમોસ્ટ્રેશન તથા હેલ્થ કેમ્પ નું આયોજન કરે છે.

2) આઇડેન્ટિફિકેશન એન્ડ રેફરલ:

• આશા એ હેલ્થ કેર સર્વિસીસ ની નીડ ધરાવતી વ્યક્તિઓ ને ઓળખે છે જેમ કે, પ્રેગનેન્ટ વુમન,
• ન્યુ બોર્ન તથા પાંચ વર્ષથી ઓછી એજ વાળા ચાઇલ્ડ.
• આશા એ એન્ટિનેટલ કેર, ઇમ્યુનાઇઝેશન, તથા કોમન ઇલલેશ માટેની ટ્રીટમેન્ટ તથા ઇમરજન્સી સમય દરમ્યાન રેફરલ સર્વિસીસ કરે છે.

3) સપોર્ટ ફોર મેટરનલ એન્ડ ચાઇલ્ડ હેલ્થ:

• ASHA એ ઇન્સ્ટિટ્યૂશનલ ડીલેવરી ને એન્કરેજ કરે છે અને પ્રેગનેન્ટ વુમન ને જનની સુરક્ષા યોજના (JSY) જેવી સરકારી યોજનાઓ હેઠળ મેટરનલ હેલ્થ સર્વિસીસ ના લાભ લેવા માટે એન્કરેજ કરે છે.
• તેઓ મધર ને બ્રેસ્ટ ફીડિંગ, ચાઇલ્ડ ન્યુટ્રીશન, અને ઇમ્યુનાઇઝેશન સેડ્યુલ પર સપોર્ટ અને ગાઇડન્સ પૂરું પાડે છે.

4) હેલ્થ સર્વિસીસ ના ઍક્સેસની સુવિધા:

• ASHA એ કોમ્યુનિટી ના મેમ્બર્સ ને સરકાર દ્વારા પૂરી પાડવામાં આવતી હેલ્થ કેર સર્વિસીસ ને ઍક્સેસ કરવામાં મદદ કરે છે, જેમાં ઇમ્યુનાઇઝેશન પ્રોગ્રામ ,હેલ્થ ચેકઅપ અને આવશ્યક મેડીકેશન ના ડિસ્ટ્રીબ્યુશન નુ ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.

5) ડેટાકલેક્શન એન્ડ રિપોર્ટિંગ:

• આશાએ કોમ્યુનિટીની હેલ્થ રીલેટેડ ઇન્ફોર્મેશન ના રેકોર્ડ મેઇન્ટેન રાખે છે જેમાં બર્થ રેટ,ડેથ, ઇમ્યુનાઇઝેશન, તથા પ્રેગનેન્સી વગેરેનું ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.
• આ કલેક્ટ કરેલા ડેટા એહેલ્થ ઇન્ડિકેટર્સ ને મોનિટરિંગ કરવા માટે તથા હેલ્થ ઇન્ટરવેશન ને ઇફેક્ટિવલી પ્લાન કરવા માટે રિપોર્ટ એ હેલ્થ ઓફિસિયલ્સ ને પ્રોવાઇડ કરે છે.

6) કોમ્યુનિટી મોબિલાઇઝેશન એન્ડ એમ્પાવરમેન્ટ:

• ASHA એ હેલ્થ ઇનીસિએટીવ્સ માં કમ્યુનિટી ના પાર્ટીશીપેશન ને એકત્ર કરે છે,
• કોમ્યુનિટી ના પીપલ્સ ને હેલ્થ પ્રોગ્રામ માં ભાગ લેવા અને તેમના હેલ્થની ઓનરશીપ લેવા માટે એન્કરેજ કરે છે.
• તેઓ વુમન ને તેમના હેલ્થ અને ફેમિલી પ્લાનિંગ વિશે ઇન્ફોમ્ડ ડિસિઝન લેવા માટે માહિતી પ્રોવાઇડ કરે છે અને સર્વિસીસ આપી ને સશક્ત બનાવે છે.

7) ઇન્સેન્ટિવ્સ એન્ડ સપોર્ટ:

• ASHAs હેલ્થ સર્વિસીસ ને પહોંચાડવા અને માતા અને બાળ સ્વાસ્થ્ય પરિણામો સંબંધિત ટાર્ગેટ ને મેળવવા માટે પર્ફોમન્સ બેસ્ડ ઇન્સેન્ટીવ્સ મેળવે છે.
• તેઓ હેલ્થ કેર ડીલેવરી સિસ્ટમ મા તેમની સ્કિલ અને નોલેજ ને વધારવા માટે સરકાર તરફ થી ટ્રેઇનિંગ અને કંટીન્યુઅસ સપોર્ટ મેળવે છે.

8) અધર રિસ્પોન્સિબીલિટીસ:

ઇમ્પેક્ટ એન્ડ સિગ્નિફિકન્સ: આશાએ મેટરનલ એન્ડ ચાઇલ્ડ હેલ્થ આઉટકમ્સ ને ઇમ્પ્રુવ કરવા માટે, ઇન્સ્ટિટ્યૂશનલ ડીલેવરીસ ને ઇન્ક્રીઝ કરવા માટે, તથા રૂરલ અને માર્જીનલાઇઝ કમ્યુનિટી માં હેલ્થ ઓવેરનેસ લાવવા માટેનો ક્રુશિયલ રોલ પ્લે કરે છે. તે ટાઇમ્લી હેલ્થ કેર સર્વિસીસ પ્રોવાઇડ કરાવીને તથા હેલ્થી બિહેવિયર ને પ્રમોટ કરીને મેટરનલ તથા ચાઇલ્ડ મોરટાલિટી રેટ ને રીડયુઝ કરવામાં કન્ટ્રીબ્યુસન પ્રોવાઇડ કરે છે. આશા એ કોમ્યુનિટી તથા હેલ્થ કેર સર્વિસીસ વચ્ચે એક પુલ તરીકે વર્ક કરે છે કે જેમાં તે કોમ્યુનિટીની નિડ પ્રમાણે કોમ્યુનિટી ના પીપલ્સ ને હેલ્થ કેર સર્વિસીસ લેવા માટે એન્કરેજ કરે છે.

આશા એ કોમ્યુનિટીમાં હેલ્થ ,ન્યૂટ્રિશન ,પર્સનલ હાઇજીન તથા સેનિટેશન વિશે ઇન્સ્ટ્રક્શન પ્રોવાઇડ કરી અવેરનેસ ને ક્રિએટ કરવામાં હેલ્પ કરે છે.

તે વુમન ને સેફ પ્રેગ્નન્સી, ડીલેવરી, બેસ્ટ ફીટીંગ, તથા કંમ્પલીમેન્ટ્રી ફીડીંગ, ઇમ્યુનાઇઝેશન તથા ઇન્ફેક્શન( સ્પેશિયલી રીપ્રોડક્ટિવ ટ્રેક ઇન્ફેક્શન ) ને કંટ્રોલ કરવા માટેના મેઝર્સ વિશે કાઉન્સેલિંગ પ્રોવાઇડ કરે છે

આશા વર્કર એ વુમનને સ્મોલ ફેમિલી નોમ્સ એડોપ્ટ કરવા માટે કાઉન્સેલિંગ પ્રોવાઇડ કરે છે.

તે ઓ.આર.એસ, આયર્ન અને ફોલિક એસિડની ટેબલેટ, ક્લોરોક્વિન ટેબલેટ, ઓરલ પિલ્સ, કોન્ડોમ અને ડિસ્પોઝેબલ ડિલિવરી કીટ જેવી આવશ્યક દવાઓ માટે ડેપો ધારક છે.

તે સબ સેન્ટર તથા પ્રાઇમરિ હેલ્થ સેન્ટર પર હેલ્થ સર્વિસીસ મેળવવા માટે કોમ્યુનિટી ને મોબિલાઇઝ કરે છે.

તે પ્રેગનેટ વુમનને ટ્રીટમેન્ટની જરૂરિયાત હોય તો હેલ્થ કેર સર્વિસીસ લેવા માટે તેમને એડવાઇઝ આપે છે.

તે માઇનર અલાઇનમેન્ટ જેમ કે ફીવર ,ડાયરિયા હોય તો પ્રાઇમરી મેડિકલ કેર પ્રોવાઇડ કરે છે તથા જો માયનર ઇન્જરી થય હોય તો ફર્સ્ટ એઇડ ટ્રીટમેન્ટ પણ પ્રોવાઇડ કરે છે.

આશા એ નેશનલ ટ્યુબરક્યુલોસિસ કંટ્રોલ પ્રોગ્રામ અંતર્ગત DOTS( ડાયરેક્ટ્લી ઓબ્ઝર્વડ ટ્રીટમેન્ટ શોર્ટ કોર્સ) ટ્રીટમેન્ટ પણ પ્રોવાઇડ કરે છે.

તે વિલેજ માં બર્થ, તથા ડેથ વિશે તથા કોઇ પણ ડિસીઝ એ આઉટ બ્રેક હોય તો તેના વિશે સબસેન્ટર તથા પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર પર ઇન્ફોર્મ કરે છે.

ટ્રેઇનિંગ: તેઓ મેટરનલ અને ચાઇલ્ડ હેલ્થ, ફેમિલી પ્લાનિંગ, ન્યુટ્રીશન, હાઇજીન અને પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર ના અન્ય આસ્પેક્ટ ને લગતા નોલેજ અને સ્કિલ થી સજ્જ કરવા માટે કોમ્પ્રાહેન્સીવ ટ્રેઇનિંગ માંથી પસાર થાય છે.
ટ્રેઇનિંગમાં કોમ્યુનિકેશન સ્કીલ , રેકોર્ડ રાખવા અને ગવર્મેન્ટ હેલ્થ પ્રોગ્રામ અને પોલિસીસ ને સમજવાનો પણ સમાવેશ થાય છે.

b) Sources of vital statistics – સોર્સીસ ઓફ વાયટલ સ્ટેટેસ્ટીકસ

સોર્સિસ ઓફ વાઇટલ સ્ટેટેસ્ટિક્સ(Sources of vital Statistics):

1.સિવિલ રજીસ્ટ્રેશન સિસ્ટમ (CRS : Civil Ragistration System):

સિવિલ રજીસ્ટ્રેશન સિસ્ટમ એ વાઇટલ ઇવેન્ટ(બર્થ, ડેથ, લગ્ન વગેરે) ની ઘટના અને લાક્ષણિકતાઓ નું કન્ટીન્યુઅસ, પરમનેન્ટ અને કમ્પલસરી રેકોર્ડિંગ છે.

ઓથોરિટી: ભારતના રજિસ્ટ્રાર જનરલ દ્વારા મિનિસ્ટર ઓફ હેલ્થ હેઠળ સંચાલિત હોય છે.

મહત્વ:
બર્થ અને ડેથ રેટ માટે પ્રાઇમરી ડેટા પ્રોવાઇડ કરે છે, જે પ્લાનિંગ અને પોલીસી મેકિંગ માટે ક્રુશિયલ છે.

2) સેમ્પલ રજિસ્ટ્રેશન સિસ્ટમ (SRS : Sample Ragistration System):

બર્થ રેટ, ડેથ રેટ અને અન્ય ફર્ટીલિટી અને મોર્ટાલિટી ઇન્ડિકેટર્સ ના રિલાયેબલ એન્યુઅલ એસ્ટીમેશન માટે મોટા પાયે ડેમોગ્રાફિક સર્વે કરે છે.

ઓથોરિટી: ભારતના રજિસ્ટ્રાર જનરલ અને સેન્સસ કમિશનર ની ઓફિસ દ્વારા કન્ડક્ટ કરવામા આવે છે.

મહત્વ: CRS (સેમ્પલ રજીસ્ટ્રેશન સિસ્ટમ્સ) ડેટા ને સપ્લીમેન્ટ બનાવે છે અને વધારે એક્યુરેટ અને ટાઇમ્લી એસ્ટીમેટ્સ પૂરા પાડે છે.

3.વસ્તી ગણતરી (Census):

દર દસ વર્ષે આયોજિત, ભારતની વસ્તી ગણતરી એ વસ્તી ના કોમ્પ્રાહેંસીવ ડેટા કલેકટ કરે છે. જેમ, કે એજ, જાતી અને મરાઇટલ સ્ટેટસ સહિત ની ઇન્ફોર્મેશન કલેક્ટ કરે છે.

ઓથોરિટી: ભારતના રજિસ્ટ્રાર જનરલ અને સેન્સસ કમિશનર, કાર્યાલય દ્વારા કન્ડક્ટ આવે છે.

મહત્વ: ડિટેઇલ મા ડેમોગ્રાફિક ઇન્ફોર્મેશન પ્રોવાઇડ કરે છે જે વિવિધ સ્ટેટેસ્ટિક્લ એનાલાઇસીસ અને સોસીયો-ઇકોનોમિક પ્લાનિંગ ને સપોર્ટ પ્રોવાઇડ કરે છે.

4.નેશનલ ફેમિલી હેલ્થ સર્વે (NFHS : National Family health Survey):

સમગ્ર ભારતમાં પરિવારો ના રિપ્રેઝન્ટેટીવ સર્વે માં મોટા પાયે, મલ્ટિ-રાઉન્ડ સર્વે હાથ ધરવામાં આવ્યો.

ઓથોરિટી: મિનિસ્ટ્રી ઓફ હેલ્થ એન્ડ ફેમિલી વેલ્ફેર દ્વારા ઇન્ટરનેશનલ ઇન્સ્ટીટ્યુટ ફોર પોપ્યુલેશન સાઇન્સ (IIPS) સાથે કોઓર્ડીનેશન કરી કન્ડક્ટ કરવામા આવે છે.

મહત્વ: પોપ્યુલેશન, હેલ્થ અને પોષણ, સાથે સાથે ફર્ટીલિટી રેટ ,માતા અને બાળ આરોગ્ય સહિતનો ડેટા પ્રોવાઇડ કરે છે.

5.હેલ્થ મેનેજમેન્ટ ઇન્ફોર્મેશન સિસ્ટમ (HMIS : Health management information system):

એક ઓનલાઇન પોર્ટલ છે કે જે સમગ્ર ભારતમાં હેલ્થ ફેસેલીટીસ માંથી ડેટા કલેકટ કરે છે.

ઓથોરિટી: મિનિસ્ટર ઓફ હેલ્થ એન્ડ ફેમિલી વેલ્ફેર દ્વારા મેનેજ કરવામા આવે છે.

મહત્વ: હેલ્થ ઇન્ડિકેટર્સ, સર્વિસીસ ડીલેવરી અને હેલ્થ પ્રોગ્રામ ના પર્ફોર્મન્સ પર ડેટા પ્રોવાઇડ કરે છે.

6) એન્યુઅલ હેલ્થ સર્વે (AHS : Annual health Survey):

કિ ઇન્ડીકેટર્સ પર ડિસ્ટ્રીક-લેવલ ના એસ્ટીમેટ્સ પ્રોવાઇડ કરે છે,જેમ કે ,ફર્ટીલિટી અને મોર્ટાલિટી રેટ.

ઓથોરિટી: ભારતના રજિસ્ટ્રાર જનરલ અને સેન્સસ કમિશનર, કાર્યાલય દ્વારા કન્ડક્ટ કરવામા આવે છે.

મહત્વ: વધુ લોકલાઇઝ્ડ લેવલ પર હેલ્થ પ્રોગ્રામ અને પોલિસીસ ની ઇફેક્ટ નું ઇવાલ્યુએશન કરવામાં મદદ કરે છે.

7) ડેમોગ્રાફી એન્ડ હેલ્થ સર્વે (DHS : Demography and health survey):

પોપ્યુલેશન, હેલ્થ અને ન્યુટ્રીશન પર ડેટા કલેક્ટ કરવા માટે સમયાંતરે કંડક્ટ કરવામાં આવે છે.

ઓથોરિટી: વિવિધ સંસ્થાઓ દ્વારા કોઓર્ડીનેટેડ અને ઘણીવાર ઇન્ટરનેશનલ એજન્સીઓ સાથે પાર્ટનરશીપ હોય છે.

મહત્વ: મોનિટરિંગ એન્ડ ઇવાલ્યુએશન માટે ઇન્ટરનેશનલી કમ્પેરેબલ ડેટા પ્રોવાઇડ કરે છે.

8) મેડિકલ સર્ટિફિકેશન ઓફ કોઝ ઓફ ડેથ( MCCD : Medical Sartification of cause of Death)

સ્ટાન્ડર્ડાઇસ ફોર્મેટ નો ઉપયોગ કરીને મેડિકલ પ્રેક્ટિશનરો દ્વારા ડેથ નું કારણ રેકોર્ડ કરવાની સિસ્ટમ.

ઓથોરિટી: ઇન્ડિયા, ઓફિસ ઓફ ધ રજિસ્ટ્રાર જનરલ, દ્વારા મેનેજ થાય .

મહત્વ: મોર્ટાલિટી પેટર્ન અને મૃત્યુ ના કારણો પર એક્યુરેટ ડેટા પ્રોવાઇડ કરે છે, જે પબ્લિક હેલ્થ પ્લાનિંગ માટે જરૂરી છે.

9) હેલ્થ સર્વે એન્ડ રિસર્ચ( Health Survey and Research)

વિવિધ સર્વે અને રિસર્ચ અભ્યાસો એ સરકારી એજન્સીઓ, શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ અને આંતરરાષ્ટ્રીય સંસ્થાઓ દ્વારા કંડકટ કરવામાં આવે છે.

ઉદાહરણો:
નેશનલ સેમ્પલ સર્વે (NSS), ઇન્ડિયા હ્યુમન ડેવલોપમેન્ટ સર્વે વગેરે.

મહત્વ:
આ સર્વે વિવિધ હેલ્થ અને ડેમોગ્રાફિક પેરામીટર્સ પર વધારાના ડેટા પ્રોવાઇડ કરે છે, જે કોમ્પ્રાહેન્સિવ એનાલાઇસીસ અને પોલીસી નુ ફોર્મ્યુલેસન કરવામા સહાય કરે છે.

ભારતમાં વાઇટલ સ્ટેટેસ્ટિક્સ એ મલ્ટીપલ સોર્સીસ માંથી મેળવવામાં આવે છે, દરેક વસ્તીના હેલ્થ અને ડેમોગ્રાફિક કેરેક્ટેરાઇસ્ટીક પર એક્યુરેટ અને કોમ્પ્રાહેન્સીવ ડેટા પ્રોવાઇડ કરવામાં ક્રુશિયલ રોલ પ્લે કરે છે.
આ સ્ટેટેસ્ટિક્સ હેલ્થ અને સોશિયલ પ્રોગ્રામ્સ ના ઇફેક્ટિવ પ્લાનિંગ, ઇમ્પલિમેન્ટેશન અને ઇવાલ્યુએશન માટે જરૂરી છે.

c) Elements of Primary Health Care – પ્રાથમિક આરોગ્ય સંભાળના ઘટકો

પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર ના એલિમેન્ટ્સ:

પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર

• પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર એ એ એક એસેન્સીયલ હેલ્થ કેર છે જે યુનિવર્સલી બનાવવામાં આવે છે કે જે દરેક વ્યક્તિ સુધી એક્સેસિબલ હોવી જોઇએ તથા દરેક વ્યક્તિ ના તેમાં ફૂલ્લી પાર્ટીસિફિકેશન દ્વારા કેર એ એક્સેપ્ટેબલ હોવી જોઇએ તથા પ્રાઇમરિ હેલ્થ કેર એ કોમ્યુનિટી અને કન્ટ્રી ને કોસ્ટમાં પરવળી શકે તેવી હોવી જોઇએ.
• પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર ના એસેન્સીયલ 8 એલિમેન્ટ્સ છે જે નીચે મુજબ ના છે:

ELEMENTS(તત્વો):

• 1) E : એન્સ્યોર સેફ વોટર સપ્લાય,
• 2) L: લોકલી એન્ડેમીક ડીસીઝ કંટ્રોલ
• 3) E: એજ્યુકેશન
• 4) M: મેટરનલ એન્ડ ચાઇલ્ડ હેલ્થ (ઇમ્યુનાઇઝેશન અગેઇન્સ ઇન્ફેક્સીયસ ડિસીઝ)
• 5) E: એન્વાયરમેન્ટલ સેનિટેશન
• 6) N:ન્યુટ્રીશન
• 7) T : ટ્રીટમેન્ટ ઓફ માયનર અલાઇનમેન્ટ
• 8) S: સ્કૂલહેલ્થ સર્વિસીસ.

•>1) E : એન્સ્યોર સેફ વોટર સપ્લાય:

• સેફ ડ્રિંકિંગ વોટર નું એડીક્યુએટ અમાઉન્ટ માં સપ્લાય તથા સેનિટેશન એ ગુડ હેલ્થ માટે અગત્ય નુ હોય છે અને તે એક એન્વાયરમેન્ટ નું ઇમ્પોર્ટન્ટ ફેક્ટર છે. વોટર બોર્ન ડિસીઝ ને પ્રિવેન્ટ કરવા માટે તથા ઓવરઓલ હેલ્થને પ્રમોટ કરવા માટે સેફ ડ્રીન્કિંગ વોટર ની પહોંચ અગત્યની હોય છે.
• પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર મા કમ્યુનિટી ને સ્વચ્છ અને સુરક્ષિત પાણીના સ્ત્રોતોની એક્સેસ મળે તે ખાતરી કરવાના પ્રયાસોનો સમાવેશ થાય છે, જે ડિસીઝ પ્રિવેન્શન અને હેલ્થ પ્રમોશન માટે ફંડામેન્ટલ( મૂળભૂત) છે.

2) L: લોકલી એન્ડેમીક ડીસીઝ કંટ્રોલ:

• પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર નો મેઇન ફોકસ એ છે કે કોઇપણ ચોક્કસ રિજીયન અથવા કમ્યુનિટીમાં કોઇપણ એન્ડેમિક ડિસીઝ હોય તો તેને કંટ્રોલ કરવો.
• તેમાં સર્વેઇલન્સ, પ્રિવેન્ટીવ મેઝર્સ (જેમ કે વેક્સિનેશન એન્ડ વેક્ટર કન્ટ્રોલ) તથા લોકલી પ્રિવેલેન્ટ ડિસીઝ નુ અર્લી ડિટેક્શન તથા તેની ટ્રીટમેન્ટ નું ઇનવોલ્વમેન્ટ થાય છે.
  મોરબીડિટી રેટ ને રીડયુઝ કરવા માટે લોકલી એન્ડ એન્ડેમીક ડિસીઝ નુ પ્રિવેન્શન તથા કંટ્રોલ કરવું.

3) E: એજ્યુકેશન:

• હેલ્થ એજ્યુકેશન એ પ્રાઇમરી હેલ્થ કેરનું એક મુખ્ય ઘટક છે.
• તેનો એઇમ વ્યક્તિઓ અને કમ્યુનીટી ને નોલેજ અને સ્કિલ સાથે તેમના સ્વાસ્થ્ય વિશે ઇન્ફોમ્ડ ડિસિઝન લેવા માટે એમ્પાવર(સશક્ત) કરવાનો છે.
  એજ્યુકેશનમાં હાઇજીન પ્રેક્ટિસ, ન્યુટ્રીશન, ફેમિલી પ્લાનિંગ,સેક્સ્યુઅલ હેલ્થ, એન્ડ પ્રિવેન્શન ઓફ ડિસીઝ સહિતના વિષયો ની વાઇડ રેન્જ ને કવર કરવામા આવે છે.
  લોકોને હેલ્થ અને હાલની હેલ્થ પ્રોબ્લેમ્સ વિશે એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરવું. આ આ હેલ્થ પ્રોબ્લેમ્સ ને કંટ્રોલ કરવા અને અટકાવવા માટે અમુક પગલાં ઘડવામાં આવે છે અને લોકોને તેમની પાસે અવેઇલેબલ હેલ્થ સર્વિસીસ વિશે અવેર કરવામાં આવે છે જેથી જ્યારે જરૂર પડે ત્યારે તેનો ઉપયોગ કરી શકાય.

4) M: મેટરનલ એન્ડ ચાઇલ્ડ હેલ્થ (ઇમ્યુનાઇઝેશન અગેઇન્સ ઇન્ફેક્સીયસ ડિસીઝ):

• મધર અને ચાઇલ્ડ એ સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓથી સફર થતા સૌથી વુલનરેબલ( સંવેદનશીલ) ગ્રુપ છે અને વસ્તીની મોટી ટકાવારી માટે જવાબદાર છે. પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર એ મધર તથા ચાઈલ્ડ ની
• હેલ્થ સર્વિસીસ પર નોંધપાત્ર ભાર મૂકે છે.
  આમાં લાઇફના ક્રિટીકલ સ્ટેજીસ દરમિયાન હેલ્થી ડેવલોપમેન્ટ ની ખાતરી કરવા માટે પ્રિનેટલ કેર,
  સેફ ચાઇલ્ડ બર્થ,
  પ્રોપર્લી પોસ્ટ નેટલ કેર,
  ન્યુ બોર્ન કેર, ઇમ્યુનાઇઝેશન ,
  ગ્રોથ મોનિટરિંગ તથા ન્યુટ્રીશન નું ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.
  ઇલનેસ અને અન્ય રિસ્ક થી મધર અને ચાઇલ્ડ નું રક્ષણ ફેમિલીસ અને કમ્યુનીટી ના ગુડ હેલ્થ ની ખાતરી કરે છે.

ઇમ્યુનાઇઝેશન અગેઇન્સ ઇન્ફેક્સીયસ ડિસીઝ:

• ચાઇલ્ડ ને પ્રોપરલી ઇમ્યુનાઇઝેશન પ્રોવાઇડ કરી તેમને મેજર ઇન્ફેક્શિયસ ડીસીઝમાંથી પ્રોટેક્ટ કરવા.જેમ કે,
• પોલીયોમાયલાઇટીસ,
• ડીપ્થેરિયા,
• ટીટેનસ,
• મિસલ્સ,
• ટ્યુબરક્યુલોસીસ,
• હિપેટાઇટિસ બી.
• વગેરે જેવા ઇન્ફેક્શિયસ કન્ડિસન થી પ્રિવેન્ટ માટે ચાઇલ્ડ ને પ્રોપરલી ઇમ્યુનાઇઝેશન પ્રોવાઇડ કરવું.

5) E: એન્વાયરમેન્ટલ સેનિટેશન:

• પુઅર હાઇજીન તથા એન્વાયરમેન્ટલ કન્ડિશન ના કારણે થતી ડીઝીઝ ને પ્રિવેન્ટ કરવા માટે એન્વાયરમેન્ટલ સેનિટેશન એ એસેન્સીયલ હોય છે.

• પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર મા સેનિટેશન મા ઇમ્પ્રુવમેન્ટ કરવું, વેસ્ટ મટીરીયલ્સ નું પ્રોપરલી નિકાલ કરવો,તથા કોમ્યુનીટી મા કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ જેવા રિસ્ક ને રીડયુઝ કરવા માટે હાઇજીનિક પ્રેક્ટિસિસ માટે એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરવું.

6) N:ન્યુટ્રીશન:

• ગુડ ન્યુટ્રીશન એ હેલ્થ માટે તથા ચાઇલ્ડ ના ગ્રોથ અને ડેવલોપમેન્ટ માટે એસેન્સીયલ હોય છે.
• પીપલ્સ ને બેલેન્સ ડાયટ પર ધ્યાન આપવા માટે એન્કરેજ કરવું જોઇએ.
  ન્યુટ્રીયન્સ એ પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર નો પાયો છે.જે માલન્યુટ્રીશન તથા ઓવરન્યુટ્રીશન બંને ને ઇસ્યુસ તરીકે ઓળખાવે છે.
• તેમા,હેલ્થ આઉટકમ ને ઇમ્પ્રુવ કરવા માટે તથા ન્યુટ્રીશનલ ડેફીસીયન્સી ને પ્રિવેન્ટ કરવા માટે,પ્રમોશન ઓફ બેલેન્સ ડાયટ, માઇક્રોન્યુટ્રીયંટ્સ, સપ્લીમેન્ટેશન,સપોર્ટ બ્રેસ્ટફીડિંગ,તથા ન્યુટ્રીશનલ કાઉન્સેલિંગ નુ ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.
• ફૂડ પ્રિપેરેશન અને ડાયટ માં પ્રેઝન્ટ ન્યુટ્રીઅન્ટસ ને પ્રિઝરવિંગ કરવા માટે નોલેજ પ્રોવાઇડ કરવું જરુરી હોય છે.

7) T : ટ્રીટમેન્ટ ઓફ માયનર અલાઇનમેન્ટ:

• પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર એ કોમન હેલ્થ કન્ડિશન તથા માઇનર અલાઇનમેન્ટ માટે એક્સેસિબલ તથા ટાઇમલી ટ્રીટમેન્ટ પ્રોવાઇડ કરે છે. તેમાં પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર એ ટ્રેઇન હેલ્થ કેર પર્સનલ દ્વારા ઇલનેસ( જેમ કે, રેસ્પીરેટરી ઇન્ફેક્શન, ડાયરિયા, સ્કિન કન્ડિશન તથા માઇનર ઇન્જરી) ને મેનેજ કરવા માટે પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે. તથા ડ્રગ્સ ની ઇઝીલી અવેઇલેબિલીટી હોવી જોઇએ.

8) S: સ્કૂલહેલ્થ સર્વિસીસ:

• સ્કૂલ હેલ્થ સર્વિસીસ ને પ્રાઇમરિ હેલ્થ કેર સાથે સ્કૂલ એજ ચાઇલ્ડ ની હેલ્થ તથા વેલ્બીંગ ને ઇમ્પ્રુવ કરવા માટે ઇન્ટીગ્રેટ કરવામાં આવ્યું છે.
• આ સર્વિસીસ મા સ્ક્રિનિંગ,ઇમ્યુનાઇઝેશન, હેલ્થ એજ્યુકેશન સેસન, કાઉન્સેલિંગ, તથા જ્યારે જરૂરિયાત હોય ત્યારે ફરધર ઇવાલ્યુએશન અને ટ્રીટમેન્ટ માટે રીફર કરવુ.

આમ, પ્રાઇમરી હેલ્થ કેરમાં ટોટલ 8 એલિમેન્ટ્સ નું ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.

d) Bhore Committee – ભોર કમિટિ

ઇન્ટ્રોડક્શન:

• ભોર કમિટી એ ભારત માં હાલની હેલ્થ કન્ડિશન અને હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશન નુ સર્વે કરવા અને ફ્યુચર ના ડેવલોપમેન્ટ માટે ની ભલામણો કરવા માટે તેની નિમણૂક ભારત ની બ્રિટિશ ગવર્મેન્ટ દ્વારા 1943 દરમિયાન કરવામા આવેલી હતી અને તેના ચેરમેન તરીકે સર જોસેફ ભોર હતા, કમીટી માં એવા સભ્યો હતા જેઓ પબ્લિક હેલ્થ ના પાયોનીયર હતા. તેઓ બે વર્ષ સુધી નિયમિત રીતે મળ્યા અને 1946માં તેનો રિપોર્ટ સબમીટ કર્યો.
• ભોર કમિટીની સ્થાપના એ “1946” માં થઇ હતી. તેના સ્થાપક “સર જોસેફ ભોર” હતા, તેથી તેને ભોર કમિટી કહેવામાં આવે છે.

• ભોર કમિટી ને “હેલ્થ સર્વે એન્ડ ડેવલોપમેન્ટ કમિટી”( Health survey and development Committee) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

રિકમન્ડેશન:કમિટીએ નેશનલ પ્રોગ્રામ ઓફ હેલ્થ સર્વિસીસ ના ડેવલોપમેન્ટ માટે ફસ્ટ વખત કોમ્પ્રાહેંસીવ પ્રપોઝલ ફોરવર્ડ કર્યો હતો.

ભોર સમિતિ ની મહત્વની ભલામણો હતી:

બધા જ એડમિનિસ્ટ્રેટિવ લેવલ પર પ્રિવેન્ટીવ તથા ક્યુરેટીવ સર્વિસીસ નુ ઇન્ટીગ્રેશન કરવું.

પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર ને બે સ્ટેજિસમાં ડેવલપમેન્ટ કરવી:

• 1) શોર્ટ ટર્મ મેઝર્સ
• 2) લોંગ ટર્મ મેઝર્સ

1) શોર્ટ ટર્મ મેઝર્સ: દરેક રૂરલ એરિયામાં 40,000 ની પોપ્યુલેશન ને કવર કરતું પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર( PHC) પ્રોવાઇડ કરવું.

પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર( PHC) મા,

ડોક્ટર્સ : 2,
પબ્લિક હેલ્થ નર્સ : 4,
નર્સ : 1,
મિડવાઇફ : 4,
ટ્રેઇન દાઇ : 4,
સેનીટરી ઇન્સપેક્ટર : 2,
હેલ્થ આસીસ્ટન્સ : 2,
ફારમાસિસ્ટ : 2,
ક્લાસIVએમ્પ્લોઇસ: 15.
દ્વારા સંચાલિત કરવામાં આવશે.
સાથે સાથે પ્રાઇમરિ હેલ્થ સેન્ટર ( PHC ) ને સપોર્ટ પ્રોવાઇડ કરવા માટે તથા અને તેના ફંકશન ને કોઓર્ડીનેશન કરવા માટે તથા તેને સુપરવાઇઝ કરવા માટે સેકન્ડરી હેલ્થ સેન્ટર ની પણ કલ્પના કરવામાં આવેલી છે.

2) લોંગ ટર્મ મેઝર્સ:

• દરેક 10,000 અને 20,000 વસ્તી માટે 75 બેડવાળી હોસ્પિટલો સાથે સેન્ટર( PHC ) સ્થાપવાની 3 મિલિયન યોજના પણ કહેવાય છે.

• સેકન્ડરી હેલ્થ યુનિટ તરીકે 650 બેડ ની હોસ્પિટલ તૈયાર કરવી અને ડીસ્ટ્રીક લેવલ પર 2500 બેડ ની હોસ્પિટલ ઉભી કરવી.

• મેજર ચેન્જીસ એ મેડિકલ એજ્યુકેશનમાં કરવું કે જેમાં સોશિયલ ફિઝિશિયન ને પ્રિપેર કરવા માટે પ્રિવેન્ટીવ એન્ડ સોશિયલ મેડિસિન માટે ત્રણ મંથની ટ્રેઇનિંગ પ્રોવાઇડ કરવી.

• ડેવલોપમેન્ટ પ્રોગ્રામ માં બેટર કોઓર્ડીનેશન તથા સપોર્ટ ને મેળવવા માટે વિલેજ હેલ્થ કમિટી નુ એસ્ટાબ્લીસમેન્ટ કરવું.

જાહેર પબ્લિક અને ડિસ્ટ્રિક્ટ હેલ્થ ઓફિસિયલ્સ ના પ્રતિનિધિત્વ સાથે જિલ્લા આરોગ્ય બોર્ડ ની સ્થાપના કરવામાં આવશે.

Q-5 Define following (any six) નીચેની વ્યાખ્યા લખો. (કોઈપણ છ)

a) Health – આરોગ્ય

1948 માં W.H.0 (વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશન) એવ હેલ્થ ની ડેફિનેશન આપેલ છે, જે નીચે પ્રમાણે છે.
” હેલ્થ એટલે એવી સ્થિતિ કે જેમાં વ્યક્તિ શારીરિક માનસિક સામાજિક અને આધ્યાત્મિક રીતે તંદુરસ્ત હોય અને તેને કોઈપણ જાત નો રોગ કે ખોડ-ખાંપણ ન હોય તેને હેલ્થ કહે છે “
As per WHO
“Health is a state or complete physical, mental, social and spiritual well being and not merely an absence of disease or infirmity.”

b) Rehabilitation – પુનવસન

કોમ્યુનિટી હેલ્થ નર્સિંગ માં રિહેબિલિટેશન નો અર્થ એ છે કે કોઈ પર્સન ફેમિલી અથવા તો કોમ્યુનિટી ને કોઈપણ એકસીડન્ટ અથવા ઇન કેપેબીલીટી પછી તેમના ગુડ ફિઝિકલ મેન્ટલ સોશિયલ અને ઇકોનોમિકલ વર્કના સ્તર પર પાછા લઈ આવવું. આ પ્રક્રિયા મેડિકલ સાયકોલોજીકલ અને સામાજિક સોશિયલ સહાયથી પર્સન ને તેની નોર્મલ લાઈફ સ્ટાઈલ ની અંદર પાછું લાવવામાં આવે છે.છે.

c) Occupational Health – વ્યાવસાયિક સ્વાસ્થ્ય

• એક્યુપેશન હેલ્થ એ પબ્લિક હેલ્થ ની બ્રાન્ચ છે જે ફિઝીકલ, કેમીકલ, બાયોલોજીકલ, અર્ગનોમિક અને સાયકોલોજિકલ ફેક્ટર્સ સહિત વર્કપ્લેસ ને લગતા હેલ્થ રિસ્ક નુ આઇડેન્ટિફિકેશન, ઇવાલ્યુએશન અને કંટ્રોલ સાથે સંબંધિત છે.તેનો હેતુ ઓક્યુપેશનલ ડિસીઝ, ઇન્જરી અને એક્સીડન્ટ ને અટકાવીને તમામ ઓક્યુપેશનલ વર્કર ની હાઇએસ્ટ ડિગ્રી મા ફિઝીકલ, મેન્ટલ અને સોસિયલ વેલ્બીંગ ને પ્રમોટ કરવુ અને તેને મેઇટેઇન રાખવુ તે હોય છે.
• ઓક્યુપેશનલ હેલ્થ નો જનરલ એઇમ એ બધાજ ઓક્યુપેશન માં વર્કસ ના હાઇએસ્ટ ડિગ્રી ની ફિઝિકલ,મેન્ટલ અને સોશિયલ વેલ્બીંગ ને પ્રમોશન કરવુ અને તેનુ મેઇન્ટેનન્સ કરવુ,
• હેલ્થ ને એડવસૅ ફેક્ટર્સ ના પરિણામે રિસ્ક થી તેમના એમ્પ્લોઇ માં વર્કર્સ નું પ્રોટેકશન કરવુ વર્કર્સ ને તેમની ફિઝીકલ અને સાયકોલોજિકલ નીડ ને અનુરૂપ ઓક્યુપેશનલ એન્વાયરમેન્ટ માં મૂકવું અને તેનુ મેઇન્ટેનન્સ કરવુ.

d) Pandemic – પેન્ડેમીક

પેન્ડેમિક એટલે કે એવી બીમારી છે આખા વર્લ્ડ વાઈડ ફેલાયેલી હોય જેમાં પીપલ એ ખૂબ મોટી સંખ્યામાં તે ડીઝીઝથી સંક્રમિત થયેલા હોય અને તે બીમારી જલ્દીથી પીપલની અંદર ફેલાયેલી હોય તેને મિક્સ કહે છે
Ex. કોવિડ 19 બીમારી

e) Target couple – ટારગેટ કપલ

ટારગેટ કપલ ટાર્ગેટ કપલ એટલે એવા કપલ કે જેમને 2 થી 3 લાઇવ ચાઇલ્ડ હોય અને તેમને ફેમિલી પ્લાનિંગ વિશે હાઇલી મોટીવેટ કરવાની જરૂરિયાત હોય તેમને ટાર્ગેટ કપલ કહેવામાં આવે છે.

f) Family welfare -ફેમીલી વેલફેર

ફેમિલી વેલફેર નો અર્થ એ છે કે ફેમિલીના મેમ્બર્સની ટોટલ ફેસિલિટીઝને ધ્યાનમાં રાખીને તેમની ફિઝિકલ મેન્ટલ સોશિયલ અને ઇકોનોમિકલ સુવિધાઓને ઇમ્પ્રુવ કરવા માટે ના પ્રોગ્રામ નો સમાવેશ કરવામાં આવે છે આ આ પ્રોગ્રામ પીપલના લીવિંગ સ્ટાન્ડર્ડ ને એજ્યુકેશનને અને ઇકોનોમિકલ પ્રોટેકશનના હેતુથી ઈમ્પ્રુવ કરવા માટેનો હોય છે.

g) Community – કોમ્યુનિટી

કોમ્યુનિટી એ એવો જૂથ (Group) છે, જેમાં લોકો સામાન્ય Geographical area, સામાજિક માળખું, સંસ્કૃતિ કે હિત સાથે જોડાયેલા હોય છે અને આપસમાં પરસ્પર ક્રિયાઓ ધરાવે છે. આરોગ્ય ક્ષેત્રમાં, કોમ્યુનિટી એ પેશન્ટ સહિતની સમગ્ર જનસંખ્યા છે જેના આરોગ્ય, રહેણીકરણી, જીવનશૈલી અને આરોગ્ય સેવાઓની ઍક્સેસ (Access) પર સામૂહિક અસર પડે છે. આ જૂથનું સ્વાસ્થ્ય સ્તર સુધારવા માટે કોમ્યુનિટી હેલ્થ (Community Health) અતિ આવશ્યક છે, જેમાં પ્રમોશન, પ્રિવેન્શન, કેર અને રિહેબિલિટેશન જેવા ઘટકોનો સમાવેશ થાય છે.

h) Infertility વંધ્યત્વ

ઇનફર્ટીલીટી તે એક મેડિકલ કન્ડિશન છે કે જેમાં
1 યર અથવા તેના કરતાં પણ વધારે સમયથી રેગ્યુલર તથા અનપ્રોટેકટેડ કોઇટસ કરવા છતા પણ પ્રેગ્નેન્સિ કન્સિવ કરવામા ઇનએબિલિટી હોય તો આવી કન્ડિશન ને ઇનફર્ટીલીટી કહેવામા આવે છે.
તે વિશ્વભરના આશરે 10–15% કપલ્સ ને અફેક્ટ કરે છે. ઇનફર્ટીલીટી એ મેલ, ફિમેલ અથવા બંને ને અફેક્ટ કરતા વિવિધ ફેક્ટર ના કારણે હોય શકે છે, અને તે ટેમ્પરરી અથવા પર્મનેન્ટ હોય શકે છે.
ટાઇપ ઓફ ઇન્ફર્ટિલિટી
ઇન્ફર્ટિલિટી ના સામાન્ય રીતે બે ટાઇપ પડે છે.

• 1) પ્રાઇમરી ઇનફર્ટિલિટી,
• 2) સેકન્ડરી ઇનફર્ટિલિટી
  1) પ્રાઇમરી ઇનફર્ટિલિટી: તે એવા પેશન્ટ ને સૂચવે છે જે એક પણ વખત પ્રેગ્નેન્સિ કન્સિવ કરી શક્યા ન હોય.
  2) સેકન્ડરી ઇનફર્ટિલિટી: આમા, પ્રિવ્યસ પ્રેગ્નન્સી કન્સિવ
  થયેલ ઇન્ડિકેટ કરે છે પરંતુ ત્યારબાદ પ્રેગ્નેન્સિ કન્સિવ કરવામાં ફેઇલ્યોર થાય તેને સેકન્ડરી ઇન્ફર્ટીલીટી કહેવામા આવે છે.

Q-6(A) Fill in the blanks- ખાલી જગ્યા પુરો.

1.The full form of VVM is…… Vaccine Vial Monitor
વીવીએમ નુ આખુ નામ….. છે વેક્સિન વાઇલ મોનિટર

2…….,..month is known as antimalarial month. June
………માસ એ એન્ટીમેલેરીઅલ માસ તરીકે ઓળખાય છે. જૂન

3.National rural health mission was launched on……… 12th April 2005
નેશનલ રૂરલ હેલ્થ મિશન………..ના દિવસે લોન્ચ કરવામાં આવ્યો. 12 એપ્રિલ, 2005

4.NSV stands for……. Non-Scalpel Vasectomy
એનએસવી નુ આખુ નામ…………છે. નૉન-સ્કેલ્પલ વાસેક્ટોમિ

5.International nurses day celebrated on………… 12th May
ઈન્ટરનેશનલ નર્સિસ ડે…………દિવસે ઉજવાય છે. 12 મે

(B) True or False – ખશ ખોટા જણાવો. ❌✅

1.The judicial organ of the gram sabha is Nyay Panchayat.
ગ્રામ્ય સભાનું ન્યાયિક અંગ ન્યાય પંચાયત છે. ✅ કારણ: Nyay Panchayat is the judicial organ of the Gram Sabha, responsible for resolving minor disputes at the village level.-ગ્રામ્ય સભાનું ન્યાયિક અંગ ન્યાય પંચાયત છે, જે ગામના સ્તરે નાની-મોટી વિવાદો ઉકેલવા માટે જવાબદાર છે.

2.Indian red cross society was established in 1920. ઈન્ડિયન રેડ ક્રોસ સોસાયટી ૧૯૨૦ માં સ્થાપવામાં આવી હતી. ✅ કારણ: The Indian Red Cross Society was established in 1920 under the Indian Red Cross Society Act to provide humanitarian services.-ઈન્ડિયન રેડ ક્રોસ સોસાયટી 1920માં સ્થાપિત થઈ હતી અને તે માનવતાવાદી સેવાઓ પૂરી પાડે છે.

3.Census is taken every nine years. વસ્તી ગણતરી દર નવ વર્ષે કરવામાં આવે છે.❌ કારણ: The census in India is conducted every ten years to collect demographic and other statistical data.-ભારતમાં વસ્તી ગણતરી દર દસ વર્ષે કરવામાં આવે છે, જે લોકસાંખ્યિક અને અન્ય આંકડાકીય ડેટા એકત્રિત કરે છે.

4.380A device provides protection Copper-T for five years.
કોપર-ટી ૩૮૦ એ પાંચ વર્ષ સુધી રક્ષણ આપે છે.❌કારણ: The Copper-T 380A device provides protection for up to 10 years, making it a long-term contraceptive method.–કોપર-ટી 380A ઉપકરણ 10 વર્ષ સુધી રક્ષણ આપે છે, જે લાંબા ગાળાનું ગર્ભનિરોધક સાધન છે.

5.Vitamin A administration is initiated at the age of 9 months.
વિટામીન-એ ૯ માસની ઉંમરથી આપવામાં આવે છે.✅કારણ: The first dose of Vitamin A is given at 9 months along with the measles vaccine to prevent Vitamin A deficiency and associated complications.-વિટામિન Aની પહેલી ડોઝ 9 મહિનાની ઉંમરે મિસલ રસી સાથે આપવામાં આવે છે જે વિટામિન Aની ઊણપ અને સંબંધિત સમસ્યાઓને ટાળે છે.

(C) Multiple Choice Questions – નીચેના માંથી સચો વિકલ્પ લખો.

1.Essential obstetrical care and emergency obstetrical care are mportant components એસેન્સિઅલ ઓબ્સ્ટેટ્રિકલ કેર અને ઈમરજેન્સી ઓબ્સ્ટેટ્રિકલ કેર કોના અગત્યના ઘટકો છે.

a) National family planning programme

b) 20 point programme

c) RCH programme RCH પ્રોગ્રામ

કારણ: Essential and emergency obstetrical care are critical components of the Reproductive and Child Health (RCH) programme, aimed at improving maternal and child health outcomes.-પ્રજનન અને બાળ આરોગ્ય કાર્યક્રમ (RCH) માં માતાના અને બાળકોના આરોગ્યમાં સુધાર માટે અત્યાવશ્યક અને તાત્કાલિક ઓબ્સ્ટેટ્રિકલ કેર સામેલ છે.

d) None of these

2.BCG vaccine is used to prevent – બીસીજી ની રસી આના રક્ષણ માટે અપાય છે.

a) Polio

b) T.B –ટી.બી.

કારણ: The Bacillus Calmette-Guerin (BCG) vaccine is specifically used to protect against tuberculosis (T.B), particularly in children. બેસિલસ કેલમેટે-ગ્યુરિન (BCG) રસી ખાસ કરીને ટી.બી. સામે રક્ષણ માટે ઉપયોગમાં લેવામાં આવે છે, ખાસ કરીને બાળકોમાં.

c) Hepatitis

d) All of above

3.World Health Day is celebrated on – વિશ્વ આરોગ્ય દિવસની ઉજવણી આ દિવસે કરવામાં આવે છે.

a) 1″ December

b) 12th May

c) 30th June

d) 7th April –7 એપ્રિલ

કારણ: World Health Day is celebrated annually on 7th April to mark the founding of the World Health Organization (WHO) in 1948.-વિશ્વ આરોગ્ય સંગઠન (WHO)**ની 1948 માં સ્થાપના યાદ કરવા માટે 7 એપ્રિલે વિશ્વ આરોગ્ય દિવસની ઉજવણી કરવામાં આવે છે.

4.Cold chain should be maintained for preservation of- ની જાળવણી માટે કોલ્ડ ચેઈન જાળવી રાખવી જોઈએ.

a) Vaccines – રસી

કારણ: Cold chain systems are essential for maintaining the potency of vaccines by keeping them at the recommended temperatures from production to administration.- રસીના પોટન્સી જાળવવા માટે ઠંડકની જાળવણી સિસ્ટમ આવશ્યક છે, જેથી ઉત્પાદનથી લઈને વપરાશ સુધી યોગ્ય તાપમાને રાખી શકાય.

c) Blood transfusion

b) Ampules

d) Costly Injections

5.The mid-day meal programme is an integral part of- મીડ ડે મીલ પ્રોગ્રામ એ આનો અભિન્ન ભાગ છે.

a) Special nutrition Programme

b) Applied nutrition programme –એપ્લાઈડ ન્યુટ્રિશન પ્રોગ્રામ

કારણ: The mid-day meal programme, aimed at improving the nutritional status of school children, is part of the Applied Nutrition Programme.-મિડ-ડે મીલ પ્રોગ્રામ, જે શાળા બાળકોના પોષણ સ્થિતિમાં સુધાર માટે છે, તે એપ્લાઈડ ન્યુટ્રિશન પ્રોગ્રામનો ભાગ છે.

c) Supplementary feeding programme

d) Feeding for specific deficiency