COMMUNITY HEALTH NURSING 2 (PAPER SOLUTION GNM 3RD YEAR) 16/02/2018 -Paper No.7

Q-1

a. What is ‘Small family Norms’ – સ્મોલ ફેમેલી નોર્મસ એટલે શું? 03

સ્મોલ ફેમેલી નોર્મસ એ એવા સોસિયલ અને કલ્ચરલ નિયમો અને માન્યતાઓનો સમૂહ છે જે ફેમેલી માં ચાઇલ્ડ ની સંખ્યા ઓછા રાખવા માટે એન્કરેજ કરે છે, ખાસ કરીને એક કે બે બાળકો રાખવાની માટે એન્કરેજ કરવામા આવે છે. આ નોર્મસ એવા વિચારો અને આદતોનો સમાવેશ કરે છે જે ફેમેલી ને નાની સાઇઝ માં જ રાખવાની પ્રાયોરિટી આપે છે, જેથી ફેમેલી મેમ્બર્સ ની હેલ્થ, એજ્યુકેશન અને ઇકોનોમિક કન્ડીશન વધુ સારી રહે અને સમાજમાં સર્વાંગી વિકાસ થઈ શકે. આ કન્સેપ્ટમાં population control, maternal and child health, અને family planning જેવા મેડિકલ ટર્મો પણ કવર કરી લેવામાં આવે છે, જેમાં ફીમેલ ના હેલ્થ માટે વધુ સંખ્યામાં ચાઇલ્ડ બર્થ થી થતા રિસ્ક ઘટાડવાનો ઉદ્દેશ હોય છે. તેથી, સ્મોલ ફેમેલી નોર્મસનો મુખ્ય ઉદ્દેશ હેલ્થી, સોસિયલ અને એફોર્ડેબલ અને સસ્ટેઇનેબલ ફેમેલી બિલ્ડ કરવાનો છે.

b. Write demographic trends in India – ઇન્ડિયા મા ડેમોગ્રાફીક ટ્રેન્ડ્સ વિશે લખો. 04

ભારતમાં ડેમોગ્રાફીક ટ્રેન્ડ્સ (Demographic Trends in India)

ભારત એક વિકસિત થાય તેવું દેશ છે જ્યાં લોકોની વસ્તી અને તેનુ Structure કન્ટીન્યુઅસ ચેન્જ થય રહ્યું છે. ડેમોગ્રાફીક ટ્રેન્ડ્સ (Demographic Trends) એ તે ચેન્જીસ છે જે દેશમાં પોપ્યુલેશન ની એજ , જેન્ડર રેશિયો (Gender Ratio), બર્થ રેટ (Birth Rate), મોર્ટાલીટી રેટ (Mortality Rate), લાઇફ એક્સપેક્ટેન્સી (Life Expectancy), અને એપીડેમીક ઇફેક્ટ જેવી બાબતોને દર્શાવે છે. આ તમામ પેરામીટર્સ (Parameters) હેલ્થકેર સિસ્ટમ, ઇકોનૉમી અને સોશિયલ સ્ટ્રક્ચરમાં ડાયરેક્ટલી ઇફેક્ટ કરે છે.

1.પોપ્યુલેશન ગ્રોથ રેટ (Population Growth Rate):

ભારતમાં વસ્તી વૃદ્ધિ દર અગાઉની દશકો(decades) થી ધીમો થયો છે, પણ વસ્તી સંખ્યા હજી પણ ઉંચી છે. વર્તમાન સમયમાં પોપ્યુલેશન ગ્રોથ (Population Growth) નું મુખ્ય કારણ હાઈ ફર્ટિલિટી રેટ (Fertility Rate) અને યુથ પોપ્યુલેશન (Youth Population) છે.

2.યુથ બલ્જ (Youth Bulge):

ભારતને “યંગ નેશન” કહેવામાં આવે છે કારણકે ૧૫ થી ૩૪ વર્ષના લોકોનો પ્રતિશત ભારે છે. આ યુવા પેઢી દેશની પ્રોડક્ટિવ પાવર (Productive Power) છે, પરંતુ જો યોગ્ય રોજગાર અને હેલ્થ કેર (Health Care) સુવિધાઓ ના મળે તો તે બોજ તરીકે પણ સાબિત થઈ શકે.

3.વૃદ્ધ વસ્તીનો વધારો (Ageing Population):

હવે ધીમે ધીમે ઇન્ડિયામાં વૃદ્ધ લોકોની સંખ્યા પણ વધી રહી છે. લાઇફ એક્સપેક્ટન્સી (Life Expectancy) વધી રહી હોવાથી ૬૦ વર્ષથી વધુ ઉમરના લોકોમાં હાઈપરટેન્શન (Hypertension), ડાયાબિટીસ (Diabetes), ઑસ્ટિયોપોરોસિસ (Osteoporosis) જેવા ક્રોનિક ડિસીઝ (Chronic Diseases) જોવા મળે છે. આવું વધતું લોડ હેલ્થકેર સિસ્ટમ પર પડતું જાય છે.

4.ઇનફન્ટ મોર્ટાલીટી રેટ એન્ડ મેટર્નલ મોર્ટાલીટી રેટ (Infant Mortality Rate & Maternal Mortality Rate):

ઇનફન્ટ મોર્ટાલીટી રેટ (Infant Mortality Rate) પહેલાંના વર્ષની સરખામણીમાં ઘટી રહ્યો છે, પણ ઘણાં રુરલ એરિયા (Rural Areas) માં હજી પણ પ્રોબ્લેમ્સ છે. જો કે ન્યુબોર્ન કેર (Newborn Care) અને પ્રિ-નેટલ ચેકઅપ્સ (Prenatal Checkups)ના કારણે સુધારો થયો છે. મેટર્નલ મોર્ટાલીટી રેટ (Maternal Mortality Rate) પણ ધીમે ધીમે ઘટી રહ્યો છે કારણકે પેશન્ટને ટેકીનિકલ ફેસીલીટીસ (Technical Facilities) અને એન્ટીનેટલ કેર (Antenatal Care) મળી રહી છે.

5.અર્બનાઇઝેશન અને માઇગ્રેશન (Urbanization and Migration):

લોકો રોજગાર અને સ્ટાન્ડર્ડ ઑફ લિવિંગ માટે ગામડાઓમાંથી શહેરોમાં જતા રહે છે. આ શિફ્ટના કારણે શહેરોમાં પોપ્યુલેશન ડેન્સિટી (Population Density) વધી રહી છે અને ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર (Infrastructure) પર ભાર વધી રહ્યો છે. શહેરોમાં સ્લમ્સ (Slums) અને ટ્રાન્સમિસિબલ ડિસીઝ (Transmissible Diseases)ની સંખ્યામાં વધારો થયો છે.

6.જેન્ડર ઇમબેલેન્સ (Gender Imbalance):

હાલના સમયગાળામાં મેલ અને ફીમેલ નો રેશિયો ઇમબેલેન્સ થઇ રહ્યો છે. ઘણા રાજ્યોમાં જેન્ડર રેશિયો (Gender Ratio)માં કમી જોવા મળે છે કારણકે સેક્સ સિલેક્ટિવ એબોર્શન (Sex-selective Abortion) અને જેન્ડર બાયસ (Gender Bias) હજી પણ અમુક વિસ્તારોમાં છે.

7.ડીસીઝ બર્ડન માં ચેન્જીસ (Shifting Disease Burden):

અગાઉના સમયમાં ભારતમાં કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ (Communicable Diseases) જેમ કે ટ્યુબર્ક્યુલોસિસ (Tuberculosis), મલેરિયા (Malaria) વધારે હતા. હવે નોન-કમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ (Non-Communicable Diseases) જેમ કે કાર્ડિયોવેસ્ક્યુલર ડિસીઝ (Cardiovascular Diseases), કેન્સર (Cancer), અને ઓબેસિટી (Obesity) વધી રહ્યા છે. આ બદલાવ લાઇફસ્ટાઇલ (Lifestyle), ડાયેટ (Diet), અને સેડન્ટરી હેબિટ્સ (Sedentary Habits)ને કારણે થયો છે.

ભારતના ડેમોગ્રાફીક ટ્રેન્ડ્સ (Demographic Trends) દેશમાં હેલ્થ પોલિસી (Health Policy), પબ્લિક હેલ્થ ઇન્ટરવેન્શન્સ (Public Health Interventions), અને હ્યુમન રિસોર્સ ડેવલપમેન્ટ (Human Resource Development) માટે ખુબજ મહત્વના છે. જો આપણે આ ફેરફારોને સમજીએ અને તેની અનુરૂપ હેલ્થકેર પ્લાનિંગ (Healthcare Planning) કરીએ તો દેશના દરેક પેશન્ટ (Patient) ને યોગ્ય કેર (Care) મળી શકે.

c. Describe role of community health nurse in family planning programme. ફેમીલી પ્લાનીંગનાં પ્રોગ્રામમાં કોમ્યુનીટી હેલ્થ નર્સનો રોલ વર્ણવો. 05

Community Health Nurse (કમ્યુનિટી હેલ્થ નર્સ) ફેમીલી પ્લાનીંગ (Family Planning) પ્રોગ્રામમાં કેન્દ્રિય ભૂમિકા ધરાવે છે. તે માત્ર પેશન્ટ માટે ઇન્ફોર્મેશન પ્રોવાઇડ કરનાર નહીં, પણ એક એડવોકેટ, એજ્યુકેટર, કાઉન્સેલર અને કેર પ્રોવાઇડર તરીકે પણ વર્ક કરે છે:

1.એજ્યુકેશન અને અવેરનેસ (Education and Awareness):

• કમ્યુનિટી હેલ્થ નર્સ, કપલ અને તેમના ફેમેલીમેમ્બર્સ ને ફેમીલી પ્લાનીંગના મહત્વ વિશે જાગૃત કરે છે. તે કન્સેપ્શન (Conception), કોન્ટ્રાસેપ્શન (Contraception), ફર્ટિલિટી (Fertility), અને રીપ્રોડક્ટિવ હેલ્થ (Reproductive Health) રિલેટેડ ઇન્ફોર્મેશન પ્રોવાઇડ કરવામા એક્સપર્ટ હોય છે.
• વિવિધ કોન્ટ્રાસેપ્ટિવ મેથડ જેવી કે ઓરલ કન્ટ્રાસેપ્ટિવ પિલ્સ (Oral Contraceptive Pills), કોપર ટી (Copper T), ઇન્જેક્ટેબલ કોન્ટ્રાસેપ્ટિવ્સ (Injectable Contraceptives), કોન્ડોમ (Condom), અને સ્ટરિલાઇઝેશન (Sterilization) વિશે પેશન્ટને સમજાવે છે.
  પેશન્ટને પોતાના હેલ્થ રાઈટ્સ વિશે ઇન્ફોર્મેશન આપે છે.

2.કાઉન્સેલિંગ (Counseling):

• ફેમીલી પ્લાનીંગમાં યોગ્ય વિકલ્પ પસંદ કરવો ખૂબ જ વ્યક્તિગત નિર્ણય હોય છે. નર્સ પર્સનલાઈઝ્ડ કાઉન્સેલિંગ દ્વારા પેશન્ટના જરૂરિયાત મુજબ કોન્ટ્રાસેપ્ટિવ પસંદ કરવા માટે મદદ કરે છે.
• પેશન્ટની મેડિકલ હિસ્ટ્રી અને કરન્ટ હેલ્થ કન્ડિશન મુજબ યોગ્ય મેથડ પસંદ કરવા સલાહ આપે છે.
• મલ્ટીપરા વુમન, ટીનએજર ગર્લ્સ, કે હાઇ-રિસ્ક પેશન્ટ માટે સ્પેશલ કન્સિડરેશન રાખે છે.
• લેક્ટેશનલ એમેનેરિયા મેથડ (Lactational Amenorrhea Method), કેલેન્ડર મેથડ (Calendar Method) જેવી નેચરલ મેથડ અંગે સમજ આપે છે.

3.પ્રાઇમરી કેર અને કોન્ટ્રાસેપ્ટિવ્સની ઉપલબ્ધિ (Primary Care and Contraceptive Provision):

• નર્સ વિવિધ કોન્ટ્રાસેપ્ટિવ્સ ડાયરેક્ટલી ડિસ્ટ્રીબ્યુટ કરે છે અને તેનો યોગ્ય ઉપયોગ કેવી રીતે કરવો તે શીખવે છે.
• IUCD (Intrauterine Contraceptive Device), કોપર ટી વગેરે જેવી પદ્ધતિઓની સેવામાં સહાય કરે છે.
• ઇમર્જન્સી કન્ટ્રાસેપ્શન (Emergency Contraception) માટે ટાઇમલી એજ્યુકેશન આપે છે.
  ઓરલ પિલ્સ અને કોન્ડોમ રેગ્યુલર્લી રીતે પ્રોવાઇડ કરે છે.

4.ફોલોઅપ અને ઓબ્ઝર્વેશન (Follow-up and Observation):

• ફેમીલી પ્લાનીંગ મેથડ ચોઇસ કર્યા પછી પેશન્ટની કન્ડિશન નું રેગ્યુલર મોનિટરિંગ જરૂરી હોય છે. નર્સ પેશન્ટનો ફોલોઅપ કરતી રહે છે.
• સાઇડ ઇફેક્ટ્સ, કોમ્પ્લિકેશન્સ અથવા પ્રેગ્નેન્ટ થવાના સંકેત અંગે નિરીક્ષણ કરે છે.
• જો કોઈ પ્રોબ્લેમ હોય તો એને હાઈ લેવલ હેલ્થ કેર સેન્ટર કે PHC (Primary Health Centre)માં રિફર કરે છે.

5.રેકોર્ડ કીપિંગ અને રિપોર્ટિંગ (Record Keeping and Reporting):

• નર્સ દરેક પેશન્ટના ડેટા સાચવે છે અને રિપોર્ટ સબમિટ કરે છે, જે જાહેર આરોગ્યની પોલિસી અને પ્લાનિંગ માટે ઉપયોગી થાય છે.
• કેટલી ફીમેલ એ કયા પ્રકારના કોન્ટ્રાસેપ્ટિવ યુઝ કરે છે, તે અનુસાર રિપોર્ટ પ્રીપેઇર કરે છે.
• સર્વીસ આપતી વખતે પેશન્ટની કોન્ફીડેન્સીયાલીટી જાળવે છે.

6.ટ્રેઇનિંગ અને કોમ્યુનિટી પાર્ટિસિપેશન (Training and Community Participation):

• નર્સ અન્ય હેલ્થ કેર વર્કર્સ જેમ કે ANM (Auxiliary Nurse Midwife) અને Asha વર્કર્સને ટ્રેઇન કરે છે અને કોમ્યુનિટી લેવલે અવેરનેસ વધારવા માટે લીડરશીપ આપે છે.
• મહિલા મંડળ, યુથ ગ્રૂપ્સ અને ગ્રામ પંચાયત સાથે મળીને IEC (Information, Education and Communication) એક્ટિવિટીઝ કરે છે.

7.એડવોકેસી અને પોલિસી ઇમ્પ્લિમેન્ટેશન (Advocacy and Policy Implementation):

• કમ્યુનિટી હેલ્થ નર્સની ભૂમિકા ફક્ત સર્વિસ પ્રોવાઇડર સુધી લીમીટેડ નથી. તે આરોગ્ય નીતિ (Health Policy)ના અમલ માટે એડવોકેટ પણ હોય છે.
• ફીમેલ હેલ્થ હક્કો અને તેમના રિપ્રોડક્શન વિકલ્પોની સલામતી માટે અવાજ ઉઠાવે છે.
• નેશનલ ફેમીલી હેલ્થ મિશન અને રીપ્રોડક્ટિવ એન્ડ ચાઈલ્ડ હેલ્થ (RCH) કાર્યક્રમો અંતર્ગત કામ કરે છે.

Community Health Nurse ફેમીલી પ્લાનીંગ પ્રોગ્રામના શ્રેષ્ઠ અમલ માટે આધાર સ્તંભ સમાન છે. તેણી મેડિકલ નોલેજ, માનવ સંબંધી નૈતિકતા અને સર્વિસ ડિલિવરીનું સમર્થ સમીકરણ છે. દરેક પેશન્ટના શારીરિક, માનસિક અને સામાજિક પાસાંઓને ધ્યાનમાં રાખીને નર્સ સર્વોચ્ચ ગુણવત્તાવાળી હેલ્થ સર્વીસ પ્રોવાઇડ કરે છે.

તેથી, એક સફળ ફેમીલી પ્લાનીંગ અભિયાન માટે Community Health Nurse એ સૌથી મહત્વપૂર્ણ કડી છે.

OR

a. List specialized community health services. સ્પેશયલાઇઝ કોમ્યુનીટી હેલ્થ સર્વિસીસ ની યાદી બનાવો. 03

સ્પેશયલાઇઝ્ડ કોમ્યુનિટી હેલ્થ સર્વિસીસ એટલે એવી હેલ્થકેર સર્વિસીસ જે સામાન્ય પેશન્ટ માટે નહિ પણ નિશ્ચિત પોપ્યુલેશન ગ્રુપ અથવા સ્પેસિફિક હેલ્થ કન્ડીશન્સ માટે ફોકસ્ડ હોય છે. આ સર્વિસીસનો એઇમ એ ખાસ કરીને હાઇ રિસ્ક પેશન્ટ માટે ઇફેક્ટિવ, ટાર્ગેટેડ, અને પેશન્ટ-સેન્ટ્રિક કેર સુનિશ્ચિત કરવાનો હોય છે. તે ડીઝીઝ સ્પેસિફિક, એજ સ્પેસિફિક કે પોપ્યુલેશન સ્પેસિફિક હોય શકે છે. આવા સર્વિસ મોડ્યુલ્સ પબ્લિક હેલ્થ સિસ્ટમને સ્ટ્રેન્ધેન કરે છે અને નેશનલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ્સ સાથે ઇન્ટિગ્રેટ થાય છે.

સ્પેશયલાઇઝ્ડ કોમ્યુનિટી હેલ્થ સર્વિસીસની સંપૂર્ણ યાદી નીચે મુજબ છે:

• મેટરનલ હેલ્થ સર્વિસીસ (Maternal Health Services)
• નીઓનેટલ હેલ્થ સર્વિસીસ (Neonatal Health Services)
• ઇન્ફન્ટ હેલ્થ સર્વિસીસ (Infant Health Services)
• ચાઇલ્ડ હેલ્થ સર્વિસીસ (Child Health Services)
• એડોલેસન્ટ હેલ્થ સર્વિસીસ (Adolescent Health Services)
• રીપ્રોડક્ટિવ હેલ્થ સર્વિસીસ (Reproductive Health Services)
• ફેમિલી પ્લાનિંગ સર્વિસીસ (Family Planning Services)
• જિરિયાટ્રિક હેલ્થ કેર સર્વિસીસ (Geriatric Health Care Services)
• મેન્ટલ હેલ્થ સર્વિસીસ (Mental Health Services)
• ડીસેબિલિટી કેર સર્વિસીસ (Disability Care Services)
• પેલિયેટિવ કેર સર્વિસીસ (Palliative Care Services)
• હોમ બેઝ્ડ પેશન્ટ કેર સર્વિસીસ (Home Based Patient Care Services)
• ટ્રાન્સજેન્ડર હેલ્થ સર્વિસીસ (Transgender Health Services)
• ટ્રાયબલ હેલ્થ સર્વિસીસ (Tribal Health Services)
• અર્બન હેલ્થ સર્વિસીસ (Urban Health Services)
• સ્કૂલ હેલ્થ સર્વિસીસ (School Health Services)
• વર્કપ્લેસ હેલ્થ સર્વિસીસ (Workplace Health Services)
• હેલ્થ એજ્યુકેશન એન્ડ IEC/BCC સર્વિસીસ (Health Education and IEC/BCC Services)
• ટ્યુબર્ક્યુલોસિસ કન્ટ્રોલ સર્વિસીસ (Tuberculosis Control Services)
• એચઆઈવી/એડ્સ ઇન્ટરવેન્શન સર્વિસીસ (HIV/AIDS Intervention Services)
• રેબીઝ પ્રિવેન્શન સર્વિસીસ (Rabies Prevention Services)
• કેન્સર કેર સર્વિસીસ (Cancer Care Services)
• કાર્ડિયોવાસ્ક્યુલર ડિસઓર્ડર મેનેજમેન્ટ સર્વિસીસ (Cardiovascular Disorder Management Services)
• ડાયાબિટીસ મેનેજમેન્ટ સર્વિસીસ (Diabetes Management Services)
• ઓપીઓઈડ ડિ-એડિક્શન કેર સર્વિસીસ (Opioid De-Addiction Care Services)
• ન્યુટ્રિશનલ રિહેબિલિટેશન સર્વિસીસ (Nutritional Rehabilitation Services)
• મલ્ટિ-ડ્રગ રેસિસ્ટન્ટ ડીઝીઝ કેર સર્વિસીસ (Multi-Drug Resistant Disease Care Services)
• એન્કેફેલોપેથી કેર સર્વિસીસ (Encephalopathy Care Services)
• પેશન્ટ ટ્રાન્સપોર્ટેશન સર્વિસીસ (Patient Transportation Services – 108, 102)
• રીહેબિલિટેશન સર્વિસીસ ફોર પેરાલિસિસ, એમ્પ્યુટેશન વગેરે (Rehabilitation Services for Paralysis, Amputation etc.)
• એન્વાયર્નમેન્ટલ હેલ્થ સર્વિસીસ (Environmental Health Services)
• વેક્ટર બોર્ન ડિસીઝ કન્ટ્રોલ સર્વિસીસ (Vector Borne Disease Control Services)
• જૂવેનાઈલ જસ્ટિસ કમીટી-લિન્ક્ડ હેલ્થ સર્વિસીસ (Juvenile Justice Committee-Linked Health Services)
• માઈગ્રન્ટ પોપ્યુલેશન હેલ્થ સર્વિસીસ (Migrant Population Health Services)
• કોવિડ-૧૯ રિસ્પોન્સ એન્ડ વેક્સિનેશન સર્વિસીસ (COVID-19 Response and Vaccination Services)

આ સર્વિસીસ એક હોલિસ્ટિક હેલ્થકેર એપ્રોચને પ્રતિબિંબિત કરે છે જેમાં દરેક પેશન્ટ જૂથ માટે સ્પેસિફિક, નીડ-બેઝ્ડ અને પબ્લિક હેલ્થ ઈમ્પેક્ટ ઓરિએન્ટેડ કેર સુનિશ્ચિત થાય છે. દરેક સર્વિસનું પ્લાનિંગ, ઇમ્પ્લીમેન્ટેશન અને મોનિટરિંગ મેડીકલી, એથીકલ, પોપ્યુલેશન રિસ્પોન્સિવ અને હેલ્થ સિસ્ટમ સ્ટ્રેન્ધનિંગ તરફ દોરી જાય છે.

b. Write RCH-II objectives, RCH-II ના હેતુઓ લખો. 04

RCH-II કાર્યક્રમના મુખ્ય હેતુઓ (Objectives of RCH-II Programme)

RCH-II એટલે Reproductive and Child Health Phase II કાર્યક્રમ, જે ભારત સરકાર દ્વારા શરૂ કરાયેલ રાષ્ટ્રીય હેલ્થ કાર્યક્રમ છે. આ કાર્યક્રમનું મુખ્ય એઇમ એ મધર અને ચાઇલ્ડના હેલ્થમાં સુધારો લાવવો અને તેમનું મોર્ટાલીટી રેટ ઘટાડી રીપ્રોડક્ટિવ હેલ્થ સર્વિસીસને વધુ અસરકારક બનાવવાનો છે.

RCH-II વર્ષ 2005માં National Rural Health Mission (NRHM) હેઠળ શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું. નીચે આ કાર્યક્રમના સ્પષ્ટ અને વ્યાખ્યાયિત હેતુઓ દર્શાવવામાં આવ્યા છે:

1.મેટરનલ મોર્ટાલીટી રેટ રિડ્યુસ કરવું (Reduction of Maternal Mortality Rate):

• પેશન્ટને ગુણવત્તાસભર એન્ટીનેટલ કેર (Antenatal Care), સેફ ડિલિવરી, અને પોસ્ટનેટલ કેર (Postnatal Care) ઉપલબ્ધ કરાવવી.
• ઇમરજન્સી ઓબ્સ્ટેટ્રિક કેર (Emergency Obstetric Care) માટે સુવિધાઓ વધારવી.
• ટ્રેઇન્ડ બર્થ એટેન્ડન્ટ (Trained Birth Attendant) દ્વારા ડિલિવરી સુનિશ્ચિત કરવી.

2.ઇન્ફન્ટ મોર્ટાલીટી રેટ ઘટાડવો (Reduction of Infant Mortality Rate):

• ન્યુબોર્ન કેર (Newborn Care), ઇમ્યુનાઈઝેશન (Immunization), અને બ્રેસ્ટફીડિંગ અંગે અવેરનેસ લાવવું.
• લો બર્થ વેઇટ ચાઇલ્ડ માટે સ્પેશ્યલ ન્યુટ્રિશનલ ઇન્ટર્વેન્શન.
• નીઓનેટલ કેર યુનિટ (Neonatal Care Unit) સ્થાપવી.

3.ટોટલ ફર્ટિલિટી રેટ ઘટાડવો (Reduction of Total Fertility Rate):

• કોન્ટ્રાસેપ્ટિવ સર્વીસીસ જેવી કે IUCD (Intrauterine Contraceptive Device), ઓરલ પિલ્સ (Oral Pills), સ્ટેરિલાઇઝેશન (Sterilization)ને વધુ લોકો સુધી પહોંચાડવી.
• પેશન્ટને ફેમીલી પ્લાનીંગ માટે કાઉન્સેલિંગ (Counseling) અને મેડિકલ ગાઇડન્સ આપવી.
• રીપ્રોડક્ટિવ હેલ્થ એજ્યુકેશન (Reproductive Health Education) માટે અભિયાન ચલાવવું.

4.એડોલેસન્ટ હેલ્થ સર્વિસીસને મજબૂત બનાવવી (Strengthening Adolescent Health Services):

• એડોલેશન્સ એજ મા રીપ્રોડક્ટિવ અને મેન્ટલ હેલ્થ અંગે જાગૃતિ.
• આયર્ન સપ્લીમેન્ટેશન, ન્યુટ્રિશનલ એડવાઈઝ અને મેનસ્ટ્રુઅલ હાઇજીન મેનેજમેન્ટ માટે સેવાઓ પૂરી પાડવી.
• ARSH (Adolescent Reproductive and Sexual Health) ક્લિનિક સ્થાપવી.

5.RTI/STI પર નિયંત્રણ રાખવું (Control of RTI/STI)

• RTI (Reproductive Tract Infection) અને STI (Sexually Transmitted Infection) માટે સમયસર ડાયગ્નોસિસ અને ટ્રીટમેન્ટ સુનિશ્ચિત કરવું.
• પેશન્ટ માટે કોન્ફિડેન્શિયલ કન્સલ્ટેશન અને ફ્રી દવાઓ ઉપલબ્ધ કરાવવી.
• કોમ્યુનિટી લેવલે અવેરનેસ કાર્યક્રમો ચલાવવી.

6.HIV/AIDS ની પ્રીવેન્શન એન્ડ મેનેજમેન્ટ (Prevention and Management of HIV/AIDS)

• HIV પોઝિટિવ પેશન્ટ માટે ART (Antiretroviral Therapy) ઉપલબ્ધ કરાવવી.
• PMTCT (Prevention of Mother-To-Child Transmission) સુનિશ્ચિત કરવી.
• બ્લડ સ્ક્રીનિંગ, કાઉન્સેલિંગ અને કોમ્યુનિટી સેન્સિટાઇઝેશન માટે કામ કરવું.

7.ક્વોલિટી ઓફ કેર સુધારવી (Improvement in Quality of Care)

• પેશન્ટ માટે મેડીકેશન, સાધન અને ક્વોલિફાઇડ સ્ટાફ સુનિશ્ચિત કરવો.
• સ્કિલ્ડ બર્થ એટેન્ડન્ટ (Skilled Birth Attendant) ટ્રેનીંગ પ્રોગ્રામ.
• હેલ્થ ફેસિલિટીઝનું રેગ્યુલર મોનીટરીંગ અને ઇવાલ્યુએશન.

8.હેલ્થ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રકચર મજબૂત બનાવવું (Strengthening Health Infrastructure)

• PHC (Primary Health Centre), CHC (Community Health Centre) અને સબ-સેન્ટર માટે સુવિધાઓ વધારવી.
• મલ્ટિ-ડિસિપ્લિનરી હેલ્થ કેર ટીમો બનાવવી.
• ટેલિમેડિસિન અને મોબાઇલ મેડિકલ યુનિટ્સનો ઉપયોગ વધારવો.

9.કોમ્યુનિટી પાર્ટિસિપેશન અને કન્વર્જન્સ (Community Participation and Convergence)

• ASHA વર્કર્સ, NGO (Non-Governmental Organization), અને લોકલ બોડીઝ સાથે સહયોગ.
• Village Health and Nutrition Day જેવા ઇવેન્ટ્સ દ્વારા લોકલ લેવલે સર્વિસ ઉપલબ્ધ કરાવવી.
• IEC (Information, Education and Communication) એક્ટિવિટીઝ.

RCH-II એક હોલિસ્ટિક હેલ્થ પ્રોગ્રામ છે જે માત્ર પેશન્ટને ટ્રીટમેન્ટ પૂરું પાડે છે એટલું જ નહીં, પણ તેમના સંપૂર્ણ હેલ્થ અને લાઈફસ્ટાઈલમાં સુધારો લાવવાનો ઉદ્દેશ રાખે છે. આ કાર્યક્રમના દરેક હેતુ પબ્લિક હેલ્થ સિસ્ટમના વ્યાપક સુધારા તરફ દોરી જાય છે અને મધર તથા ચાઇલ્ડ હેલ્થની સ્થિતિમાં સ્થાયી સુધારાની દિશામાં કાર્યરત છે. વિદ્યાર્થીઓએ આ હેતુઓને સમજીને રીપ્રોડક્ટિવ અને ચાઇલ્ડ હેલ્થમાં પોતાનું યોગદાન આપવું અત્યંત મહત્વપૂર્ણ છે.

C. Describe role of community health nurse in RCH-II. RCH-II માં કોમ્યુનીટી હેલ્થ નર્સનો રોલ વર્ણવો.05

RCH-II માં Community Health Nurse નો રોલ:

Community Health Nurse RCH-II (Reproductive and Child Health – II) પ્રોગ્રામ હેઠળ અનેક મહત્વપૂર્ણ ફરજો બજાવે છે. આ નર્સ પેશન્ટ કે કમ્યુનીટી ના મેટર્નલ (Maternal), નીયોનેટલ (Neonatal), ઇન્ફન્ટ (Infant), ચાઇલ્ડ (Child) અને રીપ્રોડક્ટિવ હેલ્થ (Reproductive Health) સાથે સંકળાયેલા સર્વિસીઝની ડિલિવરી માટે મુખ્ય ભૂમિકા ભજવે છે:

1.એન્ટીનેટલ કેર (Antenatal Care):

Community Health Nurse પ્રેગ્નેન્સી સમય દરમિયાન પ્રેગ્નેન્ટ વુમન ના રેગ્યુલર ચેક અપ માટે એજ્યુકેશન આપે છે. તેમાં રજિસ્ટ્રેશન, હીમોગ્લોબિન લેવલ, બ્લડ પ્રેશર, એડિમા ચેક, આયર્ન અને ફોલિક એસિડ સપ્લિમેન્ટેશન, ટીટનસ ટોક્સોઈડ વેક્સિનેશન વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. તે રિસ્ક ફેક્ટર્સ આઇડેન્ટીફાઇ કરીને જરૂરી રેફરલ (Referral) સર્વીસ પણ પ્રોવાઇડ કરાવે છે.

2.ઇન્ટ્રાનેટલ કેર (Intranatal Care):

ડિલિવરી દરમિયાન સલામત મેટર્નિટી સર્વિસિસ જેવી કે ક્લીન એન્ડ સેફ ડિલિવરી, એમરજન્સી ઓબ્સ્ટેટ્રિક કેર (Emergency Obstetric Care), અને ન્યૂનતમ મેટરનલ મોર્ટાલિટી માટે પગલાં લેવામાં નર્સની ભૂમિકા મહત્વપૂર્ણ હોય છે.

3.પોસ્ટનેટલ કેર (Postnatal Care):

ડિલિવરી પછી માતા અને ન્યુનેટલની આરોગ્ય સેવા જેવી કે લેક્ટેશન મેનજમેન્ટ (Lactation Management), બ્લીડિંગ મોનિટરિંગ, બેબીની થર્મલ કેર (Thermal Care), અને પર્સનલ હાયજીન માટે સમજ આપવી, ઇન્ફેક્શન પ્રિવેન્શન વગેરે પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે.

4.ઈમ્યુનાઈઝેશન સર્વિસિસ (Immunization Services):

Universal Immunization Programme હેઠળ નવા જન્મેલા બાળક અને માતા માટે જરૂરી વેક્સિન્સ પ્રોવાઇડ કરે છે. જેમ કે BCG, OPV, DPT, Pentavalent, Measles વગેરે. રેકોર્ડ મેઇન્ટેન કરી ને રિમાઈન્ડર્સ અને ફોલોઅપ પણ કરે છે.

5.ફેમિલી પ્લાનિંગ અને કાઉન્સેલિંગ (Family Planning and Counseling):

Community Health Nurse કમ્યુનીટી ના કપલ્સને વિવિધ કન્ટ્રાસેપ્ટિવ (Contraceptive) વિકલ્પો વિશે ઇન્ફોર્મેશન આપે છે જેમ કે OCPs (Oral Contraceptive Pills), IUCD (Intrauterine Contraceptive Device), કન્ડોમ્સ વગેરે. સાથે સાથે પેશન્ટના રીપ્રોડક્ટિવ રાઇટ્સ (Reproductive Rights)નું નોલેજ પણ આપે છે.

6.રિપ્રોડક્ટિવ ટ્રેક ઇન્ફેક્શન (RTI) અને સેક્સ્યુઅલી ટ્રાન્સમિટેડ ઇન્ફેક્શન્સ (STI) મેનેજમેન્ટ:

નર્સ પેશન્ટને RTI/STI વિશે એજ્યુકેશન આપે છે, પ્રાથમિક લક્ષણો ઓળખે છે, ટ્રીટમેન્ટ માટે રિફર કરે છે અને તેના રિકરન્સથી બચવા માટે કાઉન્સેલિંગ આપે છે.

7.હેલ્થ એજ્યુકેશન અને અવેરનેસ (Health Education and Awareness):

RCH-II અંતર્ગત નર્સ કમ્યુનીટી માં અવેરનેસ ફેલાવે છે. જેમાં ન્યુટ્રીશન, હાયજીન, પ્યુબર્ટી, સેનિટેશન, બ્રેસ્ટફીડીન્ગ, એચઆઈવી એડ્સ (HIV/AIDS) તથા ટીનેજ હેલ્થ વિષે એજ્યુકેશન આપે છે.

8.રેકોર્ડ કીપિંગ અને રિપોર્ટિંગ (Record Keeping and Reporting):

Community Health Nurse દરેક પેશન્ટ માટે ડેટા રેકોર્ડ કરે છે જેમ કે ANC રજિસ્ટ્રેશન, ડિલિવરી રેકોર્ડ, PNC વિઝિટ્સ, વેક્સિનેશન ડેટા અને ફેમિલી પ્લાનિંગ સેવાઓ. આ રિપોર્ટ આરોગ્ય વિભાગમાં મોકલવામાં આવે છે.

9.કોમ્યુનિટી પાર્ટિસિપેશન અને ઇન્ટરસેક્ટોરલ કોઓર્ડિનેશન (Community Participation and Intersectoral Coordination):

નર્સ લોકલ એએનએમ (ANM), આશા વર્કર (ASHA Worker), AWW (Anganwadi Worker) સાથે સહયોગ કરીને RCH-IIની સર્વિસ અમલમાં લાવે છે. ગામ સ્તરે મહિલા મંડળ, શાળાઓ, તથા સ્થાનિક આગેવાનો સાથે સંકલન કરતી રહે છે.

10.હાઈ રિસ્ક પેશન્ટની ઓળખ અને રેફરલ મેનેજમેન્ટ (High-Risk Patient Identification and Referral Management):

જે પેશન્ટમાં કોમ્પ્લીકેશન્સ હોય જેમ કે પ્રી-એક્લેમ્પસિયા, એનિમિયા, બ્લીડીંગ ડિઝઓર્ડર્સ હોય તેવા પેશન્ટને સમયસર હાઇ લેવલ ની હેલ્થ સર્વિસીસ માટે રીફર કરાવવામાં નર્સ અગત્યની ભૂમિકા ભજવે છે.

Community Health Nurse RCH-II અંતર્ગત સમાજના રીપ્રોડક્ટિવ અને ચાઈલ્ડ હેલ્થના તમામ પાસાઓ માટે પેશન્ટ-સેન્ટ્રિક કેર, એજ્યુકેશન, પ્રિવેન્શન અને રેફરલ સર્વિસીસ પૂરી પાડે છે. આ સર્વીસીસ ની ઇફેક્ટીવનેસ એ સમાજના હેલ્થ ઈન્ડિકેટર્સ સુધારવામાં અને મેટરનલ-ઇન્ફન્ટ મોર્ટાલિટી ઘટાડવામાં ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ યોગદાન આપે છે.

0.2

a. Enlist environmental sanitation problems and Describe preventing and Controlling measures of it by government. એન્વાયરમેન્ટલ સેનીટેશન પ્રોબ્લેમ્સ લખો અને સરકારશ્રી તરફથી લેવામાં આવતાં નિયંત્રણ અને નિવારણનાં પગલાઓ જણાવો.08

એન્વાયરમેન્ટલ સેનીટેશન (Environmental Sanitation) ની મુખ્ય સમસ્યાઓ:

1.ઓપન ડિફેકેશન (Open Defecation):

ઘણા પછાત અને ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં વ્યક્તિ એ આજેય ખૂલ્લા મેદાનમાં યુરીનેશન કરે છે, જેના પરિણામે પાણી અને જમીન પોલ્યુટેડ થાય છે. તેના કારણે વોટર બોર્ન ડિસીઝીસ જેમ કે કોલેરા (Cholera), ટાયફોઇડ (Typhoid) અને હેપેટાઇટિસ એ (Hepatitis A) જેવી સિવ્યર ડીસીઝ પેશન્ટ માં જોવા મળે છે.

2.અનહેલ્ધી વેસ્ટ મેનેજમેન્ટ (Unhealthy Waste Management):

ઘરના દૈનિક કચરા, ઈન્ડસ્ટ્રીયલ કચરા અને બાયોમેડિકલ વેસ્ટ (Biomedical Waste) નું યોગ્ય રીતે ડિસ્પોઝલ ન થવું એ મહત્ત્વની સમસ્યા છે. અસ્વચ્છ વાતાવરણ એન્વાયરમેન્ટ થવાને કારણે સ્કીન ઇન્ફેક્શન્સ (Skin Infections), રેસ્પિરેટ્રી ઈલનેસીસ (Respiratory Illnesses) જેવી સમસ્યાઓ ઊભી થાય છે.

3.કન્ટામિનેટેડ ડ્રિકિંગ વોટર (Contaminated Drinking Water):

શુદ્ધ પીવાનું પાણી ન મડવાના કારણે પેશન્ટ્સમાં ગેસ્ટ્રોએન્ટરાઇટિસ (Gastroenteritis), ડાયરીઆ (Diarrhea) અને ડિસેન્ટ્રી (Dysentery) જેવી પેથોજેનિક (Pathogenic) બીમારીઓ વધી રહી છે.

4.ઇન્સફિશિએન્ટ સોલિડ વેસ્ટ સેગ્રિગેશન (Insufficient Solid Waste Segregation):

ડ્રાય અને વેટ વેસ્ટનું યોગ્ય વિભાજન ન થવાને કારણે રિસાયકલિંગની પ્રક્રિયા અધૂરી રહે છે અને પોલ્યુશનના કેસીસ વધી જાય છે. આવું ઇમ્પ્રોપર સેગ્રિગેશન (Improper Segregation) હેલ્થ હઝાર્ડ્સ માટે જવાબદાર છે.

5.વેક્ટર બોર્ન ડિસીઝીસ (Vector-borne Diseases):

પાણી ભરેલા એરિયા,ગંદકી અને નિકાસ ન હોય તેવા સ્થળોએ મચ્છરો ઝડપથી સંખ્યા વધારે છે, જેના કારણે મલેરિયા (Malaria), ડેન્ગ્યુ (Dengue) અને ચિકનગુનિયા (Chikungunya) જેવા રોગો ફેલાય છે.

6.પુઅર હાઇજિનિક હેબિટ્સ (Poor Hygienic Habits):
ક્લીન્લીનેસ ની લાગણીનો અભાવ, હેન્ડવોશિંગ (Handwashing) નો અભાવ તથા ગંદા કપડાંનું ઉપયોગ પેશન્ટ્સમાં સ્કેબીસ (Scabies), ફંગલ ઇન્ફેક્શન્સ (Fungal Infections) જેવી સ્કિન રિલેટેડ ઇલનેસીસ વધે છે.

સરકારશ્રી દ્વારા લેવામાં આવતાં નિવારણ અને નિયંત્રણનાં પગલાં:

1.સ્વચ્છ ભારત અભિયાન (Swachh Bharat Abhiyan):

આ અભિયાન અંતર્ગત ઓપન ડિફેકેશનની સમસ્યાને સંપૂર્ણ રીતે નાબૂદ કરવાનો ઉદ્દેશ છે. ઘરઘરમાં ટોઇલેટ ફેસિલિટી પુરી પાડવામાં આવી રહી છે. સર્વેલન્સ અને અવેરનેસ કેમ્પેઈન (Awareness Campaign) ચલાવવામાં આવી રહ્યા છે.

2.નેશનલ રુરલ ડ્રિકિંગ વોટર પ્રોગ્રામ (National Rural Drinking Water Program):
PIE (Piped water Infrastructure and Equipment) દ્વારા ગામડાઓમાં શુદ્ધ પીવાના પાણીનું વિતરણ કરવામાં આવે છે. રિઅલ ટાઇમ વોટર ક્વોલિટી મોનિટરિંગ (Real-time Water Quality Monitoring) પણ અમલમાં છે.

3.સોલિડ એન્ડ લિક્વિડ વેસ્ટ મેનેજમેન્ટ પોલિસી (Solid and Liquid Waste Management Policy):

અલગ અલગ ટ્રીટમેન્ટ પ્લાન્ટ્સ, લેન્ડફિલ સાઇટ્સ અને કચરાના સોર્સ લેવલ સેગ્રિગેશનને ઇન્કોરેજ કરાયું છે. બાયોમેડિકલ વેસ્ટ માટે ખાસ ઇન્સીનરેશન પ્લાન્ટ (Incineration Plant) સ્થાપવામાં આવે છે.

4.નેશનલ હેલ્થ મિશન (National Health Mission):

આ મિશન અંતર્ગત આશા વર્કર્સ, પબ્લિક હેલ્થ નર્સ અને હેલ્થ ઇન્સ્પેક્ટર્સ દ્વારા ઘરના સ્તરે હાઈજિન અવેરનેસ, પર્સનલ કેર અને સેનિટેશન વિશેની ટ્રેઇનિંગ આપવામાં આવે છે.

5.વેક્ટર કંટ્રોલ કાર્યક્રમો (Vector Control Programs):

ફૉગિંગ, લાર્વીસાઇડ એપ્લિકેશન (Larvicide Application) અને એન્ટી મલેરિયલ ડ્રગ ડિસ્ટ્રીબ્યુશન કરવામાં આવે છે. અર્બન એન્ડ રુરલ એરીયાઝમાં સ્પેશિયલ ડ્રાઈવ્સ ચાલી રહી છે.

6.સ્કૂલ હેલ્થ અને સેનિટેશન પ્રોગ્રામ (School Health and Sanitation Program):

બાળકોને સ્કૂલ લેવલ પર હાઈજિન, પ્યુર હેન્ડવોશિંગ ટેક્નિક અને એન્ટી હેલ્થ રિસ્ક અવેરનેસની તાલીમ આપવામાં આવે છે, જેથી બાળકોમાં આરોગ્યપ્રદ આદતો વિકસે.

7.સિટી સેનિટેશન પ્લાન (City Sanitation Plan):

મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન્સ દ્વારા શહેરોને ક્લીન અને હેલ્ધી બનાવવા માટે સેન્ટ્રલાઈઝ્ડ ડ્રેઇનેજ સિસ્ટમ, સીવરેજ ટ્રીટમેન્ટ પ્લાન્ટ અને રિફ્યુઝ કલેક્શન સિસ્ટમ અમલમાં મુકવામાં આવી છે.

એન્વાયરમેન્ટલ સેનીટેશન માત્ર જગ્યા સફાઈ નથી, પરંતુ પબ્લિક હેલ્થ માટે જરૂરી માળખાગત વ્યવસ્થા છે. દરેક પેશન્ટ અને નાગરિક માટે શારિરીક આરોગ્ય જાળવવો તે તેની જવાબદારી છે, જ્યારે સરકારશ્રી આ માટે નીતિ, વ્યવસ્થા અને તાકીદે પગલાં ભરતી રહે છે. પબ્લિક પાર્ટીસિપેશન અને ઇન્ટરસેક્ટોરલ કોલેબોરેશન દ્વારા એન્વાયરમેન્ટલ સેનીટેશનની સમસ્યાઓનું સમાધાન શક્ય બને છે.

b. Describe role of community health nurse for environmental sanitation. એન્વાયરમેન્ટલ સેનીટેશન માટે કોમ્યુનીટી હેલ્થ નર્સની ભૂમિકા વણવો.04

એન્વાયરમેન્ટલ સેનીટેશનના માટે કોમ્યુનિટી હેલ્થ નર્સનો બ્રોડ અને ઇમ્પોર્ટન્ટ રોલ :

એન્વાયરમેન્ટલ સેનીટેશન એ પબ્લિક હેલ્થની અત્યંત અગત્યની કડી છે. ક્લીન એન્વાયરમેન્ટ એ વ્યક્તિ મા ડિસીઝ ના ટ્રાન્સમીશન થી બચાવે છે તથા ડિસીઝ ના રિસ્ક ને રિડ્યુસ કરે છે. આ સંદર્ભમાં કોમ્યુનિટી હેલ્થ નર્સ એ હેલ્થ કેર સિસ્ટમની અગત્યની કડી તરીકે મહત્વપૂર્ણ રોલ પ્લે કરે છે. કોમ્યુનિટી લેવલ પર તેઓ હેલ્થ પ્રોમોશન (Health Promotion), ડિઝીઝ પ્રિવેન્શન (Disease Prevention) અને સેનિટેશન ઇમ્પ્રૂવમેન્ટ માટે વિવિધ જવાબદારીઓ ભજવે છે.

કોમ્યુનિટી હેલ્થ નર્સનો બ્રોડ અને ઇમ્પોર્ટન્ટ રોલ:

1.હેલ્થ એજ્યુકેશન (Health Education):

કોમ્યુનિટી હેલ્થ નર્સ પેશન્ટ્સને એન્વાયરમેન્ટ રિલેટેડ ડિસીઝ વિશે ઇન્ફોર્મેશન પ્રોવાઇડ કરે છે, જેમ કે ડાયરીયા (Diarrhea), કોલેરા (Cholera), હીપેટાઇટિસ એ (Hepatitis A) અને સ્કેબીસ (Scabies). તે હેન્ડવોશિંગ ટેક્નિક, ટોઇલેટ હાઈજિન અને પર્સનલ કલીન્લીનેસ વિશે ટ્રેઇનિંગ આપે છે.

2.હાઉસહોલ્ડ એન્ડ કમ્યુનિટી સર્વેલન્સ (Household and Community Surveillance):

ઘરો અને આસપાસના વિસ્તારની સફાઈ, કચરા અને પાણીના સ્ત્રોતોની પરીક્ષણ કામગીરીનું અવલોકન કરે છે. અનહેલ્ધી કન્ડીશન જોવા મળે ત્યારે તુરંત રિપોર્ટ કરે છે.

3.વેક્ટર કંટ્રોલ એક્ટિવિટીઝ (Vector Control Activities):

કૉમ્યુનિટી હેલ્થ નર્સ ફૉગિંગ કેમ્પેઇન, લાર્વીસાઇડ ઉપયોગ અને વેક્ટર બ્રિડિંગ સ્પોટ્સને એલિમિનેટ કરવા માટે નાગરિકોને ટ્રેઇન કરે છે. મચ્છરજન્ય રોગો જેવી કે મલેરિયા (Malaria) અને ડેન્ગ્યુ (Dengue) થી બચાવ માટે જાગૃતિ ફેલાવે છે.

4.વેસ્ટ મેનેજમેન્ટ અવેરનેસ (Waste Management Awareness):

ડ્રાય અને વેટ વેસ્ટના સેગ્રિગેશન (Segregation) વિશે જાણકારી આપે છે. પેશન્ટ્સને શીખવે છે કે હાઉસહોલ્ડ કચરાને ક્લીન કરવું એ કેટલું જરૂરી છે.

5.વોટર પ્યુરિફિકેશન ગાઇડેન્સ (Water Purification Guidance):

કૉમ્યુનિટી હેલ્થ નર્સ પેશન્ટ્સને બતાવે છે કે કેવી રીતે વોટર પ્યુરિફાયર, બોઇલિંગ, ક્લોરિનેશન (Chlorination) વગેરે પદ્ધતિઓથી પીવાનું પાણી શુદ્ધ રાખવું. પાણીથી થતી બીમારીઓથી બચાવ માટે ગાઇડેન્સ આપે છે.

6.પબ્લિક હેલ્થ કેમ્પ અને એન્ડોરસમેન્ટ (Public Health Camp and Endorsement):

એન્વાયરમેન્ટલ હેલ્થને લગતા કેમ્પ્સનું આયોજન કરે છે જેમા પેશન્ટ્સના બ્લડ સેમ્પલ, સ્ટૂલ એક્ઝામિનેશન અને હેલ્થ સ્ક્રીનિંગ થાય છે. કમ્યુનિટી ને હેલ્ધી લાઈફસ્ટાઈલ અપનાવા માટે પ્રોત્સાહન આપે છે.

7.ઇમર્જન્સી રિસ્પોન્સ (Emergency Response):

નેચરલ ડિઝાસ્ટર બાદ પાણી અને ગંદકીના કારણે ફેલાતા રોગચાળાના સમયે કૉમ્યુનિટી હેલ્થ નર્સ તાત્કાલિક સેનિટેશન ડ્રાઈવ અને રિલીફ એક્શન યોજે છે.

8.ઇન્ટરસેક્ટોરલ કોલાબોરેશન (Intersectoral Collaboration):

અન્ય ડિપાર્ટમેન્ટ્સ જેમ કે મ્યુનિસિપલ, પાણી પુરવઠા વિભાગ, સ્કૂલો અને NGO સાથે જોડાઈને કોમ્યુનિટી સેનિટેશન સુધારના કાર્યક્રમોમાં સહભાગી બને છે.

એન્વાયરમેન્ટલ સેનીટેશનને મજબૂત અને ટકાઉ બનાવવા માટે કોમ્યુનિટી હેલ્થ નર્સના યોગદાનને અવગણાવી શકાઈ નહીં. પેશન્ટ્સની હેલ્થ રિસ્ક ઘટાડવા, રોગચાળા અટકાવવા અને કમ્યુનીટી ને સ્વચ્છ જીવનશૈલી તરફ દોરી જવા માટે તેઓ એક સલાહકાર, શિક્ષક, મોનીટર અને નેતા તરીકેની ભૂમિકા ભજવે છે. તેમનું કાર્ય માત્ર સારવાર પૂરતું નહીં, પણ સસ્ટેઇનેબલ હેલ્થ ડેવલપમેન્ટ માટે પાયાનું છે.

Q.3 Write Short Answers (Any Two) ટૂંકમાં જવાબ આપો. (કોઇપણ બે) 2×6=12

a. Functions of State ministry of health. સ્ટેટ મીનીસ્ટ્રી ઓફ હેલ્થ ના કાર્યો લખો.

સ્ટેટ મિનિસ્ટ્રી ઓફ હેલ્થ (State Ministry of Health) ના મુખ્ય કાર્યો:

હેલ્થકેર સિસ્ટમનું સેફ મેનેજમેન્ટ અને એક્સપાન્સન (Management and expansion) રાજ્ય સ્તરેથી સ્ટાર્ટ કરે છે. સ્ટેટ મિનિસ્ટ્રી ઓફ હેલ્થ એ પબ્લિક હેલ્થ સર્વિસીસ નુ પાયાનું template નિર્માણ કરે છે. આ મિનિસ્ટ્રીના વર્કએરિયા માં પોલીસી ફોર્મેશન, હેલ્થ સર્વિસ ડિલિવરી, પેશન્ટ કેર, રોગચાળા નિયંત્રણ, માનવ સંસાધન વિકાસ અને ફિસ્કલ મેનેજમેન્ટ (Fiscal Management) જેવી અગત્યની જવાબદારીઓ કવર કરી લેવામાં આવે છે.

સ્ટેટ મિનિસ્ટ્રી ઓફ હેલ્થના મુખ્ય કાર્યો:

1.હેલ્થ પોલિસી ફોર્મ્યુલેશન (Health Policy Formulation):

રાજ્યની જનસંખ્યા, રોગોની ટ્રેન્ડ અને હેલ્થ ઇન્ડિકેટર્સના આધારે રાજ્ય સ્તરે હેલ્થ પોલિસી નુ ફોર્મેશન કરી તેનું અમલ કરવાનું કાર્ય મિનિસ્ટ્રી દ્વારા કરવામાં આવે છે. આ નીતિઓ પ્રિવેન્ટિવ (Preventive), ક્યુરેક્ટિવ (Corrective) અને પ્રોમોટિવ (Promotive) હેલ્થકેરને આવરી લે છે.

2.હેલ્થ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ્સનું મેનેજમેન્ટ (Health Institutions Management):

પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર્સ (Primary Health Centers), કમ્યુનિટી હેલ્થ સેન્ટર્સ (Community Health Centers), ડિસ્ટ્રિક્ટ હૉસ્પિટલ્સ (District Hospitals) અને ટર્ટિયરી કેર હોસ્પિટલ્સ (Tertiary Care Hospitals)નું સંચાલન સ્ટેટ મિનિસ્ટ્રીની મુખ્ય જવાબદારી છે. પેશન્ટ્સને ટાઈમલી અને ક્વોલિટી સર્વિસ મળે તે માટે સુપરવિઝન અને ઓડિટ થાય છે.

3.નેશનલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ્સનું અમલીકરણ (Implementation of National Health Programs):

કેન્દ્રીય મિનિસ્ટ્રી ઓફ હેલ્થ દ્વારા શરૂ કરાયેલા પ્રોગ્રામ્સ જેમ કે નેશનલ ટ્યુબર્ક્યુલોસીસ કંટ્રોલ પ્રોગ્રામ (National Tuberculosis Control Program), રીપ્રોડક્ટિવ મેટર્નલ ન્યુનટલ ચાઇલ્ડ હેલ્થ (Reproductive Maternal Neonatal Child Health) અને મિશન ઈન્દ્રધનુષ (Mission Indradhanush)ને રાજ્ય સ્તરે સફળતાપૂર્વક અમલમાં મૂકવાનો હેતુ રાખે છે.

4.એપિડેમિયોલોજીકલ સર્વેલન્સ (Epidemiological Surveillance):

સ્ટેટ મિનિસ્ટ્રી એ સર્વેલન્સ સિસ્ટમ દ્વારા રોગચાળાની સ્થિતિ પર નજર રાખે છે. કોમ્યુનિકેટેબલ (Communicable) અને નોન-કોમ્યુનિકેટેબલ (Non-Communicable) ડિસીઝીસ અંગે રિયલ ટાઇમ ડેટા કલેક્ટ થાય છે અને આવશ્યક ઈન્ટર્વેન્શન્સ (Interventions) લેવામાં આવે છે.

5.મેડિકલ એજ્યુકેશન એન્ડ ટ્રેઇનિંગ (Medical Education and Training):

રાજ્યમાં મેડિકલ કોલેજ, નર્સિંગ સ્કૂલ, ફાર્મસી કોલેજ અને પેરામેડિકલ ઇન્સ્ટિટ્યુશન્સની સ્થાપના અને સંચાલન મિનિસ્ટ્રીની જવાબદારી છે. હેલ્થ વર્કફોર્સને અપસ્કિલ કરવાના પ્રયાસો પણ કરવામાં આવે છે.

6.હેલ્થ સર્વીસીસ માટે ફાઇનાન્શિયલ એલોકેશન અને મોનીટરિંગ (Financial Allocation and Monitoring):

આરોગ્ય માટેના બજેટનું વિતરણ અને દરેક હેલ્થ પ્રોજેક્ટ માટે ફંડ્સનું ઑડિટિંગ અને ટ્રેકિંગ કરવામાં આવે છે. પબ્લિક ફાઇનાન્સ મેનેજમેન્ટ સિસ્ટમ (Public Finance Management System) દ્વારા ટ્રાન્ઝેક્શન મોનીટરીંગ થાય છે.

7.હેલ્થ અવેરનેસ અને IEC એક્ટિવિટીઝ (Information, Education and Communication Activities):

હેલ્થ એજ્યુકેશન, ડિઝીઝ પ્રિવેન્શન અને પેશન્ટ્સમાં બિહેવ્યર ચેન્જ માટે મિડિયા, રેલી, વર્કશોપ વગેરે મારફતે જાગૃતિ ફેલાવવામાં આવે છે. ખાસ કરીને રિયલ હેલ્થ થ્રેટ્સ સામે ઇફેક્ટિવ કમ્યુનિકેશન પૂરું પાડવામાં આવે છે.

8.કેટાસ્ટ્રોફ રિસ્પોન્સ અને ડિઝાસ્ટર મેનેજમેન્ટ (Catastrophe Response and Disaster Management):

નેચરલ ડિઝાસ્ટર અથવા રોગચાળાની પરિસ્થિતિમાં ઇમર્જન્સી રિસ્પોન્સ અને રિહેબિલિટેશન કામગીરીનું નેતૃત્વ સ્ટેટ મિનિસ્ટ્રી કરે છે. મેડીકલ સપ્લાય, મોબાઇલ મેડિકલ યુનિટ્સ અને ક્વોરન્ટાઇન ફેસિલિટીઝનું સંચાલન થાય છે.

9.કોમ્યુનિટી પાર્ટિસિપેશન એન્ડ પબ્લિક એન્ગેજમેન્ટ મા વધારો (Community Participation and Public Engagement):

આશા વર્કર્સ, ANMs, સ્થાનિક પંચાયત અને NGO સાથે ભાગીદારી કરીને હેલ્થ સર્વિસ ડિલિવરીને જન આધાર સાથે જોડવામાં આવે છે. ગ્રામ્ય અને પછાત વિસ્તારો સુધી હેલ્થ સર્વિસ પહોંચાડવા આ પ્રકારનું કોમ્યુનિટી કોલાબોરેશન મહત્વનું હોય છે.

સ્ટેટ મિનિસ્ટ્રી ઓફ હેલ્થ એ હેલ્થ વ્યવસ્થાની મજબૂત પાયાવિધી છે. તેનો એઇમ એ માત્ર પેશન્ટ કેર પૂરતો ન રહી, પણ દરેક પબ્લીક સુધી સમાન હેલ્થ સર્વિસ પહોંચે એ માટે નીતિ, વ્યવસ્થાપન અને સંકલનનું કાર્ય કરે છે. પ્રિવેન્શનથી લઈને રિહેબિલિટેશન સુધીની હેલ્થ ચેઇનમાં સ્ટેટ મિનિસ્ટ્રીનો ઇફેક્ટીવ અને અવિભાજ્ય ભુમિકા છે.

b. Functions of Indian Red Cross society.- ઇન્ડીયન રેડક્રોસ સોસાયટીના કાર્યો.

ઇન્ડિયન રેડ ક્રોસના ફંકશન્સ: ઇન્ડિયન રેડ ક્રોસ 1920 માં શરૂ થઇ હતી અને તેની 400 કરતાં પણ વધારે બ્રાન્ચીસ ઇન્ડિયામાં આવેલી છે.

ઇન્ડિયન રેડ ક્રોસના ફંકશન્સ:

• 1) રીલીફ વર્ક,
• 2) મિલ્ક એન્ડ મેડિકલ સપ્લાય
• 3) કેર ઓફ સિક એન્ડ ડિસએબલ ચિલ્ડ્રન
• 4) મેટરનલ એન્ડ ચાઇલ્ડ વેલફેર સર્વિસીસ
• 5) ફેમિલી પ્લાનિંગ,
• 6) રિસર્ચ,
• 7) પ્રોવાઇડ સ્કૉલરશિપ ફોર નર્સ ટૂ અપગ્રેડ ધેમસેલ્વસ.
• 8)બ્લડ બેંક .
• 9)એઇડ ટૂ ઇન્સ્ટિટ્યૂશનલ
• 10)જુનીયર રેડ ક્રોસ,
• 11)ફસ્ટ એઇડ એન્ડ એમ્બ્યુલન્સ સર્વિસીસ.

1) રીલીફ વર્ક: ફ્લડ , દુષ્કાળ,અર્થક્વેક, પુર, કે યુદ્ધ જેવી કુદરતી આફતો વખતે રાહત ની કામગીરી કરે છે આવા સમયે ફૂડ તથા ક્લોથ ને કલેક્ટ કરીને જરૂરિયાત મંદ હોય તેની પાસે પહોંચાડે છે.
રોગચાળો કે એપીડેમિક ડિસીઝ વખતે પણ કામગીરી કરે છે.
ડિઝાસ્ટરના મેનેજમેન્ટ સમયે વર્કર માટે વર્કશોપ અરેન્જ કરે છે.

2) મિલ્ક એન્ડ મેડિકલ સપ્લાય: હોસ્પિટલ,મેટરનીટી હોમ, ચિલ્ડ્રન વેલ્ફેર સેન્ટર, સ્કૂલ તથા ઓરફેન્સ વગેરે જગ્યા પર જઇ મિલ્ક પાવડર તથા મેડીકેશન પ્રોવાઇડ કરે છે.

3) કેર ઓફ સિક એન્ડ ડિસએબલ સોલ્જર: લડાઇ માં ઇન્જર્ડ થયેલા ,સિક તથા વુંડેડ સોલ્જર ને કેર પ્રોવાઇડ કરવી તથા તેને ફર્સ્ટએઇડ પ્રોવાઇડ કરવી તે રેડ ક્રોસ સોસાયટી નો મેઇન એઇમ છે.

4) મેટરનલ એન્ડ ચાઇલ્ડ વેલફેર સર્વિસીસ: મેટરનલ હોમ તથા ચાઇલ્ડ સેન્ટર ઉભા કરવા તેમજ ટેકનિકલ એડવાઇઝ આપવી એવા ઘણા બધા સેન્ટર અવેઇલેબલ છે.

5) ફેમિલી પ્લાનિંગ: ઇન્ડિયન રેડ ક્રોસ સોસાયટીમાં ફેમિલી પ્લાનિંગ સર્વિસીસ પણ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે જેમાં કેમ્પનું પ્લાનિંગ કરવામાં આવે છે અને ફેમિલી પ્લાનિંગ માટેની સર્વિસીસ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.

6) રિસર્ચ: ઇન્ડિયન રેડ ક્રોસ સોસાયટી એ રિસર્ચ ની એક્ટિવિટીમાં પણ મદદ કરે છે તે ચાઇલ્ડ કેર અને મધર કેર માટે મટીરીયલ્સ નું ડિસ્ટ્રીબ્યુશન કરે છે.St.john Ambulance association, તે મેલ માટે ફર્સ્ટ એઇડ ક્લાસિક ટ્રેઇનિંગ તથા ફિમેલ માટે નર્સિંગ કોર્સ ચલાવે છે.

7) પ્રોવાઇડ સ્કૉલરશિપ ફોર નર્સ ટૂ અપગ્રેડ ધેમસેલ્વસ: તે નર્સિંસ ને આગળના સ્ટડી માટે સ્કોલરશીપ પ્રોવાઇડ કરે છે. જેના કારણે નર્સ એ અપગ્રેટ થઇ શકે.

8)બ્લડ બેંક: ઇન્ડિયન રેડ ક્રોસ સોસાયટી એ ફર્સ્ટ એઇડ સર્વિસ તથા બ્લડબેંક ચલાવે છે ડોનર નું લિસ્ટ રાખે છે અને જરૂર હોય ત્યારે સેવાઓ પુરી પાડે છે.

9)એઇડ ટૂ ઇન્સ્ટિટ્યૂશનલ: હોસ્પિટલ ડિસ્પેન્સરીસ, મેટરનલ હેલ્થ કેર( MCH) રીપ્રોડક્ટિવ એન્ડ ચાઇલ્ડ હેલ્થ ( RCH ) સેન્ટર,સ્કૂલ, ઓરફેન્સ ને આસિસ્ટન્સ પ્રોવાઇડ કરે છે.

10)જુનીયર રેડ ક્રોસ: જુનિયર રેડ ક્રોસ જે ચિલ્ડ્રન ની બ્રાન્ચ છે જે બોયસ તેમજ ગર્લ્સ ને એપીડેમીક વખતે કાર્ય કરવાની તક આપે છે તેમજ યુથ ને ભાઇચારા ની લાગણીથી રહેવાની મદદ કરવાની તેમજ ફસ્ટ એઇડ સર્વિસ માટે તૈયાર કરે છે.

11)ફસ્ટ એઇડ એન્ડ એમ્બ્યુલન્સ સર્વિસીસ: તે ફર્સ્ટ એઇડ સર્વિસીસ પ્રોવાઇડ કરે છે અને એમ્બ્યુલન્સ સર્વિસીસ પણ પ્રોવાઇડ કરે છે.

12) હેલ્થ એજ્યુકેશન:

• ઇન્ડિયન રેડ ક્રોસ દ્વારા હેલ્થ એજ્યુકેશન પોસ્ટર, પેમ્પલેટ, સ્લાઇડ તથા ફિલ્મ દ્વારા પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે જેના કારણે પીપલ્સ માં હેલ્થ રીલેટેડ અવેરનેસ એ ઇમ્પ્રુવ થઇ શકે.

• આમ આ મુજબ ઇન્ડિયન રેડ ક્રોસ સોસાયટી એ હેલ્થ સર્વિસીસ ને પ્રોવાઇડ કરી કરવામાં અગત્યનો રોલ પ્લે કરે છે.

c. 12th Five years plan. – 12મી પંચવર્ષીય યોજના.

ભારત સરકાર દ્વારા આયોજિત 12મી પંચવર્ષીય યોજના (Twelfth Five Year Plan) 2012થી 2017 સુધી ચાલી હતી. આ યોજના Planning Commission (પ્લાનિંગ કમિશન) દ્વારા તૈયાર કરવામાં આવી હતી. આ યોજના હેઠળ દેશના સર્વાંગી વિકાસને ધ્યાને રાખી વિશેષતઃ હેલ્થ, એજ્યુકેશન, ન્યુટ્રીશન અને સાહિત્યિક વિકાસ તરફ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું હતું.

Main Aim (મેઇન એઇમ):

1.Inclusive Growth (ઇન્ક્લૂસિવ ગ્રોથ):

વિકાસ એવોય હોવો જોઈએ જેમાં દરેક વર્ગના લોકોનો સમાવેશ થાય, ખાસ કરીને ગ્રામીણ અને પછાત વિસ્તારોના લોકોનો.

2.Poverty Reduction (પોવર્ટી રિડક્શન):

ગરીબીમાં રહેલા પેશન્ટ તથા અન્ય નાગરિકોની જીવનશૈલી સુધારવી.

3.Health Sector Reform (હેલ્થ સેક્ટર રિફોર્મ):

હેલ્થકેર ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર સુધારવા તથા વધુ Primary Health Centres (પ્રાઈમરી હેલ્થ સેન્ટર્સ), Community Health Centres (કોમ્યુનિટી હેલ્થ સેન્ટર્સ) અને District Hospitals (ડિસ્ટ્રિક્ટ હૉસ્પિટલ્સ) સ્થાપિત કરવા.

4.Human Resource Development (હ્યુમન રિસોર્સ ડેવલપમેન્ટ):

એજ્યુકેશન અને હેલ્થ ક્ષેત્રે માનવ સંસાધન નું Consolidation.

આરોગ્ય ક્ષેત્રે વિશેષ ફોકસ (Special focus on health sector):

12મી યોજના દરમિયાન હેલ્થ ક્ષેત્રે વિશેષ ધ્યાન આપવામાં આવ્યું હતું. નીચેના મહત્વના સુધારાઓ લાવવામાં આવ્યા:

Universal Health Coverage (યૂનિવર્સલ હેલ્થ કવરેજ): દરેક પેશન્ટ સુધી આરોગ્યસુવિધાઓ પહોંચાડવાનો ઉદ્દેશ.

Maternal and Child Health (મેટર્નલ એન્ડ ચાઈલ્ડ હેલ્થ): પ્રેગ્નન્સી સમય ની પેશન્ટ અને ન્યુ બોર્ન ની ટ્રીટમેન્ટ અને ન્યુટ્રીશન સુધારવા માટે યોજનાઓ.

Immunization Programs (ઇમ્યુનાઈઝેશન પ્રોગ્રામ્સ): બાળકો માટે રસીકરણ વધારવા અને Preventive Healthcare (પ્રિવેન્ટિવ હેલ્થકેર) પર ભાર.

Non-Communicable Diseases (નોન-કમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ): કાર્ડીયોવાસ્ક્યુલર ડિસીઝ (Cardiovascular Diseases), રેસ્પીરેટ્રી ડિસઓર્ડર (Respiratory Disorders), ડાયાબિટીસ (Diabetes), કેન્સર (Cancer) વગેરે જેવી બિમારીઓની સક્રીય શોધ અને નિયંત્રણ માટે કામગીરી.

Mental Health Services (મેન્ટલ હેલ્થ સર્વિસેસ): માનસિક સ્વાસ્થ્ય માટે અલગ પ્રકારની થેરાપી, કાઉન્સેલિંગ અને રિહેબિલિટેશન કેન્દ્રોની સ્થાપના.

મેડિકલ એજ્યુકેશન અને ટ્રેનિંગ(Medical Education and training): Medical Colleges (મેડિકલ કોલેજસ) અને Nursing Institutes (નર્સિંગ ઇન્સ્ટીટ્યુટસ)ની સંખ્યા વધારવા.

Paramedical Staff (પેરામેડિકલ સ્ટાફ) માટે નવી ટ્રેઇનિંગ સ્કીમ શરૂ કરવી.

Telemedicine (ટેલિમેડિસિન): દૂરસ્થ વિસ્તારોમાં આરોગ્યસુવિધા પહોંચાડવા માટે ટેક્નોલોજીનો ઉપયોગ.

આર્થિક ફાળવણી (Economic Allocation):

12મી યોજના માટે આરોગ્ય વિભાગને કુલ Rs. 300,018 crore ફાળવવામાં આવ્યા. જેમાંથી મોટાભાગનો હિસ્સો National Health Mission (નૅશનલ હેલ્થ મિશન) માટે રાખવામાં આવ્યો હતો.

12મી પંચવર્ષીય યોજના એ એક વ્યાપક અને વ્યૂહાત્મક પ્રયાસ હતો જેનો ઉદ્દેશ માત્ર અર્થતંત્રને નહી, પરંતુ પેશન્ટના હેલ્થ અને જીવનશૈલીના લેવલ ને ઊંચું લાવવાનો પણ હતો. હેલ્થ ક્ષેત્રે જે પ્રગતિ કરવામાં આવી તે આગામી નીતિપ્રણાલીઓ માટે માર્ગદર્શક બની.

આ યોજના ભારતના હેલ્થ નક્ષાને વધુ સમાન અને સર્વસુલભ બનાવવાનો સંકલ્પ હતો.

Q.4 Write Short notes (ANY THREE) ટુંક નોંધ લખો (કોઇપણ ત્રણ)3×4 =12

a. Occupational health hazards.- ઓધીગીકરણને લીધે થતી આરોગ્ય પર જોખમી અસરો.

ઓક્યુપેશનલ હેઝાર્ટ્સ:

ઓક્યુપેશન હેઝાડ્સ મા રિસ્ક ની વાઇડ રેન્જ નુ ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે જે વર્કસ એ તેમના ચોક્કસ જોબ રોલ અને એન્વાયરમેન્ટ ના આધારે અનુભવી શકે છે.
ઓક્યુપેશન હેઝાડ્સ એ એવા પોટેન્સીયલ રિસ્ક અથવા ડેન્જર્સ છે કે જે હેલ્થ કેર વર્કસ એ તેમના
વર્કપ્લેસ એન્વાયરમેન્ટ માં એક્સપોઝ થાય છે .
આ હેઝાડ્સ એ વર્ક પ્લેસ ના જુદા જુદા આસ્પેક્ટ માથી અરાઇઝ થાય છે જેમ કે,
ફિઝિકલ કન્ડિશન,
કેમિકલ મટીરીયલ્સ,
બાયોલોજીકલ એજન્ટસ, સાયકોલોજિકલ ફેક્ટર્સ, તથા મિકેનિકલ હેઝાર્ડ્સ વગેરે નુ ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે,આ ફેક્ટર્સ એ વર્કસ ના હેલ્થ, સેફ્ટી અને વેલ્બીંગ માટે જોખમ ઊભું કરે છે અને જો યોગ્ય સાવચેતી અને સલામતી નાં પગલાં લેવામાં ન આવે તો ઇજાઓ, બીમારીઓ અથવા તો જાનહાનિ પણ થઇ શકે છે.

ઓક્યુપેશન વર્કર્સ મા ને નીચે પ્રમાણે ના હેઝાડ્સ થય શકે છે:

• 1) ફિઝિકલ હેઝાર્ડ્સ,
• 2) કેમિકલ હેઝાર્ડ્સ,
• 3) બાયોલોજીકલ હેઝાર્ડ્સ,
• 4) મિકેનિકલ હેઝાર્ડ્સ,
• 5) સાયકોલોજિકલ હેઝાર્ડ્સ.

1) ફિઝિકલ હેઝાર્ડ્સ:

ફિઝિકલ હેઝાર્ડ હીટ એન્ડ કોલ્ડ ના એક્સપોઝર માં આવવાથી થાય છે. વર્કસ એ સૂર્યના હાઇટેમ્પરેચર ના ડાયરેક્ટ એક્સપોઝર માં આવતા હોય છે જેમ કે ફાર્મર્સ, બિલ્ડર્સ, લેબર્સ(મજૂર વર્ગ)વગેરે.

ખીણ ની અંદર પણ હાઇટેમ્પરેચર હોય છે જેમ કે મૈસુર માં આવેલી કોટાર ગોલ્ડ ખીણ,કેટલાક ઉદ્યોગોમાં લોકલ ‘હોટ સ્પોટ્સ’ ઓવન અને ભઠ્ઠીઓ હશે જે ગરમી ફેલાવે છે જેમ કે બેકરીઓ, મેટલ વર્ક્સ, એસ્બેસ્ટોસ ફેક્ટરી એન્જિન રૂમ વગેરે.
ઊંચા તાપમાન ની અસર માં ખુબ જ ગરમી, ગરમીની એલર્જી, ગરમીનો થાક મસલ્સ માં ક્રેમ્પસ નો સમાવેશ થાય છે.

ઘણા કામદારો નીચા તાપમાન જેવા કે બરફના કારખાના, ઊંચાઇ, કોલ્ડ સ્ટોરેજ, કોલ્ડ લેબોરેટરી વગેરે ના સંપર્કમાં આવે છે. આ વર્કર ને ચિલબ્લેન્સ(જ્યારે કોલ્ડ ના એક્સેસિવ એક્સપોઝર માં આવવાના કારણે પુઅર બ્લડ સપ્લાય ના કારણે હેન્ડ તથા ફૂટમાં પેઇન, ઇચિંગ,તથા સ્વેલિંગ થવુ), એરિથ્રોસાયનોસિસ તથા રેસ્પીરેટરી ડિફીકલ્ટીઝ થય શકે છે.

હાય હ્યુમીડીટી:

કાપડ, કાગળ અને બરફ ના કારખાના જેવા ઉદ્યોગોમાં એક્ટ્રીમ ટેમ્પરેચર ના સંપર્ક સાથે હાઇ હ્યુમીડી એ, હિટ અને કોલ્ડ ની અફેક્ટ ને વધારે છે.

નોઇસ:

સ્ટીલ, તેલ, કાપડ અને ઓટોમોબાઇલ ફેક્ટરીઓ માં લાઉડ નોઇસ પોડ્યુસ થાય છે. લાઉડ નોઇસ એ હેલ્થ માટે હાનિકારક હોય છે .તેની અસર એ લાઉડ નોઇસ ના એક્સપોઝર ની ઇન્ટેન્સિટી તથા ડ્યુરેશન પર આધાર રાખે છે .લાઉડ નોઇસ ના કારણે , થાક લાગવો, નર્વસનેસ, ઇરિટેશન અને પાર્શિયલી અથવા કમ્પલીટલી હિયરિંગ લોસ પણ થય શકે છે.

લાઇટ:

વર્કસ એ પુઅર અથવા ગ્લેરિંગ અને બ્રાઇટલાઇટ ના કોન્ટેક્ટ માં આવી શકે છે. પુઅર લાઇટ ના કારણ થી આઇસ મા સ્ટ્રેઇન અને દુખાવો, આંખનો થાક, માથાનો દુખાવો થાય છે. બ્લરિંગ અને બ્રાઇટ લાઇટ એ ડિસ્કકમ્ફર્ટ, બ્લરિંગ ઓફ વિઝન, ચીડીયાપણ અને વિઝ્યુઅલ ફટીગ નું કારણ બને છે.

વાઇબ્રેશન:

ગ્રાઇન્ડીંગ, કટીંગ, ડ્રિલિંગ બોરિંગ મશીનો વગેરે જેવા મશીનો પર કામ કરતી વખતે વાઇબ્રેશન થાય છે. વાઇબ્રેશન એ થાક, નર્વસનેસ અને લોકલ ઇફેક્ટ જેમ કે હાથ અને જોઇન્ટ ની ઇન્જરી વગેરે નું કારણ બની શકે છે.

રેડીએશન્સ:

એક્સ- રે અને રેડિયોએક્ટિવ આઇસોટોપ્સ ના રેડિયેશન ના કોન્ટેક્ટ માં આવવા ના કારણે સ્કિન અને બ્લડ કેન્સર થઇ શકે છે તે જીનેટીક ચેન્જીસ , માલફોર્મેશન,સ્ટરિલીટી વગેરેમાં પરિણમી શકે છે. રેડિયોલોજી વિભાગમાં કામ કરતી વ્યક્તિ, ઘડિયાળના કારખાનાઓ, દારૂગોળાના કારખાનાઓ મા વર્ક કરતા વર્કસ એ આયોઇઝિંગ રેડિયેશન ના કોન્ટેક્ટ માં આવે છે. અલ્ટ્રાવાયોલેટ (યુવી) રેડિયેશન્સ જેમ કે વેલ્ડીંગ દરમિયાન કંજક્ટીવાઇટીસ અને કેરેટાઇટિસ નું કારણ બને છે. અલ્ટ્રાવાયોલેટ રેડિયેશન એ સનબર્ન નું કારણ બની શકે છે. રોડબિલ્ડરો, સેઇલર્સ (નાવિક), સેફર્ડ (ભરવાડ) અને ખેડૂતો અલ્ટ્રાવાયોલેટ રેડિયેશન થી અફેક્ટ થઇ શકે છે.

2) કેમિકલ હેઝાર્ડ્સ: ફેક્ટરીઓ અમુક અથવા અન્ય કેમિકલ્સ નો ઉપયોગ કરે છે. કમીકલ્સ એ 3 રીતે કાર્ય કરે છે.

1) લોકલ એક્શન:કેટલાક કેમિકલ ના કારણે ડર્મેટાઇટીસ તથા એક્ઝીમા (ખરજવુ) જેવી કન્ડિશન થઇ શકે છે.

2) ઇન્હાલેસન:ગેસીસ તથા વેપર્સ ને શ્વાસ માં લેવાથી રેસ્પિરેટરી ડિસીઝ થઇ શકે છે.

3) ઇન્જેશન

• મરક્યુરી, લીડ, આર્સેનિક, ઝીંક, ક્રોમિયમ અને કેડમિયમ, ફોસ્ફરસ વગેરે વિવિધ ડિસીઝ નું કારણ બને છે.
• ટાઇપ્સ ઓફ વિચ આર હેઝાર્ડિયસ
• કાર્બન મોનોક્સાઇડ, ઓઝોન, કાર્બન ડાયોક્સાઇડ, હાઇડ્રોજન અને સાયનાઇડ વગેરે જેવા વાયુઓ.
• ધૂમાડો અને વરાળ વિવિધ પ્રકારના એસિડ માથી , મરકાયુરી ની વેપર વગેરેમાંથી .
• મીસ્ટસ (ઝાકળ) ઇલેક્ટ્રોપ્લેટિંગ ઇન્ડસ્ટ્રી માથી ઝાકળ.
• •ધૂળ: ખડક, અયસ્ક, ધાતુના લાકડા વગેરે ને કચડીને અને પીસવાના કારણે નીખમકડેલા નાના કણો.
• એવા કેમિકલ એજન્સ કે જે સ્કીન, રેસ્પીરેટરી સિસ્ટમ તથા ગેસ્ટરોઇન્ટેસ્ટાઇનલ ઇન્ટરસ્ટાઇનલ સિસ્ટમને હાર્મ ફૂલ હોય છે.
• સ્કીન પ્રોબ્લેમમાં ડર્મેટાઇટીસ, એક્ઝીમા, અર્ટીકેરિયા, અલ્સર તથા કેન્સર વગેરે નું ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.
• રેસ્પીરેટરી પ્રોબ્લેમ્સ માં વિવિધ પ્રકારના ન્યુમોકોનિઓસિસનો સમાવેશ થાય છે. ક્વાર્ટઝ ડસ્ટ ને કારણે સિલિકોસિસ,
  કોલ ડસ્ટ ને કારણે એન્થ્રાકોસિસ,
  કોટનડસ્ટ ને કારણે બાયસિનોસિસ,
  એસ્બેસ્ટોસ ડસ્ટ ના કારણે એસ્બેસ્ટોસિસ એસ્બેસ્ટોસ ના કારણે,
• કાર્બન મોનોક્સાઇડ, હાઇડ્રોજન સલ્ફાઇડ અને હાઇડ્રોજનને લીધે શ્વાસની તકલીફ
• સાયનાઇડ ક્લોરિન, ઓઝોન, નાઇટ્રોજન ઓક્સાઇડ, સલ્ફર ડાયોક્સાઇડ જેવા વિવિધ તીખા ગેસ ને કારણે ગળામાં બળતરા થઇ શકે છે. એસ્બેસ્ટોસ, બેરિલિયમ, કોલ ટાર, ખનિજ તેલને કારણે ફેફસાંનું કેન્સર થઇ શકે છે.

3) બાયોલોજીકલ હેઝાર્ડ્સ:

• બાયોલોજીકલ હેઝાર્ડ્સ એ વાયરસ, રિકેટ્સિયા, બેક્ટેરિયા જેવા ઇન્ફેક્ટેડ અને પરોપજીવી એજન્ટો ને કારણે જોવા મળે છે. તેના કારણે ખેડૂતોમાં હૂકવર્મ ના ઇન્ફેસ્ટેશન પણ થઇ શકે છે.ખીણો વર્ક કરતા વર્કસ માં લેપ્ટોસ્પાયરોસિસ થઇ શકે છે.

• ટેનિંગ ફેક્ટરી, વેટરનરી હોસ્પિટલ અને ડિસ્પેન્સરી, પ્રાણી સંગ્રહાલય, સર્કસ, ખેતીમાં કામ કરતા કામદારો, કસાઈ ઘરો વગેરે મા વિવિધ ઝૂનોટિક ડિસીઝ જેવા કે બ્રુસેલોસિસ, માયકોટિક્સ ઇન્ફેક્શન, પેરાસાઇટીક ઇન્ફેક્શન તથા એન્થ્રરેક્સ જેવા ડિસીઝ થઇ શકે છે.

• હોસ્પિટલો/ દવાખાનાઓમાં કામ કરતા આરોગ્ય કર્મચારીઓ પેસન્ટ ના ઇન્ફેક્શન ના સંપર્ક મા આવી શકે છે, જેમ કે ટ્યુબરક્યુલોસિસ, રોગ, એચ.આઇ.વી અને સીરમ હેપેટાઇટિસ વગેરે .

4) મિકેનિકલ હેઝાર્ડ્સ: અનપ્રોટેક્ટેડ મશીન્સ તથા તેના પ્રોટ્રુડિંગ તથા મુવિંગ પાર્ટ્સ અને ઓછી સેફટી વાળા મશીન ના કારણે વિવિધ એક્સીડન્ટસ અને ઇન્જરી થઇ શકે છે તેના કારણે પાર્શિયલી અને પર્મનેન્ટ ડીસેબિલિટી થય શકે છે.

5) સાયકોલોજિકલ હેઝાર્ડ્સ:

• જુદા જુદા પ્રકારના માલ એડજસ્ટમેન્ટ પ્રોબ્લેમ્સ જેમકે જોબમાં પ્રોપરલી સેટીસફેક્શન ન હોવું,
• ઇનસિક્યુરિટી, ફ્રસ્ટેશન તથા એન્વાયરમેન્ટલ ટેન્શન ના કારણે વ્યક્તિ એ પ્રોપરલી એડજસ્ટ થઇ શકતા નથી. આ કન્ડિશનના કારણે ફિઝિકલ હેલ્થ પ્રોબ્લેમ જેમકે બ્લડપ્રેશર ઇન્ક્રીઝ થવું, ઇનડાયઝજેશન થવું, ઇનસોમ્નિયા થવું ,
• ભૂખ ન લાગવી તથા હાર્ડબર્ન જેવી કન્ડિશન થઇ શકે છે.

• આમ, વર્કર્સ માં આ પ્રકારના હેઝાડ્સ થઇ શકે છે તેને થતા પ્રિવેન્ટ કરવા માટે તેમનું અર્લી તથા પ્રોપર્લી આઇડેન્ટિફિકેશન કરી તેને પ્રિવેન્ટ કરવા માટેના મેઝર્સ લેવા અગત્યના રહે છે.

b. Over population’s problems. વસ્તીવધારા ને લીધે ઉદ્ભવતા પ્રોબ્લેમ

વસ્તી વધારાને કારણે થતી પ્રોબ્લેમ્સ (Overpopulation Problems):

વસ્તીવધારાને કારણે સર્જાતા હેલ્થરિલેટેડ તથા સોસિયલ પ્રોબ્લેમ્સ (Problems due to Overpopulation)

પોપ્યુલેશન નો કન્ટીન્યુઅસ અને અતિશય વધારો એટલે કે ઓવરપોપ્યુલેશન (Overpopulation) એ આજના સમયમાં ગ્લોબલ લેવલે એક ગંભીર ચિંતાનો વિષય બની ગયો છે. પોપ્યુલેશન ના આ ઝડપભર્યા વૃદ્ધિ દરને કારણે અનેક પ્રકારની હેલ્થ રિલેટેડ (Healthcare), સોસીયલ (Social), અને એન્વાયરમેન્ટલ (Environmental) સમસ્યાઓ ઊભી થઈ રહી છે.

1.હેલ્થકેર ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર પર ભાર (Burden on Healthcare Infrastructure):

વસ્તી વધવાને કારણે હોસ્પિટલો, ક્લિનિક્સ અને અન્ય આરોગ્યસંસ્થાઓ પર ખૂબ મોટું પ્રેસર આવે છે. પેશન્ટ (Patient)ની સંખ્યામાં અતિશય વધારો થવાથી પબ્લિક હેલ્થસિસ્ટમ ઓવરલોડ થઇ જાય છે. પરિણામે, પેશન્ટને સમયસર ટ્રીટમેન્ટ મળતી નથી અને ડાયગ્નોસિસ (Diagnosis) તેમજ *ટ્રીટમેન્ટ (Treatment)માં વિલંબ થાય છે. આથી *મોર્ટાલિટી રેટ (Mortality Rate)માં પણ વધારો થાય છે.

2.ન્યુટ્રીશિયસ ફૂડ ની ડેફીસિયન્સી (Malnutrition and Food Insecurity):

વસ્તી વધતા ખોરાકની માંગ પણ વધે છે, પરંતુ કૃષિ ઉત્પાદનમાં એ મુજબ વૃદ્ધિ થતી નથી. તેથી ઘણા લોકોને પૂરતું અને ન્યુટ્રીશિયસ ફૂડ મળી રહેતો નથી. ખાસ કરીને બાળકો અને પ્રેગ્નન્ટ મહિલાઓમાં માલન્યુટ્રિશન (Malnutrition), એનિમિયા (Anemia) અને ઈમ્યૂનિટી રિડક્શન જેવી સમસ્યાઓ જોવા મળે છે.

3.હવાની અને પાણીની અશુદ્ધતા (Pollution-related Health Issues)

વસ્તી વધારાને કારણે વાહનો, ફેક્ટરીઓ અને મ્યુનિસિપલ વેસ્ટ વધે છે, જેનાથી હવા અને પાણી દૂષિત થાય છે. આથી શ્વાસ સંબંધિત રોગો જેમ કે અસ્થસ્મા (Asthma), બ્રોન્કાઇટિસ (Bronchitis) અને કાર્ડિયોપલ્મનરી ડિસઓર્ડર્સ (Cardiopulmonary Disorders) વધુ પ્રમાણમાં થાય છે. દુષિત પાણીથી ગેસ્ટ્રોઇન્ટેસ્ટિનલ ઇન્ફેક્શન્સ (Gastrointestinal Infections) અને હીપેટાઈટિસ (Hepatitis) પણ ફેલાય છે.

4.મેન્ટલ હેલ્થ પર અસરો (Impact on Mental Health)

જેમ જેમ વસ્તી ભીના વિસ્તારોમાં વધારે છે, તેમ તેમ કટોકટી જેવી પરિસ્થિતિ સર્જાય છે. રહેવા માટે જગ્યા, રોજગારી, ભણતર અને આરોગ્યસુવિધાઓ માટે સ્પર્ધા વધે છે, જેના કારણે લોકોમાં એંન્ઝાયટી (Anxiety), ડિપ્રેશન (Depression) અને સ્ટ્રેસ-રિલેટેડ ડિસઓર્ડર્સ (Stress-related Disorders) વધે છે.

5.જૈવવૈવિધ્યમાં ઘટાડો અને નેચરલ રિસોર્સીઝની અછત (Environmental & Ecological Impact)

વસ્તીવધારાને કારણે નેચરલ રિસોર્સીઝ જેમ કે પાણી, ભૂમિ અને ઇંધણ વધુ પ્રમાણમાં વપરાય છે. પરિણામે પર્યાવરણમાં અસંતુલન થાય છે અને ઇકોસિસ્ટમ (Ecosystem) પર નકારાત્મક અસર થાય છે. આથી ઝૂનોટિક ડિસીઝ (Zoonotic Diseases) જેવી કે નિપાહ (Nipah), એવિયન ફલૂ (Avian Flu) જેવા વાયરસનું રિસ્ક વધી જાય છે.

6.સંક્રમણ અને મહામારીના જોખમમાં વધારો (Increased Risk of Epidemics and Pandemics)

ઘણાં લોકો નાની જગ્યામાં ભેગા રહેતાં હોવાને કારણે ટ્રાન્સમિશન એ ઝડપથી ફેલાય છે. જેમ કે ટ્યુબર્ક્યુલોસિસ (Tuberculosis), મેનિન્જાઇટિસ (Meningitis), કોરોના વાયરસ (Coronavirus) જેવી બીમારીઓનો સ્પ્રેડ ઝડપથી થાય છે. densely populated slums અને ઇમપ્રોપર હાઇજિનિક કંડિશન્સના કારણે વાયરસનો રેપિડ ટ્રાન્સમિશન થઈ શકે છે.

ઓવરપોપ્યુલેશન એ માત્ર એક ડેમોગ્રાફિક સમસ્યા નથી પણ તે હેલ્થ, એનવાયમેન્ટ અને માનસિક સુખાકારી માટે પણ ગંભીર પડકાર ઊભો કરે છે. જો સમયસર અને યોગ્ય પગલાં ના લેવામાં આવે, તો આરોગ્ય વ્યવસ્થાઓ સંપૂર્ણપણે વિકલાંગ બની શકે છે. તેથી જ ફેમિલી પ્લાનિંગ, એજ્યુકેશન અને હેલ્થ અવેરનેસ એ શ્રેષ્ઠ ઉપાય બની શકે છે.

c. Uses of Vital health statistics – વાઇટલ હેલ્થ સ્ટેટીસ્ટીક્સ ના ઉપયોગો.

વાઇટલ હેલ્થ સ્ટેટેસ્ટિક્સના ઉપયોગો:

• વાઇટલ હેલ્થસ્ટેટેસ્ટિક્સ, જે વસ્તીમાં જન્મ, મૃત્યુ, ડિસીઝ અને અન્ય હેલ્થ રિલેટેડ ઘટનાઓ સંબંધિત વિવિધ ડેટાને ઇન્વોલ્વ કરે છે, તે પબ્લિક હેલ્થ અને હેલ્થ કેર મેનેજમેન્ટ મા ઘણા મહત્વપૂર્ણ પરપઝ પૂરા કરે છે.

વાઇટલ હેલ્થ સ્ટેટેસ્ટિક ના મુખ્ય ઉપયોગો અહીં છે:

1)મોનિટરિંગ હેલ્થ ટ્રેન્ડ્સ:
વાઇટલ હેલ્થ સ્ટેટેસ્ટિક એ પોપ્યુલેશન હેલ્થ ના ટ્રેન્ડસ પર મોનિટરિંગ રાખવા માટે ક્રુશિયલ ઇન્ફોર્મેશન પ્રોવાઇડ કરે છે.
આમાં બર્થ રેટ, ડેથ રેટ, ફર્ટીલિટી રેટ, લાઇફ એક્સપેક્ટન્સી અને સમય જતાં ડિસીઝ ના પ્રિવેલેન્સ માં થતા ફેરફારો નુ ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.
આ ટ્રેન્ડસ નું એનાલાઇઝ કરીને, હેલ્થ ઓથોરાઇઝ્ડ વ્યક્તિ એ ઇન્ક્રીઝ થતી હેલ્થ ઇસ્યુસ ને ઓળખી શકે છે, પબ્લિક હેલ્થ ઇન્ટરવેન્શન ની ઇફેક્ટીવનેસ નું ઇવાલ્યુએશન કરી શકાય છે અને રિસોર્સિસ ની યોગ્ય ફાળવણી કરી શકે છે.

2) એપીડેમિયોલોજીકલ સ્ટડીઝ:

વાઇટલ હેલ્થ સ્ટેટેસ્ટિક એ એપીડેમિયોલોજીકલ રિસર્ચ માટે ફંડામેન્ટલ તરીકે હોય છે.
આ વાઇટલ હેલ્થ સ્ટેટેસ્ટિક ના કારણે એપીડેમીઓલોજીસ્ટ એ પર્ટીક્યુલર પોપ્યુલેશન માં કોઇપણ ડિસીઝ ના ડિસ્ટ્રીબ્યુશન અને તેના ડિટરમીનન્ટસ ને અસેસ કરી શકે છે.
ઉદાહરણ તરીકે, ડિસીઝ ના ઇન્સીડન્સ અને મોર્ટાલિટી રેટ પરનો ડેટા ડીસીઝ ના આઉટબ્રેક થવાના ના દાખલાઓ જાહેર કરી શકે છે, અમુક બિમારીઓ સાથે સંકળાયેલા રિસ્ક ફેક્ટર ને ઓળખી શકે છે અને ડિસીઝ ના પ્રિવેન્શન અને કંટ્રોલ માટે સ્ટ્રેટેજીસ ને ગાઇડ કરી શકે છે.

3) હેલ્થ પોલિસી ફોર્મ્યુલેશન
ગવર્મેન્ટ એન્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશન એ હેલ્થ પોલીસી ના ડિસિઝનને ઇન્ફોર્મ કરવા માટે વાઇટલ સ્ટેટેસ્ટિક્સ નો ઉપયોગ કરે છે.
ઉદા: મેટરનલ એન્ડ ચાઇલ્ડ હેલ્થ આઉટકમ પરનો ડેટા એ પ્રિનેટલ કેર ને ઇમ્પ્રુવિંગ કરવા અને ઇન્ફન્ટ મોર્ટાલિટી રેટ ને રીડ્યુસ કરવાના હેતુ થી પોલીસી ને ગાઇડ કરે છે.
તેવી જ રીતે ક્રોનિક ડીઝીઝ ના સ્ટેટેસ્ટિક એ પ્રિવેન્ટીવ હેલ્થ સર્વિસીસ અને હેલ્થ પ્રમોશન ઇનીસીએટીવ ની પોલીસી ને ઇન્ફ્લુઅન્સ કરે છે.

4) રિસોર્સ એલોકેશન:
વાઇટલ હેલ્થ સ્ટેટેસ્ટિક એ હેલ્થ કેર રિસોર્સીસ ને એલોકેશન માટે આસિસ્ટ કરે છે.
ડિસીઝ ના પ્રિવેલેન્સ, મોર્ટાલિટી રેટ અને હેલ્થ કેર સર્વિસીસ ના યુઝ પરના ડેટા દ્વારા પોપ્યુલેશન ની હેલ્થ નીડ ને સમજી ને પોલીસીમેકર એ ફંડિંગ પ્રોવાઇડ કરી શકે છે અને જ્યાં તેમની સૌથી વધારે જરૂરિયાત હોય ત્યાં હેલ્થ કેર સર્વિસીઝ ને પ્રાયોરિટી આપી શકે છે.

5) હેલ્થ સર્વિસ પ્લાનિંગ એન્ડ ઇવાક્યુએશન:
હેલ્થ સિસ્ટમ એ હેલ્થ કેર સર્વિસીસ ના પ્લાનિંગ તથા ઇવાલ્યુએશન માટે વાઇટલ સ્ટેટેસ્ટિક નો યુઝ કરે છે.
દાખલા તરીકે, બર્થ અને ડેથ નો ડેટા ફ્યુચર ની હેલ્થ કેરની ડિમાન્ડ નું અનુમાન કરવામાં, હેલ્થકેર સર્વિસીસ માટે સ્ટાફ નું લેવલ નક્કી કરવામાં અને હેલ્થ ના આઉટકમ પર હેલ્થકેર ઇન્ટરવેન્શન ની ઇફેક્ટ નું ઇવાલ્યુએશન કરવામાં મદદ કરે છે.

6) પબ્લિક હેલ્થ સર્વેઇલન્સ:
પબ્લિક હેલ્થ સર્વેઇલન્સ સિસ્ટમ માટે વાઇટલ હેલ્થ સ્ટેટેસ્ટિક એ અગત્ય ના હોય છે.
સર્વેલેન્સમાં હેલ્થના રિસ્ક ને આઇડેન્ટિફાઇડ કરવા, ડીસીઝના ટ્રેન્ડ્સ પર મોનિટરિંગ રાખવા અને ટાઇમલી હેલ્થ રિસોર્સને અમલમાં મુકવા માટે હેલ્થ ડેટા નું ઓનગોઇંગ કલેક્શન,એનાલાઇસ તથા ઇન્ટરપ્રિટેશન નું ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.
વાઇટલ સ્ટેટેસ્ટિક એ આ સર્વેલન્સ એફોટ્સ ના મુખ્ય કમ્પોનન્ટ બનાવે છે.

7) ઇન્ટરનેશનલ કમ્પેરીઝન:
વાઇટલ હેલ્થ સ્ટેટેસ્ટિક એ દેશો અથવા પ્રદેશોમાં હેલ્થ આઉટકમ એન્ડ હેલ્થ કેર સિસ્ટમની કમ્પેરીઝન કરવા માટેની ફેસેલિટી પ્રોવાઇડ કરે છે.
આ કમ્પેરીઝન કરવાથી અસમાનતા હાઇલાઇટ કરી શકાય છે અને હેલ્થ કેર સર્વિસીસ માટે બેસ્ટ પ્રેક્ટિસ ને આઇડેન્ટિફાઇ કરી શકાય છે અને ગ્લોબલ હેલ્થ ઇનીસીયેટીવ્સ ને સપોર્ટ આપી શકાય છે.

ઓવરઓલ વાઇટલ હેલ્થ સ્ટેટેસ્ટિક એ પબ્લિક હેલ્થ, હેલ્થ કેર પ્લાનિંગ, અને પોલીસીસ ને ડેવલોપમેન્ટમાં એવીડન્સ બેઝ્ડ નિર્ણયો લેવા માટે અનિવાર્ય હોય છે જે સારી હેલ્થ આઉટ કમ અને પોપ્યુલેશન હેલ્થમાં ઇમ્પ્રુવમેન્ટ કરવામાં કન્ટ્રીબ્યુસન આપે છે.

d. National family welfare policy – નેશનલ ફેમીલી વેલફેર પોલીસી

ફેમિલી વેલફેર પોલીસી:

• નેશનલ ફેમિલી વેલ્ફેર પોલિસી ફર્સ્ટ 1966 માં નેશનલ વેલ્ફેર પોલિસી પર ફોકસ્ડ કરવા ઉપરાંત ટાર્ગેટ ફ્રી એપ્રોચ ના બેઝિસ પર ઇમ્પ્લીમેન્ટ કરવામાં આવી હતી.
• ફેમેલી ની ઓવરઓલ ક્વોલિટી ઓફ લાઇફમાં ઇમ્પ્રુવમેન્ટ કરવુ તે ફેમિલી વેલ્ફેર પોલિસી નો મેઇન એઇમ હતો.
• ફેમિલી વેલ્ફેર પોલીસી એ ફેમેલીસ ની વેલ્બીંગ ને પ્રમોટ કરવા માટે ફોર્મ થયેલી ગવર્મેન્ટ સ્ટ્રેટેજીસ અને પ્રોગ્રામ નુ સ્ટ્રકચર્ડ સેટ છે.
• આ પોલીસી નો એઇમ એ ફેમેલીસ ને બેટર હેલ્થ, ઇકોનોમિક સ્ટેબિલિટી અને લાઇફ ની ઓવરઓલ ક્લોલિટી ને એચીવ કરવામાં હેલ્પ કરવાનો છે.
• ન્યુટ્રીશન
• ફેમિલી પ્લાનિંગ,
• એજ્યુકેશન,
• હેલ્થ સર્વિસીસ,
• એમ્પ્લોયમેન્ટ,
• વુમન વેલ્ફેર એન્ડ રાઇટ્સ ,
• સેલ્ટર,
• એન્વાયરમેન્ટલ સેનિટેશન,
• સેફ ડ્રિંકિંગ વોટર.
• આ બધી સર્વિસીસ એ ફેમિલી વેલ્ફેર પોલિસીની અંદર ઇન્ક્લુડ કરવામાં આવેલી છે.

ઇન્ટ્રોડક્શન:

• ફેમિલી વેલ્ફેર પોલીસી એ ફેમેલીસ ની લાઇફ ના વિવિધ આસ્પેક્ટ (પાસાઓ) ને સંબોધવા માટે ગવર્મેન્ટ દ્વારા બનાવવામાં અને અમલમાં મુકાયેલ એક કોમ્પ્રહેન્સીવ ફ્રેમવર્ક છે.
• આ પોલીસી એ સપોર્ટ તથા રિસોર્સિસ ને પ્રોવાઇડ કરવા માટે ડેવલોપ કરવામાં આવેલી છે જે,
• ફેમિલી ને તેમના હેલ્થનું મેનેજ કરવામા,
• ફેમિલી નુ પ્લાનિંગ કરવામા,
• ચિલ્ડ્રન ને એજ્યુકેટ કરવામા, તથા
• ઇકોનોમિક સ્ટેબિલિટી મેળવવામાં મદદ કરે છે.
• ફેમિલી વેલ્ફેર પોલિસી નો મેઇન એઇમ એ,
• હેલ્થ,એજ્યુકેશન તથા સોશિયલ નીડ ને ફુલફીલ કરીને વ્યક્તિ તથા ફેમિલીના લાઇફ ની ક્વોલિટી ને ઇમ્પ્રુવ કરવું તે હોય છે.

આ પોલીસીમાં નીચેના કમ્પોનન્ટ નું ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે:

• 1) હેલ્થ સર્વિસીસ મધર, ચિલ્ડ્રન તથા ફેમિલીસ માટે મેડિકલ કેર એક્સેસ થવી જોઇએ .
• 2) ફેમિલી પ્લાનિંગકોન્ટ્રાસેપ્ટીવ્સ સર્વિસીસ તથા રીપ્રોડક્ટિવ હેલ્થ વિશે એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.
• 3) ઇકોનોમીક સહાયતેમાં ઇકોનોમિક સહાય તથા પોવર્ટી ને નાબુદ કરવા માટેના કાર્યક્રમ ચલાવવામાં આવે છે.
• 4) એજ્યુકેશનલ પ્રોગ્રામલિટરસી ને ઇમ્પ્રુવ કરવા માટે તથા એજ્યુકેશન ઓપોર્ચ્યુનિટી પ્રોવાઇડ કરવા માટેના ઇનીસીયેટીવ્સ લેવામા આવે છે.
• 5) સોશિયલ સર્વિસીસડોમેસ્ટિક વાયોલન્સ નો ભોગ બનેલા લોકો માટે સપોર્ટ તથા કાઉન્સેલિંગ અને વૃદ્ધો અને અપંગો માટેની સર્વિસીસ પ્રોવાઇડ કરવી.
• 6) ચાઇલ્ડ પ્રોટેક્શનચાઇલ્ડ ડેવલોપમેન્ટ,તથા એબ્યુસ થી પ્રોટેક્શન અને ચિલ્ડ્રન ના રાઇટ્સ માટે સપોર્ટ માટેના પ્રોગ્રામ્સ ચલાવવા મા આવે છે.

••> ઓબ્જેકટીવ્સ ઓફ ફેમેલી વેલ્ફેર પોલિસીસ:

• ફેમિલી વેલ્ફેર પોલિસી એ ફેમિલી લાઇફ અને સોસાઇટલ હેલ્થ ને ઇમ્પ્રુવ કરવા માટેના વિવિધ ઓબ્જેકટીવ્સ ને એચીવ કરવા માટે બનાવવામાં આવી છે.
• અહીં ફેમેલી વેલ્ફેર પોલિસીસ ના ઓબ્જેકટીવ્સ છે:

1) પ્રમોટ મેટરનલ એન્ડ ચાઇલ્ડ હેલ્થ એન્ડ રીડ્યુસ મોર્ટાલિટી:

ઓબ્જેકટીવ:ફેમિલી ની હેલ્થમાં સુધારો કરવો, ખાસ કરીને મેટરનલ અને ચાઇલ્ડ ના હેલ્થ પર ફોકસ કરીને, ઇન્ફન્ટ અને મેટરનલ મોર્ટાલિટી રેટમાં ઘટાડો કરવો.

એક્શન

• મધરને ક્રિનેટલ તથા પોઝીટલ કેર પ્રોવાઇડ કર
• ચાઇલ્ડ ને ડિસીઝમાંથી પ્રિવેન્ટ કરવા માટે ચાઇલ્ડ વેકેશન પ્રોગ્રામનું ઇમ્પલિમેન્ટ કરવું.
• ચિલ્ડ્રન માટે યુટ્રીશનલ સપોર્ટ તથા તેમનું ગ્રોથ મોનિટરિંગ કરવું.
• મધર તથા ચાઇલ્ડ માટે હેલ્થ કેર સર્વિસીસ ના એક્સેસમાં ઇમ્પ્રુવમેન્ટ કરવું.

2)એન્હાન્સ રીપ્રોડક્ટિવ હેલ્થ એન્ડ ફેમિલી પ્લાનિંગ:

ઓબ્જેકટીવ

• રીપ્રોડક્ટિવ હેલ્થ એન્ડ ફેમિલી સાઇઝના મેનેજમાં વ્યક્તિઓ તથા કપલ ને મદદ કરવી. એક્શન
• કોન્ટ્રાસેટીવ મેથડ્સ તથા ફેમિલી પ્લાનિંગ સર્વિસીસ ને ઓફર કરવામાં આવે છે.
• રીપ્રોડક્ટિવ હેલ્થ વિશે એજ્યુકેશન તથા કાઉન્સેલિંગ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.
  સેફ મધરહુડ ને પ્રમોટ કરવું તથા અનવોન્ટેડ પ્રેગ્નન્સી ને પ્રીવેન્ટ કરવી.

3)ઇમ્પ્રુડ એજ્યુકેશન એન્ડ અવેરનેસ:

• ઓબ્જેકટીવ્સ
  હેલ્થ, ફેમિલી પ્લાનિંગ તથા વેલ્ફેર સર્વિસીસ વિશે પબ્લિક ના નોલેજ માં ઇમ્પ્રુવમેન્ટ કરવુ. એક્શન
  • હેલ્થ તથા ફેમિલી પ્લાનિંગ વિશે પબ્લિકમાં અવેરનેસ લાવવા માટેના પ્રોગ્રામ્સ ચલાવવામાં આવે છે.
• પેરેન્ટિંગ,ન્યુટ્રીશન તથા હેલ્થ માટે એજ્યુકેશનલ વર્કશોપ નું ઓર્ગેનાઇઝ કરવામાં આવે છે.
• ફેમિલી વેલ્ફેર ટોપીક્સ ને સ્કૂલના કરી કરીક્યુલમ ઇન્ટીગ્રેટ કરવું.

4) સપોર્ટ ઇકોનોમિક સ્ટેબિલિટી:

• ઓબ્જેકટીવ્સ
• ફેમિલીની ફાઇનાન્સિયલ સિક્યુરિટી ને એચીવ કરાવી ને તેની ક્વોલિટી ઓફ લાઇફમાં ઇમ્પ્રુવમેન્ટ કરવું.
• એક્શન સબસીડી તથા વેલ્ફેર પ્રોગ્રામ દ્વારા ફાઇનાન્સિયલ સહાય પ્રોવાઇડ કરવી.
  સ્મોલ બીઝનેસ માટે જોબ ટ્રેઇનિંગ પ્રોગ્રામ્સ અને સપોર્ટ ઓફર કરે.
  ઓછી આવક ધરાવતા પરિવારો માટે માઇક્રોફાઇનાન્સ ની ઓપોર્ચ્યુનિટી ની સુવિધા આપો.

5) પ્રમોટ ઝેન્ડર ઇક્વાલિટી:

• ઓબ્જેકટીવ
  •ઝેન્ડર ઇમ્બેલન્સ ને દૂર કરવુ અને વુમન અને ગર્લ્સ ને સશક્ત કરો. એક્શન
  • ઘરેલું હિંસાનો ભોગ બનેલા લોકો માટે લિગલ સહાય અને સેલ્ટર પ્રોવાઇડ કરે.
• વુમનના રાઇટ્સ તથા ઝેન્ડર ઇક્વાલિટી ના ઇનીસિએટીવ્સ ને સપોર્ટ આપવો.
• વુમન તથા ગર્લ્સ માટે એજ્યુકેશન તથા પ્રોફેશનલ ઓપર્ચ્યુનિટી પ્રોવાઇડ કરવી.

6) સ્ટ્રેનધેન ફેમિલી સ્ટ્રક્ચર:

• ઓબ્જેકટીવ્સ
  હેલ્થી ફેમિલી રિલેશનશિપ ને મજબૂત બનાવવું તથા ક્રાઇસીસ ની સીચયુએશન માં ફેમિલી ને સપોર્ટ આપવો.
• એક્શન:
• રિલેશનશિપ તથા ફેમિલી ઇસ્યુ માટે ફેમિલી કાઉન્સેલિંગ સર્વિસ પ્રોવાઇડ કરવી.
  •પેરેન્ટિંગ વર્કશોપ અને સપોર્ટ ગ્રુપ ને ઓર્ગેનાઇઝ કરવું.
  •ઘરેલું સમસ્યાઓ ( ડોમેસ્ટિક વાયોલન્સ)નો સામનો કરી રહેલા પરિવારો માટે ક્રાઇસીસ ઇન્ટરવેન્શન સર્વિસીસ પ્રોવાઇડ કરવી.

7) સપોર્ટ એલ્ડરલી એન્ડ ડિસએબલ ફેમિલી મેમ્બર્સ:

• ઓબ્જેકટીવ
  એલ્ડરલી તથા ડિસેબલ વ્યક્તિ ને સપોર્ટ પ્રોવાઇડ કરવો. એક્શન
• એલ્ડર વ્યક્તિ માટે પેન્શન તથા ફાઇનાન્સિયલ સપોર્ટ પ્રોવાઇડ કરવો.
• ડિસએબલ વ્યક્તિ માટે હોમ કેર સર્વિસીસ એન્ડ સ્પેશિયલાઇઝ્ડ મેડિકલ કેર પ્રોવાઇડ કરવી.
• ડિસએબલ વ્યક્તિ માટે આસિસ્ટીવ ટેક્નોલૉજી ની એક્સેસિબિલિટી પ્રોવાઇડ કરવી.

8) પ્રમોટ ચાઇલ્ડ ડેવલોપમેન્ટ એન્ડ પ્રોટેકશન:

• ઓબ્જેકટીવ
  બાળકો એ સ્વસ્થ, સુરક્ષિત રહે તથા તેઓ વિકાસની તકો મેળવી શકે . એક્શન
• અર્લી ચાઇલ્ડહુડ એજ્યુકેશન પ્રોગ્રામ નું ઇમ્પલિમેન્ટેશન કરવું.
  •ચાઇલ્ડ એબ્યુસ અને દુરઉપયોગ ને રોકવા માટે ચાઇલ્ડ પ્રોટેક્શન સર્વિસીસ નુ ડેવલોપમેન્ટ કરવુ.
• ચાઇલ્ડના રાઇટ તથા તેના લિગલ પ્રોટેક્શન માટે એડવોકેટિંગ કરવું.

9) એન્કરેજ કમ્યુનિટી ઇનવોલ્વમેન્ટ:

• ઓબ્જેકટીવ્સ
  ફેમિલી વેલ્ફેર એફ્ટ્સ મા કમ્યુનીટી ની એંગેજમેન્ટ ને પ્રોત્સાહન આપવુ. એક્શન
• કોમ્યુનિટી બેસ્ટ વેલ્ફેર પ્રોગ્રામ તથા વોલ્યુન્ટરી ઓપર્ચ્યુનિટી ને સપોર્ટ પ્રોવાઇડ કરવો.
• ફેમિલી વેલ્ફેર સર્વિસીસ પ્રોવાઇડ કરવા માટે લોકલ ઓર્ગેનાઇઝેશન્સ નું ઇન્વોલ્વમેન્ટ કરવું.
  •ફેમેલી હેલ્થ અને વેલ્ફેર ઇસ્યુસ વિશે કમ્યુનીટી ની અવેરનેસ ને પ્રમોટ કરવુ.

10) એડ્રેસ અર્બન એન્ડ રૂરલ ડીસ્પેરીટીસ (અસમાનતાઓ):

• ઓબ્જેકટીવ્સ
  અર્બન તથા રૂરલ બંને એરિયા પર ફેમિલી વેલ્ફેર સર્વિસીસ નું ઇક્વલી એક્સેસ થઇ શકે. એક્શન
• રૂરલ તથા અસરગ્રસ્ત એરિયામાં ટાર્ગેટ પ્રોગ્રામ ને ડેવલોપ કરવા.
• અર્બન અને રૂરલ સર્વિસીસ વચ્ચેના અંતર ને પૂરવા માટે રિસોર્સની ફાળવણી કરવી.
• જુદી જુદી કમ્યુનિટી ની યુનિક નીડને પહોંચી વળવા માટે સ્પેશિયલ ઇનીસીયેટીવ્સ નુ ઇનવોલ્વમેન્ટ કરવું.

11) ફેસીલીટેટ મેન્ટલ હેલ્થ સપોર્ટ:

• ઓબ્જેકટીવ
  ફેમિલીસમાં જોવા મળતી મેન્ટલ હેલ્થ ઇસ્યુસ નું અસેસમેન્ટ કરવું તથા મેન્ટલ વેલ્બીંગ ને પ્રમોટ કરવું. એક્શન
• મેન્ટલ હેલ્થ કાઉન્સેલિંગ તથા સાયકોલોજીકલ સપોર્ટ પ્રોવાઇડ કરવો.
• કોમ્યુનિટીમાં જોવા મળતા મેન્ટલ હેલ્થ ઇસ્યુસ વિશે કમ્યુનિટીના મેમ્બર્સ માં અવેરનેસ લાવવી અને મેન્ટલ હેલ્થ રીલેટેડ સિગ્મા ને દૂર કરવું.
• સ્ટ્રેસ ના મેનેજમેન્ટ માટે તથા ઇમોશનલ સપોર્ટ માટે પ્રોગ્રામ્સ નું ઇમ્પલિમેન્ટેશન કરવું.

12) પ્રમોટ સેફ એન્ડ હેલ્થી એન્વાયરમેન્ટ:

• ઓબ્જેકટીવ
• લિવિંગ કન્ડિશનને સેફ કરવું તથા એન્વાયરમેન્ટલ હેલ્થને પ્રમોટ કરવું. એક્શન
• સ્વચ્છ પાણી,હાઇજીન અને સેફ હાઉસિંગ એનસ્યોર કરવા માટે પબ્લિક હેલ્થ ઇનીસિએટીવ્સ નુ ઇમ્પલીમેન્ટેશન કરવુ.
• કોમ્યુનિટી પ્રોગ્રામ દ્વારા એન્વાયરમેન્ટલ સ્ટેબિલિટી ને પ્રમોટ કરવું . આમ, ફેમિલી વેલ્ફેર પોલિસીસ એ હેલ્થ, એજ્યુકેશન ,ઇકોનોમિક્સ સ્ટેબિલિટી ,અને સોશિયલ સપોર્ટ પર ફોકસ વિવિધ ઓબ્જેકટીવ દ્વારા ફેમિલીસ ની ઓવરઓલ વેલ્બિંગ માં ઇમ્પ્રુવમેન્ટ કરવાનો છે.

Q.5 Write Definition (ANY SIX) વ્યાખ્યા આપો. (કોઇપણ છ) 6 × 2=12

a. Fertility – ફર્ટીલીટી

જ્યારે women ની ચિલ્ડ્રન ને કન્સીવ કરવા માટેની તથા તેને બિયરિંગ કરવા માટેની એબિલિટી હોય તો તેને ફર્ટિલિટી કહેવામાં આવે છે. ફર્ટીલિટી એટલે ઓફસ્પ્રિંગ ને પ્રોડ્યુસ કરવા માટેની નેચરલ કેપેસિટી ને ફર્ટિલિટી કહેવામાં આવે છે.

b. School Health Services – સ્કુલ હેલ્થ સર્વીસીસ

સ્કૂલ હેલ્થ સર્વિસીસ: સ્કૂલ હેલ્થ સર્વિસીસ એટલે કે સ્કૂલ ચિલ્ડ્રન ઓર પ્યુપીલ ,ટીચર્સ એન્ડ અધર પર્સન ને નીડ બેઝ્ડ કોમ્પ્રાહેંસીવ હેલ્થ સર્વિસીસ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે જેથી તેઓની હેલ્થ પ્રમોટ કરી શકાય તથા ડિસીઝ ને પ્રિવેન્ટ અને કંટ્રોલ કરી શકાય અને તેઓની હેલ્થને મેન્ટેન કરી શકાય.

c. Demography – ડેમોગ્રાફી

ડેમોસ મિન્સ પીપલ
ગ્રાફીન મિન્સ ધ રેકોર્ડ.

ડેમોગ્રાફિ
હ્યુમન પોપ્યુલેશન અને તેના એલિમેન્ટ્સ એટલે કે સાઇઝ, કમ્પોઝિશન તથા ડિસ્ટ્રીબ્યુશન ની સાયન્ટિફિક સ્ટડી ને ડેમોગ્રાફી કહેવામાં આવે છે. ડેમોગ્રાફી એટલે પોપ્યુલેશન ની સાયન્ટિફિક રીતે સ્ટડી કરવી.

કોન્સેપ્ટ ઓફ ડેમોગ્રાફી

ડેમોગ્રાફી એ એક એવી સાયન્સ ની બ્રાન્ચ છે જે હ્યુમન પોપ્યુલેશન વિશે સ્ટડી કરી છે તે માત્ર ત્રણ એલિમેન્ટ્સ પર સ્પેશિયલ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.

• 1) પોપ્યુલેશન ની સાઇઝમાં કોઇપણ ચેન્જીસ થાય તો એટલે કે સાઇઝ એ ઇન્ક્રીઝ અથવા ડીક્રીઝ થાય .
• 2) પોપ્યુલેશન નું સ્ટ્રક્ચર( બેઝીક ઓફ એજ એન્ડ સાઇઝ).
• 3) રાજ્ય અથવા પ્રદેશ ના આધારે જીયોગ્રાફિકલ ડિસ્ટ્રીબ્યુશન.

d. TFR- ટીએફઆર

TFR( ટોટલ ફર્ટિલિટી રેટ)

વુમનમાં દરેક એજ ગ્રુપમાં જે રેટ થી ચાઇલ્ડ નો જન્મ થાય છે તે જ વુમનના તેના ટોટલ રીપ્રોડક્ટિવ યર મા કેટલા ચાઇલ્ડને જન્મ આપી શકે છે તેની સરેરાશ સંખ્યા ને ટોટલ ફર્ટીલીટી રેટ(TFR) કહેવામાં આવે છે.

Total fertility rate (TFR):=

         45 - 49
    5× Σ       ( ASFR)
         15 - 19
    ---------------------
         1000

(ASFR = Age specific fertility rate)

e.Health – હેલ્થ

1948 માં W.H.0 (વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશન) એ હેલ્થ ની ડેફિનેશન આપેલ છે, જે નીચે પ્રમાણે છે.
” હેલ્થ એટલે એવી સ્થિતિ કે જેમાં વ્યક્તિ શારીરિક માનસિક સામાજિક અને આધ્યાત્મિક રીતે તંદુરસ્ત હોય અને તેને કોઈપણ જાત નો રોગ કે ખોડ-ખાંપણ ન હોય તેને હેલ્થ કહે છે “
As per WHO
“Health is a state or complete physical, mental, social and spiritual well being and not merely an absence of disease or infirmity.”

f. GOBIFFF – ગોબીફ

GOBIFFF (GOBIFFF) એ ઇન્ડિયન ગવર્નમેન્ટ દ્વારા અમલમાં લાવવામાં આવેલી ચાઇલ્ડ હેલ્થ સુધારણાની યોજનાઓનું સંક્ષિપ્ત રૂપ છે, જેને મુખ્યત્વે ચાઇલ્ડ ના હેલ્થ અને સર્વાંગી વિકાસ માટે રચવામાં આવી છે. આ GOBIFFF શબ્દમાં , ‘G’ : Growth monitoring (ગ્રોથ મોનિટરિંગ) એટલે કે બાળકના વિકાસની નોધપોથી, ‘O’ : Oral rehydration therapy (ઓરલ રિહાઈડ્રેશન થેરાપી),
‘B’ : Breastfeeding (બ્રેસ્ટફીડિંગ),
‘I’ : Immunization (ઇમ્યુનાઇઝેશન),
‘F’ : Female education (ફીમેલ એજ્યુકેશન),
બીજું ‘F’ : Family planning (ફેમિલી પ્લાનિંગ) અને
છેલ્લું ‘F’ : Food supplementation (ફૂડ સપ્લિમેન્ટેશન) દર્શાવવામાં આવે છે. GOBIFFFનું મુખ્ય ઉદ્દેશ ચાઇલ્ડ મોર્ટાલીટીરેટ ઘટાડવો, ન્યુટ્રીશન માં સુધારો લાવવો અને મધર તથા ચાઇલ્ડ હેલ્થ માં સુધારણો કરવાનું છે.

g. I.M.N.C.I આઇ.એમ.એન.સી.આઇ

I.M.N.C.I (IMNCI) એટલે Integrated Management of Neonatal and Childhood Illness (ઇન્ટિગ્રેટેડ મેનેજમેન્ટ ઓફ નીઓનેટલ એન્ડ ચાઈલ્ડહૂડ ઇલ્નેસ), જે વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશન (WHO) અને યુનિસેફ (UNICEF) દ્વારા તૈયાર કરાયેલ એક હોલિસ્ટિક ઍપ્રોચ છે, જે ન્યુબોર્ન અને ચિલ્ડ્રન માં સામાન્ય અને ગંભીર બીમારીઓના ઝડપી ડાયગ્નોસીસ અને યોગ્ય ટ્રીટમેન્ટ માટે ઉપયોગી છે. IMNCIમાં ન્યુબોર્ન કેર, ડાયરીયા, પ્ન્યુમોનિયા, મલેરિયા, અંડરન્યુટ્રિશન અને મીઝલ્સ જેવી બીમારીઓની ઓળખ અને મેનેજમેન્ટના માર્ગદર્શક પ્રોટોકોલનો સમાવેશ થાય છે. તેની ખાસિયત એ છે કે આ ઍપ્રોચ સિવિલ સોસાયટી, પેરામેડિકલ વર્કર અને હેલ્થકેર વર્કર દ્વારા village-level પર પણ લાગુ કરી શકાય છે જેથી ચાઇલ્ડ ના હેલ્થમા વધુ સુધારો શક્ય બને.

h. I.M.R. – આઇ.એમ.આર

IMR- આઈ.એમ.આર(ઇનફન્ટ મોલાલીટી રેટ)

એક હજાર ની વસ્તીએ તેજ યરમાં આપેલા પોપ્યુલેશનમાં ટોટલ લાઇવ બર્થ બાળકોની સંખ્યામાંથી 1 year ની એજ ની અંદર મૃત્યુ પામતા બાળકોની સંખ્યાને ઇન્ફન્ટ મોર્ટાલિટી રેટ( IMR ) કહેવામાં આવે છે.

IMR =

Number of deaths of children less
than one year of age in a year
_ x 1000
Number of live births in the same year

Q.6 A. Fill in the blanks, ખાલી જગ્યાઓ પૂરો. 05

1.Balam Sukham Mission’s three layers services are as …… , …… And ……
બલમ સુખમ મીશન ની સેવાઓનાં ત્રણ સ્તરો ……. , …… અને …… છે. Village Child Nutrition Centers (VCNC), Child Malnutrition Treatment Centers (CMTC), and Nutrition Rehabilitation Centers (NRC).

2.N.S.V. stands for …… એન.એસ.વી. એટલે …… Non-Scalpel Vasectomy(નન-સ્કેલ્પલ વેસેકટોમિ)

3.R.N.T.C.P stands for …… આર.એન.ટી.સી.પી એટલે …… Revised National Tuberculosis Control Programme (રીવાઇઝ્ડ નેશનલ ટ્યુબરક્યુલોસિસ કન્ટ્રોલ પ્રોગ્રામ)

B. State whether following statements are True or False નીચેના વિધાનો ખરા છે કે ખોટા તે લખો. 05

1.AIDS is a contagious disease.- એઇડસ એ સ્પર્શથી ફેલાતો રોગ છે. False – ખોટું છે. વિગતવાર સ્પષ્ટતા: AIDS (Acquired Immuno Deficiency Syndrome) is not spread by casual contact or touch. It is a communicable disease but spreads only through specific modes like unprotected sex, sharing infected needles, and from mother to child.

2 Head of municipal corporation’s health department is medical officer of health.
મેડીકલ ઓફીસર ઓફ હેલ્થ એ મ્યુનીસીપલ કોર્પોરશનના હેલ્થ વિભાગનાં વડા છે. True – ખરુ છે.
વિગતવાર સ્પષ્ટતા: In urban areas, the Medical Officer of Health (MOH) is the senior official responsible for public health services under the municipal corporation.

3.USHA stands for Urban Social Health Activist. USHA એટલે અર્બન સોસીયલ હેલ્થ એકટીવીસ્ટ. True – ખરુ છે. વિગતવાર સ્પષ્ટતા: Urban Social Health Activist (અર્બન સોસીયલ હેલ્થ એક્ટીવિસ્ટ)

4.There is one Female Health Supervisor for 50,000 populations. 50,000 ની વસ્તી માટે એક ફીમેલ હેલ્થ સુપરવાઇઝર હોય છે. False – ખોટું છે. વિગતવાર સ્પષ્ટતા:
ફીમેલ હેલ્થ સુપરવાઇઝર (Female Health Supervisor) એટલે કે Lady Health Visitor (LHV) સામાન્ય રીતે 30,000 ગ્રામ્ય વસ્તી માટે એક રાખવામાં આવે છે.

5.Mosquitoes responsible for dengue bites at night. ડેન્ગ્યુ માટે જવાબદાર મચ્છરો રાત્રે કરડે છે. False – ખોટું છે.
વિગતવાર સ્પષ્ટતા: Dengue is transmitted by Aedes aegypti mosquitoes which bite during the daytime, especially early morning and late afternoon.

C . Match the following, નીચેના જોડકા જોડો. 05

A B

a. P.H.C. પી.એચ.સી. i. Helps for blindness અંધજનો માટે મદદ

b. DANIDA ડી.એ.એન.આઇ.ડી.એ. ii. F.R.U. Center ફે.આર.યુ. સેન્ટર

c. Oral Polio Vaccine-2 iii. 14 Weeks 14 અઠવાડીયા
ઓરલ પોલીયો રસી-2

d. Measles Vaccine ઓરીની રસી iv. Covers 30,000 population ૩૦,૦૦૦ની વસ્તી આવરી લે છે.

e. C.H.C. સી.એચ.સી v. 9 months 9 મહીના

vi. 10 weeks 10 અઠવાડીયા

C.Correct answer

A	B	Correct Match
a. P.H.C. (પી.એચ.સી.)	iv. Covers 30,000 population (૩૦,૦૦૦ની વસ્તી)	a → iv
b. DANIDA (ડી.એ.એન.આઇ.ડી.એ.)	i. Helps for blindness (અંધજનો માટે મદદ)	b → i
c. Oral Polio Vaccine-2 (ઓરલ પોલીયો રસી-2)	vi. 10 weeks (10 અઠવાડિયા)	c → vi
d. Measles Vaccine (ઓરીની રસી)	v. 9 months (9 મહિના)	d → v
e. C.H.C. (સી.એચ.સી.)	ii. F.R.U. Center (એફ.આર.યુ. સેન્ટર)	e → ii

Final Answers:

a → iv
b → i
c → vi
d → v
e → ii