COMMUNITY HEALTH NURSING-UNIT-1 PART : 2 (કોમ્યુનીટી હેલ્થ નર્સિંગ યુનિટ -1)

(Part-2)

💚c) History & development of
Community Health in India & its
present concept.
💚d) Primary health care, Millennium
Development Goals
💚e) Promotion and maintenance of
Health

💚 History & development of Community Health in India & its present concept. (ભારત મા કોમ્યુનીટી હેલ્થ નર્સિંગ નો ઈતિહાસ અને તેની હાલ ની સંકલ્પના )

ભારતમાં કોમ્યુનિટી હેલ્થનો પ્રાચીન ઇતિહાસ (Ancient history of community health in India)(3000 B.C.):

ભારતનું કોમ્યુનિટી હેલ્થ ઇતિહાસ 3000 B.C. થી શરૂ થાય છે, જ્યાં પ્રાચીન સાહિત્ય, સાબિતીઓ અને સાંસ્કૃતિક પ્રથાઓ હેલ્થકેળવણીના પરંપરાગત અને સંગઠિત પદ્ધતિઓને ચિહ્નિત કરે છે. આ સમયગાળામાં આયુર્વેદ, યોગ અને સ્વચ્છતાના નિયમો જીવનશૈલીનો અભિન્ન ભાગ હતા.

3000 B.C. ની કોમ્યુનિટી હેલ્થ પદ્ધતિઓ (Community health practices of 3000 B.C.):

1. હરપ્પા અને મોહેંજો દડો સંસ્કૃતિ (Indus Valley Civilization):

• સફાઈ અને સ્વચ્છતા (Cleaning and sanitation):
  • Comprehensive health care-ડ્રેઇનેજ સિસ્ટમ, પાણી અને ઘરોમાં નળની ઉપસ્થિતિ સંસ્કૃતિમાં સ્વચ્છતાની પ્રાયમરીતા દર્શાવે છે.
  • શૌચાલયોની નીતિઓથી કોમ્યુનિટી હેલ્થનો ઉદય.
• પાણી પુરવઠા(Water supply):
  • કૂવામાંથી શુદ્ધ પાણી ઉપલબ્ધ કરાવવા માટે તંત્ર.
  • કોમ્યુનિટી હેલ્થના પ્રથમ સંગઠિત પ્રયાસોનું પ્રતિનિધિત્વ.

2. આયુર્વેદ પદ્ધતિઓ (Ayurveda methods) :

આયુર્વેદ, જેનો ઉદય 3000 B.C. દરમિયાન થયો, એ હેલ્થની પ્રાયમરી સંરક્ષણ પદ્ધતિ હતી.

• ચરક સંહિતા અને સુશ્રુત સંહિતા(Charaka Samhita and Sushruta Samhita):
  • આ ગ્રંથોમાં ડીસીઝ outbreak અટકાવવાના ઉપાયો અને હેલ્થ માટે ધર્મશાસ્ત્રનું મહત્વ દર્શાવવામાં આવ્યું છે.
  • આયુર્વેદના “ત્રિદોષ સિદ્ધાંત” (વાત, પિત્ત, કફ) દ્વારા હેલ્થ જાળવવામાં આવતું હતું.

3. યોગ અને પ્રાણાયામ (Yoga and Pranayama):

• યોગને માનસિક અને શારીરિક હેલ્થ જાળવવા માટે અંગત અને કોમ્યુનિટી સ્તરે અપનાવ્યું.
• પ્રાણાયામ અને ધ્યાન દ્વારા સામાજિક હેલ્થની કેળવણી.

સામાજિક અને ધાર્મિક પ્રથાઓમાં હેલ્થ (Health in social and religious practices):

1.વેદિક સમયગાળો (Vedic period):

• ઋગ્વેદ અને અથર્વવેદ(Rigveda and Atharvaveda):
  • હેલ્થ, સાફસફાઈ અને કુદરતી ઉપચાર પદ્ધતિઓ પર આધાર રાખે છે.
• એપીડેમીક (એપીડેમીક) ને રોકવા માટે યજ્ઞ અને હવન દ્વારા વાતાવરણ શુદ્ધ રાખવું.

2.ધાર્મિક તહેવારો (Religious festivals) :

• મંદિરો અને ધાર્મિક સ્થળો સાફસફાઈના કેન્દ્ર તરીકે કાર્યરત.
• પીવાના પાણી માટે કૂવો અને તળાવનું નિર્માણ.

આર્ય સંસ્કૃતિમાં હેલ્થ માટે પ્રત્યેકના દાયિત્વ (Everyone’s responsibility for health in Aryan culture):

• દરેક વ્યક્તિએ પ્રકાશન (અહિંસા અને સાફ સફાઈના નિયમો) દ્વારા સમાજ માટે જવાબદારી લીધી.
• “દિનચર્યા” અને “ઋતુચર્યા” જેવા જીવનશૈલીના નિયમો લોકોને સ્વસ્થ રાખવામાં મદદરૂપ રહ્યા.

3000 B.C. નો ભારતનો કોમ્યુનિટી હેલ્થ પ્રચારકાળ એ હેલ્થના મજબૂત આચારસર પર આધારિત હતો. પ્રાચીન પ્રથાઓ જેમ કે આયુર્વેદ, યોગ અને મોહેંજો દડોની ડ્રેનેજ સિસ્ટમ, હેલ્થ માટેના સમૂહ પ્રયાસોની શરૂઆત દર્શાવે છે. આ પદ્ધતિઓ આજે પણ આધુનિક હેલ્થ સર્વિસસઓ માટે પ્રેરણાનું સ્ત્રોત છે.

ભારતમાં કોમ્યુનિટી હેલ્થ: વેદિક પછીનો સમયગાળો (Community Health in India: The Post-Vedic Period):

વેદિક પછીનો સમયગાળો (500 B.C. થી 300 A.D.) કોમ્યુનિટી હેલ્થમાં મહત્ત્વના પરિવર્તનોનો સાક્ષી છે. આ સમયગાળામાં હેલ્થ માટે સંગઠિત પ્રયત્નો, પરંપરાગત આયુર્વેદ, અને ધાર્મિક તેમજ સામાજિક પ્રથાઓ પર આધાર રાખવામાં આવ્યા. આ સમયગાળો મોટાભાગે બૌદ્ધ અને મૌર્ય યુગ તરીકે ઓળખાય છે, જ્યાં હેલ્થ અને સમાજસર્વિસસ માટે ખાસ ધ્યાન આપવામાં આવ્યું હતું.

1. મૌર્ય સામ્રાજ્ય અને  હેલ્થ (Mauryan Empire and Health):

• ચાણક્ય અને આર્થશાસ્ત્ર (Chanakya and Economics) :
  • ચાણક્યના આર્થશાસ્ત્રમાં હેલ્થકાળ માટે “સફાઈ અને સંભાળ” પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે.
  • શહેરોમાં ડ્રેઈનેજ સિસ્ટમ અને નગરોમાં શૌચાલયોની વ્યવસ્થા વિકસિત કરવામાં આવી.
• આશોક મહારાજ અને હેલ્થ (Ashok Maharaj and Health):
  • આશોક મહારાજના શાસન હેઠળ હેલ્થ માટે હોસ્પિટલો (Hospitals) અને  હેલ્થ કેન્દ્રોની સ્થાપના.
  • માર્ગો અને કુવા નિર્માણ માટે પ્રયત્ન.
  • જનપ્રજા માટે મેડિસિન અને હેલ્થકાળ પ્રદાન કરવું.

2. બૌદ્ધ ધર્મ અને હેલ્થ (Buddhism and Health):

• હેત અને કરુણાની મૂલ્યવ્રુદ્ધિ (Value enhancement of kindness and compassion) :
  • બૌદ્ધ ધર્મમાં દયાનું મહત્વ અને બીમાર અને ગરીબ લોકોની સર્વિસસ પર ભાર.
  • “વિહાર” (મઠ) હેલ્થકાળ માટે આશ્રયસ્થાન તરીકે કાર્ય કરતા.
• સફાઈ અને પર્યાવરણ (Cleaning and environment):
  • વ્યકિતગત અને સામૂહિક સ્વચ્છતાને ધર્મ સાથે જોડીને પ્રોત્સાહન આપવામાં આવ્યું.
  • જનતાને સાફસફાઈ અને સ્વસ્થ રહેવા માટે પ્રેરણા.

3. આયુર્વેદનું પુનર્જીવન (Revival of Ayurveda):

• ધન્વંતરી અને ટ્રીટમેન્ટ વિજ્ઞાન (Dhanvantari and treatment science) :
  • હેલ્થના આયુર્વેદિક ઉપચાર અને સર્જરી પદ્ધતિઓમાં સુધારાઓ.
  • ડીસીઝ ના નિદાન માટે “સાત ધાતુ” (સપ્ત ધાતુ) સિદ્ધાંતનો ઉપયોગ.
• નવા ગ્રંથો ( New texts) :
  • વાઘભટ્ટ દ્વારા અષ્ટાંગ હૃદયમ્ અને ચરક-સુશ્રુત ગ્રંથોના વિસ્તૃત ઉપાયો.
  • માનસિક સ્વાસ્થ્ય માટે યોગ અને આધ્યાત્મિક ઉપાયોનો સમાવેશ.

4. સામાજિક હેલ્થ અને માર્ગવ્યવસ્થા (Social Health and Traffic Management) :

• HOSPITALS અને હેલ્થ કેન્દ્રો (HOSPITALS and health centers):
  • નાગરિકો માટે મફત સારવાર કેન્દ્રોની સ્થાપના.
• કૂવો અને પાણીની વ્યવસ્થા (Well and water system) :
  • પ્રજાને પીવાનું શુદ્ધ પાણી ઉપલબ્ધ કરાવવા માટે રાજાઓ દ્વારા કૂવા અને તળાવો બનાવાયા.

5. સામાન્ય લોકોને હેલ્થ માટે એજ્યુકેશન (Health education for the general public) :

• હેલ્થકાળ અને એપીડેમીક ને રોકવા માટેની એજ્યુકેશન મુલક પ્રવૃત્તિઓ.
• વિમલતા અને નિયમિત સ્વચ્છતાની પ્રેરણા.

વેદિક પછીના સમયગાળા માટે સંગઠિત પ્રયાસો ખાસ કરીને બૌદ્ધ અને મૌર્ય શાસનમાં આગળ વધ્યા. આ સમયગાળામાં હેલ્થ સર્વિસસઓની વ્યાપકતા અને માટે કોમ્યુનીટી હેલ્થની પ્રાયમરીતાના પાયો ઘડાયો, જે ભારતના હેલ્થ ઇતિહાસમાં મજબૂત સ્તંભ તરીકે ગણાય છે.

કોમ્યુનિટી હેલ્થ: બ્રિટિશ ઈન્ડિયા નો ઈતિહાસ (Community Health: A History of British India)

બ્રિટિશ ઈન્ડિયા (1600–1947) દરમિયાન કોમ્યુનિટી હેલ્થમાં મોટા ફેરફારો જોવા મળ્યા. હેલ્થ સર્વિસસઓની સ્થાપનાથી લઈને એપીડેમીકના નિયંત્રણ અને હેલ્થ શાસ્ત્રના અધ્યયન સુધી, બ્રિટિશ શાસનના આરસપરસ સામાજિક અને હેલ્થ પરિપ્રેક્ષ્યમાં નોંધપાત્ર પ્રભાવ રહ્યો.

1. આરંભિક વર્ષો (1600–1757)(The early years):

• બ્રિટિશ ઇસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની ( British East India Company) (EIC):
  • 1600માં ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીની સ્થાપનાથી વેપાર અને હેલ્થમાં પ્રથમ વૈશ્વિક સંપર્ક થયો.
  • ટ્રેડિંગ પોસ્ટો ખાતે હેલ્થ સર્વિસસ પદ્ધતિઓનું વિકાસ (સુરત, બોમ્બે, કોલકત્તા, મદ્રાસ).
• રોગચાળો (એપીડેમીક) નિયંત્રણ માટે પ્રાયમરી પગલાં ( Primary measures for epidemic control) :
  • પ્લેગ, કોલેરા, અને મલેરિયા જેવા ડીસીઝચાળો રોકવા માટે બેઝિક સફાઈ સુવિધાઓ વિકસિત કરવી.

2. બ્રિટિશ શાસનનો આરંભ (Beginning of British rule) (1757–1857):

• બંગાળમાં નિયંત્રણ (Control in Bengal):
  • બંગાળમાં બ્રિટિશ શાસન શરૂ થતાં હેલ્થસંભાળની જરૂરિયાત વધી.
  • બ્રિટિશ શાસકોએ મુખ્ય શહેરોમાં હેલ્થ તંત્રને વિકસાવ્યું.
• પ્રથમ એપીડેમીકના નિયંત્રણ( Control of the first epidemic):
  • ફક્ત સેવકવર્ગ માટે: હેલ્થ સુવિધાઓ બ્રિટિશ અધિકારીઓ અને વેપારીઓ માટે મર્યાદિત હતી.
  • એપીડેમીક ના વિસ્તરણ માટે નાગરિકોની કાળજી લેવામાં ખાસ ધ્યાન ન અપાયું.

3. હેલ્થ તંત્રની સ્થાપના (Establishment of health system)(1858–1947):

• 1858 પછી: બ્રિટિશ ક્રાઉન દ્વારા સીધા શાસનના શરૂ થવાના કારણે હેલ્થ તંત્ર વધુ ઔપચારિક થયું.
• મહત્ત્વના પગલાં (Important Steps) :
  • 1869: માં પ્રથમ મ્યુનિસિપલ એક્ટ, જેનાથી શહેરોમાં સફાઈ અને હેલ્થ સુવિધાઓ માટે જવાબદારી શરૂ થઈ.
  • 1896: મલેરિયા અને કોલેરા નિયંત્રણ માટે વિશેષ હેલ્થ પ્રવૃત્તિઓ.
  • 1920: હેલ્થ સેન્ટરો (Primary Health Centres) અને ડીસીઝચાળો નિયંત્રણ માટે નીતિ ઘડવામાં આવી.
• મેડિકલ એજ્યુકેશન (Medical Education):
  • 1835માં પ્રથમ મેડિકલ કોલેજ (કોલકાતા) શરૂ કરાઇ.
  • હેલ્થકર્મીઓ અને ડૉક્ટરો માટે તાલીમની વ્યવસ્થા.

4. નિયંત્રણ અને હેલ્થ પ્રવૃત્તિઓ (Control and Health Activities) :

• પ્રમુખ રોગચાળો (A major epidemic):
  • કોલેરા, પ્લેગ, ટ્યૂબર્ક્યુલોસિસ અને મલેરિયા માટે હેલ્થ કાર્યક્રમો.
  • રોગચાળો (એપીડેમીક) રોકવા માટે વેક્સિનેશન અને વેક્સીનેશન પ્રવૃત્તિઓ.
• વેઝિનેશન (Vaccine):
  • 1802 માં બ્રિટિશ શાસન દરમિયાન સ્મોલપોક માટે રસી પ્રસ્તુત.
• સફાઈ અને પાણી પુરવઠા ( Cleaning and water supply ) :
  • મ્યુનિસિપલ મલેરિયા નિયંત્રણ કાર્યક્રમ અને પીવાના પાણી માટે નહેરો તથા તળાવો બનાવવાની શરૂઆત.

5. કોમ્યુનિટી હેલ્થ માટે નીતિઓ (Policies for Community Health) :

• ફેમિન કોડ (Famine Code):
  • ભૂખમરો દરમિયાન હેલ્થ સર્વિસ પૂરી પાડવા માટે નીતિ ઘડવામાં આવી.
• મ્યુનિસિપલ હેલ્થ સર્વિસસ( Municipal Health Services) :
  • શહેરી વિસ્તારોમાં હેલ્થ સુવિધાઓ વિકસાવવા મ્યુનિસિપલ હેલ્થ તંત્રની સ્થાપના.
• ગામડાઓમાં અવગણના( Neglect in villages) :
  • શહેરોમાં હેલ્થકાળ માટે વધુ પ્રયાસ, જ્યારે ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં અવગણના.

6. હેલ્થ માટે સામાજિક અને શૈક્ષણિક પદ્ધતિઓ (Social and educational methods for health) :

• મિશનરીઝનો પ્રભાવ ( Influence of missionaries) :
  • ક્રિશ્ચિયન મિશનરીઓ દ્વારા હોસ્પિટલ અને હેલ્થ શિબિરો શરૂ કરાઈ.
  • હેલ્થ અને સ્વચ્છતા વિશે જાગૃતિ માટે શૈક્ષણિક પ્રવૃત્તિઓ.
• હેલ્થ કેમ્પ્સ (Health Camps):
  • શહેરી અને આદિવાસી વિસ્તારોમાં હેલ્થ કેમ્પ યોજાયાં.

7. બ્રિટિશ શાસનના હેલ્થ પર પ્રભાવ ( Impact of British rule on health ):

• ધનસંપત્તિ શોષણ ( Exploitation of wealth) :
  • ભારતીય હેલ્થ તંત્રને બ્રિટિશ આર્થિક હિત માટે ઉપયોગમાં લેવાયું.
• મેડિકલ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર (Medical infrastructure) :
  • રેલવે અને બંદરો માટે હેલ્થ સુવિધાઓ વિકસાવવી.
• સામાજિક વિસંગતતા( Social anomaly) :
  • હેલ્થ સર્વિસસઓમાં ભૌગોલિક અને સામાજિક તફાવત.

બ્રિટિશ શાસન દરમિયાન કોમ્યુનિટી હેલ્થનો વિકાસ ઔપચારિક થયો, જેમાં હેલ્થ તંત્ર, ડીસીઝ outbreak નિયંત્રણ અને મેડિકલ એજ્યુકેશન મુખ્ય પ્રભાવશાળી રહ્યા. ત્યાં છતાં, આ સર્વિસઓ શહેરો સુધી મર્યાદિત રહી અને ગ્રામ્ય વિસ્તાર બેધ્યાન રહ્યા, જેનાથી હેલ્થ માટે ભવિષ્યમાં ભારતના મૂલ્યવાન પ્રયાસોનો પાયો પડ્યો.

કોમ્યુનિટી હેલ્થ માટેના બ્રિટિશ એક્ટ્સ (British Acts for Community Health in India)

બ્રિટિશ શાસન દરમિયાન ભારતના હેલ્થ ક્ષેત્રે મોટાભાગે કાયદા અને નીતિઓ શહેરી વિસ્તારોમાં હેલ્થ વ્યવસ્થા, રોગચાળો (એપીડેમીક) નિયંત્રણ, અને સફાઈ સુવિધાઓ વિકસાવવા માટે બનાવવામાં આવ્યા હતા. આ કાયદાઓનું મુખ્ય ઉદ્દેશ કોમ્યુનિટી હેલ્થને મજબૂત બનાવવું હતું, પરંતુ તેઓ ખાસ કરીને બ્રિટિશ આર્થિક અને શાસકીય હિત માટે કેન્દ્રિત હતા.

1. 1869 મ્યુનિસિપલ એક્ટ (Municipal Act of 1869):

• મુખ્ય લક્ષ્ય(main target):
  • શહેરી વિસ્તારોમાં હેલ્થ અને સફાઈ સુવિધાઓ સુનિશ્ચિત કરવી.
  • શહેરી વિસ્તારોમાં ડ્રેઈનેજ સિસ્ટમ, કચરાપેટી અને પાણી પુરવઠા સુવિધાઓ વિકસાવવા માટે મ્યુનિસિપલ બોડીની સ્થાપના.
• અસર (Effect):
  • આ એક્ટને કારણે શહેરોમાં હેલ્થ માટે મ્યુનિસિપલ બોડીને જવાબદારી આપવામાં આવી.
  • શહેરી વિસ્તારમાં સ્વચ્છતાના નિયમો લાગુ થયા.

2. વેક્સિનેશન એક્ટ (Vaccination Act):

• 1802: સ્મોલપોક્સ રસી (Smallpox Vaccine) પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો.
• 1892: વેક્સિનેશનને ફરજીયાત કરવામા આવ્યું.
• મુખ્ય લક્ષ્ય (main target):
  • કોલેરા, પ્લેગ અને સ્મોલપોક્સ જેવા ડીસીઝચાળો રોકવા માટે વેક્સીનેશનનું આયોજન.
• અસર (Effect):
  • વેક્સીનેશનમાં વધારો, પરંતુ લોકોમાં ભય અને પ્રતિકાર જોવા મળ્યો.

3. ઈપિડેમિક ડિસીઝ એક્ટ (Epidemic Diseases Act, 1897):

• મુખ્ય લક્ષ્ય (main target):
  • ડીસીઝચાળો નિયંત્રણ માટે સરકારને વિશેષ અધિકારો.
  • મલેરિયા, પ્લેગ અને કોલેરા જેવા ડીસીઝચાળો રોકવા માટે તાત્કાલિક પગલાં.
• મુખ્ય પ્રદાન (main contribution):
  • લોકોને ઘરમાં ક્વોરન્ટીન કરવાનું અને ડીસીઝચાળો નાબૂદ કરવા માટે વિશેષ પગલાં.
• અસર (Effect):
  • આ એક્ટ આજે પણ covid-19 જેવી તાત્કાલિક પરિસ્થિતિમાં ઉપયોગમાં લેવાય છે.

4. ફેક્ટરી એક્ટ (Factory Act, 1881 અને 1934):

• મુખ્ય લક્ષ્ય (Main Target):
  • ફેક્ટરીમાં કામદારો માટે હેલ્થ અને સલામતીની શરતો.
  • કામદારો માટે પોટેબલ પાણી, શૌચાલય અને આરામ માટેની સુવિધાઓ.
• અસર (Effect):
  • ફેક્ટરી વિસ્તારમાં હેલ્થસંભાળ સુધારવા માટે નક્કી દિશા મળી.

5. રોગચાળો (એપીડેમીક) નિયંત્રણ માટેના નીતિગત પગલાં (Policy measures for epidemic control) :

• કોલેરા નિયમો (Cholera Rules):
  • 1866માં કોલેરા એપીડેમીકને રોકવા માટે જુદી-જુદી મ્યુનિસિપલિટી દ્વારા પ્રતિબંધિત મિરૂથ શરતો લગાવવામાં આવી.
• મલેરિયા અને પ્લેગ (Malaria And Plage):
  • 1904માં મલેરિયા નિયંત્રણ માટે હેલ્થ સર્વે શરૂ કરવામાં આવ્યો.
  • પ્લેગના રોકાણ માટે મેડિકલ કેમ્પ અને અલગતાની નીતિ લાગુ કરાઈ.

6. મેડિકલ કોર્પોરેશન એક્ટ (Medical Corporation Acts):

• મુખ્ય લક્ષ્ય (Main Target):
  • બ્રિટિશ શાસકો માટે મેડિકલ અને હેલ્થસંભાળ સુવિધાઓ સ્થપિત કરવી.
  • શહેરો માટે મેડિકલ કર્મચારીઓની નિમણૂક.
• અસર (Effect):
  • આ પગલાં શહેરી વિસ્તારોમાં મર્યાદિત રહ્યા.

7. ફેમિન કોડ (Famine Code, 1883):

• મુખ્ય લક્ષ્ય (Main Target):
  • ભૂખમરાના સમયમાં હેલ્થ સુવિધાઓ પ્રદાન કરવી.
  • ફેમિન રાહત કેમ્પ અને ભોજન વ્યવસ્થા સાથે હેલ્થ સુવિધાઓ.
• અસર(Effect):
  • રોગચાળો રોકવામાં મદદરૂપ, પરંતુ ગ્રામ્ય વિસ્તારમાં પૂરતી કાળજી નહીં.

8. શ્રમ સલામતી માટેના કાયદા (Labour Health Acts):

• મુખ્ય લક્ષ્ય (Main Targat):
  • ખાણ, ફેક્ટરી અને બંદરોમાં કામદારો માટે હેલ્થ અને સલામતી નીતિઓ.
  • શ્રમ વિભાગો દ્વારા આ કાયદાની અમલવારી.

બ્રિટિશ શાસન હેઠળ બનાવવામાં આવેલા કોમ્યુનિટી હેલ્થ સંબંધિત કાયદાઓ અને નીતિઓ હેલ્થ વ્યવસ્થાને મજબૂત કરવા માટે પ્રયત્નશીલ રહ્યા, પરંતુ તેઓ મુખ્યત્વે શહેરી વિસ્તારો અને બ્રિટિશ અધિકારીઓના હિતમાં મર્યાદિત હતા. આ કાયદાઓનો વધુ લાભ ગ્રામ્ય વિસ્તાર માટે ઉપલબ્ધ નહોતો, જેના કારણે આ વિસ્તારમાં હેલ્થ માટેની અસમાનતા સર્જાઈ.

Explain after independence (આઝાદી પછી)..

• 1947: સ્ટેટ અને સેન્ટરમાં હેલ્થ મિનિસ્ટ્રીની સ્થાપના
• 1948: ઇન્ડિયા ડબલ્યુ એચઓ WHO સાથે જોડાયું ઈએસઆઈ ESI કાયદો પસાર થયો.
• 1949: ભારતનું બંધારણ અપનાવવામાં આવ્યું.
• 1950: પ્લાનિંગ કમિશનની સ્થાપના કરવામાં આવી.
• 1951: ફર્સ્ટ ફાઇવ યર પ્લાન શરૂ કર્યો. BCG વેક્સિનેશન કાર્યક્રમ શરૂ કર્યો.
• 1952: પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટરની સ્થાપના કરવામાં આવી.
• 1953: રાષ્ટ્રવ્યાપી ફેમિલી કાર્યક્રમ શરૂ કર્યો.
• 1954: કોન્ટ્રીબ્યુટરી હેલ્થ સર્વિસીસ સ્કીમ દિલ્હી ખાતે શરૂ કરવામાં આવી. સેન્ટ્રલ સોશિયલ વેલ્ફેર બોર્ડની સ્થાપના કરવામાં આવી. નેશનલ વોટર સપ્લાય અને સેનિટેશન પ્ડીસીઝ્રામ નું ઉદ્ઘાટન કરવામાં આવી.
• 1955: સેન્ટ્રલ લેપ્રસી ટીચિંગ એન્ડ રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટયૂટ દ્વારા ટ્રેનિંગ સેન્ટરની સ્થાપના કરવામાં આવી. હિન્દુ લગ્ન અધિનિયમ પસાર થયો.
• 1956: બીજું ફાઈવ યર પ્લાન શરૂ અને સેન્ટ્રલ હેલ્થ એજ્યુકેશન બ્યુરો ની સ્થાપના. ડિરેક્ટર f.p. એ ટીબી કીમોથેરાપી કેન્દ્રની સ્થાપના કરી.
• 1957: ઇન્ફ્લુએન્ઝા એપીડેમીકએ દેશમાં પેન્ડેમિક થયો. ડેમોગ્રાફિક રિસર્ચ સેન્ટર ની સ્થાપના કરવામાં આવી.
• 1958: રાષ્ટ્રીય ટીબી સર્વે પૂર્ણ કર્યો પંચાયત રાજ માટેની ભલામણ.
• 1959: મુડાલિયર કમિટીની નિમણૂક કરવામાં આવી રાજસ્થાનમાં પહેલી વખત પંચાયત રાજની શરૂઆત કરવામાં આવી નેશનલ ટીબી સંસ્થાની સ્થાપના કરવામાં આવી.
• 1960: smallpox નાબૂદી માટે પાયલોટ પ્રોજેક્ટ શરૂ કરવામાં આવ્યા હતા.
• 1961: ત્રીજો પાંચ વર્ષ પ્ડીસીઝ્રામ શરૂ કરવામાં આવ્યો નેશનલ સ્મોલ પક્ષ નાબૂદી કાર્યક્રમ શરૂ કરવામાં આવ્યો.
• 1962: નેશનલ ગોઈટર કંટ્રોલ પ્ડીસીઝ્રામ શરૂ કરવામાં આવ્યો.
• 1963: ન્યુટ્રીશન કાર્યક્રમ શરૂ કરવામાં આવ્યો. ડ્રિંકિંગ વોટર બોર્ડની સ્થાપના કરવામાં આવી.
• 1966: ફેમિલી પ્લાનિંગ મંત્રી માટે હેલ્થ મંત્રીની પણ નિમણૂક કરવામાં આવી. F.p. માટે અલગ વિભાગ શરૂ કરવામાં આવ્યો એક સ્મોલ ફેમિલી નોમ્સ સ્થાપિત કર્યો.
• 1969: ચોથો ફાઇવ યર પ્લાન શરૂ કરવામાં આવ્યો. અખિલ ભારતીય કાર્યક્રમ શરૂ કર્યો. બર્થ અને ડેથ રજીસ્ટ્રેશન કાયદો અમલમાં આવ્યો. ટર્મિનેશન પ્રેગ્નન્સી બિલ પસાર થયું.
• 1974: પાંચમો ફાઈવ યર પ્લાન શરૂ થયો. ભારત સ્મોલપોકસ મુક્ત બન્યું. ઇન્ડિયા ફેક્ટરી એક્ટમાં સુધારો, મેડિકલ કેર માટે થ્રી ટાયર પ્લાન.
• 1980: છઠ્ઠા ફાઇવ યર પ્લાન શરૂ.
• 1985 : સાતમો ફાઇવ યર પ્લાન શરૂ.

discuss the developement of health in India in ancient period (પ્રાચીન કાળમાં ભારતમાં હેલ્થના ડેવલોપમેન્ટની ચર્ચા કરો.)

પ્રાચીન કાળમાં…
ક્લીન એન્વાયરમેન્ટ, આયોજિત શહેરો, હવા, અગ્નિ ,પાણી ,અવકાશ, પૃથ્વી, વૈદિક સંસ્કૃતિમાં ખૂબ જ મહત્વ માનવામાં આવ્યા હતા. તે સમયગાળા દરમિયાન કોમ્યુનિટી હેલ્થનું મહત્વ મેડિકલ સાયન્ટિસ્ટ ની હાજરી દ્વારા વધુ ન્યાય છે ઉદાહરણ તરીકે ચરક અને સુશ્રુત “નિરોગીકાયા”.
નાલંદા અને તક્ષશિલા ની યુનિવર્સિટીમાં દવા શીખવવાની ફેસીલીટી અને યુનાની મેડિકલ સિસ્ટમને માન્યતા આપવામાં આવી છે.

Explain development of health in India in British period (બ્રિટિશ સમયમાં ભારતના હેલ્થના ડેવલોપમેન્ટની ચર્ચા કરો.)

બ્રિટિશ કાળમાં…
રોયલ કમિશનને ભારતના બ્રિટિશ સૈનિકની અસવસ્થ સ્થિતિ જાણવાનો પ્રયાસ કર્યો.
ફ્લોરેન્સ નાઈનટિંગલે ભારતની પબ્લિક હેલ્થની સ્થિતિનો અભ્યાસ કર્યો અને તેના માટે નિવારક પગલાં સુચવ્યા.
તે માટે 1918 માં લેડી રીડિંગ હેલ્થ સ્કુલની સ્થાપના. લેડી હેલ્થ વિઝિટર ની ટ્રેનીંગ (LHV).
ઓલ ઇન્ડિયા ઇન્સ્ટિટયૂટ ઓફ હાઇજીન અને પબ્લિક હેલ્થ 1930 માં સ્થાપના કરવામાં આવી.
ઇન્ડિયન રેડ ક્રોસ સોસાયટી એ 1931 માં મધર અને ચાઈલ્ડ વેલ્ફેર બ્યુરોની સ્થાપના કરી.
ડ્રગ્સ કાયદો 1940 માં પસાર થયો હતો.
ભોર કમિટીની નિમણૂક અથવા હેલ્થ સર્વે ડેવલોપમેન્ટ કમિટી 1943માં.
1946 માં દિલ્હી અને વેલ્લોરમાં નર્સિંગ કોલેજની સ્થાપના થઈ.

discuss developement of health in post indipendence period
(સ્વતંત્રતા પછીના સમયમાં હેલ્થના ડેવલોપમેન્ટની ચર્ચા કરો.)

સ્વતંત્રતા પછીના સમયમાં…
1947: હેલ્થ મિનિસ્ટ્રીની સ્થાપના આ કેન્દ્ર અને રાજ્ય બંને સ્તરે કરવામાં આવી હતી કારણ કે હેલ્થ કોનકરંટ લિસ્ટ. કેન્દ્ર અને રાજ્ય સ્તરે હેલ્થ મિનિસ્ટ્રીના હેલ્થ સર્વિસીસ કેન્દ્રના નિમણૂક નિયમોનું પેનલ અને ડિરેક્ટર.
ઇન્ડિયન નર્સિંગ કાઉન્સિલના સંદર્ભમાં.
1949: ઇન્ડિયા વિશ્વ હેલ્થ સંસ્થાનું સભ્ય બન્યું. રોજગાર રાજ્ય વીમા યોજના અંગે કાયદો પસાર થયો.
1950: પ્લાનિંગ કમિશનની રચના કરવામાં આવી.

Discribe development of health & nursing in five year plan
(ફાઈવ યર પ્લાનમાં હેલ્થ અને નર્સિંગ નું ડેવલપમેન્ટ વર્ણન કરો.)

પ્રથમ 5 યર પ્લાન( First Five year plan)(1951-1956)

નર્સિંગ કોલેજ દિલ્હી દ્વારા શરૂ કરાયેલા કમ્યુનિટી હેલ્થ નર્સિંગમાં ડિપ્લોમા કોર્સ 1952 સેન્ટ્રલ કાઉન્સિલ ઓફ હેલ્થ ની રચના કરવામાં આવી હતી. 1953 માં મલેરીયા સેન્ટ્રલ smallpox નાબૂદી અને ફેમિલી પ્લાનિંગ શરૂઆત પર રાષ્ટ્રીય કાર્યક્રમ, ફિલારિયા સેન્ટ્રલ પ્રોગ્રામ અને ફૂડ એડલ્ટેશન નું પ્રિવેન્શન પસાર થયું.

સેકન્ડ ફાઇવ યર પ્લાન(Second Five year plan)(1956- 1961)

1956 સેન્ટ્રલ બ્યુરો ઓફ હેલ્થ એજ્યુકેશન ની સ્થાપના કરવામાં આવી.
નેશનલ મલેરીયા ઇરાડીગેશન પ્રોગ્રામ શરૂ કરવામાં આવ્યો. નેશનલ ટીબી રોગ સંસ્થા બેંગ્લોર ની સ્થાપના કરવામાં આવી.

ત્રીજો ફાઈવ યર પ્લાન(Third Five year plan)(1961 -1966)

મુદlલિયર કમિટીનું પબ્લીકેશન ,સેન્ટ્રલ ફેમિલી વેલફેર સંસ્થાની સ્થાપના, smallpox નાબૂદી, ગોઈટર સેન્ટ્રલ, નેશનલ સ્કૂલ હેલ્થ પ્રોગ્રામની શરૂઆત, નેશનલ કમ્યુનીકેબલ ડીસીઝ દિલ્હીની સ્થાપના ,ટ્રકોમાં કેન્દ્રીય કાર્યક્રમ અને આ સમયગાળામાં મલેરિયા નાબૂદી અંગે ચડાહ કમિટીનો રિપોર્ટ હાજર હતો. F.p માટે વ્યૂહરચના અંગે મુખર્જી કમિટી નો રિપોર્ટ અને (1967) હેલ્થ સર્વિસીસ પર જંગલવાલા કમિટીનો રિપોર્ટ પણ પબ્લિસ કરવામાં આવ્યો હતો.

એન્યુઅલ પ્લાન (Annual plan) (1966-1969)

Year 1966 :

કેન્દ્ર અને રાજ્યો (Center and States) માં ફેમેલી પ્લાનીન્ગ કાર્યક્રમના કોઓર્ડિનેટ્સ માટે યુનીયન મીનીસ્ટર ઓફ હેલ્થ માં ફેમેલી પ્લાનીન્ગ નો એક અલગ વિભાગ સ્થાપવામાં આવ્યો હતો.

Year 1967 :

• મેલેરિયા ઇરાડીકેશન પ્રોગ્રામ ની કામગીરીની સમીક્ષા કરવા માટે મુખર્જી સમિતિની નિમણૂક કરવામાં આવી હતી.
• સેન્ટ્રલ કાઉન્સિલ ઓફ હેલ્થે હોસ્પિટલમાં આવતા પેશન્ટ માટે ફરજિયાત ચુકવણીની ભલામણ કરી હતી, એટલે કે પેશન્ટ દીઠ ઓછામાં ઓછો 10 પૈસા અને હોસ્પિટલમાં રોકાણના દિવસ દીઠ 25 પૈસાનો ચાર્જ.
• સ્મોલ ફેમેલી નોર્મ્સ સ્વીકારનારા અને ફેમેલી પ્લાનિંગ ની પ્રેક્ટીસ કરનારાઓ માટે સ્યુટેબલ ઇનસેન્ટીવ્સ ની ભલામણ કરવા માટે સ્મોલ ફેમેલી નોર્મ્સ પર એક કમીટીની રચના કરવામાં આવી હતી.

Year 1968 :

• જન્મ અને મૃત્યુ નોંધણી અંગેના બિલને સંસદ દ્વારા ફરજિયાત જન્મ અને મૃત્યુ નોંધણી માટે મંજૂરી આપવામાં આવી હતી.
• રાષ્ટ્રીય જરૂરિયાતો અને સંસાધનોના માળખામાં મેડીકલ એજ્યુકેશન ના વિવિધ પાસાઓનો અભ્યાસ કરવા માટે એક મેડીકલ એજ્યુકેશન કોમ્યુનિટી ની નિમણૂક કરવામાં આવી હતી.

ચોથો ફાઈવ યર પ્લાન (Fourth Five year plan)(1969 -1974)

નેશનલ મિનિમમ નીડ પ્રોગ્રામ હેલ્થ સર્વિસીસ હતી અને કરતારસિંહ કમિટીની ભલામણોના આધારે મલ્ટી પર્પસ હેલ્થની ટ્રેઈનિંગ શરૂ કરવામાં આવી હતી.

પાંચમો ફાઇવ યર પ્લાન (Fifth Five year plan) (1974 – 1979)

• રૂરલ એરિયામાં થ્રી ટાયર હેલ્થ સર્વિસીસ પૂરી પાડવા અંગે શ્રીવાસ્તવ કમિટીનો રિપોર્ટ રજૂ કરવામાં આવ્યો.
• આ સમયગાળા દરમિયાન ભારતને smallpox માંથી ફ્રી જાહેર કરવામાં આવ્યું હતું.
• ઇન્ટીગ્રેટેડ ડેવલોપમેન્ટ ચાઈલ્ડ સર્વિસીસ (ICDS) હતી. નેશનલ હેલ્થ અને ફેમિલી પ્લાનિંગ ઇન્સ્ટિટયૂટ અને ભારતે “હેલ્થ ફોર ઓલ” કન્સેપ્ટ સ્વીકાર્યો. (અlલ્મા ડિકલેરેશન).

છઠ્ઠો ફાઇવ યર પ્લાન ( Sixth Five year plan)(1880-1985):

ગવર્મેન્ટ ઇન્ડિયા નું સેફ ડ્રિંકિંગ વોટર ,એર પોલ્યુશન પ્રિવેંશન એક્ટ અને નેશનલ હેલ્થ પોલિસી પણ જાહેરાત કરવામાં આવી હતી અને ભોપાલ ગેસ ટ્રેજેડી રજીસ્ટર.

સાતમો ફાઇવ યર પ્લાન (Seventh Five year plan)(1985-1990):

વિશ્વ બેંક દ્વારા સમગ્ર વિશ્વમાં યુનિવર્સલ ઈમ્યુનાઇઝેશન પ્રોગ્રામ(1985) અને સેફ મધરવુડ પ્રોગ્રામ શરૂ કરવામાં આવ્યો હતો નેશનલ એઇડ્સ સેન્ટ્રલ પ્રોગ્રામ શરૂ કરવામાં આવ્યો હતો.

આઠમો ફાઈવ યર પ્લાન( Eighth Five year plan)(1992-1997):

“હેલ્થ ફોર ઓલ” ગવર્મેન્ટ સ્પેશિયલ અટેન્શન poor સોસાયટી ને હેલ્થ સર્વિસીસ પૂરી પાડવા માટે વિશેષ ધ્યાન આપ્યું. હેલ્થ એજ્યુકેશન વધુ ફેસીલીટી આપવામાં આવી .ચાઈલ્ડ સર્વાઇવલ અને સેફ મધરહુડ પ્રોગ્રામ શરૂ કરવામાં આવ્યો હતો. ગવર્મેન્ટ એ બેઝિક BSC (m) પ્રોગ્રામના ત્રણ વર્ષ પહેલાં શરૂ કર્યો હતો.
નવમો ફાઈવ યર પ્લાન( Ninth Five year plan) (1997- 2002):

નવમો 5 યર પ્લાન ફીમેલ એડોલેશન ચિલ્ડ્રન ની હેલ્થ નીડ, સર્વિસીસની ક્વોલિટી સુધારવા અને કવરેજ વધારવાનું ગોલ રાખે છે.મેડિકલ અને નર્સિંગ વ્યક્તિગત સંખ્યામાં વધારો બેઝિક સ્ટ્રક્ચરની ગ્રોથ ખાસ ધ્યાન આપે છે.ઇન્ફોર્મેશન એજ્યુકેશન કોમ્યુનિકેશન (IEC) નેશનલ અને ડિસ્ટ્રિક્ટ લેવલે ટ્રેનિંગ અને ટ્રેનર.

દસમો ફlઇવ યર પ્લાન( Tenth Five year plan)( 2002- 2007):

• પ્લાનિંગ કમિશન ઇન્ડિયા દ્વારા ન્યુ સ્કીમ પ્રોજેક્ટ અને યોજનાઓની સંખ્યા.
• હેલ્થ કેર સિસ્ટમ ઇમ્પ્રુવ કરવી.
• હેલ્થ માટે હ્યુમન રિસોર્સ નો વિકાસ કરવો. આયુષ સર્વિસ નો બેટર ઉપયોગ કરવો.
• કોમ્યુનીકેબલ અને નોન કમ્યુનિકેબલ ને પ્રિવેશન અને તેનું મેનેજમેન્ટ કરવું.
• કમ્યુનીકેબલ ડીસીઝ દવાના પ્રોડક્શન અને સપ્લાય ને મજબૂત બનાવવું.
• એડીકવેટ હેલ્થ કેર ફાઇનાન્સ ક્વોલિટી ઇસ્યોરન્સ ને પ્રાયોરિટી મેડિકલ રિસર્ચ વગેરે.

અગિયાર મો ફાઈવ યર પ્લાન(Eleventh Five year plan)(2007- 2012):

• પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર સિસ્ટમનું ઈમ્પ્રુવમેન્ટ સ્વાસ્થ્ય અભિયાન સેવા.
• મેન્ટલ હેલ્થ કેર એલડરલી કેર અને ફર્ટિલિટી રેગ્યુલેશન.
• વિકલાંગોની સંભાળ ઇન્ડીજિનિયસ (AYUSH) સિસ્ટમનો ઉપયોગ વધારવો.
• ફ્લેગશીપ(NRHM) પ્રોગ્રામની ઇફેક્ટિવ ઇમ્પલીકેશન.

બારમો ફાઈવ યર પ્લાન( Twelfth Five year plan) (2012- 2017):

0-3 એજ ગ્રુપના બાળકોમાં NFHS -3 લેવલના અડધાથી under ન્યુટ્રીશનમાં ઘટાડો.

IMR ઘટાડીને 25 કરો.

MMR 100 અને TFR 2:1 કરો.

ભારતમાં કોમ્યુનિટી હેલ્થનો હાલનો અભિગમ (Current approach to community health in India) :

ભારતમાં કોમ્યુનિટી હેલ્થનો વર્તમાન અભિગમ સર્વસામાન્ય હેલ્થ સર્વિસસઓને મજબૂત બનાવવા અને તમામ નાગરિકોને ગુણવત્તાસભર, સસ્તી અને સુલભ હેલ્થકેર પ્રદાન કરવા પર કેન્દ્રિત છે. આ માટે સરકાર અને વિવિધ સંસ્થાઓ દ્વારા અનેક પહેલો અને કાર્યક્રમો અમલમાં મૂકવામાં આવ્યા છે.

1. પ્રાયમરી હેલ્થકેરને મજબૂત બનાવવું (Strengthening Primary Healthcare) :

• આયુષ્માન ભારત હેલ્થ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર મિશન(Ayushman Bharat Health Infrastructure Mission):
  • આ યોજના હેઠળ 17,788 ગ્રામ્ય અને 11,024 શહેરી હેલ્થ અને કલ્યાણ કેન્દ્રોની સ્થાપના કરવામાં આવી છે, જે પ્રાયમરી સ્તરે હેલ્થ સર્વિસસઓ પ્રદાન કરે છે.

2. ડિજિટલ હેલ્થ પહેલો (Digital Health Initiatives) :

• આયુષ્માન ભારત ડિજિટલ મિશન (Ayushman Bharat Digital Mission):
  • આ પહેલ ડિજિટલ હેલ્થ માળખાને મજબૂત બનાવી, નાગરિકોને તેમના હેલ્થ ડેટા સુધી સરળ પહોંચ અને હેલ્થ સર્વિસસઓનો સક્ષમ ઉપયોગ સુનિશ્ચિત કરે છે.
• ઇ-સંજીવની (E-Sanjeevani):
  • ટેલિમેડિસિન સર્વિસસઓ દ્વારા દૂરના વિસ્તારોમાં હેલ્થકેર પહોંચાડવા માટેની આ પહેલ છે.

3. રોગચાળો નિયંત્રણ અને વેક્સીનેશન (Epidemic control and vaccination):

• કોવિડ-19 વેક્સીનેશન અભિયાન (Covid-19 vaccination campaign) :
  • ભારતે વ્યાપક વેક્સીનેશન અભિયાન ચલાવ્યું છે, જેમાં 100 થી વધુ દેશોને પણ મદદ કરી છે.
• ન્યૂમોકોકલ વેક્સીનેશન( Pneumococcal vaccination) :
  • देशભરમાં ન્યૂમોકોકલ વેક્સીન આપવામાં આવી રહી છે, જે દર વર્ષે 50,000 બાળકોના મૃત્યુને અટકાવવાનો હેતુ ધરાવે છે.

4. હેલ્થ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરનો વિકાસ (Development of health infrastructure) :

• ક્રિટિકલ કેર હોસ્પિટલ બ્લોક્સ ( Critical Care Hospital Blocks) :
  • 602 જિલ્લાઓમાં ક્રિટિકલ કેર હોસ્પિટલ બ્લોક્સની સ્થાપના, જેથી ગંભીર પેશન્ટઓને તાત્કાલિક અને ગુણવત્તાસભર સારવાર મળી શકે.
• જૈવસલામત પ્રયોગશાળાઓ (Biosafety laboratories):
  • 9 બાયોસેફ્ટી લેવલ III પ્રયોગશાળાઓની સ્થાપના દ્વારા સંક્રમણ ડીસીઝોના સંશોધન અને નિયંત્રણમાં સુધારો કરવામાં આવ્યો છે.

5. સ્વચ્છતા અને પર્યાવરણ હેલ્થ (Sanitation and Environmental Health) :

• સ્વચ્છ ભારત અભિયાન( Swachh Bharat Abhiyan) :
  • ખુલ્લામાં શૌચથી મુક્ત ભારત બનાવવા અને સ્વચ્છતા જાળવવા માટે આ અભિયાન ચલાવવામાં આવ્યું છે, જે હેલ્થ સુધારવામાં મહત્વપૂર્ણ છે.
• સ્વચ્છ હવા માટે પગલાં ( Steps for clean air) :
  • 42 શહેરી કેન્દ્રોમાં હવાના પ્રદૂષણને નિયંત્રિત કરવા માટે રૂ. 2,217 કરોડ ફાળવવામાં આવ્યા છે.

6. હેલ્થ કર્મચારીઓની તાલીમ અને નિમણૂક (Training and recruitment of health personnel) :

• આશા (ASHA) વર્કર્સ ( ASHA workers) :
  • ગામડાઓમાં હેલ્થ વર્કર્સની નિમણૂક કરીને પ્રાયમરી હેલ્થકેરને મજબૂત બનાવવામાં આવી છે.
• મેડિકલ અને પેરામેડિકલ સ્ટાફની તાલીમ ( Training of medical and paramedical staff ):
  • હેલ્થ સર્વિસસઓની ગુણવત્તા વધારવા માટે મેડિકલ અને પેરામેડિકલ સ્ટાફની તાલીમ પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે.

7. હેલ્થ વીમા યોજનાઓ (Health Insurance Plans) :

• આયુષ્માન ભારત પ્રધાનમંત્રી જન હેલ્થ યોજના (PM-JAY : Ayushman Bharat Prime Minister’s Public Health Scheme):
  • આ યોજના હેઠળ દર વર્ષે પ્રતિ પરિવાર રૂ. 5 લાખ સુધીની મફત સારવારની સુવિધા પ્રદાન કરવામાં આવી છે, જે 10 કરોડથી વધુ ગરીબ અને નબળી આવકવર્ગના પરિવારોને આવરી લે છે.

8. સામાજિક હેલ્થ નીતિઓ ( Social Health Policies) :

• મિશન ઇન્દ્રધનુષ ( Mission Indradhanush) :
  • બાળકોને 12 ડીસીઝોથી રક્ષણ આપવા માટે વેક્સીનેશન ઝુંબેશ ચલાવવામાં આવી રહી છે.
• આયુષ્માન ભારત હેલ્થ એકાઉન્ટ્સ (ABHA : Ayushman Bharat Health Accounts):
  • નાગરિકોના હેલ્થ ડેટાના ડિજિટલીકરણ દ્વારા હેલ્થ સર્વિસસઓની સગવડ અને ગુણવત્તા વધારવાનો પ્રયાસ.

9. ડિજિટલ અને તકનીકી હેલ્થ સર્વિસસઓ (Digital and technological health services) :

• ટેલીમેડિસિન (Telemedicine) :
  • ટેલીકન્સલ્ટેશન દ્વારા ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં હેલ્થકેર સુવિધાઓ ઉપલબ્ધ કરવી.
• ડિજિટલ હેલ્થ પ્લેટફોર્મ ( Digital Health Platform) :
  • નાગરિકો માટે હેલ્થ રેકોર્ડ મજબૂત કરવાનું આયોજન.

ભારતમાં કોમ્યુનિટી હેલ્થનો હાલનો અભિગમ સર્વસામાન્ય હેલ્થ સુવિધાઓને મજબૂત બનાવવો છે, જે ડિજિટલ ટેક્નોલોજી અને પ્રાયમરી હેલ્થકેરમાં સુધારાઓ દ્વારા વધુ સુલભ અને સસ્તું બન્યું છે. આગામી દાયકાઓમાં આ પગલાં દેશના હેલ્થ ઇક્વિટી અને હેલ્થકેરમાં મહત્ત્વપૂર્ણ ફેરફારો લાવશે.

💚 Primary Health Care:

1978 નાં સપ્ટેમ્બર Month માં WHO અને UNICEF નાં સંયુકત પ્રયાસ નીચે ઇન્ટરનેશનલ કોન્ફરન્સમાં WHO ની ૩૦મી વિશ્વ આરોગ્ય પરિષદે આરોગ્ય સેવાના વિકાસ માટે કેટલાંક મૂળભુત અને પાયાના સિધ્ધાંતો સ્પષટ કરી તે અંગે જો ધોષણા કરવામાં આવી તે હેલ્થ ફોર ઓલ આ સુત્રની ધોષણા જગ પ્રસિધ્ધ બની છે અને ઇ.સ. ૨૦૦૦ સુધીમાં તે અંગે જે નીતી અમલમાં આવે છે તે મુજબ એવું નકકી કરવામાં આવે છે કે વિશ્વના તમામ નાગરિક ને વિશ્વનું નવું જ આરોગ્યનું લેવલ પ્રાપ્ત થવું જોઇએ કે જે તેને આર્થિક દ્રષ્ટિએ ઉત્પાદન માટે તેમજ તેને સામાજિક દ્રષ્ટિએ ઉપયોગી જીવન ગુજારવવામાં મદદરૂપ થઇ શકે, પ્રાથમિક આરોગ્યનાં અભિગમ દ્રારા વિચારો રજુ કરવામાં આવ્યાં, એટલુ જ નહિ પણ સામાજિક ન્યાયની ભાવનાથી સિધ્ધ કરવામાં આવે. તે અનિવાર્ય ગણાય છે, પ્રાયમરી હેલ્થ કેર દ્વારા લોકો સાથે પ્રથમ સંપર્ક, વ્યક્તિગત ફેમીલી સાથે અને કોમ્યુનીટી માટે નેશનલ હેલ્થ Achieve કરી શકાય. જેમાં લોકો માટે આરોગ્ય અને લોકો દ્રારા આરોગ્યનું નિર્માણ કરી શકાય. તેથી હેલ્થ કેર આરોગ્ય માટે લોકોનું સહકાર ખૂબ જ જરૂરી છે.Alma Ata ની ૧૯૭૮માં મળેલી કોન્ફરન્સ માં નીચે મુજબની ડેફીનેશન આપવામાં આવી.

💚 Defination of Primary health Care:

પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર એ એક એસેન્સીયલ (આવશ્યક) હેલ્થ કેર છે કે જે યુનિવર્સલી બનાવવામા આવે છે કે જે દરેક વ્યક્તિ સુધી એક્સેસિબલ હોવી જોઇએ તથા દરેક વ્યક્તિ ના તેમા ફુલ્લી પાર્ટિસિપેશન દ્વારા કેર એ એક્સેપ્ટેબલ હોવી જોઇએ તથા પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર એ કોમ્યુનિટી અને કન્ટ્રી ને કોસ્ટ માં પરવળી શકે તેવી હોવી જોઇએ.

OR

Primary health Care એ ખૂબ જ જરૂરી હેલ્થ કેર છે. જે દરેક જગ્યાએ વ્યક્તિ, ફેમીલી અને સમાજનાં સંપૂર્ણ સહયોગથી સ્વીકારેલ મેથડ અને ટેકનોલોજી દ્વારા પ્રેકટીકલી અને વૈજ્ઞાનિક રીતે દરેક જગ્યાએ આપી શકાય તેવી, દેશ દ્વારા એફોર્ડ થઇ શકે તેવી આપવામાં આવતી આરોગ્ય સેવાઓને પ્રાયમરી હેલ્થ કેર કહેવામાં આવે છે.

💚 Elements of Primary health care ( પ્રાયમરી હેલ્થકેરના તત્વો) :

પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર ના એસેન્સીયલ 8 એલિમેન્ટ્સ છે જે નીચે મુજબ ના છે:

ELEMENTS (તત્વો):

1) E : એન્સ્યોર સેફ વોટર સપ્લાય (Ensure Safe Water Supply),

2) L: લોકલી એન્ડેમીક ડીસીઝ કંટ્રોલ (Localy Endemic Disease Control)

3) E: એજ્યુકેશન (Education)

4) M: મેટરનલ એન્ડ ચાઇલ્ડ હેલ્થ (ઇમ્યુનાઇઝેશન અગેઇન્સ ઇન્ફેક્સીયસ ડિસીઝ)(Maternal And Child Health)

5) E: એન્વાયરમેન્ટલ સેનિટેશન (Environmental Sanitation)

6) N:ન્યુટ્રીશન (Nutrition)

7) T : ટ્રીટમેન્ટ ઓફ માયનર અલાઇનમેન્ટ (Treatment of Minor Alignment)

8) S: સ્કૂલહેલ્થ સર્વિસીસ (School health Services)

1) E : એન્સ્યોર સેફ વોટર સપ્લાય (Ensure Safe Water Supply)

સેફ ડ્રિંકિંગ વોટર નું એડીક્યુએટ અમાઉન્ટ માં સપ્લાય તથા સેનિટેશન એ ગુડ હેલ્થ માટે અગત્ય નુ હોય છે અને તે એક એન્વાયરમેન્ટ નું ઇમ્પોર્ટન્ટ ફેક્ટર છે.વોટર બોર્ન ડિસીઝ ને પ્રિવેન્ટ કરવા માટે તથા ઓવરઓલ હેલ્થને પ્રમોટ કરવા માટે સેફ ડ્રીન્કિંગ વોટર ની પહોંચ અગત્યની હોય છે.પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર મા કમ્યુનિટી ને સ્વચ્છ અને સુરક્ષિત પાણીના સ્ત્રોતોની એક્સેસ મળે તે ખાતરી કરવાના પ્રયાસોનો સમાવેશ થાય છે, જે ડિસીઝ પ્રિવેન્શન અને હેલ્થ પ્રમોશન માટે ફંડામેન્ટલ ( મૂળભૂત) છે.

2) L: લોકલી એન્ડેમીક ડીસીઝ કંટ્રોલ (Localy Endemic Disease Control)

પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર નો મેઇન ફોકસ એ છે કે કોઇપણ ચોક્કસ રિજીયન અથવા કમ્યુનિટીમાં કોઇપણ એન્ડેમિક ડિસીઝ હોય તો તેને કંટ્રોલ કરવો. તેમાં સર્વેઇલન્સ, પ્રિવેન્ટીવ મેઝર્સ (જેમ કે વેક્સિનેશન એન્ડ વેક્ટર કન્ટ્રોલ) તથા લોકલી પ્રિવેલેન્ટ ડિસીઝ નુ અર્લી ડિટેક્શન તથા તેની ટ્રીટમેન્ટ નું ઇનવોલ્વમેન્ટ થાય છે.મોર્બીડિટી રેટ ને રીડયુઝ કરવા માટે લોકલી એન્ડ એન્ડેમીક ડિસીઝ નુ પ્રિવેન્શન તથા કંટ્રોલ કરવું.

3) E: એજ્યુકેશન (Education)

હેલ્થ એજ્યુકેશન એ પ્રાઇમરી હેલ્થ કેરનું એક મુખ્ય ઘટક છે.તેનો એઇમ વ્યક્તિઓ અને કમ્યુનીટી ને નોલેજ અને સ્કિલ સાથે તેમના સ્વાસ્થ્ય વિશે ઇન્ફોમ્ડ ડિસિઝન લેવા માટે એમ્પાવર(સશક્ત) કરવાનો છે.એજ્યુકેશનમાં હાઇજીન પ્રેક્ટિસ, ન્યુટ્રીશન, ફેમિલી પ્લાનિંગ,સેક્સ્યુઅલ હેલ્થ, એન્ડ પ્રિવેન્શન ઓફ ડિસીઝ સહિતના વિષયો ની વાઇડ રેન્જ ને કવર કરવામા આવે છે.લોકોને હેલ્થ અને હાલની હેલ્થ પ્રોબ્લેમ્સ વિશે એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરવું. આ હેલ્થ પ્રોબ્લેમ્સ ને કંટ્રોલ કરવા અને અટકાવવા માટે અમુક પગલાં ઘડવામાં આવે છે અને લોકોને તેમની પાસે અવેઇલેબલ હેલ્થ સર્વિસીસ વિશે અવેર કરવામાં આવે છે જેથી જ્યારે જરૂર પડે ત્યારે તેનો ઉપયોગ કરી શકાય.

4) M: મેટરનલ એન્ડ ચાઇલ્ડ હેલ્થ (ઇમ્યુનાઇઝેશન અગેઇન્સ ઇન્ફેક્સીયસ ડિસીઝ)(Maternal And Child Health)

મધર અને ચાઇલ્ડ એ સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓથી સફર થતા સૌથી વુલનરેબલ( સંવેદનશીલ) ગ્રુપ છે અને વસ્તીની મોટી ટકાવારી માટે જવાબદાર છે. પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર એ મધર તથા ચાઈલ્ડ ની
હેલ્થ સર્વિસીસ પર નોંધપાત્ર ભાર મૂકે છે.આમાં લાઇફના ક્રિટીકલ સ્ટેજીસ દરમિયાન હેલ્થી ડેવલોપમેન્ટ ની ખાતરી કરવા માટે પ્રિનેટલ કેર,સેફ ચાઇલ્ડ બર્થ,પ્રોપર્લી પોસ્ટ નેટલ કેર,ન્યુ બોર્ન કેર, ઇમ્યુનાઇઝેશન ,
ગ્રોથ મોનિટરિંગ તથા ન્યુટ્રીશન નું ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.ઇલનેસ અને અન્ય રિસ્ક થી મધર અને ચાઇલ્ડ નું રક્ષણ ફેમિલીસ અને કમ્યુનીટી ના ગુડ હેલ્થ ની ખાતરી કરે છે.

ઇમ્યુનાઇઝેશન અગેઇન્સ ઇન્ફેક્સીયસ ડિસીઝ (Immunization Against Infectious Disease):

• ચાઇલ્ડ ને પ્રોપર્લી ઇમ્યુનાઇઝેશન પ્રોવાઇડ કરી તેમને મેજર ઇન્ફેક્શિયસ ડીસીઝમાંથી પ્રોટેક્ટ કરવા.જેમ કે,
• પોલીયોમાયલાઇટીસ,
• ડીપ્થેરિયા,
• ટીટેનસ,
• મિસલ્સ,
• ટ્યુબરક્યુલોસીસ,
• હિપેટાઇટિસ બી.વગેરે… જેવા ઇન્ફેક્શિયસ કન્ડિસન થી પ્રિવેન્ટ માટે ચાઇલ્ડ ને પ્રોપરલી ઇમ્યુનાઇઝેશન પ્રોવાઇડ કરવું.

5) E: એન્વાયરમેન્ટલ સેનિટેશન (Environmental Sanitation):

પુઅર હાઇજીન તથા એન્વાયરમેન્ટલ કન્ડિશન ના કારણે થતી ડીઝીઝ ને પ્રિવેન્ટ કરવા માટે એન્વાયરમેન્ટલ સેનિટેશન એ એસેન્સીયલ હોય છે.પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર મા સેનિટેશન મા ઇમ્પ્રુવમેન્ટ કરવું, વેસ્ટ મટીરીયલ્સ નું પ્રોપરલી નિકાલ કરવો,તથા કોમ્યુનીટી મા કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ જેવા રિસ્ક ને રીડયુઝ કરવા માટે હાઇજીનિક પ્રેક્ટિસિસ માટે એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરવું.

6) N:ન્યુટ્રીશન (Nutrition)

ગુડ ન્યુટ્રીશન એ હેલ્થ માટે તથા ચાઇલ્ડ ના ગ્રોથ અને ડેવલોપમેન્ટ માટે એસેન્સીયલ હોય છે.પીપલ્સ ને બેલેન્સ ડાયટ પર ધ્યાન આપવા માટે એન્કરેજ કરવું જોઇએ.ન્યુટ્રીયન્સ એ પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર નો પાયો છે.જે માલન્યુટ્રીશન તથા ઓવરન્યુટ્રીશન બંને ને ઇસ્યુસ તરીકે ઓળખાવે છે. તેમા,હેલ્થ આઉટકમ ને ઇમ્પ્રુવ કરવા માટે તથા ન્યુટ્રીશનલ ડેફીસીયન્સી ને પ્રિવેન્ટ કરવા માટે, પ્રમોશન ઓફ બેલેન્સ ડાયટ, માઇક્રોન્યુટ્રીયંટ્સ, સપ્લીમેન્ટેશન,સપોર્ટ બ્રેસ્ટફીડિંગ,તથા ન્યુટ્રીશનલ કાઉન્સેલિંગ નુ ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.ફૂડ પ્રિપેરેશન અને ડાયટ માં પ્રેઝન્ટ ન્યુટ્રીઅન્ટસ ને પ્રિઝરવિંગ કરવા માટે નોલેજ પ્રોવાઇડ કરવું જરુરી હોય છે.

7) T : ટ્રીટમેન્ટ ઓફ માયનર અલાઇનમેન્ટ (Treatment of Minor Alignment)

પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર એ કોમન હેલ્થ કન્ડિશન તથા માઇનર અલાઇનમેન્ટ માટે એક્સેસિબલ તથા ટાઇમલી ટ્રીટમેન્ટ પ્રોવાઇડ કરે છે. તેમાં પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર એ ટ્રેઇન હેલ્થ કેર પર્સનલ દ્વારા ઇલનેસ ( જેમ કે, રેસ્પીરેટરી ઇન્ફેક્શન, ડાયરિયા, સ્કિન કન્ડિશન તથા માઇનર ઇન્જરી) ને મેનેજ કરવા માટે પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે. તથા ડ્રગ્સ ની ઇઝીલી અવેઇલેબિલીટી હોવી જોઇએ.

8) S: સ્કૂલહેલ્થ સર્વિસીસ (School health Services)

સ્કૂલ હેલ્થ સર્વિસીસ ને પ્રાઇમરિ હેલ્થ કેર સાથે સ્કૂલ એજ ચાઇલ્ડ ની હેલ્થ તથા વેલ્બીંગ ને ઇમ્પ્રુવ કરવા માટે ઇન્ટીગ્રેટ કરવામાં આવ્યું છે.આ સર્વિસીસ મા સ્ક્રિનિંગ,ઇમ્યુનાઇઝેશન, હેલ્થ એજ્યુકેશન સેસન, કાઉન્સેલિંગ, તથા જ્યારે જરૂરિયાત હોય ત્યારે ફરધર ઇવાલ્યુએશન અને ટ્રીટમેન્ટ માટે રીફર કરવુ.

આમ, પ્રાઇમરી હેલ્થ કેરમાં ટોટલ 8 એલિમેન્ટ્સ નું ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.

Components of Primary Health Care (પ્રાયમરી હેલ્થકેરના ઘટકો):

પ્રાયમરી હેલ્થકેરના ઘટકો લોકોને સસ્તું, સુલભ અને સમાન હેલ્થકેર સુવિધાઓ પ્રદાન કરવા માટે રચાયેલા છે. આ ઘટકો આલ્મા આટા ડિક્લેરેશન (1978) હેઠળ વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવ્યા હતા અને હેલ્થ સર્વિસસઓમાં સર્વગ્રાહી અભિગમની પૂર્તિ માટે અત્યંત મહત્વપૂર્ણ છે.

1. હેલ્થ પ્રોત્સાહન (Health Promotion):

• હેલ્થ જાગૃતિ ફેલાવવી અને સ્વસ્થ જીવનશૈલીને પ્રોત્સાહન આપવું.
• માનસિક, શારીરિક અને સામાજિક હેલ્થ માટે એજ્યુકેશન પ્રદાન કરવું.
• જીવનશૈલી ડીસીઝો (જેમ કે ડાયાબિટીસ, હાર્ટ ડીસીઝ) અટકાવવા માટે અભિયાન.

2. ડીસીઝ પ્રિવેન્શન (Disease Prevention):

• ચેપી અને બિન-ચેપી ડીસીઝો માટે પ્રાયમરી નિદાન અને નિયંત્રણ.
• મલેરિયા, TB, અને મીઝલ્સ જેવા ડીસીઝચાળો રોકવા માટે વ્યવસ્થાઓ.
• વેક્સીનેશન (Immunization) દ્વારા ડીસીઝચાળો અટકાવવો.

3. પ્રાયમરી સારવાર (Basic Treatment):

• સામાન્ય બિમારીઓ માટે પ્રથમ સ્તરે તાત્કાલિક સારવાર.
• હેલ્થ કેન્દ્રોમાં ચિહ્નિત ડીસીઝોના નિયંત્રણ માટે વ્યવસ્થા.
• ઓછી કિંમતમાં અથવા મફત દવાઓ ઉપલબ્ધ કરાવવી.

4. માતા અને શિશુ હેલ્થકેર (Maternal and Child Healthcare):

• સુરક્ષિત ગર્ભાવસ્થા અને પ્રસૂતિ સર્વિસસ.
• નવજાત શિશુ અને બાળ હેલ્થ માટે ખાસ વ્યવસ્થા.
• ફેમિલી પ્લાનિંગ સર્વિસસઓ અને પોષણ અભિગમ.

5. પોષણ સુધારણા (Nutrition Improvement):

• કુપોષણ નિવારવા માટે પૂરક પોષણ પ્ડીસીઝ્રામ.
• સ્તનપાન અને સંતુલિત આહાર માટે જાગૃતિ ફેલાવવી.
• પોષણ સંવેદનશીલ કાર્યક્રમો માટે ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું.

6. પીવાનું શુદ્ધ પાણી અને સફાઈ (Safe Drinking Water and Sanitation):

• પીવાના પાણીના સ્ત્રોતોની Availibility .
• શૌચાલય અને સ્વચ્છતાના માપદંડો લાગુ કરવાં.
• કચરાનું યોગ્ય વ્યવસ્થાપન અને પર્યાવરણ હેલ્થ જાળવવું.

7. અનિવાર્ય દવાઓની ઉપલબ્ધતા (Provision of Essential Medicines):

• હેલ્થ કેન્દ્રો પર સામાન્ય બિમારીઓ માટે જરૂરી દવાઓ મફત અથવા સસ્તી ભાવે ઉપલબ્ધ કરવી.
• પ્રાયમરી સ્તરે જરૃરી દવાઓની ઉપલબ્ધતા સુનિશ્ચિત કરવી.

8. હેલ્થ કર્મીઓની તાલીમ અને સમર્થન (Training and Support for Health Workers):

• હેલ્થ સર્વિસસઓ પ્રદાન કરવા માટે હેલ્થ કર્મીઓ (ASHA, ANM) ને જરૂરી તાલીમ.
• કામદારો માટે સતત એજ્યુકેશન અને સમર્થન.

9. સામાજિક અને પર્યાવરણીય હેલ્થ (Social and Environmental Health):

• પર્યાવરણ સંબંધિત ડીસીઝો (જેમ કે ડેન્ગ્યુ, મલેરિયા) રોકવા માટે પગલાં.
• પર્યાવરણીય સફાઈ માટે આયોજન અને અસરકારક અમલ.

10. કોમ્યુનિટી સહભાગીદારી (Community Participation):

• લોકોની જાગૃતિ અને સમાજના દરેક વર્ગને હેલ્થ પ્ડીસીઝ્રામ્સમાં શામેલ કરવું.
• સામુહિક જવાબદારી દ્વારા હેલ્થકેર સર્વિસસઓ સુનિશ્ચિત કરવી.

પ્રાયમરી હેલ્થકેરના આ ઘટકો એક વ્યાપક સિસ્ટમ બનાવે છે, જે લોકો સુધી ગુણવત્તાસભર અને સુલભ હેલ્થ સર્વિસસઓ પહોંચાડવામાં મદદ કરે છે. આ ઘટકો “હેલ્થ ફોર ઓલ”ના લક્ષ્યને હાંસલ કરવા માટેના મુખ્ય પાયા છે.

હેલ્થ માટે સમાનતા અને ટકાઉપણું લાવવાનો છે. આ સિદ્ધાંતો દ્વારા વ્યક્તિગત અને કોમ્યુનીટીના હિત માટે મજબૂત હેલ્થકેર સિસ્ટમ ઉભી થાય છે.

💚 Principle of Primary Health Care (પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર ના પ્રિન્સિપલ્સ) :

પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર ના મેઇન્લી 5 પ્રિન્સિપલ્સ છે.

• 1) ઇક્વીટેબલ ડિસ્ટ્રીબ્યુશન (Equitable Distribution) ,
• 2) કમ્યુનિટી પાર્ટીશીપેશન(Community Participation),
• 3) એપ્રોપ્રિએટ ટેકનોલોજી(Appropriate Technology),
• 4) ફોકસ ઓન પ્રિવેન્શન(Focus on Prevention),
• 5) ઇન્ટરસેકટોરલ કોઓર્ડીનેશન(Intersectoral Coordination)

1) ઇક્વીટેબલ ડિસ્ટ્રીબ્યુશન (Equitable Distribution) :

હેલ્થ સર્વિસીસ તથા રિસોર્સીસ નુ કોમ્યુનિટીમાં ઇક્વલી રીતે ડિસ્ટ્રીબ્યુશન થવું જોઇએ. પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર એ જાતિ, સંપ્રદાય અને જેન્ડર, ધર્મ, અમીર, ગરીબ, શહેરી કે ગ્રામીણ ના કોઇપણ ભેદભાવ વિના બધા માટે અવેઇલેબલ હોવી જોઇએ. આ પ્રિન્સિપલ મુજબ પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર એ દરેક વ્યક્તિ, ફેમિલીસ તથા કોમ્યુનિટી માં અવેઇલેબલ હોવી જોઇએ. તે સામાજિક ન્યાય પર આધારિત હોય છે. જે લોકો રૂરલ એરિયા માં રહેતા હોય તે વ્યક્તિ પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર નો મેઇન ટાર્ગેટ હોય છે.

2) કોમ્યુનિટી પાર્ટિસિપેશન (Community Participation):

• કોમ્યુનિટીના ઇનવોલ્વમેન્ટ વગર પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર નો ગોલ એચિવ કરવો એ ડીફીકલ્ટ હોય છે.
• હેલ્થ સર્વિસીસ ના પ્લાનિંગ,ઇમ્પલીમેન્ટેશન, અને મેઇન્ટેનન્સ માં કોમ્યુનીટી નુ ઇન્વોલ્વમેન્ટ મેળવવા માટે સતત પ્રયત્નો કરવા જોઇએ.
• વિલેજીસ ના લોકલ હેલ્થ વર્કર જેમ કે વિલેજ હેલ્થ ગાઇડ,આંગણવાડી વર્કર,આશા , ટ્રેઇન દાય એ કોઇપણ કોમ્યુનિકેશન બેરિયર તથા કલ્ચર ની ઓવરકમ કરી હેલ્થ સર્વિસીઝ પ્રોવાઇડ કરે છે.
  આ એવી રીતે કરવામાં આવે છે કે તે કોમ્યુનીટી માટે સ્વીકાર્ય બને.

3) એપ્રોપ્રિએટ ટેકનોલોજી (Appropriate Technology):

પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર માં વપરાતી ટેક્નોલોજી સાઇન્ટીફિક રીતે યોગ્ય, સેફ,સામાજિક રીતે સ્વીકાર્ય, લોકલ રિક્વાયરમેન્ટ ને અનુરૂપ અને ફાઇનાન્સિયલ પરવળી શકે તેવી હોવી જોઇએ અને લોકલી સ્તરે અવેઇલેબલ હોવી જોઇએ.
Ex :ORS નો ઉપયોગ ડાયરિયા ની ટ્રીટમેન્ટ માટે એક ઉદાહરણ છે.

4) ફોકસ ઓન પ્રિવેન્શન (Focus on Prevention):

પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર નું મેઇન ફોકસ એ ડિસીઝ ને ટ્રીટ કરવુ તે નહી પરંતુ ડિસિઝ નું પ્રિવેન્શન કરવું તથા હેલ્થનું પ્રમોશન કરવું તે હોય છે. પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર દ્વારા હેલ્થ એજ્યુકેશન પર ભાર મૂકવામાં આવે છે.

5) ઇન્ટરસેકટોરલ કોઓર્ડીનેશન (Intersectoral Coordination):

પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર ના સકસેસફુલ ઇમ્પલિમેન્ટેશન માટે બીજા સેક્ટર્સ નું કોઓર્ડીનેશન હોવું જરૂરી હોય છે જેમકે, એગ્રીકલ્ચર સેનિટેશન , હાઉસિંગ, ન્યુટ્રીશન, પબ્લિક વર્કર્સ, કોમ્યુનિકેશન તથા એજ્યુકેશન વગેરે.

આમ, પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર મા મેઇન્લી 5 પ્રિન્સિપલ્સ નું ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.

💚 Roll of Nursing in Primary Health Care ( પ્રાયમરી હેલ્થકેરમાં નર્સની ભૂમિકા ):

ઇન્ટ્રોડક્શન (Introduction):

પ્રાયમરી હેલ્થકેર એ પેશન્ટ માટે આરોગ્યસેવાની સૌથી પ્રથમ અને પાયોરૂપ કડી છે. અહીં પ્રિવેન્ટિવ (Preventive), પ્રોમોટિવ (Promotive), ક્યુરેટિવ (Curative) અને રિહેબિલિટેટિવ (Rehabilitative) Care આપવામાં આવે છે. નર્સ પ્રાથમિક આરોગ્યસેવામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવે છે અને પેશન્ટના આરોગ્યને જાળવવા, પુનઃસ્થાપિત કરવા અને જીવનશૈલી સુધારવા માટે કાર્યરત રહે છે. નીચે નર્સની ભૂમિકા વિવિધ પાસાંઓમાં વિગતવાર વર્ણવવામાં આવી છે.

1.Health Educator (હેલ્થ એજ્યુકેટર):
નર્સ પેશન્ટ અને community members ને પોષણ, હાઈજીન, રસીકરણ, રિપ્રોડક્ટિવ હેલ્થ, ફેમિલી પ્લાનિંગ, અને કમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ (Communicable Disease) અંગે માહિતી આપે છે. નર્સ IEC (Information, Education and Communication) કાર્યક્રમો દ્વારા આરોગ્યલક્ષી વર્તન માટે લોકોને પ્રેરિત કરે છે.

2.Care Provider (કેર પ્રોવાઇડર):
નર્સ પેશન્ટને તાત્કાલિક પ્રાથમિક સારવાર આપે છે જેમાં વાઈટલ સાઇન (Vital Signs) મોનીટર કરવા, ડ્રેસિંગ (Dressing) કરવું, ઇન્જેક્શન અથવા ઓરલ મેડિકેશન (Oral Medication) આપવી અને પેશન્ટનું એસેસમેન્ટ (Assessment) કરવું સામેલ છે.

3.Immunization Coordinator (ઇમ્યુનાઇઝેશન કો-ઓર્ડિનેટર):
નર્સ રસીકરણ કાર્યક્રમો હેઠળ BCG, OPV, DPT , Pentavalent, MR જેવી રસી આપવાની જવાબદારી નિભાવે છે. નર્સ કૂલ ચેઇન (Cold Chain) જાળવે છે અને AEFI (Adverse Events Following Immunization) માટે તાત્કાલિક પગલાં લે છે.

4.Community Surveyor (કમ્યુનિટી સર્વેયર):
નર્સ પેશન્ટના ઘરમાં જઈને હોમ વિઝિટ (Home Visit) દ્વારા આરોગ્ય સ્થિતિનું મૂલ્યાંકન કરે છે. તે Eligible Couple Register (Eligible Couple Register), MCH Register (MCH Register) અને Immunization Register (Immunization Register) જેવી નોંધપત્રિકાઓ તૈયાર કરે છે.

5.Disease Identifier and Referral Agent (ડિઝીઝ આઇડેન્ટિફાયર એન્ડ રેફરલ એજન્ટ):
નર્સ TB , Leprosy, Malaria , Diabetes , Hypertension જેવા રોગોની પ્રાથમિક ઓળખ કરે છે અને જરૂરિયાત મુજબ પેશન્ટને high level એ રેફરલ આપે છે.

6.Maternal and Child Health Provider (મેટરનલ એન્ડ ચાઇલ્ડ હેલ્થ પ્રોવાઇડર):
નર્સ Antenatal Care , Intranatal Care અને Postnatal Care માટે સેવા આપે છે. તે Breastfeeding , Growth Monitoring, Weaning અને Immunization માટે માર્ગદર્શન આપે છે.

7.Family Planning Counselor (ફેમિલી પ્લાનિંગ કાઉન્સેલર):
નર્સ પેશન્ટને IUCD, Oral Contraceptive Pills , Condoms , Injectables જેવી કન્ટ્રાસેપ્ટિવ પદ્ધતિઓ માટે માર્ગદર્શન આપે છે. તેમજ Sterilization માટે કાઉન્સેલિંગ પણ આપે છે.

8.Communicable Disease Controller (કમ્યુનિકેબલ ડિઝીઝ કન્ટ્રોલર):
નર્સ Cholera, Dengue , Measles વગેરે જેવી રોગચાળાની પરિસ્થિતિઓમાં સર્વેલન્સ , Awareness , અને પ્રિવેન્શન માટે ફરજ બજાવે છે.

9.Health Record Keeper and Reporter (હેલ્થ રેકોર્ડ કીપર એન્ડ રિપોર્ટર):
નર્સ પેશન્ટ સંબંધિત તમામ હેલ્થ રેકોર્ડ્સ નોંધે છે, જેમ કે Immunization Card, ANC Card , Referral Slip વગેરે. નર્સ આ માહિતી સ્થાનિક આરોગ્ય કચેરી સુધી રિપોર્ટ તરીકે મોકલે છે.

10.Program Implementer (પ્રોગ્રામ ઇમ્પ્લીમેન્ટર):
નર્સ NRHM, RCH, UIP, NACP RMNCH+A જેવી વિવિધ નેશનલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ્સને ગ્રાસરૂટ લેવલે અમલમાં મૂકે છે.

પ્રાયમરી હેલ્થકેરમાં નર્સની વિશેષ જવાબદારીઓ:

1. આશા અને ANM વર્કર્સ સાથે કાર્યસંભાળ.
2. જન્મ અને મૃત્યુ નોંધણી.
3. સરકારી હેલ્થ પ્રોગ્રામ ના માટે અમલીકરણ માટે.
4. ટિપિકલ રોગચાળો (એપીડેમીક) જેમ કે મેલેરિયા, કોલેરા માટે વિસ્તૃત કામગીરી.

પ્રાથમિક આરોગ્યસેવામાં નર્સ એ પેશન્ટ માટે પ્રથમ સંપર્કનું કેન્દ્ર છે. તે માત્ર ટ્રીટમેન્ટ નહીં પણ આરોગ્ય જાળવણી, રોગચાળો નિવારણ, મેડિકલ સર્વિસ ડિલીવરી અને પેશન્ટ સેટિસ્ફેક્શન સુધી મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. નર્સ એ હેલ્થ સિસ્ટમની આધારશિલા છે, જે પ્રાથમિક સ્તરે પેશન્ટને શ્રેષ્ઠ અને વ્યાપક આરોગ્યસેવા સુનિશ્ચિત કરે છે.

પ્રાયમરી હેલ્થ કેર માં નર્સ એ હેલ્થ વ્યવસ્થાના મજબૂત સ્તંભ છે. તેઓ લોકોના હેલ્થ સુધારવા, રોગચાળો (એપીડેમીક) અટકાવવા અને હેલ્થ સર્વિસસઓને સુલભ બનાવવા માટે અગત્યની ભૂમિકા ભજવે છે. તેમની વિવિધ જવાબદારીઓ લોકોને હેલ્થક્ષેત્રે ટકાઉ વિકાસ તરફ દોરી જાય છે.

મિલેનિયમ ડેવલપમેન્ટ ગોલ્સ (Millennium Development Goals – MDGs)

મિલેનિયમ ડેવલપમેન્ટ ગોલ્સ (MDGs) 21મી સદીના આરંભે વૈશ્વિક વિકાસ માટે નક્કી કરવામાં આવેલા 8 લક્ષ્યો છે, જે 2000માં યુનાઇટેડ નેશન્સના સભ્ય રાષ્ટ્રો દ્વારા સ્વીકારવામાં આવ્યા હતા. આ લક્ષ્યોનો મુખ્ય હેતુ ગરીબી ઘટાડવા, હેલ્થ સુધારવા, એજ્યુકેશનમાં સુધારાઓ લાવવા અને વૈશ્વિક સહયોગ માટે માર્ગદર્શિકા ઊભી કરવાનું હતું. MDGs માટે 2015 સુધીનો સમય મર્યાદા નક્કી કરવામાં આવ્યો હતો.

મિલેનિયમ ડેવલપમેન્ટ ગોલ્સના 8 મુખ્ય લક્ષ્યો ( The 8 main goals of the Millennium Development Goals) :

1. ગરીબી અને ભૂખમરો દૂર કરવું (Eradicate Extreme Poverty and Hunger):

• મુખ્ય લક્ષ્ય (Main Target) :
  • ગરીબીની અતિશય સ્થિતિમાં જીવી રહેલા લોકોની સંખ્યા અડધા જેટલી ઘટાડવી.
  • ભૂખમરાના પડકારોનું નિવારણ.
• માપદંડ (Criterion) :
  • દરરોજ $1.25 થી ઓછા ઉપર જીવી રહેલા લોકોની ટકાવારીમાં ઘટાડો.

2. યુનિવર્સલ પ્રાયમરી એજ્યુકેશન સુનિશ્ચિત કરવું (Achieve Universal Primary Education):

• મુખ્ય લક્ષ્ય (Main Target) :
  • દરેક બાળકને પ્રાયમરી એજ્યુકેશન ઉપલબ્ધ કરાવવું.
• માપદંડ (Criterion):
  • બાળકોમાં શાળામાં દાખલ થવાની અને અભ્યાસ પૂર્ણ કરવાની ટકાવારી વધારવી.

3. મહિલાઓ માટે લિંગ-સમાનતા સુનિશ્ચિત કરવી (Promote Gender Equality and Empower Women):

• મુખ્ય લક્ષ્ય (Main Target) :
  • મહિલાઓ અને પુરુષો વચ્ચે લિંગસમાનતા સ્થાપિત કરવી.
  • મહિલાઓ માટે હેલ્થ, એજ્યુકેશન અને રોજગારના સમાન અવકાશ ઉભા કરવાં.
• માપદંડ (Criterion):
  • શાળાઓ અને રોજગાર ક્ષેત્રે મહિલાઓની હાજરીમાં વધારો.

4. બાળ મૃત્યુદર ઘટાડવો (Reduce Child Mortality):

• મુખ્ય લક્ષ્ય (Main Target) :
  • 5 વર્ષની ઉંમર સુધીના બાળકોના મૃત્યુદરમાં 2/3 જેટલો ઘટાડો કરવો.
• માપદંડ (Criterion):
  • નવીનતાનો ઉપયોગ કરીને હેલ્થ સર્વિસસમાં સુધારો.

5. મેટરનલ હેલ્થ સુધારવું (Improve Maternal Health):

• મુખ્ય લક્ષ્ય (Main Target):
  • માતા મૃત્યુદરમાં 3/4 જેટલો ઘટાડો કરવો.
  • પ્રેગ્નન્સી અને જન્મ દરમિયાન ની હેલ્થ સુધારવા માટે પગલાં લેવું.
• માપદંડ (Criterion):
  • દરેક માતા માટે શ્રેષ્ઠ હેલ્થ સર્વિસસ સુનિશ્ચિત કરવી.

6. ડીસીઝ ના એપીડેમીક અટકાવવો અને નિયંત્રિત કરવો (Combat HIV/AIDS, Malaria, and Other Diseases):

• મુખ્ય લક્ષ્ય(Main Target):
  • HIV/AIDS, મલેરિયા, અને અન્ય ચેપી ડીસીઝચાળો રોકવા માટે અભિયાન શરૂ કરવું.
• માપદંડ(Criterion):
  • મલેરિયા અને TB જેવા ડીસીઝો માટે સારવાર સુલભ કરવી.

7. પર્યાવરણ ટકાઉ બનાવવું (Ensure Environmental Sustainability):

• મુખ્ય લક્ષ્ય (Main Target):
  • કુદરતી સંસાધનોનું ટકાઉ ઉપયોગ.
  • પીવાનું શુદ્ધ પાણી અને સાફસફાઈની સુવિધાઓમાં વધારો.
• માપદંડ (Criterion):
  • પર્યાવરણમાં વૃદ્ધિ માટે હરિત પ્રવૃત્તિઓનો સમાવેશ.

8. વૈશ્વિક સહકાર માટે ભાગીદારી મજબૂત કરવી (Develop a Global Partnership for Development):

• મુખ્ય લક્ષ્ય (Main Target):
  • વિકાસશીલ દેશો માટે હેલ્થ, વાણિજ્ય અને ટેક્નોલોજી સાથે સહકાર આપવો.
  • ગરીબ દેશોની ઋણ માફી અને ટેક્નોલોજી હસ્તાંતરણ.

મિલેનિયમ ડેવલપમેન્ટ ગોલ્સનો અભિગમ (Millennium Development Goals Approach):

1. માનવ વિકાસ (human development): ગરીબી ઘટાડવું અને માનવ અવકાશ વધારવો.
2. સમાનતા ( Equality) : દરેક નાગરિક માટે લક્ષ્યો સમાન રીતે પહોંચાડવા માટે વિચાર કરવો.
3. આર્થિક વૃદ્ધિ (economic growth): વિકાસશીલ દેશોમાં આર્થિક સંસાધનોમાં વધારો.
4. સંસાધન ઉપયોગ (resource utilization) : કુદરતી સંસાધનોનું ટકાઉ અને સમતોલ ઉપયોગ.

મિલેનિયમ ડેવલપમેન્ટ ગોલ્સની સિદ્ધિઓ (Achievements of the Millennium Development Goals) :

• ગરીબીમાં નોંધપાત્ર ઘટાડો જોવા મળ્યો.
• બાળક મૃત્યુદર અને HIV/AIDS જેવા એપીડેમીકમાં ઘટાડો થયો.
• પીવાનું શુદ્ધ પાણી ઉપલબ્ધ કરવામાં સફળતા.

મિલેનિયમ ડેવલપમેન્ટ ગોલ્સે વૈશ્વિક સ્તરે હેલ્થ, એજ્યુકેશન, ગરીબી અને પર્યાવરણ સુધારવા માટે મજબૂત પાયો ઘડ્યો. આ લક્ષ્યોે 2015 પછીના “સસ્ટેનેબલ ડેવલપમેન્ટ ગોલ્સ (SDGs)” માટે પાયાનું કામ કર્યું છે, જેનો ઉદ્દેશ ટકાઉ વિકાસને આગળ વધારવાનો છે.

એક્સપાંડેડ મિલેનિયમ ડેવલપમેન્ટ ગોલ્સ (Expanded Millennium Development Goals – MDGs)

મિલેનિયમ ડેવલપમેન્ટ ગોલ્સ (MDGs)ને 2015માં ટકાઉ વિકાસ માટે સસ્ટેનેબલ ડેવલપમેન્ટ ગોલ્સ (SDGs)માં વિસ્તૃત કરવામાં આવ્યા. આ વિસ્તૃત લક્ષ્યો વૈશ્વિક વિકાસ, સામાજિક સમાનતા, પર્યાવરણ સંરક્ષણ, અને આર્થિક વિકાસ પર વધુ વ્યાપક ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે.

વિસ્તૃત લક્ષ્યોમાં મુખ્ય ફેરફારો (Major changes in extended goals) :

1. લક્ષ્યોની સંખ્યા 8 થી વધીને 17 (Number of targets increased from 8 to 17) :

• MDGsના 8 લક્ષ્યોને વિસ્તૃત કરીને SDGsમાં 17 લક્ષ્યો તરીકે બદલવામાં આવ્યા.
• આ નવા લક્ષ્યો સાથે વ્યક્તિગત પ્રગતિની સાથે ગ્રહના ટકાઉ વિકાસને મહત્વ આપવામાં આવ્યું.

2. વિશાળ ફોકસ (Broader Scope):

• MDGs મુખ્યત્વે ગરીબી ઘટાડવા અને હેલ્થ સુવિધાઓ પર કેન્દ્રિત હતા.
• SDGs હેલ્થ સાથે એજ્યુકેશન, પોષણ, લિંગ સમાનતા, પર્યાવરણ, અર્થતંત્ર, અને વૈશ્વિક ભાગીદારીને આવરી લે છે.

3. પર્યાવરણ માટે વધુ ધ્યાન ( More attention to the environment) :

• MDGsમાં પર્યાવરણ માટે માત્ર એક લક્ષ્ય હતું (પર્યાવરણ ટકાઉ બનાવવું).
• SDGsમાં 4 લક્ષ્યો પર્યાવરણ, જળસંગ્રહ, ભૂમિ સંરક્ષણ અને જલવાયુ પરિવર્તન માટે છે.

4. લક્ષ્ય પૂર્ણતાનો સમયગાળો (Target completion period) :

• MDGs માટે 2000 થી 2015 સુધીનો સમયગાળો નક્કી કરવામાં આવ્યો હતો.
• SDGs માટે 2015 થી 2030 સુધીનો સમયગાળો છે.

5. વિસ્તૃત ક્ષેત્રો અને માનવ અધિકારો ( Expanded areas and human rights) :

• MDGs: ગરીબી અને હેલ્થ પર કેન્દ્રીત.
• SDGs: માનવ અધિકાર, શાંતિ, ન્યાય અને મજબૂત સંસ્થાઓ માટે લક્ષ્યોનો સમાવેશ.

વિસ્તારના ઉદાહરણો (Expanded Goals Examples):

1. ગરીબી અને ભૂખમરો (Poverty and Hunger):

• MDGs લક્ષ્ય: ગરીબી અને ભૂખમરો અડધા ઘટાડવું.
• SDGs લક્ષ્ય: ગરીબી અને ભૂખમરો સંપૂર્ણપણે નાબૂદ કરવી.

2. હેલ્થ (Health):

• MDGs લક્ષ્ય: માતૃત્વ હેલ્થ સુધારવું અને બાળ મૃત્યુદરમાં ઘટાડો.
• SDGs લક્ષ્ય: તમામ માટે સર્વગ્રાહી હેલ્થકાળ સુનિશ્ચિત કરવું, તેમાં માનસિક હેલ્થ અને બિનચેપી ડીસીઝો પણ સામેલ.

3. પર્યાવરણ અને જલવાયુ પરિવર્તન (Environment and Climate Change):

• MDGs લક્ષ્ય: પર્યાવરણ ટકાઉ બનાવવું.
• SDGs લક્ષ્ય: જળવાયુ પરિવર્તન રોકવા માટે વિશિષ્ટ લક્ષ્યો, સમુદ્ર અને જમીન માટે ટકાઉ વિકાસ.

4. એજ્યુકેશન (Education):

• MDGs લક્ષ્ય: યુનિવર્સલ પ્રાયમરી એજ્યુકેશન.
• SDGs લક્ષ્ય: ગુણવત્તાસભર એજ્યુકેશન અને જીવનભર શીખવાની તક પ્રદાન કરવી.

5. લિંગ સમાનતા (Gender Equality):

• MDGs લક્ષ્ય: એજ્યુકેશનમાં લિંગ સમાનતા.
• SDGs લક્ષ્ય: બધા ક્ષેત્રોમાં લિંગ સમાનતા સુનિશ્ચિત કરવી અને મહિલાઓના અધિકારો માટે પ્રોત્સાહન.

વિસ્તૃત ભાગીદારી અને અમલીકરણ (Expanded participation and implementation) :

1. વૈશ્વિક સહયોગ ( Global Collaboration) :
   • SDGsમાં મોટા પાયે વૈશ્વિક સહયોગ અને ભાગીદારી માટે લક્ષ્યો નિર્ધારિત.
   • ખાનગી અને સરકારી ક્ષેત્ર વચ્ચે વધુ મજબૂત સમન્વય.
2. સામાજિક ન્યાય( Social justice) :
   • SDGsમાં સામાજિક ન્યાય અને માનવ અધિકારો પર વિશેષ ધ્યાન.
   • દરેક માટે સમાન અવકાશ સુનિશ્ચિત કરવા માટે લક્ષ્યો.
3. પર્યાવરણ માટે રિફોર્મ (Reform for the environment):
   • જળવાયુ પરિવર્તન રોકવા માટે આંતરરાષ્ટ્રીય સમજોતાઓ અને સંકલન.
   • કુદરતી સંસાધનો માટે ટકાઉ ઉપયોગના નીતિગત ફેરફારો.

વિસ્તૃત લક્ષ્યોનું મહત્વ (Importance of stretch goals) :

• વૈશ્વિક પ્રગતિ: ગરીબી ઘટાડવી, હેલ્થ સુધારવું, અને અર્થતંત્ર મજબૂત કરવું.
• પર્યાવરણ સંરક્ષણ: પર્યાવરણ માટે આક્રમક પગલાં સાથે ટકાઉ વિકાસ માટે દિશા.
• લિંગ સમાનતા અને શાંતિ: મહિલાઓના અધિકારો અને શાંતિપૂર્ણ સહઅસ્તિત્વને પ્રોત્સાહન.

એક્સપાંડેડ MDGs (SDGs) તે વિસ્તૃત અને ટકાઉ લક્ષ્યોનો એક સમૂહ છે, જે માત્ર વ્યક્તિગત વિકાસ જ નહીં પરંતુ વિશ્વના ટકાઉ ભવિષ્ય માટે માર્ગદર્શક છે. આ લક્ષ્યો ગરીબી દૂર કરવા, હેલ્થમાં સુધારાઓ, પર્યાવરણ બચાવવા અને સમાનતાના આધારે મજબૂત સમાજ બનાવવામાં મદદરૂપ છે.

સસ્ટેનેબલ ડેવલપમેન્ટ ગોલ્સ (Sustainable Development Goals – SDGs)

સસ્ટેનેબલ ડેવલપમેન્ટ ગોલ્સ (Sustainable Development Goals – SDGs), 2015માં સંયુક્ત રાષ્ટ્ર સંગઠન (UN) દ્વારા અપનાવવામાં આવ્યા હતા. SDGs એ 2030 સુધી ટકાઉ વિકાસ હાંસલ કરવા માટે નક્કી કરાયેલા 17 લક્ષ્યો છે, જે માનવતા, પર્યાવરણ અને વૈશ્વિક વિકાસને કેન્દ્રમાં રાખે છે. આ લક્ષ્યો એ “સૌ માટે શ્રેષ્ઠ ભવિષ્ય સુનિશ્ચિત કરવું” જેવા વિશ્વવ્યાપી પ્રયત્નોનો ભાગ છે.

SDGsના 17 લક્ષ્યો (The 17 goals of the SDGs) :

1. ગરીબીનો અંત લાવવો (No Poverty):

• ગરીબીમાં જીવન જીવતા લોકોની સંખ્યા સંપૂર્ણપણે ખતમ કરવી.
• આર્થિક સમાનતાને હાંસલ કરવું.

2. ભૂખમરો અટકાવવું અને પોષણ સુધારવું (Zero Hunger):

• કોઈ પણ વ્યક્તિ ભૂખ્યા ન રહે.
• કુપોષણનું સમાધાન અને ટકાઉ ખેતી પ્રોત્સાહિત કરવી.

3. સારા હેલ્થ અને સુખાકારી (Good Health and Well-being):

• દરેક માટે ગુણવત્તાસભર હેલ્થકેર સુલભ કરવી.
• જીવનશૈલી સંબંધિત હેલ્થ પ્રમોશન અને મેઇન્ટેનન્સ એ હેલ્થ વ્યવસ્થાના બે મહત્વપૂર્ણ ઘટકો છે, જેનાથી વ્યક્તિ, કોમ્યુનીટી અને સમગ્ર સમાજની જીવનશૈલી, હેલ્થ દ્રષ્ટિકોણ અને રોગચાળો (એપીડેમીક) અટકાવવાની ક્ષમતા મજબૂત થાય છે. આ પ્રક્રિયાઓ હેલ્થ સુધારવા અને ટકાવી રાખવા માટેના લાંબા ગાળાના ઉદ્દેશ્યો સાથે સંકલિત છે.
• રોકવું અને માતા-શિશુ મૃત્યુદરમાં ઘટાડો કરવો.

4. ગુણવત્તાસભર એજ્યુકેશન (Quality Education):

• તમામ માટે ગુણવત્તાસભર અને સર્વગ્રાહી એજ્યુકેશન સુનિશ્ચિત કરવું.
• જીવનભર શીખવા માટેના અવકાશ ઉભા કરવાં.

5. લિંગ સમાનતા (Gender Equality):

• મહિલાઓ અને પુરુષો વચ્ચે સમાન અવકાશ સુનિશ્ચિત કરવો.
• લિંગ આધારિત હિંસા ખતમ કરવી.

6. શુદ્ધ પાણી અને સ્વચ્છતા (Clean Water and Sanitation):

• દરેક માટે પીવાનું શુદ્ધ પાણી અને શૌચાલયની સુલભતા સુનિશ્ચિત કરવી.
• જળ સંસાધન ટકાઉ અને વ્યવસ્થિત રીતે ઉપયોગ કરવો.

7. સસ્તી અને સાફ ઊર્જા (Affordable and Clean Energy):

• સૌ માટે મફત, સસ્તી અને પર્યાવરણપ્રિય ઊર્જા સુલભ કરવી.

8. શ્રમ અને આર્થિક વિકાસ (Decent Work and Economic Growth):

• ટકાઉ આર્થિક વૃદ્ધિ સાથે માનવ અવકાશ માટે શ્રમ અવકાશ ઉભા કરવાં.
• નવીનતાના સાધનો વિકસાવવા પર ભાર મૂકવો.

9. ઔદ્યોગિકરણ, નવીનતા અને ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર (Industry, Innovation, and Infrastructure):

• ટકાઉ ઔદ્યોગિકરણ અને ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર વિકાસ પ્રોત્સાહિત કરવું.
• નવીન તકનીકોનો વિકાસ કરવો.

10. આર્થિક અને સામાજિક અસમાનતા ઘટાડવી (Reduced Inequalities):

• આવકમાં વિસંગતતા ઘટાડવી.
• દરેક નાગરિકને સમાન અવકાશ પ્રદાન કરવો.

11. ટકાઉ શહેરો અને સમાજ (Sustainable Cities and Communities):

• માનવ માટે રહેવા યોગ્ય અને ટકાઉ નગર અને ગામડાઓ વિકસાવવું.

12. ટકાઉ ઉપયોગ અને ઉત્પાદન ( Responsible Consumption and Production):

• કુદરતી સંસાધનોનો ટકાઉ અને જવાબદારીપૂર્વક ઉપયોગ કરવો.

13. જલવાયુ પરિવર્તન અંગે પગલાં (Climate Action):

• જલવાયુ પરિવર્તનના પ્રભાવને ઘટાડવા માટે તાત્કાલિક પગલાં લેવા.
• પર્યાવરણને સુરક્ષિત રાખવું.

14. સમુદ્ર અને જળ સંસાધનનો સંરક્ષણ (Life Below Water):

• સમુદ્રમાં પ્રદૂષણ ઘટાડવું.
• જળ જીવન માટે ટકાઉ વિકાસ સુનિશ્ચિત કરવું.

15. ભૂમિ પર જીવના સંરક્ષણ (Life on Land):

• જંગલોનું સંરક્ષણ અને જમીનના વપરાશમાં સુધારો કરવો.
• પ્રાણીઓ અને વૃક્ષોને ટકાવી રાખવા માટે પ્રયાસ કરવો.

16. શાંતિ, ન્યાય અને મજબૂત સંસ્થાઓ (Peace, Justice, and Strong Institutions):

• શાંતિપૂર્ણ અને ન્યાયપૂર્ણ સમાજ બનાવવો.
• મજબૂત સંસ્થાઓ અને નીતિ તંત્ર વિકસાવવું.

17. લક્ષ્યો માટે ગ્લોબલ ભાગીદારી (Partnership for the Goals):

• તમામ લક્ષ્યોને હાંસલ કરવા માટે વૈશ્વિક સહકાર મજબૂત કરવો.

SDGsના મુખ્ય લક્ષણો ( Key features of the SDGs) :

• સમગ્રગ્રાહક અભિગમ (Holistic approach) : આ લક્ષ્યો સામાજિક, આર્થિક અને પર્યાવરણના ત્રિદિશા પર આધારિત છે.
• ટકાઉ વિકાસ (sustainable development): વૈશ્વિક વિકાસ ટકાઉ અને ટકાઉ વ્યવસ્થામાં મજબૂત મજબૂતાઈ ધરાવે છે.
• માનવતા માટે કામ (Work for humanity): ગરીબી, ભૂખમરો અને અસમાનતાને હળવાંક કરવું.

SDGsનું મહત્વ (Importance of SDGs):

• દર યુનાઇટેડ નેશન્સના સભ્ય દેશે આ લક્ષ્યો હાંસલ કરવા માટે નીતિઓ ઘડવી અને અમલમાં મૂકવી.
• SDGs દ્વારા વિશ્વના હેલ્થ, એજ્યુકેશન, આર્થિક વિકાસ અને પર્યાવરણમાં સમાનતા લાવવા માટે મહત્ત્વનો ફાળો રહે છે.

સસ્ટેનેબલ ડેવલપમેન્ટ ગોલ્સ (SDGs) 21મી સદીના વૈશ્વિક વિકાસ માટે મજબૂત માર્ગદર્શિકા છે. આ 17 લક્ષ્યોનો મુખ્ય ઉદ્દેશ વિશ્વના તમામ નાગરિકોને શ્રેષ્ઠ જીવનશૈલી, સમાનતા અને પર્યાવરણમિત્ર વિકાસ સુનિશ્ચિત કરવો છે.

પ્રમોશન અને મેઇન્ટેનન્સ ઓફ હેલ્થ (Promotion and Maintenance of Health)

હેલ્થ પ્રમોશન અને મેઇન્ટેનન્સ એ હેલ્થ વ્યવસ્થાના બે મહત્વપૂર્ણ ઘટકો છે, જેનાથી વ્યક્તિ, કોમ્યુનીટી અને સમગ્ર સમાજની જીવનશૈલી, હેલ્થ દ્રષ્ટિકોણ અને રોગચાળો (એપીડેમીક) અટકાવવાની ક્ષમતા મજબૂત થાય છે. આ પ્રક્રિયાઓ હેલ્થ સુધારવા અને ટકાવી રાખવા માટેના લાંબા ગાળાના ઉદ્દેશ્યો સાથે સંકલિત છે.

1. હેલ્થ પ્રમોશન (Promotion of Health):

હેલ્થ પ્રમોશનનો અર્થ( Meaning of health Promotion):

આ તે પ્રક્રિયા છે જેમાં વ્યક્તિ અને કોમ્યુનીટી પોતાનું હેલ્થ જાળવવા અને સુધારવા માટે સશક્ત બને છે. હેલ્થ પ્રમોશનનો મુખ્ય ફોકસ એપીડેમીક (રોગચાળો) રોકવા અને હેલ્થ પ્રત્યે લોકોમાં સકારાત્મક અભિગમ વિકસાવવા પર છે.

હેલ્થ પ્રમોશનના મુખ્ય માળખાં (Key Frameworks for Health Promotion):

A. હેલ્થ એજ્યુકેશન (Health Education):

• હેલ્થ માટે જરૂરી જ્ઞાન, કુશળતા અને યોગ્ય જીવનશૈલી વિશે માહિતી ફેલાવવી.
• ઉદાહરણ: સ્કૂલો, કોમ્યુનિટી મીટિંગ્સ, અને મેડિયા મારફતે હેલ્થ જાગૃતિ અભિયાન ચલાવવું.

B. હેલ્થ પ્રોત્સાહન Programs (Health Promotion Programs):

• તંદુરસ્ત જીવનશૈલી માટે પ્રેરણા:
  • પ્રતિકૂળ આદતો જેમ કે ધૂમ્રપાન, આલ્કોહોલનું સેવન, અને અનહેલ્થી ખાવાપીનાનું નિયંત્રણ.
  • તંદુરસ્ત આહાર અને નિયમિત વ્યાયામ પ્રોત્સાહન.
• સ્વચ્છતા અભિયાન:
  • “સ્વચ્છ ભારત અભિયાન” જેવા સરકારી પ્રયાસો.

C. ડીસીઝચાળો રોકવા માટેના પગલાં (Disease Prevention Strategies):

• વેક્સીનેશન અભિયાન:
  • મિશન ઇન્દ્રધનુષ જેવા કાર્યક્રમો.
• ડીસીઝચાળો નિયંત્રણ:
  • મલેરિયા, ટ્યુબરક્યુલોસિસ જેવા ડીસીઝોના નિવારણ માટે નીતિઓ અમલમાં મુકવી.

D. પર્યાવરણ સુધારણા (Environmental Improvements):

• પીવાનું શુદ્ધ પાણી, નિકાલ સુવિધાઓ અને ગ્રીન ઇનિશિએટિવ્સ દ્વારા હેલ્થ સુધારવા માટે પગલાં.

E. સામાજિક અને કોમ્યુનિટી ભાગીદારી (Community Participation):

• સ્થાનિક કોમ્યુનીટીના લોકો હેલ્થ પ્રમોશન અને તેના પ્રોગ્રામ માં જોડાય છે.
• આશા વર્કર્સ અને હેલ્થ વર્કર્સ દ્વારા જાગૃતિ લાવવી.

F. નીતિ આધારિત અભિગમ (Policy-Oriented Approach):

• હેલ્થ માટે સરકારી નીતિઓ જેમ કે તમાકુ નિષેધ અભિયાન અને જાહેર હેલ્થ સ્કીમ્સ.

હેલ્થ પ્રમોશનના ઉદાહરણ (Example for Health Promotion):

1. સ્વચ્છતા અભિયાન: સ્વચ્છ ભારત અભિયાન.
2. અંતરરાષ્ટ્રીય દિવસ: સ્વાસ્થ્ય માટે વર્લ્ડ હેલ્થ ડે પર જાગૃતિ ફેલાવવી.
3. હેલ્થ શિબિરો: ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં હેલ્થ કેમ્પ્સ.

2. હેલ્થ મેઇન્ટેનન્સ (Maintenance of Health):

હેલ્થ મેઇન્ટેનન્સનો અર્થ (Meaning of Maintenance of Health) :

આ એવી પ્રવૃત્તિઓ અને સર્વિસસઓનો સમાવેશ કરે છે, જે હેલ્થ જાળવવા, રોગચાળો (એપીડેમીક) રોકવા અને જીવસત્વનું મર્જન રોકવા માટે ઉપયોગમાં લેવાય છે. હેલ્થ મેઇન્ટેનન્સનું લક્ષ્ય પેશન્ટ અને સ્વસ્થ લોકોને હેલ્થ સર્વિસસ સાથે જોડવું છે.

હેલ્થ મેઇન્ટેનન્સના મુખ્ય તત્વો (Main Elements for Maintenance of Health):

A. રોગચાળો (એપીડેમીક) રોકવા માટેનાં પગલાં (Preventive Measures):

• નિયમિત હેલ્થ ચકાસણી :
  • ડાયાબિટીસ, હાઈ બ્લડ પ્રેશર જેવા ડીસીઝોનું વહેલું નિદાન.
• ચેપી ડીસીઝો માટે વેક્સીનેશન:
  • પોલિયો, સ્મોલપોક, મીઝલ્સ જેવી રસી આપવી.
• જાહેર હેલ્થ સર્વિસસઓ:
  • શહેરી અને ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં પ્રાયમરી હેલ્થ કેન્દ્રોની સુલભતા.

B. તાત્કાલિક હેલ્થ સર્વિસસઓ (Emergency Health Services):

• એમ્બ્યુલન્સ સર્વિસસઓ:
  • તાત્કાલિક જરૂરિયાતના સમયે ઉપલબ્ધ.
• રેફરલ સિસ્ટમ:
  • ગંભીર પેશન્ટઓને વિશેષ સારવાર માટે હાઇસ્ટ્રેંથ હોસ્પિટલમાં મોકલવું.

C. લાંબા ગાળાના ડીસીઝોનું સંચાલન (Chronic Disease Management):

• અથાત ડીસીઝો માટે કાળજી:
  • ડાયાબિટીસ, આર્થ્રાઇટિસ, હાર્ટ ડિસિઝ માટે કાળજી.
• સંઘર્ષ નિવારણ માટે મેડિકલ સારવાર:
  • જીવનશૈલી આધારિત રોગચાળો (એપીડેમીક) રોકવા માટે નિયમિત કાળજી.

D. મેડિકલ રેકોર્ડ જાળવવું (Maintaining Health Records):

• ડિજિટલ હેલ્થ મિશન:
  • દરેક નાગરિકના હેલ્થ ડેટાનું ડિજિટલીકરણ.
• ડીસીઝ નું  ટ્રેકિંગ:
  • હેલ્થ સર્વિસસઓના આધારે એપીડેમીકની પ્રવૃત્તિઓનું સંચાલન.

E. હેલ્થ સર્વિસસઓ માટે સામાજિક સહાય (Social Support in Healthcare):

• આશા કાર્યકર્તાઓ અને હેલ્થ વર્કર્સ:
  • નબળી આવકવાળા પરિવાર માટે હેલ્થસંભાળ પહોંચાડવી.
• ડીસીઝ રોકવા માટે એજ્યુકેશન:
  • માનસિક હેલ્થ અને વ્યસનમુક્તિ માટે જાગૃતિ લાવવી.

હેલ્થ મેઇન્ટેનન્સના ઉદાહરણ (Example for Health Maintenance):

1. વેક્સીનેશન: ડિપ્થિરિયા, ટેટનસ માટે રસી કાર્યક્રમો.
2. નિયમિત ચકાસણી: હેલ્થકાળ માટે વાર્ષિક મેડિકલ ચેક-અપ.
3. જટિલ ડીસીઝ માટે ડીસીઝ ટ્રીટમેન્ટ: કેન્સર અથવા હાર્ટ ડીસીઝ માટેની ટર્મ કેર.

હેલ્થ પ્રમોશન અને મેઇન્ટેનન્સ વચ્ચે તફાવત (Difference between health promotion and maintainance):

હેલ્થ પ્રમોશન (Health Promotion)	હેલ્થ મેઇન્ટેનન્સ (Health Maintainance)
હેલ્થ સુધારવા અને સકારાત્મક જીવનશૈલી વિકસાવવી.	હેલ્થ જાળવવા અને રોગચાળો (એપીડેમીક) અટકાવવું.
ડીસીઝ રોકવા માટે પ્રેરણાત્મક અભિગમ.	ડીસીઝનું વહેલું નિદાન અને સારવાર.
જીવનશૈલી આધારિત અભિગમ.	મેડિકલ આધારિત સારવાર.
પર્યાવરણ સુધારણા અને જાગૃતિ અભિયાન.	તાત્કાલિક અને લાંબા ગાળાની હેલ્થ સર્વિસસ

હેલ્થ પ્રમોશન અને મેઇન્ટેનન્સ હેલ્થ સર્વિસસઓના બે પૂરક અંગો છે. હેલ્થ પ્રમોશન લોકોને હેલ્થપ્રત્યે જાગૃત બનાવે છે, જ્યારે હેલ્થ મેઇન્ટેનન્સ તેમના હેલ્થને લાંબા ગાળે ટકાવી રાખે છે. આ બંને દિશાઓ હેલ્થસંભાળના વ્યાપક મિશન માટે મહત્ત્વના સ્તંભ છે.

FOR UNLOCK 🔓 FULL COURSE NOW. MORE DETAILS CALL US OR WATSAPP ON- 8485976407

સંપૂર્ણ કોર્ષને અનલોક 🔓 કરવા માટે અથવા વધુ માહિતી માટે નીચે મુજબના નંબર પર સંપર્ક કરો અથવા whatsapp કરો.-
8485976407