COMMUNITY HEALTH NURSING-UNIT-1 (કોમ્યુનીટી હેલ્થ નર્સિંગ યુનિટ -1)

(Part-2)

💚c) History & development of
Community Health in India & its
present concept.
💚d) Primary health care, Millennium
Development Goals
💚e) Promotion and maintenance of
Health

💚 History & development of Community Health in India & its present concept.

💚 History & development of Community Health in India & its present concept. (ભારત મા કોમ્યુનીટી હેલ્થ નર્સિંગ નો ઈતિહાસ અને તેની હાલ ની સંકલ્પના )

ભારતમાં કોમ્યુનિટી હેલ્થનો પ્રાચીન ઇતિહાસ (3000 B.C.):

ભારતનું કોમ્યુનિટી હેલ્થ ઇતિહાસ 3000 B.C. થી શરૂ થાય છે, જ્યાં પ્રાચીન સાહિત્ય, સાબિતીઓ અને સાંસ્કૃતિક પ્રથાઓ હેલ્થકેળવણીના પરંપરાગત અને સંગઠિત પદ્ધતિઓને ચિહ્નિત કરે છે. આ સમયગાળામાં આયુર્વેદ, યોગ અને સ્વચ્છતાના નિયમો જીવનશૈલીનો અભિન્ન ભાગ હતા.

3000 B.C. ની કોમ્યુનિટી હેલ્થ પદ્ધતિઓ:

1. હરપ્પા અને મોહેંજો દડો સંસ્કૃતિ (Indus Valley Civilization):

• સફાઈ અને સ્વચ્છતા:
  • Comprehensive health care-ડ્રેનેજ સિસ્ટમ, પાણી અને ઘરોમાં નાળાઓની ઉપસ્થિતિ સંસ્કૃતિમાં સ્વચ્છતાની પ્રાયમરીતા દર્શાવે છે.
  • શૌચાલયોની નીતિઓથી કોમ્યુનિટી હેલ્થનો ઉદય.
• પાણી પુરવઠા:
  • કૂવામાંથી શુદ્ધ પાણી ઉપલબ્ધ કરાવવા માટે તંત્ર.
  • કોમ્યુનિટી હેલ્થના પ્રથમ સંગઠિત પ્રયાસોનું પ્રતિનિધિત્વ.

2. આયુર્વેદ પદ્ધતિઓ:

• આયુર્વેદ, જેનો ઉદય 3000 B.C. દરમિયાન થયો, એ હેલ્થની પ્રાયમરી સંરક્ષણ પદ્ધતિ હતી.
• ચરક સંહિતા અને સુશ્રુત સંહિતા:
  • આ ગ્રંથોમાં ડીસીઝચાળો અટકાવવાના ઉપાયો અને હેલ્થ માટે ધર્મશાસ્ત્રનું મહત્વ દર્શાવવામાં આવ્યું છે.
  • આયુર્વેદના “ત્રિદોષ સિદ્ધાંત” (વાત, પિત્ત, કફ) દ્વારા હેલ્થ જાળવવામાં આવતું હતું.

3. યોગ અને પ્રાણાયામ:

• યોગને માનસિક અને શારીરિક હેલ્થ જાળવવા માટે અંગત અને કોમ્યુનિટી સ્તરે અપનાવ્યું.
• પ્રાણાયામ અને ધ્યાન દ્વારા સામાજિક હેલ્થની કેળવણી.

સામાજિક અને ધાર્મિક પ્રથાઓમાં હેલ્થ:

1. વેદિક સમયગાળો:
   • ઋગ્વેદ અને અથર્વવેદ:
     • હેલ્થ, સાફસફાઈ અને કુદરતી ઉપચાર પદ્ધતિઓ પર આધાર રાખે છે.
   • એપીડેમીક (એપીડેમીક) ને રોકવા માટે યજ્ઞ અને હવન દ્વારા વાતાવરણ શુદ્ધ રાખવું.
2. ધાર્મિક તહેવારો:
   • મંદિરો અને ધાર્મિક સ્થળો સાફસફાઈના કેન્દ્ર તરીકે કાર્યરત.
   • પીવાના પાણી માટે કૂવો અને તળાવનું નિર્માણ.

આર્ય સંસ્કૃતિમાં હેલ્થ માટે પ્રત્યેકના દાયિત્વ:

• દરેક વ્યક્તિએ પ્રકાશન (અહિંસા અને સાફ સફાઈના નિયમો) દ્વારા સમાજ માટે જવાબદારી લીધી.
• “દિનચર્યા” અને “ઋતુચર્યા” જેવા જીવનશૈલીના નિયમો લોકોને સ્વસ્થ રાખવામાં મદદરૂપ રહ્યા.

3000 B.C. નો ભારતનો કોમ્યુનિટી હેલ્થ પ્રચારકાળ એ હેલ્થના મજબૂત આચારસર પર આધારિત હતો. પ્રાચીન પ્રથાઓ જેમ કે આયુર્વેદ, યોગ અને મોહેંજો દડોની ડ્રેનેજ સિસ્ટમ, હેલ્થ માટેના સમૂહ પ્રયાસોની શરૂઆત દર્શાવે છે. આ પદ્ધતિઓ આજે પણ આધુનિક હેલ્થ સર્વિસસઓ માટે પ્રેરણાનું સ્ત્રોત છે.

ભારતમાં કોમ્યુનિટી હેલ્થ: વેદિક પછીનો સમયગાળો

વેદિક પછીનો સમયગાળો (500 B.C. થી 300 A.D.) કોમ્યુનિટી હેલ્થમાં મહત્ત્વના પરિવર્તનોનો સાક્ષી છે. આ સમયગાળામાં હેલ્થ માટે સંગઠિત પ્રયત્નો, પરંપરાગત આયુર્વેદ, અને ધાર્મિક તેમજ સામાજિક પ્રથાઓ પર આધાર રાખવામાં આવ્યા. આ સમયગાળો મોટાભાગે બૌદ્ધ અને મૌર્ય યુગ તરીકે ઓળખાય છે, જ્યાં હેલ્થ અને સમાજસર્વિસસ માટે ખાસ ધ્યાન આપવામાં આવ્યું હતું.

1. મૌર્ય સામ્રાજ્ય અને  હેલ્થ (Mauryan Empire and Health):

• ચાણક્ય અને આર્થશાસ્ત્ર:
  • ચાણક્યના આર્થશાસ્ત્રમાં હેલ્થકાળ માટે “સફાઈ અને સંભાળ” પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે.
  • શહેરોમાં ડ્રેનેજ સિસ્ટમ અને નગરોમાં શૌચાલયોની વ્યવસ્થા વિકસિત કરવામાં આવી.
• આશોક મહારાજ અને  હેલ્થ :
  • આશોક મહારાજના શાસન હેઠળ હેલ્થ માટે હસપટાલો (Hospitals) અને  હેલ્થ કેન્દ્રોની સ્થાપના.
  • માર્ગો અને કુવા નિર્માણ માટે પ્રયત્ન.
  • જનપ્રજા માટે મેડિસિન અને હેલ્થકાળ પ્રદાન કરવું.

2. બૌદ્ધ ધર્મ અને હેલ્થ:

• હેત અને કરુણાની મૂલ્યવ્રુદ્ધિ:
  • બૌદ્ધ ધર્મમાં દયાનું મહત્વ અને બીમાર અને ગરીબ લોકોની સર્વિસસ પર ભાર.
  • “વિહાર” (મઠ) હેલ્થકાળ માટે આશ્રયસ્થાન તરીકે કાર્ય કરતા.
• સફાઈ અને પર્યાવરણ:
  • વ્યકિતગત અને સામૂહિક સ્વચ્છતાને ધર્મ સાથે જોડીને પ્રોત્સાહન આપવામાં આવ્યું.
  • જનતાને સાફસફાઈ અને સ્વસ્થ રહેવા માટે પ્રેરણા.

3. આયુર્વેદનું પુનર્જીવન (Revival of Ayurveda):

• ધન્વંતરી અને ટ્રીટમેન્ટ વિજ્ઞાન:
  • હેલ્થના આયુર્વેદિક ઉપચાર અને સર્જરી પદ્ધતિઓમાં સુધારાઓ.
  • ડીસીઝ નાનિદાન માટે “સાત ધાતુ” (સપ્ત ધાતુ) સિદ્ધાંતનો ઉપયોગ.
• નવા ગ્રંથો:
  • વાઘભટ્ટ દ્વારા અષ્ટાંગ હૃદયમ્ અને ચરક-સુશ્રુત ગ્રંથોના વિસ્તૃત ઉપાયો.
  • માનસિક સ્વાસ્થ્ય માટે યોગ અને આધ્યાત્મિક ઉપાયોનો સમાવેશ.

4. સામાજિક હેલ્થ અને માર્ગવ્યવસ્થા:

• HOSPITALS અને હેલ્થ કેન્દ્રો:
  • નાગરિકો માટે મફત સારવાર કેન્દ્રોની સ્થાપના.
• કૂવો અને પાણીની વ્યવસ્થા:
  • પ્રજાને પીવાનું શુદ્ધ પાણી ઉપલબ્ધ કરાવવા માટે રજાઓ દ્વારા કૂવા અને તળાવો બનાવાયા.

5. સામાન્ય લોકોને હેલ્થ માટે એજ્યુકેશન :

• હેલ્થકાળ અને એપીડેમીક ને રોકવા માટેની એજ્યુકેશનમુલક પ્રવૃત્તિઓ.
• વિમલતા અને નિયમિત સ્વચ્છતાની પ્રેરણા.

વેદિક પછીના સમયગાળામાં માટે સંગઠિત પ્રયાસો ખાસ કરીને બૌદ્ધ અને મૌર્ય શાસનમાં આગળ વધ્યા. આ સમયગાળામાં હેલ્થ સર્વિસસઓની વ્યાપકતા અને માટે કોમ્યુનીટી હેલ્થની પ્રાયમરીતાના પાયો ઘડાયો, જે ભારતના હેલ્થ ઇતિહાસમાં મજબૂત સ્તંભ તરીકે ગણાય છે.

કોમ્યુનિટી હેલ્થ: બ્રિટિશ ઈન્ડિયા નો ઈતિહાસ

બ્રિટિશ ઈન્ડિયા (1600–1947) દરમિયાન કોમ્યુનિટી હેલ્થમાં મોટા ફેરફારો જોવા મળ્યા. હેલ્થ સર્વિસસઓની સ્થાપનાથી લઈને એપીડેમીકના નિયંત્રણ અને હેલ્થ શાસ્ત્રના અધ્યયન સુધી, બ્રિટિશ શાસનના આરસપરસ સામાજિક અને હેલ્થ પરિપ્રેક્ષ્યમાં નોંધપાત્ર પ્રભાવ રહ્યો.

1. આરંભિક વર્ષો (1600–1757):

• બ્રિટિશ ઇસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની (EIC):
  • 1600માં ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીની સ્થાપનાથી વેપાર અને હેલ્થમાં પ્રથમ વૈશ્વિક સંપર્ક થયો.
  • ટ્રેડિંગ પોસ્ટો ખાતે હેલ્થ સર્વિસસ પદ્ધતિઓનું વિકાસ (સુરત, બોમ્બે, કોલકત્તા, મદ્રાસ).
• રોગચાળો (એપીડેમીક) નિયંત્રણ માટે પ્રાયમરી પગલાં:
  • પ્લેગ, કોલેરા, અને મલેરિયા જેવા ડીસીઝચાળો રોકવા માટે બેઝિક સફાઈ સુવિધાઓ વિકસિત કરવી.

2. બ્રિટિશ શાસનનો આરંભ (1757–1857):

• બંગાળમાં નિયંત્રણ:
  • બંગાળમાં બ્રિટિશ શાસન શરૂ થતાં હેલ્થસંભાળની જરૂરિયાત વધી.
  • બ્રિટિશ શાસકોએ મુખ્ય શહેરોમાં હેલ્થ તંત્રને વિકસાવ્યું.
• પ્રથમ એપીડેમીકના નિયંત્રણ:
  • ફક્ત સેવકવર્ગ માટે: હેલ્થ સુવિધાઓ બ્રિટિશ અધિકારીઓ અને વેપારીઓ માટે મર્યાદિત હતી.
  • એપીડેમીક ના વિસ્તરણ માટે નાગરિકોની કાળજી લેવામાં ખાસ ધ્યાન ન અપાયું.

3. હેલ્થ તંત્રની સ્થાપના (1858–1947):

• 1858 પછી: બ્રિટિશ ક્રાઉન દ્વારા સીધા શાસનના શરૂ થવાના કારણે હેલ્થ તંત્ર વધુ ઔપચારિક થયું.
• મહત્ત્વના પગલાં:
  • 1869માં પ્રથમ મ્યુનિસિપલ એક્ટ, જેનાથી શહેરોમાં સફાઈ અને હેલ્થ સુવિધાઓ માટે જવાબદારી શરૂ થઈ.
  • 1896: મલેરિયા અને કોલેરા નિયંત્રણ માટે વિશેષ હેલ્થ પ્રવૃત્તિઓ.
  • 1920: ભલેવિસ્તાર હેલ્થ સેન્ટરો (Primary Health Centres) અને ડીસીઝચાળો નિયંત્રણ માટે નીતિ ઘડવામાં આવી.
• મેડિકલ એજ્યુકેશન:
  • 1835માં પ્રથમ મેડિકલ કોલેજ (કોલકાતા) શરૂ કરાઇ.
  • હેલ્થકર્મીઓ અને ડૉક્ટરો માટે તાલીમની વ્યવસ્થા.

4. નિયંત્રણ અને હેલ્થ પ્રવૃત્તિઓ:

• પ્રમુખ રોગચાળો:
  • કોલેરા, પ્લેગ, ટ્યૂબર્ક્યુલોસિસ અને મલેરિયા માટે હેલ્થ કાર્યક્રમો.
  • રોગચાળો (એપીડેમીક) રોકવા માટે વેક્સિનેશન અને વેક્સીનેશન પ્રવૃત્તિઓ.
• વેઝિનેશન (Vaccine):
  • 1802 માં બ્રિટિશ શાસન દરમિયાન સ્મોલપોક માટે રસી પ્રસ્તુત.
• સફાઈ અને પાણી પુરવઠા:
  • મ્યુનિસિપલ મલેરિયા નિયંત્રણ કાર્યક્રમ અને પીવાના પાણી માટે નહેરો તથા તળાવો બનાવવાની શરૂઆત.

5. કોમ્યુનિટી હેલ્થ માટે નીતિઓ:

• ફેમિન કોડ (Famine Code):
  • ભૂખમરો દરમિયાન હેલ્થ સર્વિસસઓ પૂરી પાડવા માટે નીતિ ઘડવામાં આવી.
• મ્યુનિસિપલ હેલ્થ સર્વિસસ:
  • શહેરી વિસ્તારોમાં હેલ્થ સુવિધાઓ વિકસાવવા મ્યુનિસિપલ હેલ્થ તંત્રની સ્થાપના.
• ગામડાઓમાં અવગણના:
  • શહેરોમાં હેલ્થકાળ માટે વધુ પ્રયાસ, જ્યારે ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં અવગણના.

6. હેલ્થ માટે સામાજિક અને શૈક્ષણિક પદ્ધતિઓ:

• મિશનરીઝનો પ્રભાવ:
  • ક્રિશ્ચિયન મિશનરીઓ દ્વારા હોસ્પિટલ અને હેલ્થ શિબિરો શરૂ કરાઈ.
  • હેલ્થ અને સ્વચ્છતા વિશે જાગૃતિ માટે શૈક્ષણિક પ્રવૃત્તિઓ.
• હેલ્થ કેમ્પ્સ:
  • શહેરી અને આદિવાસી વિસ્તારોમાં હેલ્થ કેમ્પ યોજાયાં.

7. બ્રિટિશ શાસનના હેલ્થ પર પ્રભાવ:

• ધનસંપત્તિ શોષણ:
  • ભારતીય હેલ્થ તંત્રને બ્રિટિશ આર્થિક હિત માટે ઉપયોગમાં લેવાયું.
• મેડિકલ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર:
  • રેલવે અને બંદરો માટે હેલ્થ સુવિધાઓ વિકસાવવી.
• સામાજિક વિસંગતતા:
  • હેલ્થ સર્વિસસઓમાં ભૌગોલિક અને સામાજિક તફાવત.

બ્રિટિશ શાસન દરમિયાન કોમ્યુનિટી હેલ્થનો વિકાસ ઔપચારિક થયો, જેમાં હેલ્થ તંત્ર, ડીસીઝચાળો નિયંત્રણ અને મેડિકલ એજ્યુકેશન મુખ્ય પ્રભાવશાળી રહ્યા. ત્યાં છતાં, આ સર્વિસસઓ શહેરો સુધી મર્યાદિત રહી અને ગ્રામ્ય વિસ્તાર બેધ્યાન રહ્યા, જેનાથી હેલ્થ માટે ભવિષ્યમાં ભારતના મૂલ્યવાન પ્રયાસોનો પાયો પડ્યો.

કોમ્યુનિટી હેલ્થ માટેના બ્રિટિશ એક્ટ્સ (British Acts for Community Health in India)

બ્રિટિશ શાસન દરમિયાન ભારતના હેલ્થ ક્ષેત્રે મોટાભાગે કાયદા અને નીતિઓ શહેરી વિસ્તારોમાં હેલ્થ વ્યવસ્થા, રોગચાળો (એપીડેમીક) નિયંત્રણ, અને સફાઈ સુવિધાઓ વિકસાવવા માટે બનાવવામાં આવ્યા હતા. આ કાયદાઓનું મુખ્ય ઉદ્દેશ કોમ્યુનિટી હેલ્થને મજબૂત બનાવવું હતું, પરંતુ તેઓ ખાસ કરીને બ્રિટિશ આર્થિક અને શાસકીય હિત માટે કેન્દ્રિત હતા.

1. 1869 મ્યુનિસિપલ એક્ટ (Municipal Act of 1869):

• મુખ્ય લક્ષ્ય:
  • શહેરી વિસ્તારોમાં હેલ્થ અને સફાઈ સુવિધાઓ સુનિશ્ચિત કરવી.
  • શહેરી વિસ્તારોમાં ડ્રેનેજ સિસ્ટમ, કચરાપેટી અને પાણી પુરવઠા સુવિધાઓ વિકસાવવા માટે મ્યુનિસિપલ બોડીની સ્થાપના.
• અસર:
  • આ એક્ટને કારણે શહેરોમાં હેલ્થ માટે મ્યુનિસિપલ બોડીને જવાબદારી આપવામાં આવી.
  • શહેરી વિસ્તારમાં સ્વચ્છતાના નિયમો લાગુ થયા.

2. વેક્સિનેશન એક્ટ (Vaccination Act):

• 1802: સ્મોલપોક રસી (Smallpox Vaccine) પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો.
• 1892: વેક્સિનેશનને ફરજીયાત કરવામા આવ્યું.
• મુખ્ય લક્ષ્ય:
  • કોલેરા, પ્લેગ અને સ્મોલપોક જેવા ડીસીઝચાળો રોકવા માટે વેક્સીનેશનનું આયોજન.
• અસર:
  • વેક્સીનેશનમાં વધારો, પરંતુ લોકોમાં ભય અને પ્રતિકાર જોવા મળ્યો.

3. ઈપિડેમિક ડિસીઝ એક્ટ (Epidemic Diseases Act, 1897):

• મુખ્ય લક્ષ્ય:
  • ડીસીઝચાળો નિયંત્રણ માટે સરકારને વિશેષ અધિકારો.
  • મલેરિયા, પ્લેગ અને કોલેરા જેવા ડીસીઝચાળો રોકવા માટે તાત્કાલિક પગલાં.
• મુખ્ય પ્રદાન:
  • લોકોને ઘરમાં ક્વોરન્ટીન કરવાનું અને ડીસીઝચાળો નાબૂદ કરવા માટે વિશેષ પગલાં.
• અસર:
  • આ એક્ટ આજે પણcovid-19 જેવી તાત્કાલિક પરિસ્થિતિમાં ઉપયોગમાં લેવાય છે.

4. ફેક્ટરી એક્ટ (Factory Act, 1881 અને 1934):

• મુખ્ય લક્ષ્ય:
  • ફેક્ટરીમાં કામદારો માટે હેલ્થ અને સલામતીની શરતો.
  • કામદારો માટે પોટેબલ પાણી, શૌચાલય અને આરામ માટેની સુવિધાઓ.
• અસર:
  • ફેક્ટરી વિસ્તારમાં હેલ્થસંભાળ સુધારવા માટે નક્કી દિશા મળી.

5. રોગચાળો (એપીડેમીક) નિયંત્રણ માટેના નીતિગત પગલાં:

• કોલેરા નિયમો:
  • 1866માં કોલેરા એપીડેમીકને રોકવા માટે જુદી-જુદી મ્યુનિસિપલિટી દ્વારા પ્રતિબંધિત મિરૂથ શરતો લગાવવામાં આવી.
• મલેરિયા અને પ્લેગ:
  • 1904માં મલેરિયા નિયંત્રણ માટે હેલ્થ સર્વે શરૂ કરવામાં આવ્યો.
  • પ્લેગના રોકાણ માટે મેડિકલ કેમ્પ અને અલગતાની નીતિ લાગુ કરાઈ.

6. મેડિકલ કોર્પોરેશન એક્ટ (Medical Corporation Acts):

• મુખ્ય લક્ષ્ય:
  • બ્રિટિશ શાસકો માટે મેડિકલ અને હેલ્થસંભાળ સુવિધાઓ સ્થપિત કરવી.
  • શહેરો માટે મેડિકલ કર્મચારીઓની નિમણૂક.
• અસર:
  • આ પગલાં શહેરી વિસ્તારોમાં મર્યાદિત રહ્યા.

7. ફેમિન કોડ (Famine Code, 1883):

• મુખ્ય લક્ષ્ય:
  • ભૂખમરાના સમયમાં હેલ્થ સુવિધાઓ પ્રદાન કરવી.
  • ફેમિન રાહત કેમ્પ અને ભોજન વ્યવસ્થા સાથે હેલ્થ સુવિધાઓ.
• અસર:
  • રોગચાળો રોકવામાં મદદરૂપ, પરંતુ ગ્રામ્ય વિસ્તારમાં પૂરતી કાળજી નહીં.

8. શ્રમ સલામતી માટેના કાયદા (Labour Health Acts):

• મુખ્ય લક્ષ્ય:
  • ખાણ, ફેક્ટરી અને બંદરોમાં કામદારો માટે હેલ્થ અને સલામતી નીતિઓ.
  • શ્રમ વિભાગો દ્વારા આ કાયદાની અમલવારી.

બ્રિટિશ શાસન હેઠળ બનાવવામાં આવેલા કોમ્યુનિટી હેલ્થ સંબંધિત કાયદાઓ અને નીતિઓ હેલ્થ વ્યવસ્થાને મજબૂત કરવા માટે પ્રયત્નશીલ રહ્યા, પરંતુ તેઓ મુખ્યત્વે શહેરી વિસ્તારો અને બ્રિટિશ અધિકારીઓના હિતમાં મર્યાદિત હતા. આ કાયદાઓનો વધુ લાભ ગ્રામ્ય વિસ્તાર માટે ઉપલબ્ધ નહોતો, જેના કારણે આ વિસ્તારમાં હેલ્થ માટેની અસમાનતા સર્જાઈ.

Explain after independence (આઝાદી પછી..

• 1947: સ્ટેટ અને સેન્ટરમાં હેલ્થ મિનિસ્ટ્રીની સ્થાપના
• 1948: ઇન્ડિયા ડબલ્યુ એચઓWHO સાથે જોડાયું ઈએસઆઈESI કાયદો પસાર થયો.
• 1949: ભારતનું બંધારણ અપનાવવામાં આવ્યું.
• 1950: પ્લાનિંગ કમિશનની સ્થાપના કરવામાં આવી.
• 1951: ફર્સ્ટ ફાઇવ યર પ્લાન શરૂ કર્યો.
• BCG વેક્સિનેશન કાર્યક્રમ શરૂ કર્યો.
• 1952: પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટરની સ્થાપના કરવામાં આવી.
• 1953: રાષ્ટ્રવ્યાપી ફેમિલી કાર્યક્રમ શરૂ કર્યો.
• 1954: કોન્ટ્રીબ્યુટરી હેલ્થ સર્વિસીસ સ્કીમ દિલ્હી ખાતે શરૂ કરવામાં આવી.
• સેન્ટ્રલ સોશિયલ વેલ્ફેર બોર્ડની સ્થાપના કરવામાં આવી. નેશનલ વોટર સપ્લાય અને સેનિટેશન પ્ડીસીઝ્રામ નું ઉદ્ઘાટન કરવામાં આવી.
• 1955: સેન્ટ્રલ લેપ્રસી ટીચિંગ એન્ડ રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટયૂટ દ્વારા ટ્રેનિંગ સેન્ટરની સ્થાપના કરવામાં આવી.
• હિન્દુ લગ્ન અધિનિયમ પસાર થયો.
• 1956: બીજું ફાઈવ યર પ્લાન શરૂ અને સેન્ટ્રલ હેલ્થ એજ્યુકેશન બ્યુરો ની સ્થાપના. ડિરેક્ટર f.p. એ ટીબી કીમોથેરાપી કેન્દ્રની સ્થાપના કરી.
• 1957: ઇન્ફ્લુએન્ઝા એપીડેમીકએ દેશમાં પેન્ડેમિક થયો. ડેમોગ્રાફિક રિસર્ચ સેન્ટર ની સ્થાપના કરવામાં આવી.
• 1958: રાષ્ટ્રીય ટીબી સર્વે પૂર્ણ કર્યો પંચાયત રાજ માટેની ભલામણ.
• 1959: મુડાલિયર કમિટીની નિમણૂક કરવામાં આવી રાજસ્થાનમાં પહેલી વખત પંચાયત રાજની શરૂઆત કરવામાં આવી નેશનલ ટીબી સંસ્થાની સ્થાપના કરવામાં આવી.
• 1960: smallpox નાબૂદી માટે પાયલોટ પ્રોજેક્ટ શરૂ કરવામાં આવ્યા હતા.
• 1961: ત્રીજો પાંચ વર્ષ પ્ડીસીઝ્રામ શરૂ કરવામાં આવ્યો નેશનલ સ્મોલ પક્ષ નાબૂદી કાર્યક્રમ શરૂ કરવામાં આવ્યો નેશનલ ગોઈટર કંટ્રોલ પ્ડીસીઝ્રામ શરૂ કરવામાં આવ્યો.
• 1963: ન્યુટ્રીશન કાર્યક્રમ શરૂ કરવામાં આવ્યો. ડ્રિંકિંગ વોટર બોર્ડની સ્થાપના કરવામાં આવી.
• 1966: ફેમિલી પ્લાનિંગ મંત્રી માટે હેલ્થ મંત્રીની પણ નિમણૂક કરવામાં આવી.
• F.p. માટે અલગ વિભાગ શરૂ કરવામાં આવ્યો એક સ્મોલ ફેમિલી નોમ્સ સ્થાપિત કર્યો.
• 1969: ચોથો ફાઇવ યર પ્લાન શરૂ કરવામાં આવ્યો. અખિલ ભારતીય કાર્યક્રમ શરૂ કર્યો.
• બર્થ અને ડેથ રજીસ્ટ્રેશન કાયદો અમલમાં આવ્યો. ટર્મિનેશન પ્રેગ્નન્સી બિલ પસાર થયું.
• 1974: પાંચમો ફાઈવ યર પ્લાન શરૂ થયો. ભારત સ્મોલપોકસ મુક્ત બન્યું. ઇન્ડિયા ફેક્ટરી એક્ટમાં સુધારો, મેડિકલ કેર માટે થ્રી ટાયર પ્લાન.
• 1980: છઠ્ઠા ફાઇવ યર પ્લાન શરૂ.
• 1985 -સાતમો ફાઇવ યર પ્લાન શરૂ.

💚 Discuss developement of health in post indipendence period
(સ્વતંત્રતા પછીના સમયમાં હેલ્થના ડેવલોપમેન્ટની ચર્ચા કરો.)
સ્વતંત્રતા પછીના સમયમાં…
1947: હેલ્થ મિનિસ્ટ્રીની સ્થાપના આ કેન્દ્ર અને રાજ્ય બંને સ્તરે કરવામાં આવી હતી કારણ કે હેલ્થ કોનકરંટ લિસ્ટ.

કેન્દ્ર અને રાજ્ય સ્તરે હેલ્થ મિનિસ્ટ્રીના હેલ્થ સર્વિસીસ કેન્દ્રના નિમણૂક નિયમોનું પેનલ અને ડિરેક્ટર.
ઇન્ડિયન નર્સિંગ કાઉન્સિલના સંદર્ભમાં.
1949: ઇન્ડિયા વિશ્વ હેલ્થ સંસ્થાનું સભ્ય બન્યું. રોજગાર રાજ્ય વીમા યોજના અંગે કાયદો પસાર થયો.
1950: પ્લાનિંગ કમિશનની રચના કરવામાં આવી.

💚 Discribe development of health &nursing in five year plan
(ફાઈવ યર પ્લાનમાં હેલ્થ અને નર્સિંગ નું ડેવલપમેન્ટ વર્ણન કરો.)

પ્રથમ 5 યર પ્લાન(1951-1956)
નર્સિંગ કોલેજ દિલ્હી દ્વારા શરૂ કરાયેલા કમ્યુનિટી હેલ્થ નર્સિંગમાં ડિપ્લોમા કોર્સ 1952 સેન્ટ્રલ કાઉન્સિલ ઓફ હેલ્થ ની રચના કરવામાં આવી હતી. 1953 માં મલેરીયા સેન્ટ્રલ smallpox નાબૂદી અને ફેમિલી પ્લાનિંગ શરૂઆત પર રાષ્ટ્રીય કાર્યક્રમ, ફિલારિયા સેન્ટ્રલ પ્ડીસીઝ્રામ અને ફૂડ એડલ્ટેશન નું પ્રિવેન્શન પસાર થયું.

સેકન્ડ ફાઇવ યર પ્લાન(1956- 1961)
1956 સેન્ટ્રલ બ્યુરો ઓફ હેલ્થ એજ્યુકેશન ની સ્થાપના કરવામાં આવી.
નેશનલ મલેરીયા ઇરાડીગેશન પ્ડીસીઝ્રામ શરૂ કરવામાં આવ્યો નેશનલ ટીબી ડીસીઝ સંસ્થા બેંગ્લોર ની સ્થાપના કરવામાં આવી.

ત્રીજો ફાઈવ યર પ્લાન(1961 -1969)
મુદlલિયર કમિટીનું પબ્લીકેશન ,સેન્ટ્રલ ફેમિલી વેલફેર સંસ્થાની સ્થાપના, smallpox નાબૂદી, ગોઈટર સેન્ટ્રલ, નેશનલ સ્કૂલ હેલ્થ પ્ડીસીઝ્રામની શરૂઆત નેશનલ કમ્યુનીકેબલ ડીસીઝ દિલ્હીની સ્થાપના ,ટ્રકોમાં કેન્દ્રીય કાર્યક્રમ અને આ સમયગાળામાં મલેરિયા નાબૂદી અંગે ચડાહ કમિટીનો રિપોર્ટ હાજર હતો. F.p માટે વ્યૂહરચના અંગે મુખર્જી કમિટી નો રિપોર્ટ અને (1967) હેલ્થ સર્વિસીસ પર જંગલવાલા કમિટીનો રિપોર્ટ પણ પબ્લિસ કરવામાં આવ્યો હતો.

ચોથો ફાઈવ યર પ્લાન(1969 -1973)
નેશનલ મિનિમમ નીડ પ્ડીસીઝ્રામ હેલ્થ સર્વિસીસ હતી અને કરતારસિંહ કમિટીની ભલામણોના આધારે મલ્ટી પર્પસ હેલ્થની ટ્રેનિંગ શરૂ કરવામાં આવી હતી.

પાંચમો ફાઇવ યર પ્લાન(1974 – 1979)
રૂરલ એરિયામાં થ્રી ટાયર હેલ્થ સર્વિસીસ પૂરી પાડવા અંગે શ્રીવાસ્તવ કમિટીનો રિપોર્ટ રજૂ કરવામાં આવ્યો.
આ સમયગાળા દરમિયાન ભારતને smallpox માંથી ફ્રી જાહેર કરવામાં આવ્યું હતું.
ઇન્ટીગ્રેટેડ ડેવલોપમેન્ટ ચાઈલ્ડ સર્વિસીસ (ICDS) ભૂતિયા હતી. નેશનલ હેલ્થ અને ફેમિલી પ્લાનિંગ ઇન્સ્ટિટયૂટ અને ભારતે “હેલ્થ ફોર ઓલ” કન્સેપ્ટ સ્વીકાર્યો. (અlલ્મા ડિકલેરેશન)

છઠ્ઠો ફાઇવ યર પ્લાન (1880- 1985)
ગવર્મેન્ટ ઇન્ડિયા નું સેફ ડ્રિંકિંગ વોટર ,એર પોલ્યુશન પ્રિવેંશન એક્ટ અને નેશનલ હેલ્થ પોલિસી પણ જાહેરાત કરવામાં આવી હતી
1983 .અને ભોપાલ ગેસ ટ્રેજેડી રજીસ્ટર.(1984)

સાતમો ફાઇવ યર પ્લાન(1985- 1990 )
વિશ્વ બેંક દ્વારા સમગ્ર વિશ્વમાં યુનિવર્સલ ઈમ્યુનાઇઝેશન પ્ડીસીઝ્રામ( 1985) અને સેફ મધરવુડ પ્ડીસીઝ્રામ શરૂ કરવામાં આવ્યો હતો નેશનલ એઇડ્સ સેન્ટ્રલ પ્ડીસીઝ્રામ શરૂ કરવામાં આવ્યો હતો.

આઠમો ફાઈવ યર પ્લાન(1992-1997)
“હેલ્થ ફોર ઓલ” ગવર્મેન્ટ સ્પેશિયલ અટેન્શન poor સોસાયટી ને હેલ્થ સર્વિસીસ પૂરી પાડવા માટે વિશેષ ધ્યાન આપ્યું. હેલ્થ એજ્યુકેશન વધુ ફેસીલીટી આપવામાં આવી .ચાઈલ્ડ સર્વાઇવલ અને સેફ મધરહુડ પ્ડીસીઝ્રામ શરૂ કરવામાં આવ્યો હતો. ગવર્મેન્ટ એ બેઝિક BSC (m) પ્ડીસીઝ્રામના ત્રણ વર્ષ પહેલાં શરૂ કર્યો હતો.
નવમો ફઇવ યર પ્લાન ( 1997- 2002)
નવમો 5 યર પ્લાન ફીમેલ એડોલેશન ચિલ્ડ્રન ની હેલ્થ નીડ, સર્વિસીસની ક્વોલિટી સુધારવા અને કવરેજ વધારવાનું ગોલ રાખે છે.આ યોજનાએ પીતૃત્વ પ્રીવેન્શન અને STD ના સેન્ટ્રલમાં રીપ્રોડક્ટિવ ટ્રેક માં ઇન્ફેક્શન અને HIV/AIDS માં મેલ ની ભાગીદારી વધારવાનો પણ પ્રયાસ કર્યો. મેડિકલ અને નર્સિંગ વ્યક્તિગત સંખ્યામાં વધારો બેઝિક સ્ટ્રક્ચરની ગ્રોથ ખાસ ધ્યાન આપે છે.
ઇન્ફોર્મેશન એજ્યુકેશન કોમ્યુનિકેશન (IEC) નેશનલ અને ડિસ્ટ્રિક્ટ લેવલે ટ્રેનિંગ અને ટ્રેનર .

દસમો ફlઇવ યર પ્લાન( 2002- 2007)
પ્લાનિંગ કમિશન ઇન્ડિયા દ્વારા ન્યુ સ્કીમ પ્રોજેક્ટ અને યોજનાઓની સંખ્યા.
હેલ્થ કેર સિસ્ટમ ઇમ્પ્રુવ કરવી .
હેલ્થ માટે હ્યુમન રિસોર્સ નો વિકાસ કરવો. આયુષ સર્વિસ બેટર ઉપયોગ કરવો.
કોમ્યુનીકેબલ અને નોન કમ્યુનિકેબલ ને પ્રિવેશન અને તેનું મેનેજમેન્ટ કરવું.
કમ્યુનીકેબલ ડીસીઝ દવાના પ્રોડક્શન અને સપ્લાય ને મજબૂત બનાવવું.
એડીકવેટ હેલ્થ કેર ફાઇનાન્સ ક્વોલિટી ઇસ્યોરન્સ ને પ્રાયોરિટી મેડિકલ રિસર્ચ વગેરે.

અગિયાર મો ફાઈવ યર પ્લાન(2004- 2012)
પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર સિસ્ટમનું ઈમ્પ્રુવમેન્ટ સ્વાસ્થ્ય અભિયાન સર્વિસસ
મેન્ટલ હેલ્થ કેર ઈલડરલી કેર અને ફર્ટિલિટી રેગ્યુલેશન
વિકલાંગોની સંભાળ ઇન્ડીજિનિયસ(AYUSH)સિસ્ટમનો ઉપયોગ વધારવો.
ફ્લેગશીપ(NRHM) પ્ડીસીઝ્રામની ઇફેક્ટિવ ઇમ્પલીકેશન.

બારમો ફાઈવ યર પ્લાન (2012- 2017)
_IMR ઘટાડીને 25 કરો.
_MMR 1 અને ચાઈલ્ડ સેક્સ રેસીયો 2:1 ઘટાડો.
_0-3 એજ ગ્રુપના બાળકોમાં MFH -3 લેવલના અડધાથી ઓછા ન્યુટ્રીશનમાં ઘટાડો

ભારતમાં કોમ્યુનિટી હેલ્થનો હાલનો અભિગમ

ભારતમાં કોમ્યુનિટી હેલ્થનો વર્તમાન અભિગમ સર્વસામાન્ય હેલ્થ સર્વિસસઓને મજબૂત બનાવવા અને તમામ નાગરિકોને ગુણવત્તાસભર, સસ્તી અને સુલભ હેલ્થકેર પ્રદાન કરવા પર કેન્દ્રિત છે. આ માટે સરકાર અને વિવિધ સંસ્થાઓ દ્વારા અનેક પહેલો અને કાર્યક્રમો અમલમાં મૂકવામાં આવ્યા છે.

1. પ્રાયમરી હેલ્થકેરને મજબૂત બનાવવું:

• આયુષ્માન ભારત હેલ્થ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર મિશન:
  • આ યોજના હેઠળ 17,788 ગ્રામ્ય અને 11,024 શહેરી હેલ્થ અને કલ્યાણ કેન્દ્રોની સ્થાપના કરવામાં આવી છે, જે પ્રાયમરી સ્તરે હેલ્થ સર્વિસસઓ પ્રદાન કરે છે.

2. ડિજિટલ હેલ્થ પહેલો:

• આયુષ્માન ભારત ડિજિટલ મિશન:
  • આ પહેલ ડિજિટલ હેલ્થ માળખાને મજબૂત બનાવી, નાગરિકોને તેમના હેલ્થ ડેટા સુધી સરળ પહોંચ અને હેલ્થ સર્વિસસઓનો સક્ષમ ઉપયોગ સુનિશ્ચિત કરે છે.
• ઇ-સંજીવની:
  • ટેલિમેડિસિન સર્વિસસઓ દ્વારા દૂરના વિસ્તારોમાં હેલ્થકેર પહોંચાડવા માટેની આ પહેલ છે.

3. રોગચાળો નિયંત્રણ અને વેક્સીનેશન:

• કોવિડ-19 વેક્સીનેશન અભિયાન:
  • ભારતે વ્યાપક વેક્સીનેશન અભિયાન ચલાવ્યું છે, જેમાં 100 થી વધુ દેશોને પણ મદદ કરી છે.
• ન્યૂમોકોકલ વેક્સીનેશન:
  • देशભરમાં ન્યૂમોકોકલ વેક્સીન આપવામાં આવી રહી છે, જે દર વર્ષે 50,000 બાળકોના મૃત્યુને અટકાવવાનો હેતુ ધરાવે છે.

4. હેલ્થ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરનો વિકાસ:

• ક્રિટિકલ કેર હોસ્પિટલ બ્લોક્સ:
  • 602 જિલ્લાઓમાં ક્રિટિકલ કેર હોસ્પિટલ બ્લોક્સની સ્થાપના, જેથી ગંભીર પેશન્ટઓને તાત્કાલિક અને ગુણવત્તાસભર સારવાર મળી શકે.
• જૈવસલામત પ્રયોગશાળાઓ:
  • 9 બાયોસેફ્ટી લેવલ III પ્રયોગશાળાઓની સ્થાપના દ્વારા સંક્રમણ ડીસીઝોના સંશોધન અને નિયંત્રણમાં સુધારો કરવામાં આવ્યો છે.

5. સ્વચ્છતા અને પર્યાવરણ હેલ્થ:

• સ્વચ્છ ભારત અભિયાન:
  • ખુલ્લામાં શૌચથી મુક્ત ભારત બનાવવા અને સ્વચ્છતા જાળવવા માટે આ અભિયાન ચલાવવામાં આવ્યું છે, જે હેલ્થ સુધારવામાં મહત્વપૂર્ણ છે.
• સ્વચ્છ હવા માટે પગલાં:
  • 42 શહેરી કેન્દ્રોમાં હવાના પ્રદૂષણને નિયંત્રિત કરવા માટે રૂ. 2,217 કરોડ ફાળવવામાં આવ્યા છે.

6. હેલ્થ કર્મચારીઓની તાલીમ અને નિમણૂક:

• આશા (ASHA) વર્કર્સ:
  • ગામડાઓમાં હેલ્થ વર્કર્સની નિમણૂક કરીને પ્રાયમરી હેલ્થકેરને મજબૂત બનાવવામાં આવી છે.
• મેડિકલ અને પેરામેડિકલ સ્ટાફની તાલીમ:
  • હેલ્થ સર્વિસસઓની ગુણવત્તા વધારવા માટે મેડિકલ અને પેરામેડિકલ સ્ટાફની તાલીમ પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે.

7. હેલ્થ વીમા યોજનાઓ:

• આયુષ્માન ભારત પ્રધાનમંત્રી જન હેલ્થ યોજના (PM-JAY):
  • આ યોજના હેઠળ દર વર્ષે પ્રતિ પરિવાર રૂ. 5 લાખ સુધીની મફત સારવારની સુવિધા પ્રદાન કરવામાં આવી છે, જે 10 કરોડથી વધુ ગરીબ અને નબળી આવકવર્ગના પરિવારોને આવરી લે છે.

8. સામાજિક હેલ્થ નીતિઓ:

• મિશન ઇન્દ્રધનુષ:
  • બાળકોને 12 ડીસીઝોથી રક્ષણ આપવા માટે વેક્સીનેશન ઝુંબેશ ચલાવવામાં આવી રહી છે.
• આયુષ્માન ભારત હેલ્થ એકાઉન્ટ્સ (ABHA):
  • નાગરિકોના હેલ્થ ડેટાના ડિજિટલીકરણ દ્વારા હેલ્થ સર્વિસસઓની સગવડ અને ગુણવત્તા વધારવાનો પ્રયાસ.

9. ડિજિટલ અને તકનીકી હેલ્થ સર્વિસસઓ:

• ટેલીમેડિસિન:
  • ટેલીકન્સલ્ટેશન દ્વારા ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં હેલ્થકેર સુવિધાઓ ઉપલબ્ધ કરવી.
• ડિજિટલ હેલ્થ પ્લેટફોર્મ:
  • નાગરિકો માટે હેલ્થ રેકોર્ડ મજબૂત કરવાનું આયોજન.

ભારતમાં કોમ્યુનિટી હેલ્થનો હાલનો અભિગમ સર્વસામાન્ય હેલ્થ સુવિધાઓને મજબૂત બનાવવો છે, જે ડિજિટલ ટેક્નોલોજી અને પ્રાયમરી હેલ્થકેરમાં સુધારાઓ દ્વારા વધુ સુલભ અને સસ્તું બન્યું છે. આગામી દાયકાઓમાં આ પગલાં દેશના હેલ્થ ઇક્વિટી અને હેલ્થકેરમાં મહત્ત્વપૂર્ણ ફેરફારો લાવશે.

💚 Primary Health Care (પ્રાયમરી હેલ્થ કેર):

1978 નાં સપ્ટેમ્બર માસમાં WHO અને UNICEF નાં સંયુકત પ્રયાસ નીચે નિરાયેલ ઇન્ટરનેશનલ કોન્ફરન્સમાં આલ્મા આટા ખાતે WHO ની ૩૦ મી વિશ્વ હેલ્થ પરિષદે હેલ્થ સર્વિસસના વિકાસ માટે કેટલાંક મૂળભુત અને પાયાના સિધ્ધાંતો સ્પષટ કરી તે અંગે જો ધોષણા કરવામાં આવી તે હેલ્થ કેર ઓલ આ સુત્રની ધોષણા ” Health for All By.2000 A.D” જગ પ્રસિધ્ધ બની છે અને ઇ.સ. ૨૦૦૦ સુધીમાં અંગે જે નીતી અમલમાં આવે છે તે મુજબ એવું નકકી કરવામાં આવે છે કે વિશ્વના તમામ નાગરિક વિશ્વનું નવું જ હેલ્થનું લેવલ પ્રાપ્ત થવું જોઇએ કે જે તેને આર્થિક દ્રષ્ટિએ ઉત્પાદન માટે તેમજ તેને સામાજિક દ્રષ્ટિએ ઉપયોગી જીવન ગુજારવવામાં મદદરૂપ થઇ શકે, પ્રાયમરી હેલ્થનાં અભિગમ દ્રારા વિચારો રજુ કરવામાં આવ્યાં, એટલુ જ નહિ પણ સામાજિક ન્યાયની ભાવનાથી સિધ્ધ કરવામાં આવે. તે અનિવાર્ય ગણાય છે, પ્રાયમરી હેલ્થ કેર દ્વારા લોકો સાથે પ્રથમ સંપર્ક, વ્યક્તિગત ફેમીલી સાથે અને કોમ્યુનીટી માટે નેશનલ હેલ્થ કરી શકાય. જેમાં લોકો માટે હેલ્થ અને લોકો દ્રારા હેલ્થનું નિર્માણ કરી શકાય. તેથી હેલ્થ કેર હેલ્થ માટે લોકોનું સહકાર ખૂબ જ જરૂરી છે. આત્મા આર્ટીની ૧૯૭૮માં મળેલી કોન્ફરન્સ માં નીચે મુજબની ડેફીનેશન આપવામાં આવી.

💚 Defination of Primary health Care (પ્રાયમરી હેલ્થ કેર ની વ્યાખ્યા):

Primary health Care એ ખૂબ જ જરૂરી હેલ્થ કેર છે. જે દરેક જગ્યાએ વ્યક્તિ, ફેમીલી અને સમાજનાં સંપૂર્ણ સહયોગથી સ્વીકારેલ મેથડ અને ટેકનોલોજી દ્વારા પ્રેકટીકલી અને વૈજ્ઞાનિક રીતે દરેક જગ્યાએ આપી શકાય તેવી, દેશ દ્વારા એફોર્ડ થઇ શકે તેવી આપવામાં આવતી હેલ્થ સર્વિસસઓને પ્રાયમરી હેલ્થ કેર કહેવામાં આવે છે

પ્રાયમરી હેલ્થકેરના 8 મુખ્ય તત્વો (8 Essential Elements of Primary Health Care)

પ્રાયમરી હેલ્થકેરના 8 મુખ્ય તત્વો 1978ની આલ્મા આટા ડિક્લેરેશન હેઠળ વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવ્યા હતા. આ તત્વો તમામ નાગરિકોને સંપૂર્ણ હેલ્થકેર પ્રદાન કરવા માટેના મુખ્ય પાયાના ખૂણાં છે.

1. હેલ્થ એજ્યુકેશન (Health Education):

• હેલ્થ વિષયક જાગૃતિ ફેલાવવી અને લોકોમાં સ્વસ્થ જીવનશૈલીના મહત્વ અંગે પ્રોત્સાહન કરવું.
• હેલ્થ માટે સ્વચ્છતા, પોષણ, ડીસીઝચાળો રોકવું, અને જીવનશૈલીમાં સુધારાઓ શીખવવું.

2. પોષણ સુધારણા (Promotion of Proper Nutrition):

• સ્વસ્થ અને સંતુલિત આહાર (Balance Diet) માટે લોકોમાં જાગૃતિ લાવવી.યોગ્ય Growth અને Developement માટે આ ખુબ જરૂરી છે.
• કુપોષણના (Nutritional Deficiency) નિવારણ માટે પોષક આહાર અને પૂરક પોષણ ના પ્રોગ્રામ ચાલાવવા .

3. પીવાનું શુદ્ધ પાણી અને યોગ્ય સફાઈ (Adequate Supply of Safe Drinking Water and Basic Sanitation):

• પીવાનું શુદ્ધ પાણી ઉપલબ્ધ કરાવવું.
• જાતે બનાવેલા અને સરકારી શૌચાલયોની સુવિધા.
• નિકાલ અને કચરાના વ્યવસ્થાપન માટે સજાગતા વધારવી.

4. માતા અને શિશુ હેલ્થ કાળજી (Maternal and Child Health Care):

• માતા માટે સુરક્ષિત ગર્ભાવસ્થાની સર્વિસસ.
• નવજાત શિશુ અને બાળકો માટે હેલ્થ સર્વિસસ.
• મધર માટે ના ડીસીઝ ને અટકાવવા માટે પ્રીકૉશન અને જરૂરી સારવાર આપવી.

5. વેક્સીનેશન (Immunization):

• એપીડેમીક ને અટકાવવા માટે વેક્સીનેશન અભિયાન.
• બાળકો માટે વેક્સીન (રસી) ની ઝુંબેશ (જેમ કે મિશન ઇન્દ્રધનુષ).
• ડિપ્થીરિયા, ટેટનસ, પોલિયો, મીઝલ્સ જેવા ડીસીઝો સામે રક્ષણ.

6. ચેપી ડીસીઝોનું નિયંત્રણ (Prevention and Control of Endemic Diseases):

• મલેરિયા, ડેન્ગ્યુ, કોલેરા અને ટ્યુબરક્યુલોસિસ જેવા રોગચાળો રોકવા માટે ના કાર્યક્રમો.
• રોગચાળો નિયંત્રણ માટે યોગ્ય તંત્ર અને જાહેર હેલ્થ સર્વિસસઓ.

7. જરૂરી દવાઓ ઉપલબ્ધ કરાવવી (Provision of Essential Medicines):

• પ્રાયમરી હેલ્થ કેન્દ્રો (PHC) અને ઉપ કેન્દ્રો (Sub-Centres) પર જરૂરી દવાઓ સુલભ કરાવવી.
• મફત અથવા સસ્તી દવાઓના વિતરણ માટે યોજનાઓ.

8. સામાન્ય બિમારીઓ અને ઇજા માટે પ્રાયમરી સારવાર (Treatment of Common Diseases and Injuries):

• સામાન્ય બિમારીઓ (જેમ કે ઉધરસ, તાવ) અને નાની ઇજાઓ માટે તાત્કાલિક સારવાર.
• ગંભીર કેસોને ઉચ્ચ સ્તરના કેન્દ્રો તરફ રેફર કરવું.

આ 8 તત્વો પ્રાયમરી હેલ્થકેરને સર્વગ્રાહી બનાવે છે અને હેલ્થ માટે “સૌ માટે હેલ્થ”ના ધ્યેય સુધી પહોંચવામાં મદદરૂપ થાય છે. આ તત્વો પ્રાયમરી સ્તરે હેલ્થ સર્વિસસઓનો મજબૂત પાયો ઘડવામાં મહત્વપૂર્ણ છે.

પ્રાયમરી હેલ્થકેરના ઘટકો (Components of Primary Health Care)

પ્રાયમરી હેલ્થકેરના ઘટકો લોકોને સસ્તું, સુલભ અને સમાન હેલ્થકેર સુવિધાઓ પ્રદાન કરવા માટે રચાયેલા છે. આ ઘટકો આલ્મા આટા ડિક્લેરેશન (1978) હેઠળ વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવ્યા હતા અને હેલ્થ સર્વિસસઓમાં સર્વગ્રાહી અભિગમની પૂર્તિ માટે અત્યંત મહત્વપૂર્ણ છે.

1. હેલ્થ પ્રોત્સાહન (Health Promotion):

• હેલ્થ જાગૃતિ ફેલાવવી અને સ્વસ્થ જીવનશૈલીને પ્રોત્સાહન આપવું.
• માનસિક, શારીરિક અને સામાજિક હેલ્થ માટે એજ્યુકેશન પ્રદાન કરવું.
• જીવનશૈલી ડીસીઝો (જેમ કે ડાયાબિટીસ, હાર્ટ ડીસીઝ) અટકાવવા માટે અભિયાન.

2. ડીસીઝ પ્રિવેન્શન (Disease Prevention):

• ચેપી અને બિન-ચેપી ડીસીઝો માટે પ્રાયમરી નિદાન અને નિયંત્રણ.
• મલેરિયા, TB, અને મીઝલ્સ જેવા ડીસીઝચાળો રોકવા માટે વ્યવસ્થાઓ.
• વેક્સીનેશન (Immunization) દ્વારા ડીસીઝચાળો અટકાવવો.

3. પ્રાયમરી સારવાર (Basic Treatment):

• સામાન્ય બિમારીઓ માટે પ્રથમ સ્તરે તાત્કાલિક સારવાર.
• હેલ્થ કેન્દ્રોમાં ચિહ્નિત ડીસીઝોના નિયંત્રણ માટે વ્યવસ્થા.
• ઓછી કિંમતમાં અથવા મફત દવાઓ ઉપલબ્ધ કરાવવી.

4. માતા અને શિશુ હેલ્થકેર (Maternal and Child Healthcare):

• સુરક્ષિત ગર્ભાવસ્થા અને પ્રસૂતિ સર્વિસસ.
• નવજાત શિશુ અને બાળ હેલ્થ માટે ખાસ વ્યવસ્થા.
• ફેમિલી પ્લાનિંગ સર્વિસસઓ અને પોષણ અભિગમ.

5. પોષણ સુધારણા (Nutrition Improvement):

• કુપોષણ નિવારવા માટે પૂરક પોષણ પ્ડીસીઝ્રામ.
• સ્તનપાન અને સંતુલિત આહાર માટે જાગૃતિ ફેલાવવી.
• પોષણ સંવેદનશીલ કાર્યક્રમો માટે ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું.

6. પીવાનું શુદ્ધ પાણી અને સફાઈ (Safe Drinking Water and Sanitation):

• પીવાના પાણીના સ્ત્રોતોની શુક્લતા.
• શૌચાલય અને સ્વચ્છતાના માપદંડો લાગુ કરવાં.
• કચરાનું યોગ્ય વ્યવસ્થાપન અને પર્યાવરણ હેલ્થ જાળવવું.

7. અનિવાર્ય દવાઓની ઉપલબ્ધતા (Provision of Essential Medicines):

• હેલ્થ કેન્દ્રો પર સામાન્ય બિમારીઓ માટે જરૂરી દવાઓ મફત અથવા સસ્તી ભાવે ઉપલબ્ધ કરવી.
• પ્રાયમરી સ્તરે જરૃરી દવાઓની ઉપલબ્ધતા સુનિશ્ચિત કરવી.

8. હેલ્થ કર્મીઓની તાલીમ અને સમર્થન (Training and Support for Health Workers):

• હેલ્થ સર્વિસસઓ પ્રદાન કરવા માટે હેલ્થ કર્મીઓ (ASHA, ANM) ને જરૂરી તાલીમ.
• કામદારો માટે સતત એજ્યુકેશન અને સમર્થન.

9. સામાજિક અને પર્યાવરણીય હેલ્થ (Social and Environmental Health):

• પર્યાવરણ સંબંધિત ડીસીઝો (જેમ કે ડેન્ગ્યુ, મલેરિયા) રોકવા માટે પગલાં.
• પર્યાવરણીય સફાઈ માટે આયોજન અને અસરકારક અમલ.

10. કોમ્યુનિટી સહભાગીદારી (Community Participation):

• લોકોની જાગૃતિ અને સમાજના દરેક વર્ગને હેલ્થ પ્ડીસીઝ્રામ્સમાં શામેલ કરવું.
• સામુહિક જવાબદારી દ્વારા હેલ્થકેર સર્વિસસઓ સુનિશ્ચિત કરવી.

પ્રાયમરી હેલ્થકેરના આ ઘટકો એક વ્યાપક સિસ્ટમ બનાવે છે, જે લોકો સુધી ગુણવત્તાસભર અને સુલભ હેલ્થ સર્વિસસઓ પહોંચાડવામાં મદદ કરે છે. આ ઘટકો “હેલ્થ ફોર ઓલ”ના લક્ષ્યને હાંસલ કરવા માટેના મુખ્ય પાયા છે.

હેલ્થ માટે સમાનતા અને ટકાઉપણું લાવવાનો છે. આ સિદ્ધાંતો દ્વારા વ્યક્તિગત અને કોમ્યુનીટીના હિત માટે મજબૂત હેલ્થકેર સિસ્ટમ ઉભી થાય છે.

પ્રાયમરી હેલ્થકેરના મુખ્ય સિદ્ધાંતો (Principles of Primary Health Care)

પ્રાયમરી હેલ્થકેર (Primary Health Care – PHC) ના મુખ્ય સિદ્ધાંતો 1978ની અલમાટે ઘોષણામાં વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવ્યા હતા. આ સિદ્ધાંતો હેલ્થ સર્વિસસઓને સર્વગ્રાહી, સમાન અને લોકોની જરૂરિયાતોને અનુરૂપ બનાવવાના માર્ગદર્શક રૂપ છે.

1. સર્વસામાન્ય હેલ્થકેર (Universal Accessibility):

• લક્ષ્ય: દરેક નાગરિકને, ભલે તે અર્બન મા કે રૂરલ મા રહેતા હોય (શહેરી કે ગ્રામ્ય) અથવા આર્થિક-સામાજિક સ્તર કંઈ પણ હોય, હેલ્થસંભાળ સુલભ બનાવવી.
• અર્થ: હેલ્થકેર સર્વિસસ દરેક વ્યક્તિ સુધી સમાન રીતે પહોંચવી જોઈએ.

2. સમાનતા (Equity):

• લક્ષ્ય: તમામ નાગરિકો માટે હેલ્થ સર્વિસસઓમાં ન્યાય સંગ્રહ પ્રદાન કરવું.
• અર્થ: હેલ્થસંભાળની સુવિધાઓ લોકોની આવક, જાતિ, સ્થળ કે સમાજગત સ્થિતિના ભેદભાવ વગર ઉપલબ્ધ કરવી.

3. લોકોના ભાગીદારી આધારિત સર્વિસસ (Community Participation):

• લક્ષ્ય: હેલ્થકેર સુવિધાઓનું આયોજન અને અમલ સ્થાનિક કોમ્યુનીટીની જરૂરિયાતો અને સાંસ્કૃતિક મૂલ્યો મુજબ કરવું.
• અર્થ: કોમ્યુનીટીના લોકો પોતાના હેલ્થ પ્ડીસીઝ્રામમાં સહભાગી બને.

4. કોસ્ટ ઈફેક્ટીવ (Cost Effectiveness):

• લક્ષ્ય: હેલ્થ સર્વિસસઓને નિમ્નલાગત અને વ્યાપક બનાવવી.
• અર્થ: વધુ લોકો સુધી હેલ્થસંભાળ પહોંચાડવા માટે કિફાયતી મોડેલોનો ઉપયોગ.

5. ટેક્નોલોજી અને વિજ્ઞાન આધારિત અભિગમ (Appropriate Technology):

• લક્ષ્ય: હેલ્થ સર્વિસસઓમાં સ્થાનિક સ્તરે યોગ્ય ટેક્નોલોજીનો ઉપયોગ કરવો.
• અર્થ: ટેક્નોલોજી સરળ, નીચી કિંમતવાળી અને કાર્યક્ષમ હોવી જોઈએ.

6. મલ્ટીસેક્ટોરલ અભિગમ (Multisectoral Collaboration):

• લક્ષ્ય: હેલ્થ માટે અન્ય ક્ષેત્રો (જેમ કે એજ્યુકેશન, પોષણ, પાણી પુરવઠા, હાઉસિંગ) સાથે સંકલન કરવું.
• અર્થ: હેલ્થ સુધારવા માટે વિવિધ વિભાગો સાથે મળીને કાર્ય કરવું.

7. ડીસીઝ એપીડેમીક ને રોકવા અને હેલ્થ પ્રોત્સાહન (Preventive and Promotive Care):

• લક્ષ્ય: ડીસીઝ ના એપીડેમીક અને બીમારીઓને અટકાવવા માટે આગળથી આયોજન કરવું.
• અર્થ: હેલ્થ માટે જાગૃતતા અને હેલ્થ પ્ડીસીઝ્રામનો પ્રચાર.

8. તત્કાલ સર્વિસસ (Immediate and Essential Care):

• લક્ષ્ય: લોકો માટે તત્કાલિક અને પ્રાયમરી સારવાર ઉપલબ્ધ કરવી.
• અર્થ: શારીરિક અને માનસિક સ્વાસ્થ્ય માટે ત્વરિત પગલાં.

9. જાળવવા લાયક હેલ્થ સિસ્ટમ (Sustainability):

• લક્ષ્ય: હેલ્થકેર સિસ્ટમ ટકાઉ બનાવવી, જેથી લાંબા ગાળે તેની અસરકારકતા જળવાઈ રહે.
• અર્થ: સંસાધનોને તત્કાલિક અને ભવિષ્યના હિત માટે સમતોલ રીતે ઉપયોગમાં લેવાં.

પ્રાયમરી હેલ્થકેરના આ સિદ્ધાંતો હેલ્થ સર્વિસસઓને લોકમુખી, ન્યાયસભર અને ટકાઉ બનાવવા માટેના માર્ગદર્શક છે. આ સિદ્ધાંતો દ્વારા હેલ્થસંભાળ દરેક સુધી પહોંચે તે સુનિશ્ચિત થાય છે અને “હેલ્થ ફોર ઓલ”ના લક્ષ્યને સાકાર કરવામાં મદદરૂપ થાય છે.

મિલેનિયમ ડેવલપમેન્ટ ગોલ્સ (Millennium Development Goals – MDGs)

મિલેનિયમ ડેવલપમેન્ટ ગોલ્સ (MDGs) 21મી સદીના આરંભે વૈશ્વિક વિકાસ માટે નક્કી કરવામાં આવેલા 8 લક્ષ્યો છે, જે 2000માં યુનાઇટેડ નેશન્સના સભ્ય રાષ્ટ્રો દ્વારા સ્વીકારવામાં આવ્યા હતા. આ લક્ષ્યોનો મુખ્ય હેતુ ગરીબી ઘટાડવા, હેલ્થ સુધારવા, એજ્યુકેશનમાં સુધારાઓ લાવવા અને વૈશ્વિક સહયોગ માટે માર્ગદર્શિકા ઊભી કરવાનું હતું. MDGs માટે 2015 સુધીનો સમય મર્યાદા નક્કી કરવામાં આવ્યો હતો.

મિલેનિયમ ડેવલપમેન્ટ ગોલ્સના 8 મુખ્ય લક્ષ્યો:

1. ગરીબી અને ભૂખમરો દૂર કરવું (Eradicate Extreme Poverty and Hunger):

• મુખ્ય લક્ષ્ય:
  • ગરીબીની અતિશય સ્થિતિમાં જીવી રહેલા લોકોની સંખ્યા અડધા જેટલી ઘટાડવી.
  • ભૂખમરાના પડકારોનું નિવારણ.
• માપદંડ:
  • દરરોજ $1.25 થી ઓછા ઉપર જીવી રહેલા લોકોની ટકાવારીમાં ઘટાડો.

2. યુનિવર્સલ પ્રાયમરી એજ્યુકેશન સુનિશ્ચિત કરવું (Achieve Universal Primary Education):

• મુખ્ય લક્ષ્ય:
  • દરેક બાળકને પ્રાયમરી એજ્યુકેશન ઉપલબ્ધ કરાવવું.
• માપદંડ:
  • બાળકોમાં શાળામાં દાખલ થવાની અને અભ્યાસ પૂર્ણ કરવાની ટકાવારી વધારવી.

3. મહિલાઓ માટે લિંગ-સમાનતા સુનિશ્ચિત કરવી (Promote Gender Equality and Empower Women):

• મુખ્ય લક્ષ્ય:
  • મહિલાઓ અને પુરુષો વચ્ચે લિંગસમાનતા સ્થાપિત કરવી.
  • મહિલાઓ માટે હેલ્થ, એજ્યુકેશન અને રોજગારના સમાન અવકાશ ઉભા કરવાં.
• માપદંડ:
  • શાળાઓ અને રોજગાર ક્ષેત્રે મહિલાઓની હાજરીમાં વધારો.

4. બાળ મૃત્યુદર ઘટાડવો (Reduce Child Mortality):

• મુખ્ય લક્ષ્ય:
  • 5 વર્ષની ઉંમર સુધીના બાળકોના મૃત્યુદરમાં 2/3 જેટલો ઘટાડો કરવો.
• માપદંડ:
  • નવીનતાનો ઉપયોગ કરીને હેલ્થ સર્વિસસમાં સુધારો.

5. મેટરનલ હેલ્થ સુધારવું (Improve Maternal Health):

• મુખ્ય લક્ષ્ય:
  • માતા મૃત્યુદરમાં 3/4 જેટલો ઘટાડો કરવો.
  • પ્રેગ્નન્સી અને જન્મ દરમિયાન ની હેલ્થ સુધારવા માટે પગલાં લેવું.
• માપદંડ:
  • દરેક માતા માટે શ્રેષ્ઠ હેલ્થ સર્વિસસ સુનિશ્ચિત કરવી.

6. ડીસીઝ ના એપીડેમીક અટકાવવો અને નિયંત્રિત કરવો (Combat HIV/AIDS, Malaria, and Other Diseases):

• મુખ્ય લક્ષ્ય:
  • HIV/AIDS, મલેરિયા, અને અન્ય ચેપી ડીસીઝચાળો રોકવા માટે અભિયાન શરૂ કરવું.
• માપદંડ:
  • મલેરિયા અને TB જેવા ડીસીઝો માટે સારવાર સુલભ કરવી.

7. પર્યાવરણ ટકાઉ બનાવવું (Ensure Environmental Sustainability):

• મુખ્ય લક્ષ્ય:
  • કુદરતી સંસાધનોનું ટકાઉ ઉપયોગ.
  • પીવાનું શુદ્ધ પાણી અને સાફસફાઈની સુવિધાઓમાં વધારો.
• માપદંડ:
  • પર્યાવરણમાં વૃદ્ધિ માટે હરિત પ્રવૃત્તિઓનો સમાવેશ.

8. વૈશ્વિક સહકાર માટે ભાગીદારી મજબૂત કરવી (Develop a Global Partnership for Development):

• મુખ્ય લક્ષ્ય:
  • વિકાસશીલ દેશો માટે હેલ્થ, વાણિજ્ય અને ટેક્નોલોજી સાથે સહકાર આપવો.
  • ગરીબ દેશોની ઋણ માફી અને ટેક્નોલોજી હસ્તાંતરણ.

મિલેનિયમ ડેવલપમેન્ટ ગોલ્સનો અભિગમ (Approach):

1. માનવ વિકાસ: ગરીબી ઘટાડવું અને માનવ અવકાશ વધારવો.
2. સમાનતા: દરેક નાગરિક માટે લક્ષ્યો સમાન રીતે પહોંચાડવા માટે વિચાર કરવો.
3. આર્થિક વૃદ્ધિ: વિકાસશીલ દેશોમાં આર્થિક સંસાધનોમાં વધારો.
4. સંસાધન ઉપયોગ: કુદરતી સંસાધનોનું ટકાઉ અને સમતોલ ઉપયોગ.

મિલેનિયમ ડેવલપમેન્ટ ગોલ્સની સિદ્ધિઓ:

• ગરીબીમાં નોંધપાત્ર ઘટાડો જોવા મળ્યો.
• બાળક મૃત્યુદર અને HIV/AIDS જેવા એપીડેમીકમાં ઘટાડો થયો.
• પીવાનું શુદ્ધ પાણી ઉપલબ્ધ કરવામાં સફળતા.

મિલેનિયમ ડેવલપમેન્ટ ગોલ્સે વૈશ્વિક સ્તરે હેલ્થ, એજ્યુકેશન, ગરીબી અને પર્યાવરણ સુધારવા માટે મજબૂત પાયો ઘડ્યો. આ લક્ષ્યોે 2015 પછીના “સસ્ટેનેબલ ડેવલપમેન્ટ ગોલ્સ (SDGs)” માટે પાયાનું કામ કર્યું છે, જેનો ઉદ્દેશ ટકાઉ વિકાસને આગળ વધારવાનો છે.

એક્સપાંડેડ મિલેનિયમ ડેવલપમેન્ટ ગોલ્સ (Expanded Millennium Development Goals – MDGs)

મિલેનિયમ ડેવલપમેન્ટ ગોલ્સ (MDGs)ને 2015માં ટકાઉ વિકાસ માટે સસ્ટેનેબલ ડેવલપમેન્ટ ગોલ્સ (SDGs)માં વિસ્તૃત કરવામાં આવ્યા. આ વિસ્તૃત લક્ષ્યો વૈશ્વિક વિકાસ, સામાજિક સમાનતા, પર્યાવરણ સંરક્ષણ, અને આર્થિક વિકાસ પર વધુ વ્યાપક ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે.

વિસ્તૃત લક્ષ્યોમાં મુખ્ય ફેરફારો:

1. લક્ષ્યોની સંખ્યા 8 થી વધીને 17:

• MDGsના 8 લક્ષ્યોને વિસ્તૃત કરીને SDGsમાં 17 લક્ષ્યો તરીકે બદલવામાં આવ્યા.
• આ નવા લક્ષ્યો સાથે વ્યક્તિગત પ્રગતિની સાથે ગ્રહના ટકાઉ વિકાસને મહત્વ આપવામાં આવ્યું.

2. વિશાળ ફોકસ (Broader Scope):

• MDGs મુખ્યત્વે ગરીબી ઘટાડવા અને હેલ્થ સુવિધાઓ પર કેન્દ્રિત હતા.
• SDGs હેલ્થ સાથે એજ્યુકેશન, પોષણ, લિંગ સમાનતા, પર્યાવરણ, અર્થતંત્ર, અને વૈશ્વિક ભાગીદારીને આવરી લે છે.

3. પર્યાવરણ માટે વધુ ધ્યાન:

• MDGsમાં પર્યાવરણ માટે માત્ર એક લક્ષ્ય હતું (પર્યાવરણ ટકાઉ બનાવવું).
• SDGsમાં 4 લક્ષ્યો પર્યાવરણ, જળસંગ્રહ, ભૂમિ સંરક્ષણ અને જલવાયુ પરિવર્તન માટે છે.

4. લક્ષ્ય પૂર્ણતાનો સમયગાળો:

• MDGs માટે 2000 થી 2015 સુધીનો સમયગાળો નક્કી કરવામાં આવ્યો હતો.
• SDGs માટે 2015 થી 2030 સુધીનો સમયગાળો છે.

5. વિસ્તૃત ક્ષેત્રો અને માનવ અધિકારો:

• MDGs: ગરીબી અને હેલ્થ પર કેન્દ્રીત.
• SDGs: માનવ અધિકાર, શાંતિ, ન્યાય અને મજબૂત સંસ્થાઓ માટે લક્ષ્યોનો સમાવેશ.

વિસ્તારના ઉદાહરણો (Expanded Goals Examples):

1. ગરીબી અને ભૂખમરો (Poverty and Hunger):

• MDGs લક્ષ્ય: ગરીબી અને ભૂખમરો અડધા ઘટાડવું.
• SDGs લક્ષ્ય: ગરીબી અને ભૂખમરો સંપૂર્ણપણે નાબૂદ કરવી.

2. હેલ્થ (Health):

• MDGs લક્ષ્ય: માતૃત્વ હેલ્થ સુધારવું અને બાળ મૃત્યુદરમાં ઘટાડો.
• SDGs લક્ષ્ય: તમામ માટે સર્વગ્રાહી હેલ્થકાળ સુનિશ્ચિત કરવું, તેમાં માનસિક હેલ્થ અને બિનચેપી ડીસીઝો પણ સામેલ.

3. પર્યાવરણ અને જલવાયુ પરિવર્તન (Environment and Climate Change):

• MDGs લક્ષ્ય: પર્યાવરણ ટકાઉ બનાવવું.
• SDGs લક્ષ્ય: જળવાયુ પરિવર્તન રોકવા માટે વિશિષ્ટ લક્ષ્યો, સમુદ્ર અને જમીન માટે ટકાઉ વિકાસ.

4. એજ્યુકેશન (Education):

• MDGs લક્ષ્ય: યુનિવર્સલ પ્રાયમરી એજ્યુકેશન.
• SDGs લક્ષ્ય: ગુણવત્તાસભર એજ્યુકેશન અને જીવનભર શીખવાની તક પ્રદાન કરવી.

5. લિંગ સમાનતા (Gender Equality):

• MDGs લક્ષ્ય: એજ્યુકેશનમાં લિંગ સમાનતા.
• SDGs લક્ષ્ય: બધા ક્ષેત્રોમાં લિંગ સમાનતા સુનિશ્ચિત કરવી અને મહિલાઓના અધિકારો માટે પ્રોત્સાહન.

વિસ્તૃત ભાગીદારી અને અમલીકરણ:

1. વૈશ્વિક સહયોગ:
   • SDGsમાં મોટા પાયે વૈશ્વિક સહયોગ અને ભાગીદારી માટે લક્ષ્યો નિર્ધારિત.
   • ખાનગી અને સરકારી ક્ષેત્ર વચ્ચે વધુ મજબૂત સમન્વય.
2. સામાજિક ન્યાય:
   • SDGsમાં સામાજિક ન્યાય અને માનવ અધિકારો પર વિશેષ ધ્યાન.
   • દરેક માટે સમાન અવકાશ સુનિશ્ચિત કરવા માટે લક્ષ્યો.
3. પર્યાવરણ માટે રિફોર્મ:
   • જળવાયુ પરિવર્તન રોકવા માટે આંતરરાષ્ટ્રીય સમજોતાઓ અને સંકલન.
   • કુદરતી સંસાધનો માટે ટકાઉ ઉપયોગના નીતિગત ફેરફારો.

વિસ્તૃત લક્ષ્યોનું મહત્વ:

• વૈશ્વિક પ્રગતિ: ગરીબી ઘટાડવી, હેલ્થ સુધારવું, અને અર્થતંત્ર મજબૂત કરવું.
• પર્યાવરણ સંરક્ષણ: પર્યાવરણ માટે આક્રમક પગલાં સાથે ટકાઉ વિકાસ માટે દિશા.
• લિંગ સમાનતા અને શાંતિ: મહિલાઓના અધિકારો અને શાંતિપૂર્ણ સહઅસ્તિત્વને પ્રોત્સાહન.

એક્સપાંડેડ MDGs (SDGs) તે વિસ્તૃત અને ટકાઉ લક્ષ્યોનો એક સમૂહ છે, જે માત્ર વ્યક્તિગત વિકાસ જ નહીં પરંતુ વિશ્વના ટકાઉ ભવિષ્ય માટે માર્ગદર્શક છે. આ લક્ષ્યો ગરીબી દૂર કરવા, હેલ્થમાં સુધારાઓ, પર્યાવરણ બચાવવા અને સમાનતાના આધારે મજબૂત સમાજ બનાવવામાં મદદરૂપ છે.

સસ્ટેનેબલ ડેવલપમેન્ટ ગોલ્સ (SDGs)

સસ્ટેનેબલ ડેવલપમેન્ટ ગોલ્સ (Sustainable Development Goals – SDGs), 2015માં સંયુક્ત રાષ્ટ્ર સંગઠન (UN) દ્વારા અપનાવવામાં આવ્યા હતા. SDGs એ 2030 સુધી ટકાઉ વિકાસ હાંસલ કરવા માટે નક્કી કરાયેલા 17 લક્ષ્યો છે, જે માનવતા, પર્યાવરણ અને વૈશ્વિક વિકાસને કેન્દ્રમાં રાખે છે. આ લક્ષ્યો એ “સૌ માટે શ્રેષ્ઠ ભવિષ્ય સુનિશ્ચિત કરવું” જેવા વિશ્વવ્યાપી પ્રયત્નોનો ભાગ છે.

SDGsના 17 લક્ષ્યો:

1. ગરીબીનો અંત લાવવો (No Poverty):

• ગરીબીમાં જીવન જીવતા લોકોની સંખ્યા સંપૂર્ણપણે ખતમ કરવી.
• આર્થિક સમાનતાનું હાંસલ કરવું.

2. ભૂખમરો અટકાવવું અને પોષણ સુધારવું (Zero Hunger):

• કોઈ પણ વ્યક્તિ ભૂખ્યા ન રહે.
• કુપોષણનું સમાધાન અને ટકાઉ ખેતી પ્રોત્સાહિત કરવી.

3. સારા હેલ્થ અને સુખાકારી (Good Health and Well-being):

• દરેક માટે ગુણવત્તાસભર હેલ્થકેર સુલભ કરવી.
• જીવનશૈલી સંબંધિત હેલ્થ પ્રમોશન અને મેઇન્ટેનન્સ એ હેલ્થ વ્યવસ્થાના બે મહત્વપૂર્ણ ઘટકો છે, જેનાથી વ્યક્તિ, કોમ્યુનીટી અને સમગ્ર સમાજની જીવનશૈલી, હેલ્થ દ્રષ્ટિકોણ અને રોગચાળો (એપીડેમીક) અટકાવવાની ક્ષમતા મજબૂત થાય છે. આ પ્રક્રિયાઓ હેલ્થ સુધારવા અને ટકાવી રાખવા માટેના લાંબા ગાળાના ઉદ્દેશ્યો સાથે સંકલિત છે.
• રોકવું અને માતા-શિશુ મૃત્યુદરમાં ઘટાડો કરવો.

4. ગુણવત્તાસભર એજ્યુકેશન (Quality Education):

• તમામ માટે ગુણવત્તાસભર અને સર્વગ્રાહી એજ્યુકેશન સુનિશ્ચિત કરવું.
• જીવનભર શીખવા માટેના અવકાશ ઉભા કરવાં.

5. લિંગ સમાનતા (Gender Equality):

• મહિલાઓ અને પુરુષો વચ્ચે સમાન અવકાશ સુનિશ્ચિત કરવો.
• લિંગ આધારિત હિંસા ખતમ કરવી.

6. શુદ્ધ પાણી અને સ્વચ્છતા (Clean Water and Sanitation):

• દરેક માટે પીવાનું શુદ્ધ પાણી અને શૌચાલયની સુલભતા સુનિશ્ચિત કરવી.
• જળ સંસાધન ટકાઉ અને વ્યવસ્થિત રીતે ઉપયોગ કરવો.

7. સસ્તી અને સાફ ઊર્જા (Affordable and Clean Energy):

• સૌ માટે મફત, સસ્તી અને પર્યાવરણપ્રિય ઊર્જા સુલભ કરવી.

8. શ્રમ અને આર્થિક વિકાસ (Decent Work and Economic Growth):

• ટકાઉ આર્થિક વૃદ્ધિ સાથે માનવ અવકાશ માટે શ્રમ અવકાશ ઉભા કરવાં.
• નવીનતાના સાધનો વિકસાવવા પર ભાર મૂકવો.

9. ઔદ્યોગિકરણ, નવીનતા અને ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર (Industry, Innovation, and Infrastructure):

• ટકાઉ ઔદ્યોગિકરણ અને ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર વિકાસ પ્રોત્સાહિત કરવું.
• નવીન તકનીકોનો વિકાસ કરવો.

10. આર્થિક અને સામાજિક અસમાનતા ઘટાડવી (Reduced Inequalities):

• આવકમાં વિસંગતતા ઘટાડવી.
• દરેક નાગરિકને સમાન અવકાશ પ્રદાન કરવો.

11. ટકાઉ શહેરો અને સમાજ (Sustainable Cities and Communities):

• માનવ માટે રહેવા યોગ્ય અને ટકાઉ નગર અને ગામડાઓ વિકસાવવું.

12. ટકાઉ ઉપયોગ અને ઉત્પાદન (Responsible Consumption and Production):

• કુદરતી સંસાધનોનો ટકાઉ અને જવાબદારીપૂર્વક ઉપયોગ કરવો.

13. જલવાયુ પરિવર્તન અંગે પગલાં (Climate Action):

• જલવાયુ પરિવર્તનના પ્રભાવને ઘટાડવા માટે તાત્કાલિક પગલાં લેવા.
• પર્યાવરણને સુરક્ષિત રાખવું.

14. સમુદ્ર અને જળ સંસાધનનો સંરક્ષણ (Life Below Water):

• સમુદ્રમાં પ્રદૂષણ ઘટાડવું.
• જળ જીવન માટે ટકાઉ વિકાસ સુનિશ્ચિત કરવું.

15. ભૂમિ પર જીવના સંરક્ષણ (Life on Land):

• જંગલોનું સંરક્ષણ અને જમીનના વપરાશમાં સુધારો કરવો.
• પ્રાણીઓ અને વૃક્ષોને ટકાવી રાખવા માટે પ્રયાસ કરવો.

16. શાંતિ, ન્યાય અને મજબૂત સંસ્થાઓ (Peace, Justice, and Strong Institutions):

• શાંતિપૂર્ણ અને ન્યાયપૂર્ણ સમાજ બનાવવો.
• મજબૂત સંસ્થાઓ અને નીતિ તંત્ર વિકસાવવું.

17. લક્ષ્યો માટે ગ્લોબલ ભાગીદારી (Partnership for the Goals):

• તમામ લક્ષ્યોને હાંસલ કરવા માટે વૈશ્વિક સહકાર મજબૂત કરવો.

SDGsના મુખ્ય લક્ષણો:

• સમગ્રગ્રાહક અભિગમ: આ લક્ષ્યો સામાજિક, આર્થિક અને પર્યાવરણના ત્રિદિશા પર આધારિત છે.
• ટકાઉ વિકાસ: વૈશ્વિક વિકાસ ટકાઉ અને ટકાઉ વ્યવસ્થામાં મજબૂત મજબૂતાઈ ધરાવે છે.
• માણવતા માટે કામ: ગરીબી, ભૂખમરો અને અસમાનતાને હળવાંક કરવું.

SDGsનું મહત્વ:

• દર યુનાઇટેડ નેશન્સના સભ્ય દેશે આ લક્ષ્યો હાંસલ કરવા માટે નીતિઓ ઘડવી અને અમલમાં મૂકવી.
• SDGs દ્વારા વિશ્વના હેલ્થ, એજ્યુકેશન, આર્થિક વિકાસ અને પર્યાવરણમાં સમાનતા લાવવા માટે મહત્ત્વનો ફાળો રહે છે.

સસ્ટેનેબલ ડેવલપમેન્ટ ગોલ્સ (SDGs) 21મી સદીના વૈશ્વિક વિકાસ માટે મજબૂત માર્ગદર્શિકા છે. આ 17 લક્ષ્યોનો મુખ્ય ઉદ્દેશ વિશ્વના તમામ નાગરિકોને શ્રેષ્ઠ જીવનશૈલી, સમાનતા અને પર્યાવરણમિત્ર વિકાસ સુનિશ્ચિત કરવો છે.

પ્રમોશન અને મેઇન્ટેનન્સ ઓફ હેલ્થ (Promotion and Maintenance of Health) – વિગતવાર સમજાવટ

હેલ્થ પ્રમોશન અને મેઇન્ટેનન્સ એ હેલ્થ વ્યવસ્થાના બે મહત્વપૂર્ણ ઘટકો છે, જેનાથી વ્યક્તિ, કોમ્યુનીટી અને સમગ્ર સમાજની જીવનશૈલી, હેલ્થ દ્રષ્ટિકોણ અને રોગચાળો (એપીડેમીક) અટકાવવાની ક્ષમતા મજબૂત થાય છે. આ પ્રક્રિયાઓ હેલ્થ સુધારવા અને ટકાવી રાખવા માટેના લાંબા ગાળાના ઉદ્દેશ્યો સાથે સંકલિત છે.

1. હેલ્થ પ્રમોશન (Promotion of Health):

હેલ્થ પ્રમોશનનો અર્થ:
આ તે પ્રક્રિયા છે જેમાં વ્યક્તિ અને કોમ્યુનીટી પોતાનું હેલ્થ જાળવવા અને સુધારવા માટે સશક્ત બને છે. હેલ્થ પ્રમોશનનો મુખ્ય ફોકસ એપીડેમીક (રોગચાળો) રોકવા અને હેલ્થ પ્રત્યે લોકોમાં સકારાત્મક અભિગમ વિકસાવવા પર છે.

હેલ્થ પ્રમોશનના મુખ્ય માળખાં:

A. હેલ્થ એજ્યુકેશન (Health Education):

• હેલ્થ માટે જરૂરી જ્ઞાન, કુશળતા અને યોગ્ય જીવનશૈલી વિશે માહિતી ફેલાવવી.
• ઉદાહરણ: સ્કૂલો, કોમ્યુનિટી મીટિંગ્સ, અને મેડિયા મારફતે હેલ્થ જાગૃતિ અભિયાન ચલાવવું.

B. હેલ્થ પ્રોત્સાહન પ્ડીસીઝ્રામ (Health Promotion Programs):

• તંદુરસ્ત જીવનશૈલી માટે પ્રેરણા:
  • પ્રતિકૂળ આદતો જેમ કે ધૂમ્રપાન, આલ્કોહોલનું સેવન, અને અનહેલ્થી ખાવાપીનાનું નિયંત્રણ.
  • તંદુરસ્ત આહાર અને નિયમિત વ્યાયામ પ્રોત્સાહન.
• સ્વચ્છતા અભિયાન:
  • “સ્વચ્છ ભારત અભિયાન” જેવા સરકારી પ્રયાસો.

C. ડીસીઝચાળો રોકવા માટેના પગલાં (Disease Prevention Strategies):

• વેક્સીનેશન અભિયાન:
  • મિશન ઇન્દ્રધનુષ જેવા કાર્યક્રમો.
• ડીસીઝચાળો નિયંત્રણ:
  • મલેરિયા, ટ્યુબરક્યુલોસિસ જેવા ડીસીઝોના નિવારણ માટે નીતિઓ અમલમાં મુકવી.

D. પર્યાવરણ સુધારણા (Environmental Improvements):

• પીવાનું શુદ્ધ પાણી, નિકાલ સુવિધાઓ અને ગ્રીન ઇનિશિએટિવ્સ દ્વારા હેલ્થ સુધારવા માટે પગલાં.

E. સામાજિક અને કોમ્યુનિટી ભાગીદારી (Community Participation):

• સ્થાનિક કોમ્યુનીટીના લોકો હેલ્થ પ્રમોશન અને તેના પ્રોગ્રામ માં જોડાય છે.
• આશા વર્કર્સ અને હેલ્થ વર્કર્સ દ્વારા જાગૃતિ લાવવી.

F. નીતિ આધારિત અભિગમ (Policy-Oriented Approach):

• હેલ્થ માટે સરકારી નીતિઓ જેમ કે તમાકુ નિષેધ અભિયાન અને જાહેર હેલ્થ સ્કીમ્સ.

હેલ્થ પ્રમોશનના ઉદાહરણ:

1. સ્વચ્છતા અભિયાન: સ્વચ્છ ભારત અભિયાન.
2. અંતરરાષ્ટ્રીય દિવસ: સ્વાસ્થ્ય માટે વર્લ્ડ હેલ્થ ડે પર જાગૃતિ ફેલાવવી.
3. હેલ્થ શિબિરો: ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં હેલ્થ કેમ્પ્સ.

2. હેલ્થ મેઇન્ટેનન્સ (Maintenance of Health):

હેલ્થ મેઇન્ટેનન્સનો અર્થ:
આ એવી પ્રવૃત્તિઓ અને સર્વિસસઓનો સમાવેશ કરે છે, જે હેલ્થ જાળવવા, રોગચાળો (એપીડેમીક) રોકવા અને જીવસત્વનું મર્જન રોકવા માટે ઉપયોગમાં લેવાય છે. હેલ્થ મેઇન્ટેનન્સનું લક્ષ્ય પેશન્ટઓ અને સ્વસ્થ લોકોને હેલ્થ સર્વિસસઓ સાથે જોડવું છે.

હેલ્થ મેઇન્ટેનન્સના મુખ્ય તત્વો:

A. રોગચાળો (એપીડેમીક) રોકવા માટેનાં પગલાં (Preventive Measures):

• નિયમિત હેલ્થ ચકાસણી (Regular Check-ups):
  • ડાયાબિટીસ, હાઈ બ્લડ પ્રેશર જેવા ડીસીઝોનું વહેલું નિદાન.
• ચેપી ડીસીઝો માટે વેક્સીનેશન:
  • પોલિયો, સ્મોલપોક, મીઝલ્સ જેવી રસી આપવી.
• જાહેર હેલ્થ સર્વિસસઓ:
  • શહેરી અને ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં પ્રાયમરી હેલ્થ કેન્દ્રોની સુલભતા.

B. તાત્કાલિક હેલ્થ સર્વિસસઓ (Emergency Health Services):

• એમ્બ્યુલન્સ સર્વિસસઓ:
  • તાત્કાલિક જરૂરિયાતના સમયે ઉપલબ્ધ.
• રેફરલ સિસ્ટમ:
  • ગંભીર પેશન્ટઓને વિશેષ સારવાર માટે હાઇસ્ટ્રેંથ હોસ્પિટલમાં મોકલવું.

C. લાંબા ગાળાના ડીસીઝોનું સંચાલન (Chronic Disease Management):

• અથાત ડીસીઝો માટે કાળજી:
  • ડાયાબિટીસ, આર્થ્રાઇટિસ, હાર્ટ ડિસિઝ માટે કાળજી.
• સંઘર્ષ નિવારણ માટે મેડિકલ સારવાર:
  • જીવનશૈલી આધારિત રોગચાળો (એપીડેમીક) રોકવા માટે નિયમિત કાળજી.

D. મેડિકલ રેકોર્ડ જાળવવું (Maintaining Health Records):

• ડિજિટલ હેલ્થ મિશન:
  • દરેક નાગરિકના હેલ્થ ડેટાનું ડિજિટલીકરણ.
• ડીસીઝ નું  ટ્રેકિંગ:
  • હેલ્થ સર્વિસસઓના આધારે એપીડેમીકની પ્રવૃત્તિઓનું સંચાલન.

E. હેલ્થ સર્વિસસઓ માટે સામાજિક સહાય (Social Support in Healthcare):

• આશા કાર્યકર્તાઓ અને હેલ્થ વર્કર્સ:
  • નબળી આવકવાળા પરિવાર માટે હેલ્થસંભાળ પહોંચાડવી.
• ડીસીઝ રોકવા માટે એજ્યુકેશન:
  • માનસિક હેલ્થ અને વ્યસનમુક્તિ માટે જાગૃતિ લાવવી.

હેલ્થ મેઇન્ટેનન્સના ઉદાહરણ:

1. વેક્સીનેશન: ડિપ્થિરિયા, ટેટનસ માટે રસી કાર્યક્રમો.
2. નિયમિત ચકાસણી: હેલ્થકાળ માટે વાર્ષિક મેડિકલ ચેક-અપ.
3. જટિલ ડીસીઝ માટે ડીસીઝ ટ્રીટમેન્ટ: કેન્સર અથવા હાર્ટ ડીસીઝ માટેની ટર્મ કેર.

હેલ્થ પ્રમોશન અને મેઇન્ટેનન્સ વચ્ચે તફાવત:

હેલ્થ પ્રમોશન	હેલ્થ મેઇન્ટેનન્સ
હેલ્થ સુધારવા અને સકારાત્મક જીવનશૈલી વિકસાવવી.	હેલ્થ જાળવવા અને રોગચાળો (એપીડેમીક) અટકાવવું.
ડીસીઝ રોકવા માટે પ્રેરણાત્મક અભિગમ.	ડીસીઝનું વહેલું નિદાન અને સારવાર.
જીવનશૈલી આધારિત અભિગમ.	મેડિકલ આધારિત સારવાર.
પર્યાવરણ સુધારણા અને જાગૃતિ અભિયાન.	તાત્કાલિક અને લાંબા ગાળાની હેલ્થ સર્વિસસ

હેલ્થ પ્રમોશન અને મેઇન્ટેનન્સ હેલ્થ સર્વિસસઓના બે પૂરક અંગો છે. હેલ્થ પ્રમોશન લોકોને હેલ્થપ્રત્યે જાગૃત બનાવે છે, જ્યારે હેલ્થ મેઇન્ટેનન્સ તેમના હેલ્થને લાંબા ગાળે ટકાવી રાખે છે. આ બંને દિશાઓ હેલ્થસંભાળના વ્યાપક મિશન માટે મહત્ત્વના સ્તંભ છે.

પ્રાયમરી હેલ્થકેરમાં નર્સની ભૂમિકા (Role of Nurse in Primary Health Care)

પ્રાયમરી હેલ્થકેર (Primary Health Care – PHC) એ હેલ્થ સર્વિસસઓના આધારે માનવ હેલ્થ સુધારવા અને જાળવવા માટેનું મુખ્ય મંચ છે. નર્સ પ્રાયમરી હેલ્થકેરમાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવે છે, જ્યાં તેઓ હેલ્થ જાળવવા, ડીસીઝચાળો (Epidemics) અટકાવવા અને હેલ્થસંભાળની સુલભતા સુનિશ્ચિત કરવા માટે મુખ્ય મક્કમ બની રહે છે.

નર્સની ભૂમિકા (Role of nurse):

1.હેલ્થ એજયુકેટર (Health Educator):

લોકોનાં હેલ્થને વધારવા તેનું રક્ષણ કરવા તેમજ કોમ્યુનીકેબલ ડીસીઝથી બચવા નર્સ વ્યક્તિગત ફેમીલી અને કોમ્યુનીટીને હેલ્થ એજ્યુકેશન આપવું જોઇએ. આ એજ્યુકેશન આપવા માટે ઓડીયો વિજ્યુલ એઇડઝનો ઉપયોગ કરવો જોઇએ. તેમજ તેની નીચે રહેતા હેલ્થ વર્કરર્સ જેવા કે ફીમેલ હેલ્થ વર્કર, મલ્ટીપરપસ વર્કર, સ્ટુડન્ટ નર્સીસ વગેરેને ટ્રેનિંગ આપે છે.

• જાગૃતિ ફેલાવવી:
  • લોક ને હેલ્થ એજ્યુકેશન દ્વારા હેલ્થ જાગૃતિ લાવવી.
  • તંદુરસ્ત જીવનશૈલી માટે માર્ગદર્શન આપવું (જેમ કે સંતુલિત આહાર(Balance Diet), વ્યાયામ, ધૂમ્રપાનના નુકસાન).
• શાળાઓ અને કોમ્યુનીટીમાં હેલ્થ અભિયાન:
  • રોગચાળો (એપીડેમીક) રોકવા માટેની માહિતી ફેલાવવી, જેવા કે TB, ડેન્ગ્યુ, મલેરિયા.

2. પેશન્ટ ને કેર આપનાર (Patient Caregiver):

• ટ્રીટમેન્ટ અને કાળજી:
  • સામાન્ય બિમારીઓ માટે પ્રાયમરી સારવાર આપવી.
  • ઇજા અને તાત્કાલિક સ્થિતિમાં પ્રાયમરી કાળજી આપવી.
• ડાયગ્નોસ્ટિક સર્વિસસ:
  • બ્લડ પ્રેશર માપવું, શરદી-તાવ માટે સારવાર આપવી.

3. રોગચાળો (એપીડેમીક) અટકાવવી (Disease Prevention):

• વેક્સીનેશન:
  • વેક્સીનેશન ઝુંબેશ ચલાવવી (જેમ કે મિશન ઇન્દ્રધનુષ).
• પ્રાકૃતિ પ્રભાવના નિયંત્રણ:
  • ચેપી રોગચાળો (એપીડેમીક) અટકાવવા અને સ્વચ્છતાના નિયમો લાગુ કરવાં.

4. કાઉંસેલર (Counselor):

• માનસિક સ્વાસ્થ્ય માટે સહાય:
  • માનસિક તાણ, ડિપ્રેશન માટે પ્રાયમરી સલાહકાર તરીકે કામ.
• ગર્ભનિrody ની સલાહ:
  • ગર્ભધારણ અને માતૃત્વ માટે ગાઇડલાઇન આપવી.

5. કોમ્યુનીટી સંગઠક (Community Organizer):

Primary health care આપવી હોય તો અમુક પ્રકારની લીડરશિપ પણ લેવી પડે છે.

જેમાં નીચે રહેલા હેલ્થ કેર આપતા સ્ટાફનું સુપરવિઝન કરવું પડે છે. તેમજ હેલ્થ ટીમનાં બીજા સ્ટાફ સાથે મળી હેલ્થ કેર સર્વિસીઝનું પ્લાનિંગ પણ કરવું પડે છે.

કોમ્યુનીટી હેલ્થ સર્વિસીઝન ઓર્ગેનાઇઝેશન અને એડમીનીસ્ટ્રેશન કરવાનું હોય છે. જે માટે નીચે પ્રમાણેની બાબતો ઇન્વોલ્ડ થાય છે.

• કોમ્યુનીટીના સ્રોતો સાથે જોડાવા:
  • નર્સ એ હેલ્થ સેન્ટર્સ અને સ્થાનિક લોકસંસ્થા વચ્ચે જોડાણ સાધે છે.
• આશા અને ANM સાથે કાર્ય:
  • આશા કાર્યકર્તાઓને તાલીમ અને માર્ગદર્શન.

6. માતા અને શિશુ હેલ્થ કેર (Maternal and Child Health Care):

• ગર્ભાવસ્થાના દરમિયાનની કાળજી:
  • ગર્ભવતી મહિલાઓ માટે એન્ટીનેટલ ચકાસણી.
• નવજાત માટે કાળજી:
  • શિશુ ઓ માટે વેક્સીનેશન અને પોષણ સલાહ.

7. રેફરલ સર્વિસસ (Referral Service):

• જટિલ કેસો માટે:
  • ગંભીર સ્થિતિમાં પેશન્ટને હાઈ-કેર હેલ્થસેન્ટરમાં મોકલવું.
• પ્રાયમરી ડીસીઝ ના ડાયગ્નોસિસ પછીની પ્રક્રિયા:
  • પેશન્ટને યોગ્ય સુવિધા માટે માર્ગદર્શન આપવું.

8. હેલ્થ રેકોર્ડ જાળવવું (Health Record Maintenance):

• આંકડાઓનું સંચાલન:
  • દરરોજની સર્વિસસ, પેશન્ટનો ઇતિહાસ અને વેક્સીનેશન ડેટા ટકાવી રાખવું.
• ડિજિટલ હેલ્થ ડેટા:
  • નવી ટેક્નોલોજી સાથે નર્સ આ માહિતી ડિજિટલાઇઝ કરે છે.

9. સ્વચ્છતા અને પર્યાવરણ હેલ્થ (Sanitation and Environmental Health):

• ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં:
  • શૌચાલયોના ઉપયોગ, કચરાનું નિવારણ, અને સફાઈ માટે જાગૃતતા.
• જળસંગ્રહ માટે:
  • પીવાનું શુદ્ધ પાણી અને નિકાલ સુવિધા માટે ત્વરિત પગલાં.

પ્રાયમરી હેલ્થકેરમાં નર્સની વિશેષ જવાબદારીઓ:

1. આશા અને ANM વર્કર્સ સાથે કાર્યસંભાળ.
2. જન્મ અને મૃત્યુ નોંધણી.
3. સરકારી હેલ્થ પ્રોગ્રામ ના માટે અમલીકરણ માટે.
4. ટિપિકલ રોગચાળો (એપીડેમીક) જેમ કે મેલેરિયા, કોલેરા માટે વિસ્તૃત કામગીરી.

પ્રાયમરી હેલ્થ કેર માં નર્સ એ હેલ્થ વ્યવસ્થાના મજબૂત સ્તંભ છે. તેઓ લોકોના હેલ્થ સુધારવા, રોગચાળો (એપીડેમીક) અટકાવવા અને હેલ્થ સર્વિસસઓને સુલભ બનાવવા માટે અગત્યની ભૂમિકા ભજવે છે. તેમની વિવિધ જવાબદારીઓ લોકોને હેલ્થક્ષેત્રે ટકાઉ વિકાસ તરફ દોરી જાય છે.