COMMUNITY HEALTH NURSING-2 (PAPER SOLUTION GNM 3RD YEAR) 10/10/2023(Done)-uplaod-09

Q-1

a. Draw the health organization chart at state level. – રાજય સ્તરનો આરોગ્ય સંસ્થાનો ચાર્ટ દોરો.03

સ્ટેટમાં સ્ટેટ મિનિસ્ટર ઓફ હેલ્થ(State minister of health):

સ્ટેટમાં સ્ટેટ મિનિસ્ટર ઓફ હેલ્થ તે હેલ્થ એન્ડ ફેમિલી વેલફેર ડિપાર્ટમેન્ટના હેડ હોય છે અને હેલ્થ સેક્રેટરી અને કમિશનર ઓફ હેલ્થ અને જુદા જુદા ડાયરેક્ટર તેના અંડર માં કામ કરતા હોય છે તેનું પોતાનું એક પોલિટિકલ વિઝન હોય છે અને તે મુજબ હેલ્થ સેક્રેટરી તેમજ બહોળા પ્રમાણમાં આવેલો એડમિનિસ્ટ્રેટિવ સ્ટાફ તે મુજબ કામ કરતો હોય છે

સ્ટેટ હેલ્થ ડાયરેક્ટર(State Health Directorate)

સ્ટેટ લેવલના હેલ્થ એન્ડ ફેમિલી વેલ્ફેર ડિપાર્ટમેન્ટની આ એક ટેકનિકલ વિંગ છે કે જેમાં હેલ્થ એન્ડ ફેમિલી વેલ્ફેરના ડાયરેક્ટર તેના હેડ હોય છે જેના અંડરમાં પબ્લિક હેલ્થ અને હેલ્થ એન્ડ ફેમિલી વેલ્ફેર સર્વિસીસ તેમજ ફેમિલી પ્લાનિંગ સર્વિસિસ વગેરેની કામગીરી આવતી હોય છે તેને મદદ કરવા માટે ડેપ્યુટી ડાયરેક્ટર પણ હોય છે અને ગુજરાત જેવા સ્ટેટમાં આગળ રિઝ્યુનલ ડેપ્યુટી ડાયરેક્ટર પણ હોય છે જૂનું મુખ્ય કામ તેના માટે ફેમિલી પ્લાનિંગ સર્વિસીસ માટે અને હેલ્થ એજ્યુકેશન માટે હોય છે
એટ સ્ટેટ લેવલ(At state level)
⬇️
સ્ટેટ મિનિસ્ટ્રી ઓફ હેલ્થ (State ministry of health ) ⬇️ હેડેડ બાય(Headed by)
મિનિસ્ટર ઓફ હેલ્થ એન્ડ ફેમિલી વેલફેર (Minister of health and family welfare)
⬇️
ડેપ્યુટી મિનિસ્ટર ઓફ હેલ્થ એન્ડ ફેમીલી વેલફેર(Deputy minister of health and Family welfare) ⬇️
હેલ્થ સિક્રેટરી(Health Secretary)
⬇️
ડેપ્યુટી સેક્રેટરી(Deputy secretary)
⬇️ લાર્જ એડમિનિસ્ટ્રેટિવ સ્ટાફ(Laege Administarative Staff)

➡️ સ્ટેટ હેલ્થ ડાયરેક્ટર(State health Director)
⬇️
હેડેડ બાય(headed by)
⬇️
ડાયરેક્ટર ઓફ હેલ્થ એન્ડ ફેમેલી વેલ્ફેર(Directore of health and family welfare)
⬇️
ડેપ્યુટી ડાયરેક્ટર(Deputy Director)
⬇️
આસિસ્ટન્ટ ડાયરેક્ટર ઓફ હેલ્થ(Aasistant Director of health)
⬇️

• રિજનલ એક્ટિવિટીઝ ફંક્શનલએક્ટિવિટી(Functional Activities)
  (Regional Activities) એમસીએચ(MCH)
  ન્યુટ્રીશન(Nutrition)
  ટીબી(Tb)
  ફેમિલી પ્લાનિંગ(Family planning)
  લેપ્રસી(Leprosy)
  હેલ્થ એજ્યુકેશન(Health Education)

b. Explain the levels of health care system. – હેલ્થકેર સિસ્ટમ ના સ્તરો સમજાવો.04

હેલ્થ કેર સિસ્ટમ એ સ્ટેપ-વાઇઝ Overview છે, જે પેશન્ટને તેની હેલ્થ રિલેટેડ જરૂરિયાત અનુસાર સેવા આપે છે. આ સિસ્ટમના મુખ્યત્વે ત્રણ લેવલ છે — Primary Health Care, Secondary Health Care, અને Tertiary Health Care. દરેક લેવલનું કાર્ય અને મહત્વ અલગ છે, અને દરેક સ્તરે પેશન્ટને સ્પેસિફિક મેડિકલ કેર આપવામાં આવે છે.

1.Primary Health Care (પ્રાઈમરી હેલ્થ કેર):

પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર એ હેલ્થ કેર સિસ્ટમનો પ્રથમ અને પેશન્ટના માટે સૌથી નજીકનો કોન્ટેક્ટ પોઇન્ટ છે. અહીં પેશન્ટને બેઝિક હેલ્થ સર્વિસીસ આપવામાં આવે છે.

મેઇન ફીચર્સ( Main Features):

• આ લેવલે પેશન્ટને ફર્સ્ટ કોન્ટેક્ટ કેર (first contact care) મળે છે.
• સામાન્ય Illnesses જેમ કે ફીવર (fever), કફ (cough), કોલ્ડ (cold), હેડેક (headache), સ્કિન ઇન્ફેક્શન (skin infection), હાયપરટેન્શન (hypertension), અને ડાયાબિટીસ (diabetes) જેવી કન્ડીશન્સનું મેનેજમેન્ટ.
• સર્વિસીસમાં હેલ્થ એડ્યુકેશન (health education), ઇમ્યુનાઈઝેશન (immunization), એન્ટીનેટલ કેર (antenatal care), ન્યુટ્રિશન કાઉન્સેલિંગ (nutrition counseling), અને ફેમિલી પ્લાનિંગ (family planning) નો સમાવેશ થાય છે.
• જો પેશન્ટની કન્ડીશન કોમ્પ્લેક્સ હોય તો તેને રેફરલ (referral) દ્વારા આગળના લેવલ પર મોકલવામાં આવે છે.

હેલ્થ કેર ઇન્સ્ટિટ્યુશન્સ( Health care institution):

• Sub Centre (સબ સેન્ટર)
• Primary Health Centre – PHC (પ્રાઈમરી હેલ્થ સેન્ટર)

હેલ્થ વર્કફોર્સ( Health Workforce):

ANM (ANM)

MPHW (MPHW)

Village Health Workers (વિલેજ હેલ્થ વર્કર્સ)

2.Secondary Health Care (સેકન્ડરી હેલ્થ કેર):

સેકન્ડરી હેલ્થ કેર એ એવું લેવલ છે જ્યાં પેશન્ટને સ્પેશિયાલિસ્ટ ડોક્ટર્સ દ્વારા એડવાન્સ્ડ કેર આપવામાં આવે છે. આ લેવલ પર પેશન્ટ સામાન્ય રીતે પ્રાઇમરી લેવલ પરથી રીફર થયેલો હોય છે.

મેઇન ફીચર્સ(Main Features):

• સ્પેશિયાલિસ્ટ કન્સલ્ટેશન (specialist consultation) અને હૉસ્પિટલ બેઝ્ડ કેર.
• સર્વિસીસમાં પીડિયાટ્રિક (paediatric), ઓર્થોપેડિક (orthopedic), ગાયનેકોલોજી (gynecology), ઓફ્થલ્મોલોજી (ophthalmology), જનરલ સર્જરી (general surgery), અને લેબોરેટરી ટેસ્ટિંગ (laboratory testing) સમાવેશ થાય છે.
• પેશન્ટ માટે હોસ્પિટલાઇઝેશન (hospitalization), ઇમર્જન્સી કેર (emergency care), અને ડાયગ્નોસ્ટિક સર્વિસીસ ઉપલબ્ધ હોય છે.
• આ લેવલ પર કમ્પ્લિકેટેડ કેસીસને સ્ટેબલાઈઝ કરીને ટર્શિયરી કેર તરફ મોકલવામાં આવે છે.

હેલ્થ કેર ઇન્સ્ટિટ્યુશન્સ (Health care institution):

Community Health Centre – CHC (કમ્યુનિટી હેલ્થ સેન્ટર)

Sub District Hospital (સબ ડિસ્ટ્રિક્ટ હોસ્પિટલ)

District Hospital (ડિસ્ટ્રિક્ટ હોસ્પિટલ)

3.Tertiary Health Care (ટર્શિયરી હેલ્થ કેર):

ટર્શિયરી હેલ્થ કેર એ હેલ્થ કેર સિસ્ટમનો સૌથી હાઇ લેવલ છે. અહીં પેશન્ટને સુપર-સ્પેશિયાલિસ્ટ કેર, અદ્યતન ટેક્નોલોજી, અને મલ્ટિ-ડિસિપ્લિનરી મેડિકલ મેનેજમેન્ટ પ્રાપ્ત થાય છે.

મેઇન ફીચર્સ(Main Features):

• સુપર-સ્પેશિયાલિસ્ટ ટ્રીટમેન્ટ જેવી કે ન્યૂરોલોજી (neurology), કાર્ડિયોથોરેસિક સર્જરી (cardiothoracic surgery), ઓન્કોલોજી (oncology), નેફ્રોલોજી (nephrology), અને ગેસ્ટ્રોએન્ટેરોલોજી (gastroenterology).
• અદ્યતન ઇન્વેસ્ટિગેશન્સ જેમ કે MRI (MRI), CT Scan (CT scan), PET Scan (PET scan), એન્ડોસ્કોપી (endoscopy), અને બાયોપ્સી (biopsy) વગેરે ઉપલબ્ધ હોય છે.
• ક્રિટિકલ કેર યુનિટ્સ જેવી કે ICU (ICU), NICU (NICU), CCU (CCU) – જ્યાં વેન્ટિલેટરી સપોર્ટ (ventilatory support) અને મોનિટરિંગ આપવામાં આવે છે.
• ઓર્ગન ટ્રાન્સપ્લાન્ટ (organ transplant), કેન્સર થેરાપી (cancer therapy), લેપ્રોસ્કોપિક સર્જરી (laparoscopic surgery) જેવી એડવાન્સ મેડિકલ ટેક્નોલોજીનો ઉપયોગ થાય છે.

હેલ્થ કેર ઇન્સ્ટિટ્યુશન્સ (Health care institution):

Medical Colleges and Teaching Hospitals (મેડિકલ કોલેજ અને ટિચિંગ હોસ્પિટલ)

Super Specialty Hospitals (સુપર સ્પેશિયાલિટી હોસ્પિટલ)

Referral System (રેફરલ સિસ્ટમ):

Referral system એ હેલ્થ કેર સિસ્ટમની મજબૂત કડી છે. આ સિસ્ટમ દ્વારા પેશન્ટને તેની નેચર ઓફ ઇલનેસ પ્રમાણે હાયર લેવલ ઓફ કેર તરફ મોકલવામાં આવે છે. આ Three-tier structure પેશન્ટના સમયસર અને યોગ્ય ટ્રીટમેન્ટ માટે ખુબ મહત્વપૂર્ણ છે.

Levels of Health Care System એ એક મેડિકલ સ્ટ્રક્ચર છે જે પેશન્ટને તેના હેલ્થ સ્ટેટસ પ્રમાણે યોગ્ય સ્તરે કેર આપે છે. દરેક લેવલ પર વિશિષ્ટ પ્રકારની હેલ્થ કેર સર્વિસિસ ઉપલબ્ધ હોય છે અને રિફરલ સિસ્ટમથી બધાં લેવલ્સ પર કનેક્ટિવિટી જળવાઈ રહે છે.

આ ત્રણે લેવલ્સના માળખાં દ્વારા હેલ્થ કેર સિસ્ટમ પેશન્ટને યોગ્ય સમયે યોગ્ય લેવલ પર ટ્રીટમેન્ટ પૂરી પાડે છે, જે આરોગ્યક્ષેત્રની ઇફેક્ટીવ કામગીરી માટે ઇમ્પોર્ટન્ટ છે.

c. Write down role of Nurse in health care services. હેલ્થ કેર સેવાઓમાં નર્સની ભૂમિકા લખો. 05

Role of Nurse (નર્સ) in Health Care Services (હેલ્થ કેર સર્વિસેસ):

1.Patient Assessment (પેશન્ટ અસેસ્મેન્ટ):

નર્સ પેશન્ટની કન્ડિશન નું પ્રાઇમરી ઇવાલ્યુએશન કરે છે જેમા પેશન્ટના વાઇટલ સાઇન્‍સ (Vital Signs) – જેમ કે બ્લડ પ્રેશર (Blood Pressure), પલ્સ (Pulse), રેસ્પિરેટ્રી રેટ (Respiratory Rate), અને ટેમ્પરેચર (Temperature) લેવાય છે. ઉપરાંત, પેશન્ટના લક્ષણો, મેડિકલ હિસ્ટ્રી (Medical History), અને ફિઝિકલ એક્ઝામિનેશન (Physical Examination) દ્વારા અસેસ્મેન્ટ કરવામાં આવે છે.

2.Direct Patient Care (ડાયરેક્ટ પેશન્ટ કેર):

નર્સ પેશન્ટને ડાયરેક્ટ કેર પૂરી પાડે છે જેમા પેશન્ટને બેડરેસ્ટ, પોઝીશનિંગ, હાઈજિન જાળવવી, ફીડિંગ, એમ્બ્યુલેશન (Ambulation) વગેરે ઇન્વોલ્વ હોય છે. ખાસ કરીને એટેન્ડન્ટની ગેરહાજરીમાં નર્સ પેશન્ટની તમામ જરૂરિયાતોનું ધ્યાન રાખે છે.

3.Medication Administration (મેડીકેશન એડમિનિસ્ટ્રેશન):

નર્સ મેડીકેશન નો પ્રોપર ડોઝ (Dose), રૂટ (Route) અને ટાઇમ પર આપે છે. દવાઓમાં ઓરલ (Oral), ઇન્ટ્રાવિનસ (Intravenous), ઇનટ્રામસ્ક્યુલર (Intramuscular), સબક્યુટેનિયસ (Subcutaneous) વગેરે રૂટ ઇનવોલ્વ હોય છે. નર્સ એડમિનિસ્ટર કરતી વખતે થ્રી ચેક્સ એન્ડ ફાઇવ રાઇટ્સ (Three Checks and Five Rights) ફોલો કરે છે.

4.Infection Control (ઇન્ફેક્શન કન્ટ્રોલ):

નર્સ હેલ્થ કેર સેટિંગમાં ઇન્ફેક્શનના ફેલાવાને અટકાવવા માટે એસેપ્ટિક ટેકનિક (Aseptic Technique), હેન્ડ હાયજિન (Hand Hygiene), પર્સનલ પ્રોટેક્શન એક્વિપમેન્ટ (Personal Protection Equipment) અને સ્ટરીલાઇઝેશન (Sterilization)ની મેથડ ને અનુસરે છે.

5.Patient Education (પેશન્ટ એજ્યુકેશન):

નર્સ પેશન્ટ અને તેના ફેમેલી મેમ્બર્સ ને ડીસીઝ, ટ્રીટમેન્ટ, મેડીકેશનના સાઇડ ઇફેક્ટ્સ (Side Effects), ડાયટ (Diet), અને સેલ્ફ કેર (Self-Care) વિશે ડીટેઇલ ઇન્ફોર્મેશન આપે છે જેથી પેશન્ટ પોતાનું હેલ્થ મેનેજમેન્ટ યોગ્ય રીતે કરી શકે.

6.Emotional and Psychological Support (ઇમોશનલ એન્ડ સાયકોલોજીકલ સપોર્ટ):

નર્સ પેશન્ટ સાથે હ્રદયથી જોડાણ ઉભું કરે છે અને પેશન્ટને માનસિક સ્તરે મજબૂત બનાવે છે. પેશન્ટ જો ડિપ્રેશન (Depression), એન્ઝાયટી (Anxiety) અથવા સ્ટ્રેસ અનુભવે છે તો નર્સ તેમને કાઉન્સેલિંગ (Counseling) અને એમ્પેથી (Empathy) સાથે સપોર્ટ આપે છે.

7.Care Planning and Implementation (કેર પ્લાનિંગ એન્ડ ઇમ્પ્લીમેન્ટેશન):

નર્સ પેશન્ટ માટે કસ્ટમાઇઝ્ડ કેર પ્લાન (Care Plan) તૈયાર કરે છે અને તેને ઇમ્પ્લિમેન્ટ કરે છે. નર્સ પેશન્ટના પ્રોગ્રેસ અનુસાર કેર પ્લાનને મૉડિફાય પણ કરે છે. આ પ્રક્રિયામાં નર્સ નર્સિંગ પ્રોસેસ (Nursing Process) – એસેસ્મેન્ટ, ડાયગ્નોસિસ, પ્લાનિંગ, ઇમ્પ્લીમેન્ટેશન અને ઇવેલ્યુએશન ફોલો કરે છે.

8.Collaboration with Health Team (કોલાબોરેશન વિથ હેલ્થ ટિમ):

નર્સ ડોક્ટર (Doctor), ફિઝિયોથેરાપિસ્ટ (Physiotherapist), ન્યુટ્રિશનિસ્ટ (Nutritionist), લેબ ટેક્નિશિયન (Lab Technician) અને અન્ય હેલ્થ કેર પ્રોફેશનલ્સ સાથે કોઓર્ડીનેશન દ્વારા પેશન્ટને હોલિસ્ટિક કેર (Holistic Care) આપે છે.

9.Documentation and Reporting (ડોક્યુમેન્ટેશન એન્ડ રિપોર્ટિંગ):

નર્સ પેશન્ટના તમામ નર્સિંગ ઓબ્ઝર્વેશન્સ (Nursing Observations), મેડીકેશન રેકોર્ડ (Medication Record), અને રિસ્પોન્સ ટૂ ટ્રીટમેન્ટ (Response to Treatment) ના ડેટા નર્સિંગ ચાર્ટ્સમાં એન્ટ્રી કરે છે. યોગ્ય ડોક્યુમેન્ટેશન દ્વારા પેશન્ટના ટ્રિટમેન્ટમાં કન્ટિન્યુટી (Continuity) જળવાઈ રહે છે.

10.Health Promotion and Disease Prevention (હેલ્થ પ્રોમોશન એન્ડ ડિસિઝ પ્રિવેન્શન):

નર્સ હેલ્થ એજ્યુકેશન (Health Education), ઇમ્યુનાઇઝેશન (Immunization), અને અર્લી ડિટેક્શન (Early Detection) મારફતે ડીસીઝ નું ટ્રીટમેન્ટ કરે છે. નર્સ કોમ્યુનિટી હેલ્થ સર્વિસીસ (Community Health Services) દ્વારા પબ્લિક હેલ્થને મજબૂત બનાવે છે.

નર્સ એ હેલ્થ કેર સર્વિસીસનો અગત્યનો પિલર છે. તે માત્ર પેશન્ટની ફીઝીકલ કેર પૂરતી લીમીટેડ નથી, પરંતુ પેશન્ટના સાઇકલોજીકલ, ઇમોશનલ અને સોશ્યલ વેલબીંગ માટે પણ સક્રિય છે. એક સ્કિલ્ડ અને ડેડિકેટેડ નર્સ હેલ્થ કેર સિસ્ટમનું જીવનરક્ત છે.

OR

a. List out the national health programs in India.- ભારતના નેશનલ હેલ્થ પ્રોગ્રામોના નામનું લિસ્ટ બનાવો.03

નીચે ભારતના તમામ મુખ્ય National Health Programs (નેશનલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ્સ) ની સંપૂર્ણ યાદી આપેલી છે. દરેક પ્રોગ્રામ ભારત સરકાર દ્વારા જાહેર આરોગ્ય સુવિધાઓ, રોગ નિવારણ, પેશન્ટ મેનેજમેન્ટ અને મેડિકલ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર સુધારવા માટે રચાયેલ છે.

1.National Health Mission (NHM) – નેશનલ હેલ્થ મિશન

2.National Rural Health Mission (NRHM) – નેશનલ રૂરલ હેલ્થ મિશન

3.National Urban Health Mission (NUHM) – નેશનલ અર્બન હેલ્થ મિશન

4.Reproductive, Maternal, Newborn, Child and Adolescent Health (RMNCH+A) – રીપ્રોડક્ટિવ, મેટર્નલ, ન્યુબોર્ન, ચાઇલ્ડ એન્ડ એડોલેસન્ટ હેલ્થ

5.Ayushman Bharat – Pradhan Mantri Jan Arogya Yojana (PM-JAY) – આયુષ્માન ભારત – પ્રધાનમંત્રી જન આરોગ્ય યોજના

6.Universal Immunization Programme (UIP) – યુનિવર્સલ ઇમ્યુનાઇઝેશન પ્રોગ્રામ

7.Revised National Tuberculosis Control Programme (RNTCP) – રીવાઇઝ્ડ નેશનલ ટ્યુબર્ક્યુલોસિસ કન્ટ્રોલ પ્રોગ્રામ

8.National Tuberculosis Elimination Programme (NTEP) – નેશનલ ટ્યુબર્ક્યુલોસિસ એલિમિનેશન પ્રોગ્રામ

9.National Leprosy Eradication Programme (NLEP) – નેશનલ લેપ્રસી એરાડિકેશન પ્રોગ્રામ

10.National Vector Borne Disease Control Programme (NVBDCP) – નેશનલ વેક્ટર બોર્ન ડિસીઝ કન્ટ્રોલ પ્રોગ્રામ

11.National AIDS Control Programme (NACP) – નેશનલ એઇડ્સ કન્ટ્રોલ પ્રોગ્રામ

12.National Programme for Control of Blindness and Visual Impairment (NPCBVI) – નેશનલ પ્રોગ્રામ ફોર કન્ટ્રોલ ઓફ બ્લાઈન્ડનેસ એન્ડ વિઝ્યુઅલ ઇમ્પેરમેન્ટ

13.National Programme for Prevention and Control of Cancer, Diabetes, Cardiovascular Diseases and Stroke (NPCDCS) – નેશનલ પ્રોગ્રામ ફોર પ્રિવેન્શન એન્ડ કન્ટ્રોલ ઓફ કેન્સર, ડાયાબિટીસ, કાર્ડિયોવાસ્ક્યુલર ડિસીઝીસ એન્ડ સ્ટ્રોક

14.National Mental Health Programme (NMHP) – નેશનલ મેન્ટલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ

15.National Programme for Health Care of the Elderly (NPHCE) – નેશનલ પ્રોગ્રામ ફોર હેલ્થ કેર ઓફ ધ એલ્ડરલી

16.National Tobacco Control Programme (NTCP) – નેશનલ ટોબેકો કન્ટ્રોલ પ્રોગ્રામ

17.National Programme for Prevention and Control of Deafness (NPPCD) – નેશનલ પ્રોગ્રામ ફોર પ્રિવેન્શન એન્ડ કન્ટ્રોલ ઓફ ડેફનેસ

18.National Iodine Deficiency Disorders Control Programme (NIDDCP) – નેશનલ આયોડિન ડિફિશન્સી ડિસોર્ડર્સ કન્ટ્રોલ પ્રોગ્રામ

19.National Programme for Prevention and Control of Fluorosis (NPPCF) – નેશનલ પ્રોગ્રામ ફોર પ્રિવેન્શન એન્ડ કન્ટ્રોલ ઓફ ફ્લુઓરોસિસ

20.Integrated Disease Surveillance Programme (IDSP) – ઇન્ટિગ્રેટેડ ડિસીઝ સર્વેલન્સ પ્રોગ્રામ

21.Rashtriya Bal Swasthya Karyakram (RBSK) – રાષ્ટ્રીય બાલ સ્વાસ્થ્ય કાર્યક્રમ

22.Rashtriya Kishor Swasthya Karyakram (RKSK) – રાષ્ટ્રીય કિશોર સ્વાસ્થ્ય કાર્યક્રમ

23.Pradhan Mantri Bhartiya Janaushadhi Pariyojana (PMBJP) – પ્રધાનમંત્રી ભારતીય જન ઔષધી યોજના

24.National Organ Transplant Programme (NOTP) – નેશનલ ઓર્ગન ટ્રાન્સપ્લાન્ટ પ્રોગ્રામ

25.National Viral Hepatitis Control Programme (NVHCP) – નેશનલ વાયરલ હેપેટાઇટિસ કન્ટ્રોલ પ્રોગ્રામ

26.National Deworming Day (NDD) – નેશનલ ડીવર્મિંગ ડે

27.Pradhan Mantri Swasthya Suraksha Yojana (PMSSY) – પ્રધાનમંત્રી સ્વાસ્થ્ય સુરક્ષા યોજના

28.National Bio-Energy Mission for Health (NBEMH) – નેશનલ બાયો એનર્જી મિશન ફોર હેલ્થ

29.National Iron Plus Initiative (NIPI) – નેશનલ આયર્ન પ્લસ ઇનિશિયેટિવ

30.Rashtriya Swasthya Bima Yojana (RSBY) – રાષ્ટ્રીય સ્વાસ્થ્ય બિમા યોજના

આ તમામ National Health Programs (નેશનલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ્સ) પબ્લિક હેલ્થ સિસ્ટમના મહત્વપૂર્ણ સ્તંભ છે અને ભારતના હેલ્થ કેર ડિલિવરી મેકેનિઝમમાં ચેન્જીસ લાવવાનો પ્રયત્ન કરે છે.

b. Explain ICDS program. ICDS. – ICDS પ્રોગ્રામ સમજાવો.04

• ICDS(ઇન્ટીગ્રેટેડ ચાઇલ્ડ ડેવલપમેન્ટ સર્વિસીસ) એ ચાઇલ્ડ વેલફેર માટે એક મોસ્ટ ઇમ્પોર્ટન્ટ સર્વિસીસ છે.
• ICDS નુ લોંચ એ 2 ઓક્ટોબર 1975 ના રોજ કરવામાં આવેલું હતું. જેમાં ઓલ ઓવર કન્ટ્રીમાં 33 જેટલા પ્રોજેક્ટ હતાખ જેમાં 4 જેટલા અર્બન એરીયા, 19 જેટલા રુરલ, તથા 10 જેટલા ટ્રાઇબલ એરીયા માં પ્રોજેક્ટ નુ ઇન્વોલ્વમેન્ટ કરવામા આવેલુ હતુ.
• ICDS એ એક એવો પ્રોગ્રામ છે જેમાં 3 થી 6 વર્ષના ચિલ્ડ્રન ને આંગણવાડી દ્વારા નેચરલ જોઇફૂલ અને સિમ્યુલેટિંગ એન્વાયરમેન્ટ પ્રોવાઇડ કરીને તેનો ગ્રોથ અને ડેવલોપમેન્ટ કરવામાં આવે છે.
  ICDS એ ચાઇલ્ડને બેઝિક એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરે છે. આ સર્વિસ માં,
• સપ્લીમેન્ટરી ન્યુટ્રીશન,
• ઇમ્યુનાઇઝેશન,
• હેલ્થ ચેકઅપ,
• મેડિકલ રેફરલ સર્વિસીસ, ન્યુટ્રીશન ,
• હેલ્થ એજ્યુકેશન ફોર વુમન,
• 6 વર્ષ સુધી ચાઇલ્ડ ને નોન ફોર્મલ એજ્યુકેશન,
• તથા આ સ્કીમ માં રૂરલ, અર્બન, સ્લમ તથા ટ્રાઇબલ એરિયા ની પ્રેગનેન્ટ અને નર્સિંગ મધર્સ નુ પણ ઇન્વોલ્વમેન્ટ કરવામાં આવે છે.
• ઇન્ટીગ્રેટેડ ચાઇલ્ડ ડેવલપમેન્ટ સર્વિસીસ ( ICDS) માં પ્રિવેન્ટીવ એન્ડ ડેવલોપમેન્ટ એફ્ટ્સ લેવામાં આવે છે.

ઓબ્જેકટીવ્સ(Objectives):

1) 0-6 વર્ષ ની એજના ચિલ્ડ્રન નું ન્યુટ્રીશનલ સ્ટેટસ ઇમ્પ્રુવ કરવું.

2) ચિલ્ડ્રન નું પ્રોપરલી સાઇકોલોજીકલ, ફિઝિકલ તથા સોશિયલ ડેવલપમેન્ટ થઇ શકે.

3) ચિલ્ડ્રન નું મોર્ટાલિટી રેટ, મોરબીડિટી રેટ, માલન્યુટ્રીશન તથા સ્કૂલ ડ્રોપ આઉટ રેટ ઓછુ કરવુ.

4) ચિલ્ડ્રન ના ડેવલોપમેન્ટ માટે વર્ક કરતા જુદા જુદા ડિપાર્ટમેન્ટ સાથે ઇફેક્ટીવ કોઓર્ડીનેશન કરવું.

5)યોગ્ય ન્યુટ્રીશન અને હેલ્થ એજ્યુકેશન દ્વારા મધર ની કેપેબિલિટી અને બાળક ની ન્યુટ્રીશનલ જરૂરિયાતો વધારવા માટે.

સર્વિસ પેકેજ(Ser vices package):

1) સપ્લીમેન્ટરી ન્યુટ્રીશન,
2) ન્યુટ્રિશનલ હેલ્થ એજ્યુકેશન,
3) ઇમ્યુનાઇઝેશન,
4) હેલ્થ ચેકઅપ,
5) પ્રી સ્કૂલ નોન ફોર્મલ એજ્યુકેશન,
6) રેફરલ સર્વિસીસ,

•>1) સપ્લીમેન્ટરી ન્યુટ્રીશન:

ટાર્ગેટ ગ્રુપ:

• 0-6 યર સુધીના ચાઇલ્ડ,
• પ્રેગનેન્ટ વુમન,
• લેક્ટેટીંગ વુમન,
• એક્સપેક્ટન્ટ મધર.
• સર્વિસીસ પ્રોવાઇડેડ બાય:
• આંગણવાડી વર્કર( AWW ),
• આંગણવાડી હેલ્પર.

આમાં,

• સપ્લીમેન્ટરી ફીડિંગ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.
  ગ્રોથ મોનિટરિંગ કરવામાં આવે છે.
  વિટામીન – A ડેફિશયન્સી ના પ્રોફાઇલેક્સીસ માટે વર્ક કરવામાં આવે છે.
  ન્યુટ્રીશનલ એનિમિયા ને કંટ્રોલ કરવા માટે પણ વર્ક કરવામાં આવે છે.
• પ્રેગનેટ વુમન અને ચિલ્ડ્રન ને આઇડેન્ટીફાય કરવા માટે કોમ્યુનિટી માં સર્વે કરવામાં આવે છે.
• સપ્લીમેન્ટરી ન્યુટ્રીશન એ વર્ષમાં 300 દિવસ આપવામાં આવે છે.
• ગ્રોથ મોનિટરિંગ અને ન્યુટ્રેશનલ સર્વેઇલન્સ આ બે એક્ટિવિટી પણ કરવામાં આવે છે.
• તેના માટે ગ્રોથ ચાર્ટ નું મોનિટરિંગ કરવામાં આવે છે.
• આ ગ્રોથ ચાર્ટ એ ન્યુટ્રીશનલ સ્ટેટસને ડિટેક્ટ કરવામાં હેલ્પફૂલ થાય છે. 3 વર્ષથી નીચેના ચાઇલ્ડ નુ મંથ માં એકવાર વેઇટ મેઝર કરવામાં આવે છે અને 3-6 વર્ષના ચાઇલ્ડ નુ વર્ષ દરમિયાન ચાર વખત વેઇટ તથા હાઇટ એ મેઝર કરવામાં આવે છે.
• સિવ્યર માલનરીશ ચિલ્ડ્રન ને સ્પેશિયલ કેર પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે અને વધારે સારી મેડિકલ સર્વિસીસ મેળવવા માટે રીફર કરવામાં આવે છે.

2) ન્યુટ્રિશનલ હેલ્થ એજ્યુકેશન( NHED ):

• ટાર્ગેટ ગ્રુપ
  વુમન ( 15- 45 )યર્સ. સર્વિસીસ પ્રોવાઇડેડ બાય
  આંગણવાડી વર્કર( AWW)
  ઓક્ઝિલરી નર્સ એન્ડ મીડવાઇફ ( ANM),
  મેડિકલ ઓફિસર( MO). ન્યુટ્રીશન એન્ડ હેલ્થ એજ્યુકેશન આંગણવાડી વર્કરના વર્ક માટેનું એક કી એલિમેન્ટ છે.
• ન્યુટ્રીશન એન્ડ હેલ્થ એજ્યુકેશન (NHED) મા 15 થી 45 એ જ ગ્રુપ વચ્ચેની વુમન ની કેપેસિટી ને બિલ્ડ કરવા માટે તેને આઉન હેલ્થ ડેવલોપમેન્ટ નીડ તથા ચાઇલ્ડ અને ફેમેલી કેર વિશે એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.
• તેમાં ન્યુટ્રીશન માટેનું હેલ્થ એજ્યુકેશન એ દરેક પ્રેગનેન્ટ અને લેક્ટેટીંગ મધર ને પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે અને તેમાં મોસ્ટ પ્રાયોરિટી એ નર્સિંગ એન્ડ એક્સપેક્ટન્ટ મધર ને આપવામાં આવે છે.

3) ઇમ્યુનાઇઝેશન:

• ટાર્ગેટ ગ્રુપ
  6 યર ની એજ થી નીચેના ચાઇલ્ડ,
  પ્રેગ્નન્ટ મધર,
  લેક્ટેટીંગ મધર. સર્વિસિસ પ્રોવાઇડેડ બાય
  ઓક્સિલરી નર્સ એન્ડ મીડ વાઇફ (ANM ),
  મેડિકલ ઓફિસર( MO) ઇમ્યુનાઇઝેશન એ ખાસ કરીને પ્રેગ્નેટ વુમન અને ચિલ્ડ્રન ને 6 કિલર ડિસીઝ થી પ્રિવેન્ટ કરવા માટે આપવામાં આવે છે.
• આ સિક્સ કિલર ડીઝીઝ જેમકે ડીપ્થેરીયા, પરટુસીઝ, ટીટેનસ, પોલિયો, હિપેટાઇટિસ બી( B ) તથા મિઝલ્સ નું ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે. વેક્સિન પ્રોવાઇડ કરવાથી આ મેજર ડીઝિઝના લીધે ચાઇલ્ડમાં જોવા મળતી મોરબીડીટી મોર્ટાલિટી, ડીશએબિલિટી, તથા માલન્યુટ્રીશન ને પ્રિવેન્ટ કરી શકાય છે.
  પ્રેગનેટ વુમનને TT સામેનું ઇમ્યુનાઇઝેશન એ મેટર્નલ એન્ડ નિયોનેટ મા ટીટેનસ ના રેટ ને પ્રિવેન્ટ કરે છે.

4) હેલ્થ ચેકઅપ:

• ટાર્ગેટ ગ્રુપ
• છ વર્ષથી નીચેના ચાઇલ્ડ ,
• પ્રેગ્નન્ટ વુમન ,
• લેક્ટેડિંગ વુમન. સર્વિસીસ પ્રોવાઇડેડ બાય ઓક્સિલરી નર્સ એન્ડ મીડ વાઇફ (ANM ),
• મેડિકલ ઓફિસર( MO),
• આંગણવાડી વર્કર (AWW). તેમાં છ વર્ષથી નીચેના ચાઇલ્ડ એન્ટીનેટલ મધર, પોસ્ટર મધર ને કેર પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.
• તેમાં આંગણવાડી વર્કર,PHC સ્ટાફ, દ્વારા જુદા જુદા હેલ્થ સર્વિસીસ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.
• તેમાં, રેગ્યુલર હેલ્થ ચેકઅપ,
• ઇમ્યુનાઇઝેશન,
• મેનેજમેન્ટ ઓફ માલન્યુટ્રીશન,
• ટ્રીટમેન્ટ ઓફ ડાયરીયા,
• ડિવોર્મીંગ,
• મેડિસિન ડિસ્ટ્રીબ્યુશન,
• એન્ટિનેટલ-પોસ્ટનેટલ ચેકઅપ ,
• આયર્ન એન્ડ ફોલિક એસિડ સપ્લીમેન્ટરી મેડીકેશન,
• રેસ્પીરેટ્રી ટ્રેક ઇન્ફેક્શન ની ટ્રીટ કરવા માટેની સર્વિસીસ,
• આ પ્રકારની સર્વિસ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે. તેમાં સાથે સાથે પ્રોફાઇલેક્સિસ અગેઇન્સ્ટ ડેફિશયન્સી ઓફ વિટામીન A એન્ડ એનિમિયા ની પણ સર્વિસીસ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.

5) પ્રી સ્કૂલ નોન ફોર્મલ એજ્યુકેશન:

• ટાર્ગેટ ગ્રુપ
• ત્રણ થી છ વર્ષ સુધીના ચિલ્ડ્રન. સર્વિસ પ્રોવાઇડેડ બાય
• આંગણવાડી વર્કર(AWW). નોન ફોર્મલ પ્રી-સ્કૂલ એજ્યુકેશન એ એક ઇમ્પોર્ટન્ટ કમ્પોનન્ટ છે. પ્રિ-સ્કૂલ એજ્યુકેશન(PSE) એ ઇન્ટીગ્રેટેડ ચાઇલ્ડ ડેવલોપમેન્ટ સર્વિસીસ ( ICDS ) નું બેકબોન છે.
• આંગણવાડી સેન્ટર દ્વારા આ સર્વિસીસ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.

6) રેફરલ સર્વિસીસ:

ટાર્ગેટ ગ્રુપ:

• છ વર્ષથી નીચેના ચાઇલ્ડ,પ્રેગ્નન્ટ વુમન,
• લેક્ટેટીંગ મધર સર્વિસિસ પ્રોવાઇડેડ બાય ઓક્ઝિલરી નર્સ એન્ડ મીડ વાઇફ (ANM ),
• મેડિકલ ઓફિસર( MO),
• આંગણવાડી વર્કર (AWW). જ્યારે ચિલ્ડ્રન નું હેલ્થ ચેકઅપ અને ગ્રોથ મોનિટરિંગ કરતા હોય ત્યારે સિક અને માલનરીશ ચિલ્ડ્રન અને એવા ચિલ્ડ્રન કે જેને ઇમિડીયેટ મેડિકલ અટેન્શન ની જરૂર હોય તેવા ચાઇલ્ડ આઇડેન્ટીફાય કરી પ્રાયમરી હેલ્થ સેન્ટર( PHC ) તથા સબ સેન્ટર પર રિફર કરે છે.
• આંગણવાડી વર્કર(AWW) એ ડીસએબિલિટીસ ને ડિટેક્ટ કરી તેવા ચાઇલ્ડ નું લિસ્ટ પ્રિપેર કરે છે અને તેના માટે સ્પેશિયલ રજીસ્ટર બનાવે છે અને તેવા ચાઇલ્ડ ને ફરધર ટ્રીટમેન્ટ માટે રિફર કરે છે.
• આમ,.ઇન્ટિગ્રેટેડ ચાઇલ્ડ ડેવલોપમેન્ટ સર્વિસીસ( ICDS ) એ મેટરનલ તથા ચાઇલ્ડ ના હેલ્થ ઇશ્યુસ ને અસેસ કરવા માટે , માલન્યુટ્રીશન ને રીડયુઝ કરવા માટે તથા ચાઇલ્ડ હુડ ડેવલોપમેન્ટ ને પ્રમોટ કરવા માટે એક ક્રુશિયલ રોલ પ્લે કરે છે

c. Write down state components of school health services.05
સ્કૂલ હેલ્થ સર્વિસેજના કોમ્પોનેન્ટ જણાવો 05

સ્કૂલ હેલ્થ સર્વિસના આસ્પેક્ટસ/ કમ્પોનન્ટ(પાસા):

• સ્કૂલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ મા સ્ટુડન્ટ ના હેલ્થ અને વેલ્બીંગ ને પ્રમોટ તથા મેઇન્ટેન કરવા માટે જુદા જુદા કમ્પોનન્ટ નું ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.
• આ સર્વિસીસ એ ખાતરી કરવા માટે જરૂરી છે કે વિદ્યાર્થીઓને હેલ્થકેર ના રિસોર્સિસ અને શાળાના સેટિંગ માં સપોર્ટ મળી રહે.

અહીં, સ્કૂલ હેલ્થ સર્વિસિસ ના મુખ્ય આસ્પેક્ટ આપેલા છે:

• 1) હેલ્થ અપરેઇઝલ (અસેસમેન્ટ) ઓફ સ્કુલ ચિલ્ડ્રન એન્ડ સ્કૂલ પર્સનલ.
• 2) ટ્રીટમેન્ટ એન્ડ ફોલોઅપ .
• 3) પ્રીવેન્શન ઓફ કોમ્યુનીકેબલ ડીસીઝ.
• 4) હેલ્થી સ્કુલ એન્વાયરમેન્ટ.
• 5) ન્યુટ્રીશનલ સર્વિસીસ.
• 6) ફર્સ્ટ એઇડ એન્ડ ઇમરજન્સી કેર.
• 7) મેન્ટલ હેલ્થ.
• 8) ડેન્ટલ હેલ્થ.
• 9) આઇ હેલ્થ.
• 10) હેલ્થ એજ્યુકેશન.
• 11) એજ્યુકેશન ઓફ હેન્ડીકેપ ચિલ્ડ્રન.
• 12) પ્રોપર મેન્ટેનન્સ એન્ડ યુઝ ઓફ સ્કુલ હેલ્થ રેકોર્ડ્સ.

•>1) હેલ્થ અપરેઇઝલ (અસેસમેન્ટ) ઓફ સ્કુલ ચિલ્ડ્રન એન્ડ સ્કૂલ પર્સનલ:

• હેલ્થ અપરેઇઝલ (અસેસમેન્ટ)માં માત્ર સ્ટુડન્ટ્સ જ નહીં પરંતુ તેમાં ટીચર્સ અને સ્કૂલ ના બીજા પર્સન નું પણ હેલ્થ અસેસમેન્ટ પર્ફોર્મ કરવામાં આવે છે.
• ચિલ્ડ્રન ટીચર અને અધર કુલ પર્સનલ નું પિરીયોડીકલી હેલ્થ ચેક કરાવવું.

• ચાઇલ્ડ એ જ્યારે સ્કૂલમાં એડમિટ થાય ત્યારે ફર્સ્ટ મેડિકલ એક્ઝામિનેશન કરવું અને ધેન એડમિશન ના દર ચાર વર્ષે મેડિકલ એક્ઝામિનેશન કરવું અને ત્યારબાદ સ્કૂલ ને છોડવા સમયે એક્ઝામિનેશન કરવું.

તેમાં એક્ઝામિનેશનમાં,

• ચાઇલ્ડ ની કમ્પ્લીટલી હિસ્ટ્રી કલેક્ટ કરવી,
• ફિઝિકલ એક્ઝામિનેશન કરવું.
• ચાઇલ્ડ નુ હાઇટ, વેઇટ ટીથ, સ્પીચ ,વિઝન, હિયરિંગ ટેસ્ટ કરવું.
• ચાઇલ્ડ ના લેબોરેટરી ટેસ્ટ કરવા જેમાં બ્લડ, યુરીન, તથા સ્ટૂલ એક્ઝામિનેશન કરવું.

• આ રિસ્પોન્સિલિટી એ સામાન્ય રીતે પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર ની હોય છે જે સર્વિસીસ રૂરલ એરિયામાં કેરી આઉટ કરે છે તથા તેઓ જે ચિલ્ડ્રન ને સિસ્ટમિક ઇન્ફેક્શન, સ્કીન ઇન્ફેક્શન અથવા પેડિક્યુલોસિસ થી સફર થતા હોય તેમને પણ ટ્રીટમેન્ટ પ્રોવાઇડ કરવામાં જવાબદાર હોય છે.

• સ્કૂલ હેલ્થ સર્વિસીસ માં ટીચર દ્વારા ચિલ્ડ્રન નું ડેઇલી ચેકઅપ કંડકટ કરાવવું તથા તેના માટે સ્કૂલ ટીચર્સ ને ટ્રેઇન કરવા અને જો ચાઇલ્ડ ને કોઇપણ હેલ્થ રિલેટેડ કોમ્પ્લિકેશન હોય તો તેને ઇમિડીએટલી રીફર કરવા.

જેમાં , સ્કૂલ ટીચર્સ દ્વારા નીચેના ચેન્જીસ ને ઓબ્ઝર્વ કરવામાં આવે છે:

• ડલ ફેસ,
• એની એબનોર્માલીટીસ,
• કફિંગ, સ્નિઝીંગ, ડાયરિયા.
• હેડએક, ફીવર, ઓર ચિલ્સ,
• રેડવોટરી આઇસ થવી,
• સ્લીપીનેસ,
• પેઇન ઇન બોડી,
• સ્કેબીસ,પેડીક્યુલોસિસ,
• કોલ્ડ, નોઝિયા તથા વોમિટિંગના સિમ્ટોમ્સ જોવા મળવા.

આવા કોઇપણ પ્રકાર ના સીમટોમ્સ જોવા મળે તો ચાલને ઇમિડિએટલી મેડિકલ સર્વિસ કરાવવા માટે જેલના ટીચર દ્વારા હેલ્થ કેર પર્સનલ ને ઇન્ફોર્મ કરવું.

2) ટ્રીટમેન્ટ એન્ડ ફોલોઅપ:

• જે ચિલ્ડ્રન માં કોઇપણ ડિફેક્ટ એ ફાઉન્ડ થાય તો તેને ક્યોર કરવા માટે ચિલ્ડ્રન ટ્રીટમેન્ટ તથા ફોલોઅપ વિશે એડવાઇઝ આપવી.
• કોઇ પણ પ્રકારની મેજર ઇલનેસ એ ડિટેક્ટ થાય તો પેરેન્ટ્સ ને ઇન્ફોર્મ કરવું.
• સ્કૂલ હેલ્થ નર્સ દ્વારા ચિલ્ડ્રન ને ટ્રીટમેન્ટ અને રેગ્યુલર ફોલો ઉપર પ્રોવાઇડ કરવો એન્ડ ચિલ્ડ્રન ને પ્રોપર કેર પ્રોવાઇડ કરવી
  ચાઇલ્ડ ની હેલ્થ ને મેઇન્ટેન કરવા માટે ફોલોઅપ વિઝીટ કરવી.

3) પ્રીવેન્શન ઓફ કોમ્યુનીકેબલ ડીસીઝ:

• કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ ને ટાઇમ્લી ઇમ્યુનાઇઝેશન દ્વારા કંટ્રોલ કરવામાં આવે છે. ચાઇલ્ડ માટે પ્રોપરલી પ્લાન ઇમ્યુનાઇઝેશન દ્વારા ચાઇલ્ડ માં થતા કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ ને પ્રિવેન્ટ કરી શકાય છે.
• નેશનલ ઇમ્યુનાઇઝેશન શેડ્યુલ મુજબ ચાઇલ્ડ ને પ્રોપરલી ઇમ્યુનાઇઝ્ડ કરવા.
• ઇમ્યુનાઇઝેશન નુ સ્કૂલ હેલ્થ રેકોર્ડ ના પાર્ટ સ્વરૂપે પ્રોપરલી રેકોર્ડ મેઇન્ટેન કરવુ અને સ્કૂલ લિવિંગ ટાઇમે ચાઇલ્ડ ને પ્રોવાઇડ કરવા.

4) હેલ્થી સ્કુલ એન્વાયરમેન્ટ:

• સ્કૂલ બિલ્ડીંગ અને તેનું એન્વાયરમેન્ટ એ સ્કૂલ હેલ્થ માટે ઇમ્પોર્ટન્ટ રોલ પ્લે કરે છે.
• સ્કૂલ એ રેલવે સ્ટેશન, રેલવે લાઇન, બસ સ્ટેન્ડ માર્કેટ તથા સિનેમાથી દૂર હોવી જોઇએ.
• દરેક 25 સ્ટુડન્ટ્સ માટે એક ટોયલેટ ફેસિલિટી હોવી જોઇએ જેનું સ્ટ્રેન્થેન કરવું તથા બોયસ અને ગર્લ્સ માટે અલગથી અરેન્જમેન્ટ કરેલ હોવું જોઇએ.
• સ્કૂલમાં સેફ તથા સેપરેટ ડ્રીન્કિંગ વોટર, વોસ બેઝિન અને સ્કૂલ કિચન કિચન હોવું જોઇએ.
• ફ્લોર એરીયા ના 25% વિન્ડો સાઇઝ હોવી જોઇએ.
• વાઇટ કલરના ક્લાસરૂમ હોવા જોઇએ .
• પ્રોપર લાઇટિંગ ફેસીલીટી અવેઇલેબલ હોવી જોઇએ.
• સ્કૂલમાં સેપરેટ વોટર સોર્સ હોવો જોઇએ.
• સ્કૂલમાં મીડ ડે મેલ પ્રોગ્રામ માટે(ઇટીંગ ફેસીલીટી)સેપરેટ રૂમ હોવો જોઈએ.

5) ન્યુટ્રીશનલ સર્વિસીસ:

• સ્કૂલ ચાઇલ્ડ માટે ડાયટ એ અગત્યનું હોય છે. જે ચાઇલ્ડ એ ફિઝિકલી તથા મેન્ટલી વીક હોય તેવા ચાઇલ્ડ ને ન્યુટ્રિશિયસ ફૂડ ને પ્રોવાઇડ કરવું અગત્ય નું હોય છે.
• ચાઇલ્ડ ના પ્રોપર ડેવલોપમેન્ટ માટે ન્યુટ્રિશિયસ ડાયટ લેવુ જોઇએ તેમાં એડિક્યુએટ અમાઉન્ટ માં કેલેરી તથા પ્રોટીન હોવું જોઇએ.
  ઘણા ચિલ્ડ્રન માલન્યુટ્રીશન થી સફર થતા હોય છે જેમાં બ્લાઇન્ડનેસ તથા એનિમિયા જોવા મળે છે.
  પ્રોપર અને એડીક્યુએટ ડાયટ દ્વારા માલન્યુટ્રિશન ને કરેક્ટ કરી શકાય છે.
  ન્યુટ્રીશનમાં પ્રોપરલી વિટામીન એ
• ( A) યુક્ત ડાયટ પ્રોવાઇડ કરવું.
  ચિલ્ડ્રન ની હેલ્થને ઇમ્પ્રુવ કરવા માટે અને માલન્યુટ્રીશન ને પ્રિવેન્ટ કરવા માટે મીડ ડે મીલ પ્રોગ્રામ જરૂરી હોય છે.

6) ફર્સ્ટ એઇડ એન્ડ ઇમરજન્સીકેર:

• સ્કૂલમાં હંમેશા ફર્સ્ટ એઇડ બોક્સ અવેઇલેબલ હોવું જોઇએ. જેથી એકસીડન્ટ, એબડોમીનલ પેઇન, એક્સપેક્ટેડ સિચ્યુએશન જેવી કે સ્પોટ્સ એક્સીડન્ટ, એપીલેપ્ટીક કન્વલ્ઝન તથા ડાયરિયા જેવી સિચ્યુએશન ને હેન્ડલ કરી શકાય.
• ટીચર્સ એ ફસ્ટ એઇડ કીટસ અને ડ્રગ વિશે એડવાઇસ પ્રોવાઇડ કરવા માટે સ્કીલ્ડ હોવા જોઇએ.

7) મેન્ટલ હેલ્થ:

• સ્ટડી માટેનું એક્સેસિવ બર્ડન તથા સ્ટડી ના કારણે સ્ટ્રેસ એ મેન્ટલ ઇલનેસ અરાઇઝ કરે છે.
• ઘણા મેન્ટલ હેલ્થ પ્રોબ્લેમ જેવા કે જુવેનાઇલ ડેલિક્વન્સી, માલ એડજસ્ટમેન્ટ વગેરે ચિલ્ડ્રન માં જોવા મળતા કોમન પ્રોબ્લેમ્સ છે. તેના માટે વોકેશનલ કાઉન્સેલર અથવા સાયકોલોજિસ્ટ દ્વારા સ્કૂલ ચિલ્ડ્રન ને હેલ્પ કરવામાં આવે છે.

8) ડેન્ટલ હેલ્થ: ચિલ્ડ્રન્સ એ ફ્રીક્વંટલી ડેન્ટલ ડીસીઝ અથવા ડિફેક્ટ થી સફર થતાં હોય છે અને તેવા ચિલ્ડ્રન ની ટ્રીટમેન્ટ તથા ટીથ ક્લિનિક વિશે સમજાવવામાં આવે છે.

9) આઇ હેલ્થ:

• સ્કુલ એ અર્લી ડિટેકશન ઓફ રિફ્રેક્શન એરર, ટ્રીટમેન્ટ ઓફ સ્કવેન્ટ, માયોપીયા આઇ ઇન્ફેક્શન વગેરે માટે રિસ્પોન્સિબલ હોય છે.
• ચિલ્ડ્રન અને વિટામીન( A) એડમિનિસ્ટ્રેશન કરવું.
• સ્કૂલમાં બેઝિક આઇ હેલ્થ સર્વિસીસ પ્રોવાઇડ કરવી.

10) હેલ્થ એજ્યુકેશન:

• સ્કૂલ ચિલ્ડ્રન માટે હેલ્થ એજ્યુકેશન એ ખૂબ મહત્વનું છે. તેના દ્વારા હેલ્થ મેટર રિલેટેડ ઇન્ફોર્મેશન આપી અવેરનેસ ક્રિએટ કરી શકાય છે. ચિલ્ડ્રન માં મોટીવેશન ડેવલોપ કરી શકાય અને હેલ્થ બિહેવિયર ચેન્જ કરી શકાય છે.
  હેલ્થ એજ્યુકેશન દ્વારા ચાઇલ્ડ નો હેલ્થ પ્રત્યેનો એટીટ્યુડ ચેન્જ કરી શકાય છે.
• હેલ્થ એજ્યુકેશન એ સ્કૂલ હેલ્થ સર્વિસીસ નું એક કી એલિમેન્ટ છે.
• હેલ્થ એજ્યુકેશનમાં પર્સનલ હાઇજીન, એન્વાયરમેન્ટલ હેલ્થ, ન્યુટ્રીશન, પ્રિવેન્સન એન્ડ કંટ્રોલ ઓફ કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ, ફર્સ્ટ એન્ડ ઇમરજન્સી કેર તથા હોમ નર્સિંગ વિશે સલાહ આપી શકાય છે. તથા પેરેન્ટ્સને રીપ્રોડક્ટિવ હેલ્થ તથા સાયકોલોજીકલ પ્રોબ્લેમ વિશે હેલ્થ એજ્યુકેશન આપી શકાય છે.
  
• સ્કૂલ ટીચર્સ એ ડેમોસ્ટ્રેશન્સ દ્વારા ચિલ્ડ્રન ને હેલ્થફુલ હેબિટ પ્રેક્ટિસ વિશે મોટીવ કરી શકાય છે, તથા સ્કૂલમાં હાય સ્ટાન્ડર્ડ ઓફ ક્લિનલીનેસ ને મેઇન્ટેનન્સ કરવી,સેફ વોટર સપ્લાય પ્રોવાઇડ ,કરવી ગુડ ડ્રેઇનેજ સિસ્ટમ હોવી જોઇએ તેના વિશે ચાઇલ્ડ ને પ્રોપરલી એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરવું.
  
• એજ્યુકેશન એ નીડ વાઇઝ પ્લાન્ડ અને ઓર્ગેનાઇઝેશન હોવું જોઈએ, એઇમ એન્ડ ઓબ્જેક્ટીવ એચીવ કરી શકાય તેવુ હોવુ જોઇએ .

11) એજ્યુકેશન ઓફ હેન્ડીકેપ ચિલ્ડ્રન. હેન્ડીકેપ ચાઇલ્ડ ને એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરવાનો મેઇન એઇમ એ છે કે ચાઇલ્ડ એ પોસીબલ હોય તેટલી નોર્મલ લાઇફ જીવી શકે તથા તે ઇન્ડિપેન્ડન્ટ રહી શકે.

12) પ્રોપર મેન્ટેનન્સ એન્ડ યુઝ ઓફ સ્કુલ હેલ્થ રેકોર્ડ્સ.

• સ્કૂલમાં ચિલ્ડ્રન ને પ્રોવાઇડ કરવામાં આવેલી કેર વિશે પ્રોપરલી રેકોર્ડ મેઇન્ટેન કરવો.
• તેમાં ચાઇલ્ડ નું નામ, જન્મની તારીખ, તેના પેરેન્ટ્સ નું નામ, વગેરેનું રેકોર્ડ કરવામાં આવે છે.
• ચાઇલ્ડ ના રેકોર્ડમાં ચાઇલ્ડ ની પાસ્ટ હિસ્ટ્રી, ફિઝિકલ એક્ઝામિનેશન, તથા સ્ક્રિનિંગ ટેસ્ટનું પણ રેકોર્ડિંગ કરવામાં આવે છે.
• પ્રોપરલી રેકોર્ડ મેઇન્ટેન કરવાથી ચાઇલ્ડ ને ફરધર ટ્રીટમેન્ટ ની જરૂરિયાત હોય અથવા કોઇપણ હેલ્થ રીલેટેડ અધર કન્ડિશન હોય તો તેના વિશે ઇન્ફોર્મેશન મેળવી શકાય છે.
• આ આસ્પેક્ટ ને કોમ્પ્રાહેંસીવ રીતે સંબોધિત કરીને,સ્કૂલ હેલ્થ સર્વિસિસ વિદ્યાર્થીઓ ના હેલ્થ, સેફ્ટી અને એકેડેમીક સકસેસ ને પ્રમોટ કરવામા આપવામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવે છે, એટલે કે તેમની ઓવરઓલ વેલ્બિંગ અને ફ્યુચર સેફ્ટી માં કન્ટ્રીબ્યુસન આપે છે

Q-2

a) Enlist the major health problems in India and explain about communicable diseases. ભારતની મુખ્ય આરોગ્ય સમસ્યાઓનું લીસ્ટ બનાવો અને કોમ્યુનિકેબલ રોગો સમજાવો. 08

National Health Problems (રાષ્ટ્રીય આરોગ્યની સમસ્યાઓ):

હેલ્થ પ્રોબ્લેમ એ એવી કન્ડિશન છે કે જેમાં વ્યક્તિ એ નોર્મલી ફંક્શન કરવામાં કરી શકતી નથી.
તેમા, કેટલીક મુખ્ય સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓ નો સમાવેશ થાય છે:

1) કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ,
2) નોન કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ,
3) ન્યુટ્રીશનલ પ્રોબ્લેમ,
4) એન્વાયરમેન્ટ પ્રોબ્લમ,
5) મેડિકલ કેર પ્રોબ્લમ,
6) પોપ્યુલેશન પ્રોબ્લેમ

•>1) કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ:

• કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ એ એવા પ્રકારની ઇલનેસ છે કે જે ઇન્ફેક્સીયસ એજન્ટ દ્વારા અથવા તેમના ટોક્સિક પ્રોડક્ટ દ્વારા એક વ્યક્તિ માંથી બીજા વ્યક્તિમાં ટ્રાન્સમિટ થાય છે. આ ટ્રાન્સમિશન એ મુખ્યત્વે ડાયરેક્ટલી અથવા ઇનડાયરેક્ટલી થઇ શકે છે.
• તેનું ટ્રાન્સમિશન એ બોડી ફ્લુઇડ ના કોન્ટેકમાં આવવાથી, રેસ્પીરેટરી ડ્રોપલેટ્સ દ્વારા, તથા કંટામીનેટેડ સરફેસ ના કોન્ટેક્ટ મા આવવાના કારણે થઇ શકે છે.
• કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ એ ઇન્ડિયા નો મેઝર હેલ્થ પ્રોબ્લેમ છે અને જેમા ઇન્ડિયાની અંદર 54% જેટલા ડેથ કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ ના કારણે થાય છે.

કોમ્યુનિકેશન જેવા કે મેલેરિયા, ટ્યુબરક્યુલોસિસ, ડાયરિયા,
એક્યુટ રેસ્પીરેટરી ડિસીઝ,
ફાઇલેરિયા,
એચ.આઇ.વી એઇડ્સ( HIV/ AIDS),
સેક્સ્યુઅલી ટ્રાન્સમિટેડ ડિસીઝ( STD)/ સેક્સ્યુઅલી ટ્રાન્સમિટેડ ઇન્ફેક્શન( STI ).
આ કોમ્યુનીકેબલ ડીસીઝ એ ઇન્ડિયામાં એક મેજર હેલ્થ પ્રોબ્લેમ ગણવામાં આવે છે.

a) મેલેરિયા:

• મેલેરિયા એ ઇન્ડિયામાં એક મેજર હેલ્થ પ્રોબ્લેમ છે.
• આ મેલેરિયા એ પ્લાઝમોડીયા પેરાસાઇટ થી થાય છે જે મસ્કીટોના બાઇટ દ્વારા ફેલાય છે જેમ કે ચાર ટાઇપ ના મલેરિયલ પેરાસાઇટ્સ જોવા મળે છે:

1) પ્લાઝમોડિયમ વિવેક્સ,
2) પ્લાઝમોડિયમ ઓવેલી,
3) પ્લાઝમોડિયમ મેલેરીયા
4) પ્લાઝમોડિયમ ફાલ્સીપેરમ.

• ભારતમાં મેલેરિયા એક મોટી સ્વાસ્થ્ય સમસ્યા બની રહી છે. જો કે પાછલા વર્ષોની સરખામણી એ કુલ કેસોમાં ઘટાડો થયો છે, તેમ છતાં પ્લાઝમોડિયમ ફાલ્સીપેરમ નું પ્રમાણ વધ્યું છે.
• ડબ્લ્યુએચઓ(WHO) અનુસાર, મેલેરિયા વિશ્વની 36% વસ્તીને અસર કરે છે, સાઉથ ઇસ્ટ એશિયા માં નોંધાયેલા 2.5 મિલિયન કેસોમાં 70% થી વધુ ઇન્ડિયા નુ કન્ટ્રીબ્યુસન છે જ્યારે ભારતીય વસ્તીના 2/3 ભાગ એ મેલેરિયા ઝોનમાં રહે છે, જેમાં મેલેરિયા ના કેસીસ નુ સૌથી વધારે પ્રમાણ : મધ્ય પ્રદેશ, છત્તીસગઢ, ઝારખંડ, ઓરિસ્સા, આંધ્ર પ્રદેશના રાજ્યો ,મહારાષ્ટ્ર, પશ્ચિમ બંગાળ અને પૂર્વોત્તર રાજ્યો મા જોવા મળે છે.
• 2015 દરમિયાન, 1.13 મિલીયન મેલેરિયા ના કેસો મળી આવ્યા હતા, જેમાંથી પી. ફાલ્સીપેરમ ના 67% કેસો મળી આવ્યા હતા, જ્યારે 287 લોકોના ડેથ રિપોર્ટ થયા હતા.

b)ટ્યુબરક્યુલોસિસ:

• ટ્યુબરક્યુલોસિસ એ બેક્ટેરિયલ ડીસીઝ છે જે માઇકોબેક્ટેરિયમ ટ્યુબરક્યુલોસિસ થી થાય છે. ટ્યુબરક્યુલોસીસ ના બેક્ટેરિયા લન્ગ્સ ને અફેક્ટ કરે છે અને તે સ્નિઝીંગ, કફિંગ થી ફેલાય છે.
  
• ભારત સૌથી વધુ ટીબી બર્ડન ધરાવતો દેશ છે. તે મેજર હેલ્થ પ્રોબ્લમ રહે છે. ટ્યુબરક્યુલોસિસ ડિસીઝ ના વિશ્વ ના પાંચમા ભાગના ઇન્સીડન્સ એકલા ભારત મા જોવા મળે છે.
• દર વર્ષે લગભગ 2.2 મિલિયન લોકોમા ટ્યુબરક્યુલોસિસ ડિસીઝ નો ડેવલોપમેન્ટ થાય છે જેમાંથી 0.62 મિલિયન નવા સ્મીયર પોઝિટિવ હાઇલી ઇન્ફેકસિયસ કેસો છે અને દર વર્ષે 0.24 મિલિયન લોકો ટ્યુબરક્યુલોસિસ ડિસીઝ થી મૃત્યુ પામે છે.
  
• WHO 2010 મુજબ, ભારતમાં ટ્યુબરક્યુલોસિસ એ પ્રતિ 100,000 વસ્તીએ 249 મા હોવાનો અંદાજ હતો અને ટ્યુબરક્યુલોસિસ ડિસીઝ ને કારણે 100,000 ની વસ્તી દીઠ 23 જેટલો મૃત્યુદર છે.

( C ) લેપ્રસી:

• લેપ્રસી એ ઇન્ડિયામાં એક બીજી મેજર હેલ્થ પ્રોબ્લેમ છે.
• તે એક બેક્ટેરિયલ ડીસીઝ છે કે જે માઇકોબેક્ટેરિયમ લેપ્રે( mycobacterium Laprae) નામના બેક્ટેરિયા દ્વારા થાય છે. જે ઇન્ફેક્ટેડ પર્સન ના ક્લોઝ કોન્ટેક માં આવતા થાય છે આ ડીસીઝ એ સ્કીન, મ્યુકસ મેમ્બરેન, નર્વસ સિસ્ટમ ને અફેક્ટ કરે છે. જેમાં સ્કિન નું ડિસ્કલરેશન અને નર્વ એ ડેમેજ થાય છે.
• લેપ્રસી એ ઇન્ડિયા નો એક મેજર હેલ્થ પ્રોબ્લેમ છે. વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશન( WHO) અનુસાર લેપ્રસી ના નવા કેસિસમાંથી 65 % જેટલા કેસીસ ઇન્ડિયા માંથી જોવા મળે છે. 2013 -14 દરમિયાન 1. 27 લાખ જેટલા કેસીસ ડિટેક્ટ થયા હતા.જેમાંથી 15 વર્ષથી ઓછી ઉંમરના બાળકોના કેસો 9.49% અને ડિફોરમીટી ગ્રેડ II હતુ
• આમાંથી 51.48% કેસો મલ્ટિબેસિલરી હોવાનો અંદાજ હતો. તમામ રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો લેપ્રસી ના કેસ ને નોંધે છે. જો કે, માત્ર એક રાજ્ય અને બીજા રાજ્ય વચ્ચે જ નહીં પરંતુ એક જિલ્લા અને બીજા જિલ્લા વચ્ચે પણ નોંધપાત્ર તફાવત જોવા મળે છે.
• વિશ્વના 54% લેપ્રસી નું ઘર એ ભારત છે.

( d ) ડાયરિયા:

• ડાયરિયા એ બેક્ટેરિયા, વાયરસ અને અધર ડીસીઝ કન્ડિશન ના લીધે જોવા મળે છે.
• ડાયરિયલ ડીસીઝ ને પાંચ વર્ષ થી અંદર ના ચાઇલ્ડ માં મોરબીડીટી તથા મોર્ટાલિટી માટેનું એક મેજર કોઝ ગણવામા આવે છે.
  
• ડાયરિયલ ડિસીઝ ના લગભગ 11.67 મિલિયન કેસ છે જે ભારતમાં ખરાબ પર્યાવરણીય પરિસ્થિતિઓ ને કારણે થતા રહે છે.
  
• 2013 માં, 11 મહિનાથી ઓછી ઉંમરના 100,000 થી વધુ બાળકો ડાયરિયા ના કારણે મૃત્યુ પામ્યા હતા.
  
• ન્યુમોનિયા પછી ડાયરિયા એ વિશ્વભરમાં નાના બાળકો નો બીજો મુખ્ય કિલર ડિસીઝ છે.
  
• ભારતમાં ડાયરિયલ ડિસીઝ ની સૌથી વધુ સંખ્યા ગણાય છે. ડાયરિયા એ પ્રિવેન્ટ કરી શકાય તેવું અને ટ્રીટમેન્ટ થય શકે તેવો ડિસીઝ છે.
• તે પાંચ વર્ષથી ઓછી ઉંમરના બાળકો માં માલન્યુટ્રીશન નું મુખ્ય કારણ પણ છે.
  બાળકો નુ દર વર્ષ દરમિયાન 2.3 મિલિયનથી વધુ મૃત્યુ થાય છે જેમાંથી 334,000 બાળકો ડાયરિયા ના રોગો ને કારણે ડેથ થાય છે.

(e) એક્યુટ રેસ્પીરેટરી ડીસીઝ:

• એક્યુટ રેસ્પીરેટરી ડીસીઝ એ ઇન્ડિયા મા પાંચ વર્ષથી નાની એજ ના ચાઇલ્ડ માં મોરબીડીટી થી તથા મોર્ટાલિટી માટેનું એક મેજર કોઝ છે.
• 2014 દરમિયાન, 34.81 મિલીયન એક્યુટ રેસ્પીરેટરી ડિસીઝ ના એપિસોડ 2,932 જેટલા ડેથ સાથે નોંધાયા હતા.

( f) ફાઇલેરિયા:

• ભારતમાં 16 રાજ્યો અને પાંચ કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો ના લગભગ 255 જિલ્લાઓ માં ફાઇલેરિયા એન્ડેમીક છે. લગભગ 630 મિલિયન વસ્તી રિસ્ક માં છે. LF( લીમ્ફેટીક ફાઇલેરીયાસીસ) ના એલીમીનેશન ને એચિવ કરવા માટે, GOI (ગવર્મેન્ટ ઓફ ઇન્ડિયા)એ ઘર- આધારિત ફુટ કેર અને હાઇડ્રોસેલ ઓપરેશન્સ ને વધારવા તે ઉપરાંત, ડાયથિલકાર્બામાઝિન સાઇટ્રેટ ગોળીઓ ના એન્યુઅલ સિંગલ રિકમન્ડેડ કરેલ ડોઝ સાથે નેશનવાઇડએન્યુલ માસ ડ્રગ એડમિનિસ્ટ્રેશન (MDA) શરૂ કર્યું છે.
• નેશનલ ફિલેરિયલ કંટ્રોલ પ્રોગ્રામ 1955માં શરૂ કરવામાં આવ્યો .

( G )HIV/AIDS:

• HIV( હ્યુમન ઇમ્યુનો ડેફીસીયન્સી વાયરસ)/AIDS( એક્વાયર્ડ ઇમ્યુનો ડેફીનસી સિન્ડ્રોમ.
• AIDS( એક્વાયર્ડ ઇમ્યુનો ડેફીનસી સિન્ડ્રોમ એ ઇન્ફેક્ટેડ બ્લડ સિમેન(વજાઇનલ ફ્લુઇડ) ના કોન્ટેક માં આવવાના કારણે થાય છે.
• ઇન્ડિયન મિનિસ્ટ્રી ઓફ હેલ્થ એન્ડ ફેમીલીવેલફેર એ એવું એસ્ટીમેટ કરેલું હતું કે 2011માં કે એડલ્ટ લોકો (15-49 વર્ષ)માં HIVનો વ્યાપ 0.27% છે, જ્યારે HIV સાથે જીવતા વ્યક્તિઓની સંખ્યા 420,88,642 છે, નવા HIV સંક્રમણ ધરાવતા પુખ્તોની સંખ્યા 1,16,456 અને વાર્ષિક સંખ્યા છે.

( h)STD/ STI:

• દરરોજ 1 મિલિયનથી વધુ લોકો ને સેક્સ્યુઅલી ટ્રાન્સમિટેડ ઇન્ફેક્શન થાય છે. દર વર્ષે લગભગ 550 મિલિયન લોકો STIs- ક્લેમીડિયા,ગોનોરિયા, સિફિલિસ અને ટ્રાઇકોમોનિઆસિસ માંથી બીમાર પડે છે.
• 530 મિલિયનથી વધુ લોકોને જીનાઇટલ હર્પીસ છે. 290 મિલિયનથી વધુ મહિલાઓ ને હ્યુમન પેપિલોમા વાયરસ ઇન્ફેક્શન છે.મોટાભાગના STI ઇન્ફેક્શન એ સિમ્ટોમ્સ વિના જ પ્રેઝન્ટ હોય છે. આ સેક્સ્યુઅલી ટ્રાન્સમિટેડ ઇન્ફેક્શન એ મધર માંથી ચાઇલ્ડ માં પ્લેસેન્ટા દ્વારા અથવા તો બેબી ના ડીલેવરી સમયે ટ્રાન્સમિટ થઇ શકે છે.

b) Write the hazards of large family. મોટા પરિવાર ના જોખમો લખો.04

Hazards of Large Family (હેઝર્ડ્સ ઓફ લાર્જ ફેમિલી)

મોટા પરિવારની સાથે લાગતો લાગણીઓથી ભરપૂર જીવન ઘણીવાર અનેક પ્રકારના હેલ્થ રિસ્ક્સ અને મેડિકલ કૉમ્પ્લિકેશન્સ પણ લઇને આવે છે. મોટા પરિવારમાં રહેનાર દરેક પેશન્ટ માટે યોગ્ય હેલ્થકેર, ન્યૂટ્રિશન, ઇમોશનલ સપોર્ટ અને સેનેટરી કન્ડીશન્સ જાળવી રાખવી મુશ્કેલ બને છે. નીચે મોટા પરિવારના તમામ શક્ય જોખમોનું સંપૂર્ણ અને ચોક્કસ વર્ણન મેડિકલ ટર્મિનોલોજી સાથે આપવામાં આવ્યું છે:

1.Overcrowding (ઓવરક્રાઉડિંગ):

જ્યારે એક જ ઘરમાં ઘણાં ફેમેલી મેમ્બર્સ રહે છે ત્યારે ફિઝિકલ સ્પેસમાં ઓવરક્રાઉડિંગ થાય છે. આ કારણે પેશન્ટમાં સ્લીપ ડિસ્ટર્બન્સ (Sleep Disturbance), હાઇ બલડ પ્રેશર (High Blood Pressure), અને સ્ટ્રેસ હોર્મોન જાહેર કરતી એડ્રિનલ ગ્લેન્ડની ઓવરએક્ટિવિટી (Adrenal Overactivity) વધી જાય છે. લાંબા ગાળે આ કારણથી એન્ઝાયટી (Anxiety) અને ઇમ્યુન ડિસફંક્શન (Immune Dysfunction) થાય છે.

2.Poor Sanitation and Hygiene (પુઅર સેનેટેશન એન્ડ હાઇજીન)

ઘણાં સભ્યો સાથે સંયુક્ત વસવાટ કરવાથી હાઇજીન જાળવવી મુશ્કેલ બને છે. રિસ્ક ઓફ ગેસ્ટ્રોઈન્ટરાઇટિસ (Gastroenteritis), સ્કેબીઝ (Scabies), હેલ્મિન્થિક વોર્મ ઇન્ફેસ્ટેશન (Helminthic Worm Infestation), અને યૂરીનરી ટ્રેક્ટ ઇન્ફેક્શન (Urinary Tract Infection) વધી જાય છે. ઝીણવટભર્યું હાઈજિનિક કન્ટ્રોલ ન રાખી શકવાને કારણે ઈન્ફેક્શસ ડિસીઝીસ (Infectious Diseases) ઝડપથી ફેલાઈ શકે છે.

3.Nutritional Deficiencies (ન્યૂટ્રિશનલ ડિફિશિએન્સીસ)

ફેમિલી ફાઇનાન્સીસ લિમિટેડ હોય તો પેશન્ટને પૂરતું ન્યૂટ્રિશન મળતું નથી. ખાસ કરીને આયર્ન (Iron), વિટામિન D (Vitamin D), વિટામિન A (Vitamin A), અને કેલ્શિયમ (Calcium) જેવી ન્યુટ્રિએન્ટ્સની અછત બાળકો અને પ્રેગ્નન્ટ પેશન્ટ્સમાં સીવ્યર એનિમિયા (Severe Anemia), નાઈટ બ્લાઈન્ડનેસ (Night Blindness) અને રિકેટ્સ (Rickets) જેવી કન્ડિશન્સ ઉદ્ભવાવે છે.

4.Mental Health Disorders (મેન્ટલ હેલ્થ ડિસઓર્ડર્સ)

પેરેન્ટ્સના તરફથી પૂરતું ઇમોશનલ સપોર્ટ ન મળવાથી પેશન્ટ્સમાં ડીપ્રેસિવ ડિસઓર્ડર (Depressive Disorder), ઓબ્સેસિવ-કમ્પલ્સિવ ડિસઓર્ડર (Obsessive-Compulsive Disorder), અને જનરલાઈઝ્ડ એન્ઝાયટી ડિસઓર્ડર (Generalized Anxiety Disorder) વિકાસ પામે છે. યુવા પેશન્ટ્સમાં ટીનએજ બર્નઆઉટ સિન્ડ્રોમ (Teenage Burnout Syndrome) પણ જોવા મળે છે.

5.Increased Risk of Communicable Diseases (ઇન્ક્રિઝ્ડ રિસ્ક ઓફ કમ્યુનિકેબલ ડિઝીઝ)

મોટા પરિવારમાં ક્લોઝ કન્ટેક્ટ વધુ હોય છે, જેના કારણે કમ્યુનિકેબલ ડિસીઝીસ જેવી કે ટ્યુબરક્યુલોસિસ (Tuberculosis), હિપેટાઈટિસ A (Hepatitis A), કન્જંકટિવાઇટિસ (Conjunctivitis), અને ફૂડ બોર્ન પોઈઝનિંગ (Foodborne Poisoning) ઝડપથી ફેલાય છે. ખાસ કરીને વેકસીનેશન કવરેજ ન હોય તો પીડિયાટ્રિક પેશન્ટ્સ હાઈ રિસ્ક પર રહે છે.

6.Financial Constraints (ફાઇનાન્શિયલ કન્સ્ટ્રેંટ્સ):

ઘણા પેશન્ટ્સના મેડિકલ એક્સપેન્સ, સ્કૂલિંગ અને ન્યુટ્રિશન સાથે સંબંધિત ખર્ચોને મેનેજ કરવો મુશ્કેલ છે. મલ્ટિપલ પેશન્ટ્સ માટે રેગ્યુલર હેલ્થ ચેકઅપ (Regular Health Check-up), ડાયગ્નોસ્ટિક ટેસ્ટિંગ (Diagnostic Testing), અને મેડિસિન સપ્લાય (Medicine Supply) શક્ય બની શકતી નથી. આથી પેશન્ટની હેલ્થ ક્વોલિટી ની કમી થાય છે.

7.Reproductive Health Burden (રીપ્રોડક્ટિવ હેલ્થ બર્ડન)

ફેમિલી પ્લાનિંગ અભાવના કારણે વારંવાર પેગ્નન્સી થાય છે. મહિલા પેશન્ટમાં યૂટરાઇન પ્રોલેપ્સ (Uterine Prolapse), એન્ડોમેટ્રિયોસિસ (Endometriosis), અને પોસ્પાર્ટમ કોમ્પ્લિકેશન્સ (Postpartum Complications) જેવી ગંભીર સ્થિતિ જોવા મળે છે. વધુ પ્રમાણમાં પેગ્નન્સી ને કારણે ન્યુટ્રિશનલ સ્ટોરેજ ઘટી જાય છે, જેના લીધે મેટર્નલ મોર્ટાલિટી (Maternal Mortality)નો રિસ્ક પણ વધી જાય છે.

8.Developmental Delay in Children (ડેવલપમેન્ટલ ડિલે ઇન ચિલ્ડ્રન)

અટેન્શન અને મેન્ટલ સ્ટિમ્યુલેશનનો અભાવ બાળકોમાં સ્પીચ ડિલે (Speech Delay), ઓટિઝમ સ્પેક્ટ્રમ ડિસઓર્ડર (Autism Spectrum Disorder), અને લર્નિંગ ડિસએબિલિટીઝ (Learning Disabilities) લાવે છે. પેડિયાટ્રિક પેશન્ટ્સના બ્રેઈન ડેવલપમેન્ટ માટે યોગ્ય એન્વાયર્નમેન્ટ ન મળે તો કૉગ્નિટિવ ફંક્શન્સ (Cognitive Functions) ઓછા રહે છે.

9.Educational Inequality (એજ્યુકેશનલ ઈનિક્વાલિટી):

બધા બાળકોને સારો અને કસ્ટમાઇઝ્ડ એજ્યુકેશન મળવો મુશ્કેલ બને છે. સ્પેશિયલ નીડ્સ ધરાવતા પેશન્ટ્સ માટે લર્નિંગ સપોર્ટ ઉપલબ્ધ ન હોવાથી સ્કૂલ ડ્રોપઆઉટ (School Dropout), એકેડેમિક ફેલ્યૂર (Academic Failure), અને કોનફિડન્સ લોસ (Confidence Loss) જોવા મળે છે.

10.Delayed Medical Intervention (ડિલેઈડ મેડિકલ ઇન્ટરવેન્શન)

ઘણાં પેશન્ટ્સ હોય તો દરેક માટે સમયસર મેડિકલ ડાયગ્નોસિસ અને ટ્રીટમેન્ટ મેળવવો પડકારરૂપ બને છે. આ કારણે ક્રોનિક ડિસીઝ જેમ કે ડાયાબિટીસ (Diabetes), હાઇપરટેન્શન (Hypertension), અને કિડની ડિસઓર્ડર્સ (Kidney Disorders) વળી શકે છે અને મોડા સ્ટેજ પર ડિટેક્ટ થાય છે.

11.Parental Burnout (પેરેન્ટલ બર્નઆઉટ)

ઘણાં બાળકો માટે સતત સંભાળ રાખવી અને રોજિંદા જવાબદારીઓ નિભાવવી પેરેન્ટલ બર્નઆઉટ (Parental Burnout) લાવે છે. આથી પેરેન્ટ્સમાં ક્રોનિક ફટીગ (Chronic Fatigue), મસલ પેઇન (Muscle Pain), અને સાયકોસોમેટિક ડિસઓર્ડર્સ (Psychosomatic Disorders) વિકસે છે.

12.Sibling Rivalry and Behavioural Disorders (સિબ્લિંગ રાઇવલરી એન્ડ બિહેવિયરલ ડિસઓર્ડર્સ)

એક જ ઘર માં ઘણાં બાળકો વચ્ચે અટેન્શન મેળવવા માટે રાઇવલરી થાય છે. આથી પેશન્ટ્સમાં એંગર ઇશ્યૂઝ (Anger Issues), કંડક્ટ ડિસઓર્ડર (Conduct Disorder), અને પર્સનાલિટી ડિસ્ટર્બન્સ (Personality Disturbance) થાય છે.

13.Neglect of Elderly Patients (નેગ્લેક્ટ ઓફ એલ્ડરલી પેશન્ટ્સ):

મોટા પરિવારમાં સિનિયર પેશન્ટ્સ પર પૂરતું ફોકસ રહી શકતું નથી. આથી તેમને ઓસ્ટિઓઆર્થ્રાઇટિસ (Osteoarthritis), ડિમેન્સીયા (Dementia) થય શકે છે.

OR

a) Write in detail about measures to prevent occupational diseases. ઓક્યુપેશનલ રોગોને રોકવા માટેના પગલાં વિશે સવિસ્તાર લખો.08

Measures to Prevent Occupational Diseases (મેઝર્સ ટૂ પ્રિવેન્ટ ઓક્યુપેશનલ ડિસીઝ)

ઓક્યુપેશનલ ડિસીઝ એટલે વર્ક ની જગ્યા પર થતા પેશન્ટના કન્ટીન્યુઅસ એક્સ્પોઝર અને અનસેફ વર્ક એન્લાયર્નમેન્ટના પરિણામે થતા ફીઝીકલ કે મેન્ટલ ડિસીઝ. જેમ કે સિલિકોસિસ (Silicosis), એસ્બેસ્ટોસિસ (Asbestosis), હેરિંગ લોસ (Hearing Loss), મસ્ક્યુલોઝ્કેલિટલ ડિસઓર્ડર્સ (Musculoskeletal Disorders), ડર્મેટાઇટિસ (Dermatitis), કે—even સાયકિયલોજિકલ બર્નઆઉટ (Burnout). આવા ડિસીઝ એ પેશન્ટના ક્વોલિટી ઓફ લાઇફ અને વર્ક પર્ફોમન્સને સિવ્યર અસર પહોંચાડે છે. નીચે ઓક્યુપેશનલ ડિસીઝ ને અટકાવવા માટેના સંપૂર્ણ અને મેડિકલ આધારિત પગલાં વર્ણવેલા છે:

1.Workplace Risk Assessment (વર્કપ્લેસ રિસ્ક અસેસમેન્ટ):

પહેલા દરેક ઇન્ડસ્ટ્રિયલ અને કોમર્શિયલ વર્કપ્લેસ પર પેશન્ટ માટે રહેલા હેલ્થ હેઝર્ડ્સની ઓળખ જરૂરી છે. રિસ્ક અસેસમેન્ટથી પાથોજેનિક એજન્ટ્સ (Pathogenic Agents), કેમિકલ એક્સ્પોઝર (Chemical Exposure), બાયોમેકેનિકલ સ્ટ્રેસ (Biomechanical Stress), અને મેન્ટલ વર્કલોડ (Mental Workload) નું ઇવાલ્યુએશન થાય છે.

2.Use of Personal Protective Equipment (યૂઝ ઓફ પર્સનલ પ્રોટેક્ટિવ ઇક્વિપમેન્ટ):

પેશન્ટને ઓક્યુપેશનલ હેઝર્ડથી બચાવવા માટે પર્સનલ પ્રોટેક્ટિવ ઇક્વિપમેન્ટ (Personal Protective Equipment – PPE) જેવા કે રેસ્પિરેટર્સ (Respirators), earmuffs (Earmuffs), સેફટી ગ્લોવ્સ (Safety Gloves), ગોગલ્સ (Goggles), અને બોડી સ્યુટ્સ (Body Suits) નો ઉપયોગ ફરજિયાત હોવો જોઈએ. PPE પેશન્ટના ડાયરેક્ટ એક્સ્પોઝરને ઓછો કરે છે.

3.Engineering Controls (એન્જિનિયરીંગ કન્ટ્રોલ્સ)

મશીનો અને વર્કપ્લેસ ડિઝાઇનમાં બદલાવ કરીને હેલ્થ રિસ્ક ઘટાડવામાં આવે છે. જેમ કે વેન્ટિલેશન સિસ્ટમ્સ (Ventilation Systems), સાઉન્ડ પ્રૂફિંગ (Sound Proofing), ઓટોમેટેડ મશીનો (Automated Machines) અને એર ફિલ્ટ્રેશન ડિવાઈસીસ (Air Filtration Devices) – આ બધું પેશન્ટના એક્સ્પોઝરને મેકેનિકલ રીતે કંન્ટ્રોલ કરે છે.

4.Administrative Controls (એડમિનિસ્ટ્રેટિવ કન્ટ્રોલ્સ)

કામના કલાકો ઓછા કરવું, રોટેશન શિફ્ટ સિસ્ટમ (Rotation Shift System) લાગુ કરવી અને બ્રેક ટાઈમ વધારવો. આવી એડમિનિસ્ટ્રેટિવ મોર્ફોલોજી પેશન્ટને ક્રોનિક થાક (Chronic Fatigue) અને ઓવરએક્સોશન (Overexertion)થી બચાવે છે.

5.Medical Surveillance and Health Screening (મેડિકલ સર્વેલન્સ એન્ડ હેલ્થ સ્ક્રિનિંગ)

પેશન્ટનું રેગ્યુલર હેલ્થ મોનિટરિંગ અને પ્રી-એમ્પ્લોયમેન્ટ મેડિકલ ચેકઅપ (Pre-employment Medical Check-up) અનિવાર્ય છે. તેના દ્વારા ઓક્યુપેશનલ રોગોના આરંભિક લક્ષણો જેમ કે રેસ્પિરેટ્રી ડિસ્ટ્રેસ (Respiratory Distress), સ્કિન રેસીસ (Rashes), હિયરિંગ લોસ (Hearing Loss) વગેરે ડિટેક્ટ કરી શકાય છે.

6.Vaccination Programs (વેક્સિનેશન પ્રોગ્રામ્સ)

હેલ્થકેર વર્કર્સ, લેબ ટેક્નિશિયન અથવા વાયરસ-એક્સ્પોઝ્ડ પેશન્ટ્સ માટે હિપેટાઇટિસ B (Hepatitis B), ટેટનસ (Tetanus), અને ઇન્ફ્લુએન્ઝા (Influenza) જેવી વેક્સિનેશન આવશ્યક છે. વેક્સિનેશન પેશન્ટના ઇમ્યુન રિસ્પોન્સ (Immune Response)ને મજબૂત બનાવે છે.

7.Occupational Health Education (ઓક્યુપેશનલ હેલ્થ એજ્યુકેશન)

પેશન્ટને પોતાના કામના રિસ્ક વિશે અવેરનેસ આપવી એ અગત્યનું સ્ટેપ છે. ટ્રેનિંગમાં ફોકસ PPEના સાચા ઉપયોગ, હેલ્થ સિન્પ્ટમ્સની ઓળખ અને ઈમર્જન્સી રિસ્પોન્સ (Emergency Response) પર હોવો જોઈએ. હેલ્થ લિટરસી (Health Literacy) ઓક્યુપેશનલ રોગોની પ્રિવેન્શન માટે પાવરફુલ ટૂલ છે.

8.Ergonomic Modifications (એર્ગોનૉમિક મોડિફિકેશન્સ)

મુવિંગ, લિફ્ટિંગ અથવા કમ્પ્યુટરની સામે લાંબા સમય સુધી બેસતા પેશન્ટ્સ માટે વર્કપ્લેસનું એર્ગોનૉમિક ડિઝાઇન ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. જો યોગ્ય ટેકનીક અને પોઝિશન ન અપનાવવામાં આવે તો મસ્ક્યુલોઝ્કેલિટલ ડિસઓર્ડર્સ (Musculoskeletal Disorders), લેમ્બાગો (Lumbago), અને સર્વિકલ સ્પોન્ડિલોસિસ (Cervical Spondylosis) જેવી પરમાનેંટ કન્ડીશન્સ થઈ શકે છે.

9.Psychosocial Support and Stress Management (સાયકોસોશિયલ સપોર્ટ એન્ડ સ્ટ્રેસ મેનેજમેન્ટ)

વિશિષ્ટ ઓક્યુપેશન્સ જેમ કે હેલ્થકેર, ફેક્ટ્રી, અથવા કન્સ્ટ્રક્શન વર્કર્સ માટે મેન્ટલ હેલ્થ કાઉન્સેલિંગ અને સ્ટ્રેસ રિલિફ કાર્યક્રમો જરૂરી છે. સ્ટ્રેસ હોર્મોન જેમ કે કૉર્ટિસોલ (Cortisol) નું લેવલ કન્ટ્રોલ કરવા માટે યોગા, રિલેક્સેશન થેરાપી (Relaxation Therapy) અને મોનોટોની રિડક્શન (Monotony Reduction) મદદરૂપ થાય છે.

10.Legislative and Policy Measures (લેજિસ્લેટિવ એન્ડ પોલિસી મેઝર્સ)

ગવર્નમેન્ટની ઓક્યુપેશનલ સેફ્ટી અને હેલ્થ રેગ્યુલેશન્સ (Occupational Safety and Health Regulations) અમલમાં હોવી જોઇએ. જેમ કે ફેક્ટરીઝ એક્ટ (Factories Act), સ્ટેટ્યુટોરી વેલફેર સ્કીમ્સ (Statutory Welfare Schemes), અને ઈન્કમેન્સેશન પોલિસી (Compensation Policy) – આ તમામ પેશન્ટના અધિકારોની રક્ષા કરે છે અને તેમનું સુરક્ષિત વર્ક એન્વાયરમેન્ટ સુનિશ્ચિત કરે છે.

ઓક્યુપેશનલ ડિસીઝ એ ક્યારેય એકમાત્ર મેડિકલ ટ્રીટમેન્ટથી ન અટકાવવામાં આવે. તેના માટે મલ્ટિ-ડાયમેન્શનલ પ્રિવેન્ટિવ સ્ટ્રેટેજીઝ જરૂરી છે – જેમાં એન્જિનિયરિંગ કન્ટ્રોલ, પર્સનલ સેફ્ટી, હેલ્થ એજ્યુકેશન, અને પિરીયોડીક મોનિટરિંગ—all એન્ગેજ થયા વગર ડિસીઝ અટકાવા શક્ય નથી.

b) Write down Jungalwalla committee. જંગલવાલા કમિટિ વિશે લખો 04

Jungalwalla Committee એ ભારત સરકાર દ્વારા વર્ષ 1961માં સ્થાપિત કરવામાં આવેલી એક મહત્વપૂર્ણ કમિટિ હતી, જેના અધ્યક્ષ Dr. N. Jungalwalla હતા. આ કમિટિનો મુખ્ય ઉદ્દેશ દેશમાં Medical and Health Services વચ્ચે Organizational Unity લાવવી, પેશન્ટ માટે સર્વિસ ડિલિવરીને વધુ કાર્યક્ષમ બનાવવી અને હેલ્થકેર સિસ્ટમને વ્યાવસાયિક રીતે મજબૂત બનાવવો હતો.

આ કમિટિએ એવી ભલામણો આપી હતી કે જેના આધારે પબ્લિક હેલ્થ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર, મેડિકલ એડમિનિસ્ટ્રેશન અને પેશન્ટ કેર સિસ્ટમને રિફોર્મ કરી શકાય.

1.Integration of Services (ઇન્ટિગ્રેશન ઓફ સર્વિસીસ)

કમિટિએ જણાવ્યું કે Preventive, Promotive, Curative અને Rehabilitative health services—all અલગ અલગ હોવાની જગ્યાએ એક સિસ્ટમમાં મર્જ થવી જોઈએ. આ ઇન્ટિગ્રેશનથી પેશન્ટને ફ્રેગમેન્ટેડ કેર નહિ મળે પરંતુ કોમપ્રિહેન્સિવ અને કન્ટિન્યૂઅસ કેર મળશે.

2.Unified Cadre (યૂનિફાઇડ કેડર)

કમિટિએ દરેક પ્રકારના હેલ્થકેર વર્કર્સ માટે એક સંયુક્ત કેડરનો વિચાર રજૂ કર્યો. એટલે કે Medical Officers, Public Health Workers, Specialists વગેરે—all એક જ સર્વિસ સટ્રક્ચર હેઠળ આવે. આથી પેશન્ટ માટે દરેક લેવલે સર્વિસ એકસરખી મળે.

3.Common Seniority (કોમન સિનીયોરિટી)

યૂનિફાઇડ કેડર સાથે કમિટિએ કોમન સિનીયોરિટીનો પણ વિચાર આપ્યો. એનો અર્થ એ થયો કે દરેક વર્ગના હેલ્થ વર્કર્સ માટે પ્રમોશન અને ટ્રાન્સફર જેવી બાબતોમાં સમાનતા જળવાય, જે પેશન્ટની સર્વિસ ક્વોલિટી માટે મહત્વપૂર્ણ છે.

4.Prohibition of Private Practice (પ્રોહિબિશન ઓફ પ્રાઈવેટ પ્રેક્ટિસ)

કમિટિએ સ્પષ્ટ રીતે ભલામણ કરી કે સરકારના પેરોલ હેઠળ આવતા તમામ Doctors ને Private Practice કરવાની મંજૂરી ન હોવી જોઈએ. Only full-time government service માટે કમિટિએ ઍડ્વોકેટ કર્યું જેથી પેશન્ટ માટે ડિસિટેડેડ કેર અને એથિકલ સર્વિસ સુનિશ્ચિત થાય.

5.Equal Pay for Equal Work (ઈક્વલ પે ફોર ઈક્વલ વર્ક)

કમિટિએ વિવિધ મેડિકલ અને હેલ્થ પર્સનલ માટે સમાન જવાબદારી માટે સમાન વેતનની ભલામણ આપી. જો પેશન્ટ માટે સર્વિસમાં કોઈ ભેદભાવ ન રાખવો હોય તો આ પગલું આવશ્યક ગણાયું.

6.Training and Orientation (ટ્રેઇનિંગ એન્ડ ઓરિએન્ટેશન)

કમિટિએ તબીબી કર્મચારીઓને રેગ્યુલર ઑરિએન્ટેશન, ખાસ કરીને Public Health, Family Welfare, Epidemiology, Health Education અને Communication Skills માં અપડેટેડ રાખવાની ભલામણ આપી. આ પેશન્ટને વધુ અસરકારક અને Evidence-based કેર આપવાનું સરળ બનાવે છે.

7.Code of Conduct (કોડ ઓફ કન્ડક્ટ)

કમિટિએ સર્વ હેલ્થ પ્રોફેશનલ્સ માટે સ્પષ્ટ નૈતિક ધોરણો અપનાવવાનું સૂચન આપ્યું. જેમ કે—Confidentiality જાળવવી, પેશન્ટના હિતમાં નિર્ણય લેવો, કરપ્શનથી દૂર રહેવું અને તમામ પ્રકારની Dual Practice ટાળવી.

8.Centralized Administrative Structure (સેન્ટ્રલાઈઝ્ડ એડમિનિસ્ટ્રેટિવ સ્ટ્રક્ચર)

કમિટિએ હેલ્થ સર્વિસીસ માટે એક કેન્દ્રિય કંટ્રોલિંગ ઓથોરિટી હોવી જોઈએ એવું સૂચવ્યું. આથી પેશન્ટ માટે દરેક સ્થાને સમાન ગુણવત્તાવાળી સર્વિસ ઉપલબ્ધ થાય અને સ્થાનિક સ્તરે પણ જવાબદારી નક્કી કરી શકાય.

9.Career Structure and Motivation (કેરિયર સ્ટ્રક્ચર એન્ડ મોવિેશન)

હેલ્થ વર્કર્સ માટે એક ક્લિયર અને સ્ટેબલ કેરિયર પાથ હોવો જોઈએ—પ્રમોશન, ઇનસેન્ટિવ્સ અને રિકગ્નિશન સહિત. આ પેશન્ટ માટે પણ પ્રોપર કેર સુનિશ્ચિત કરે છે કારણ કે હેલ્થ વર્કર્સ પોતાના ક્ષેત્રે લાંબો સમય આપે છે.

Jungalwalla Committee એ ભારતીય હેલ્થ સિસ્ટમના patternમાં મૂળભૂત ફેરફાર લાવવાનું દ્રષ્ટિકોણ રજૂ કર્યું. આ કમિટિના સુચનો આજે પણ રિલેવન્ટ છે, ખાસ કરીને જ્યારે પેશન્ટ માટે ક્વોલિટી હેલ્થકેર એ નેશનલ એજન્ડા બન્યું છે. કમિટિએ હેલ્થ સેવાઓમાં સામ્ય, કાર્યક્ષમતા અને એથિક્સના સ્તંભ ઊભા કર્યા—જે ભારતના પબ્લિક હેલ્થ સિસ્ટમ માટે basicity પુરાવા તરીકે ગણાય છે.

Q-3

Write short answer (any two) ટૂંકમાં જવાબ લખો. (કોઈપણ બે) 12

a) Describe barrier methods of family planning. – કુટુંબ આયોજનની અવરોધ પધ્ધતિઓ વર્ણવો.

ટેમ્પરરી મેથડ એ સામાન્ય રીતે બર્થ ને પોસ્ટપોન કરવા માટે તથા બર્થ વચ્ચે સ્પેસ રાખવા માટે યુઝ થાય છે આ મેથડ એ જે કપલ્સ ને વધારે ચાઇલ્ડ ની ડિઝાયર ન હોય અથવા તો ચાઇલ્ડ વચ્ચે સ્પેસ રાખવાની ડિઝાયર હોય તેવા કપલ્સ દ્વારા વધારે પ્રમાણમાં યુઝ કરવામાં આવે છે.

બેરિયર મેથડ: બેરિયર મેથડ એ ઓવમ સાથે સ્પર્મ ના કનેક્શન ને પ્રિવેન્ટ કરે છે. તેને બેરિયર મેથડ કહેવામાં આવે છે.આ બેરિયર મેથડ એ સ્પર્મ ને વજાયના માં ડિપોઝિશન થતું પ્રિવેન્ટ કરે છે તથા સર્વાઇકલ કેનાલ માંથી સ્પર્મ ના પેનેટ્રેશન ને પણ પ્રિવેન્ટ કરે છે તેમાં સામાન્ય રીતે મિકેનિકલ, કેમિકલ તથા કમ્બાઇન મેથડ નો યુઝ થાય છે.

ફિઝીકલ મેથડ: મેલ કોન્ડમ, ફિમેલ કોન્ડમ, ડાયાફ્રેમ,વજાઇનલ સ્પંજ નો સમાવેશ થાય છે.

કેમિકલ મેથડ:

ક્રિમ : ડેલફેન/ફાર્માટેક્સ
જેલી: કોરોમેક્સ, વોલ્પર પેસ્ટ.
ફોમટેબલેટ: એરોસોલ ફોમ્સ, ક્લોરિમીન T, કોન્ટેબ.
કોમ્બિનેશન: તેમાં સામાન્ય રીતે મિકેનિકલ તથા કેમિકલ મેથડ નો કમ્બાઇન યુઝ થાય છે.

કમ્બાઇન મેથડ: તેમાં મિકેનિકલ તથા કેમિકલ મેથડ નો કમ્બાઇન યુઝ કરવામાં આવે છે.

1)મેલ કોન્ડમ: મેલ કોન્ડમ મેલ બેરિયર કોન્ટ્રાસેપ્ટિવ છે તે લેટિન વર્લ્ડ “કોન્ડમ”પરથી આવેલો છે તેની શોધ ડોક્ટર કોન્ડમ દ્વારા કરવામાં આવી હતી. લેટેસ્ટ કોન્ડમ અલગ અલગ સાઇઝ માં અવેઇલેબલ હોય છે.જેમા 160-180 mm લેન્થ, 49-52 mm width અને 0.04-0.07mm થીકનેસ હોય છે.તે પ્લેઇન અથવા ટીટવાડા જેમા ટીપ એ સિમેન કલેક્શન માટે હોય છે. તે જુદાજુદા કલર માં અવેઇલેબલ હોય છે. જેમા,
ડ્રાય ટાઇપ Ex: નીરોધ ( ગવર્મેન્ટ સપ્લાય) અને કોહીનુર,
પ્રિલુબ્રીકેટેડ ટાઇપ Ex: ડ્યુરેક્સ,કામસૂત્ર તથા અથવા સ્પર્મીસાઇડલ વન્સ Ex: રકસક વગેરે અવેઇલેબલ હોય છે.
એ ઇફેક્ટિવ અને ખૂબ વાઇડલી યુઝ થતું ડિવાઇસ છે જેમાં કોઇપણ સાઇડ ઇફેક્ટ હોતી નથી અને પ્રેગ્નેન્સી ને પણ પ્રિવેન્ટ કરી શકાય છે કોન્ડમ એ મેલ તથા ફિમેલ બંનેને સેક્સ્યુઅલી ટ્રાન્સમિટેડ ડિસીઝ ( STD )થી પ્રિવેન્ટ કરે છે.

એડવાન્ટેજીસ:

• સસ્તુ તથા કોઇ કોન્ટ્રાક્ટીકેશન અને સાઇડ ઇફેક્ટ હોતી નથી.
• ડિસ્પોઝેબલ યુઝ માટે સિમ્પલ તથા કેરી કરવા માટે ઇઝી હોય છે.
• તે સિક્યુઅલી ટ્રાન્સમિટેડ ડીસીઝ( STD) તથા પેલ્વિક ઇન્ફલામેટ્રી ડિસીઝ ( PID )સામે પ્રોટેકશન પ્રોવાઇડ કરે છે.
• ટ્યુબલ ફર્ટિલિટી અને એક્ટોપિક પ્રેગ્નન્સી ના ઇન્સિડન્સ ને રીડયુઝ કરે છે.
• કોઇટસ ઇરરેગ્યુલર અને ઇનફ્રીક્વન્ટ હોય ત્યારે યુઝ થાય છે.
• પ્રીમેચ્યોર ઇજેક્યુલેસન પ્રિવેન્ટ કરે છે.
• પિલ્સ અને IUCD કોન્ટ્રાઇન્ડીકેટેડ હોય ત્યારે યુઝ થાય છે.

• ડિશએડવાન્ટેજીસ:
  કોઇટસ સમય દરમિયાન સ્લીપ કે બ્રેક થય જાય છે.
• સેક્સ્યુઅલ પ્લેઝર અપૂરતુ રહે છે.સાયકોલોજીકલ ડિસ્ટર્બન્સ રહે છે.
• લેટેક્સ નું એલર્જી ક્રિએશન થય શકે છે.

2) ફિમેલ કોન્ડમ: ફિમેલ કોન્ડમ નવું ડેવલોપ થયેલું ફીમેલ બેરિયર કોન્ટ્રાસેપ્ટીવ છે તેમાં ડાયાફ્રેમ અને કોન્ડમ ના કમ્બાઇન ફિચર્સ આવેલા હોય છે. તે સિન્થેટિક લેટેસ્ટ કે પોલીયુરેથીન ના બનેલા હોય છે. તે આવું જ લાઈક સ્ટ્રકચર હોય છે જેમાં ઇન્ટરનલ રિંગ ને સરવિક્સ ને કવર થાય છે તથા એક્સટર્નલ રીંગ એ વજાયના ની આઉટ સાઇડ મા રહે છે. તે સિલિકોન દ્વારા પ્રિલુબ્રીકેટેડ હોય છે અને તેમાં સ્પર્મીસાઇડલ ની જરૂરિયાત રહેતી નથી.

એડવાન્ટેજીસ:
તે STDs(સેક્સ્યુઅલી ટ્રાન્સમિટેડ ડિસીઝ)મેલ કોન્ડમ કરતા વધારે અસરકારક રીતે અટકાવે છે કારણ કે કેટલાક ફિમેલ કોન્ડમ પેરિનીયમ ના ભાગ ને પણ કવર કરે છે.

• તે પોલીયુરેથીન નું બનેલું હોવાથી એલર્જીક રિએક્શન થતું નથી.
• મેલ કોન્ડમ કરતા વધારે અનુકૂળ હોય છે કારણ કે પ્રિકોઇટસ ઇન્સર્ટ કરવાનુ હોય છે અને બ્રેક થવાના ચાન્સીસ ઓછા રહે છે.

ડિસએડવાન્ટેજીસ:

• ખર્ચાળ હોય છે.
• કેટલીક વુમનને ઇન્સર્શન માં ડીફીકલ્ટી આવે છે.
• ફેઇલ્યોર રેટ 5-21/100 વુમન.

3)વજાઇનલ ડાયાફ્રેમ: આ ઇન્ટ્રાવજાઇનલ ડિવાઇસ છે જે સિન્થેટિક રબર,ફ્લેક્સિબલ મેટલ, અથવા પ્લાસ્ટિક મટીરીયલ નું બનેલું હોય છે. તેનો ડાયામીટર 5 થી 10 cm નો હોય છે. તેમા ફ્લેક્સિબલ રિમ આવેલી હોય છે જે સામાન્ય રીતે સ્પ્રિંગ અથવા તો મેટલ ની બનેલી હોય છે. તેની સાઇઝ મેઝર કરવા માટે મેડિકલ અથવા તો પેરામિડિકલ વ્યક્તિ ની જરૂર પડે છે. તેની રિમ વજાઇનામાં પોસ્ટીરિયર ફોરનિક્સ ના અપર એન્ડ થી તેનો લોવર એન્ડ એ સિમ્ફાયસીઝ પ્યુબીસ ની બેક પર આવે છે તે સરવિક્સ ને કમ્પ્લીટલી કવર કરે છે. સેક્સ્યુઅલ એક્ટ પછી મીનિમમ 6 hours રાખવુ જોઇએ. ફેઇલ્યોર રેટ એ 4-12/ 100 વુમન.

4) વજાઇનલ સ્પંજ: આ કમ્બાઇન્ડ વજાઇનલ બેરિયર કોન્ટ્રાસેપ્ટિવ છે તે પોલિયુરેથીન નુ બનેલુ સ્પંજ છે.જેમા 1gm Nonoxonal- 9 સ્પર્મીસાઇડલ આવેલુ હોય છે. તેનો સેપ એ મશરુમ કેપ જેવો હોય છે. તેની કોનકેવ સાઇડ અપર વજાયના માં સર્વીક્સ ને કવર કરે છે. વજાઇનલ સ્પન્જ ને યુઝ કરવાનું ઇઝી હોય છે તે વોટર થી મોઇસ્ટ અને ક્વિઝ કરી વજાયનામાં ઇન્સર્ટ કરવાનું હોય છે તે 24 અવર્સ સુધી ઇફેક્ટિવ રહે છે. તે 125 – 150 mg Nonoxonal 24 hours મા રિલીઝ કરે છે.

કેમિકલ મેથડ: તેનું બીજું નામ સ્પર્મી સાઇડ પણ છે કારણ કે તે સ્પર્મ ને કિલ કરે છે આ રીતે કેમિકલ કોન્ટ્રાસેટીવ પ્રેગ્નેન્સી ને પ્રિવેન્ટ કરે છે.

Ex: ફોમ ટેબલેટ, એરોસોલ, ક્રીમ, જેલી, પેસ્ટ, સપોઝિટરી, સોલ્યુબલ ફિલ્મ વગેરે. આ બધા સ્પર્મ ની સાઇડ કોયટર્સ થી 15 મિનિટ પહેલા વજાયના માં ડીપ ઇન્સર્ટ કરવા.

એડવાન્ટેજીસ:
ઉપયોગ કરવો સરળ હોય છે.
વધારે ખર્ચાળ હોતું નથી અને વજાયનલ લુબ્રિકેશન ને વધારે છે.

ડિશએડવાન્ટેજીસ:
જ્યાં ફોર્મ પહોંચે તે બધી જ જગ્યામાં ડીપ અને દરેક સેક્સ્યુઅલ એક્ટિવિટી પહેલા ઇન્સર્ટ કરવું પડે છે કપલ ને ઇરીટેશન તથા બર્નિંગ સેન્સેશન થય શકે છે.

કમ્બાઇન મેથડ: કેમિકલ મેથડ સાથે બેરિયર મેથડ નો યુઝ કરવામાં આવે તો તેને કંબાઇન મેથડ કહેવામાં આવે છે જે સામાન્ય રીતે ડબલ પ્રોટેક્શન પ્રોવાઇડ કરે છે.

b) Write down the causes of air pollution. વાયુ પ્રદુષણ ના કારણો લખો

Causes of Air Pollution (એર પૉલ્યુશન):

એર પૉલ્યુશન એ આજના યુગની એક ગંભીર હેલ્થ કંડિશન (health condition) છે, જે પેશન્ટના લંગ્સ (lungs), બ્રેઈન (brain), હાર્ટ (heart) અને ઓવરનેલ બોડી ફંક્શન્સ (body functions) ઉપર નેગેટિવ ઇફેક્ટ (negative effect) પાડે છે. નીચે તેની મુખ્ય કારણોનું વિસ્તૃત વર્ણન આપેલ છે:

1.Vehicle Emissions (વ્હીકલ એમિશન્સ)

આજના travel arrangements માં વ્યાપક રીતે યુઝ થતી પેસેન્જર કાર્સ (passenger cars), ટ્રકસ (trucks), બાઇક્સ (bikes) અને બસીસ (buses) જેવી વાહનોમાંથી નીકળતાં હાનિકારક ગેસીસ (gases) જેમ કે કાર્બન મૉનૉઓક્સાઇડ (carbon monoxide), નાઇટ્રોજન ઑક્સાઇડસ (nitrogen oxides) અને પાર્ટિકલ મેટર (particulate matter) એર પૉલ્યુશનનું મુખ્ય સોર્સ છે.
એમિશન દ્વારા બ્રોન્કાઈટિસ (bronchitis), અસ્થમા (asthma) અને રેસ્પિરેટ્રી ટ્રેક્ટ ઇન્ફેક્શન (respiratory tract infection) જેવા રોગો અરાઇઝ થાય છે.

2.Industrial Discharges (ઇન્ડસ્ટ્રિયલ ડિસ્ચાર્જસ)

ફેક્ટરીઝ (factories), રિફાઇનરીઝ (refineries), કેમિકલ પ્લાન્ટસ (chemical plants) વગેરેમાંથી નીકળતાં પૉલ્યુટન્ટ્સ (pollutants) જેમ કે સલ્ફર ડાયઑક્સાઇડ (sulfur dioxide), કાર્બન ડાયઑક્સાઇડ (carbon dioxide), લેથેલ હાઇડ્રોકાર્બન્સ (lethal hydrocarbons) એન્વાયરમેન્ટ ને અસર કરે છે.
આ ગેસીસ નોસ્ટ્રીલ્સ માં ઈરિટેશન (irritation), આંખોમાં બર્નિંગ સેન્સેશન (burning sensation), અને એલર્જીક રીએક્શન્સ (allergic reactions) ઉભા કરે છે.

3.Burning of Fossil Fuels (ફૉસિલ ફ્યુઅલ્સ બર્નિંગ)

કોલ (coal), ડિઝલ (diesel), પેટ્રોલ (petrol) અને નેચરલ ગેસ (natural gas)ના બળતણથી જાહેર સ્થળોએ ઊર્જા ઉત્પન્ન થાય છે પણ તે સાથે હાનિકારક ટૉક્સિક ગેસીસ (toxic gases) પણ બહાર આવે છે.આ પૉલ્યુશન લંગ ડેમેજ (lung damage), હાર્ટ રેટ ઇરેગ્યુલારિટી (heart rate irregularity) અને કાર્ડિઓવેસ્ક્યુલર ડિસઓર્ડર્સ (cardiovascular disorders) માટે જવાબદાર બને છે.

4.Agricultural Activities (એગ્રીકલ્ચરલ એક્ટિવિટીઝ)

ખેતરોમાં યુઝ થતી પેસ્ટિસાઇડસ (pesticides), હર્બિસાઇડસ (herbicides) અને કેમિકલ ફર્ટિલાઇઝર્સ (chemical fertilizers) હવામાં ઉડીને પૉલ્યુશન ફેલાવે છે.
આ પૉલ્યુટન્ટ્સ પેશન્ટના રેસ્પિરેટ્રી સિસ્ટમ (respiratory system) પર અસર કરે છે અને લાંબા ગાળે કિડની (kidney) અને લિવર (liver) ડેમેજ પણ કરી શકે છે.

5.Household Emissions (હાઉસહોલ્ડ એમિશન્સ)

ઘરના અંદર વપરાતા બાયોમાસ (biomass) જેવા લાકડા, કોથળા અને કન્ડેન્સ્ડ ઓઇલ્સ (condensed oils)માંથી નીકળતી સ્મોક (smoke) અને ફ્યૂમસ (fumes) થી ઇનડોર એર પૉલ્યુશન થાય છે.
એમાથી અરાઇઝ થનારી કાર્સિનોજેનિક (carcinogenic) તત્વો લંગ કેન્સર (lung cancer) અને સીઓપીડિ (COPD) જેવા સિરિયસ ડિસઓર્ડર્સ (serious disorders)નું કારણ બને છે.

6.Waste Burning (વેસ્ટ બર્નિંગ)

ઘરેલું કચરો, પ્લાસ્ટિક મટિરિયલ્સ (plastic materials) અને રબર (rubber) જેવા પદાર્થોને ખૂલેમાં સળગાવવાથી ટૉક્સિક કેમિકલ્સ (toxic chemicals) જેમ કે ડાયોક્સિન્સ (dioxins) અને ફ્યુરન્સ (furans) ઉત્પન્ન થાય છે.
આ વાયુઓ હ્યુમન હોર્મોનલ બેલેન્સ (hormonal balance) ખલેલમાં મૂકે છે અને ન્યુરોલોજીકલ ડિસ્ટર્બન્સીસ (neurological disturbances) પણ ઉત્પન્ન કરે છે.

7.Construction and Demolition Activities (કન્સ્ટ્રક્શન એન્ડ ડિમોલિશન એક્ટિવિટીઝ)

કંન્ટ્રક્શન દરમ્યાન ડસ્ટ પાર્ટિકલ્સ (dust particles), સિમેન્ટ પાઉડર (cement powder) અને અસ્મોલ્ડ પાર્ટિકલ મેટર (asphalt particulate matter) વાતાવરણમાં ફેલાય છે.
આ પૉલ્યુશન સાઇનસ ઇન્ફ્લેમેશન (sinus inflammation), રેસ્પીરેટ્રી ડિસ્ટ્રેસ (respiratory distress) અને એલર્જીક રીસ્પોન્સ (allergic response) અરાઇઝ કરે છે.

8.Natural Sources (નેચરલ સોર્સેસ)

જ્યારે કે મોટાભાગના સોર્સેસ માનવસર્જિત છે, કેટલાક નેચરલ કારણો પણ છે જેમ કે વોલ્કેનિક ઈરુપ્શન (volcanic eruption), વાઇલ્ડફાયર્સ (wildfires), અને ડસ્ટ સ્ટોર્મસ (dust storms), જે એર પૉલ્યુશન વધારતા હોય છે.
આ નેચરલ ઘટનાઓનું પેશન્ટના બોડી ઓક્સિજન એસિમીલેશન (oxygen assimilation) પર સિરિયસ ઇફેક્ટ (serious effect) પડે છે.

એર પૉલ્યુશન એ એક મલ્ટિફેક્ટોરિયલ પ્રોબ્લેમ (multifactorial problem) છે જેમાં વ્હીકલ, ઈન્ડસ્ટ્રીઝ, ઘરના ઉપકરણો, ખેતર, નેચરલ ઘટનાઓ અને બાંધકામ પ્રવૃત્તિઓના ભાગરૂપે અનેક હાનિકારક પૉલ્યુટન્ટ્સ વાતાવરણમાં રહેલા હોય છે.
તેના લીધે પેશન્ટમાં રેસ્પિરેટ્રી, કાર્ડિયાક, ન્યુરલ અને ઓર્ગન-સ્પેસિફિક સિસ્ટમ્સ ઉપર સિરિયસ ઇમ્પેક્ટ જોવા મળે છે.

એર પૉલ્યુશન કંટ્રોલ માટે નીતિગત લેવલ પર ઇન્ફોર્સમેન્ટ, ટેકનૉલોજીકલ અપગ્રેડેશન અને ઇન્ડિવિઝ્યૂઅલ અવેરનેસ એ સૌથી જરૂરી પગલાં છે.

c) Explain components/strategies of RCH phase-1.રીપ્રોડકટીવ એન્ડ ચાઈલ્ડ હેલ્થ પ્રોગ્રામ ફેજ-૧ ના કોમ્પોનેન્ટસ/સ્ટ્રેટેઝીસ સમજાવો

RCH (Reproductive and Child Health) ફેઝ-1 એ ભારત સરકાર દ્વારા વર્ષ 1997માં લોંચ કરાયેલ નેશનલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ (national health program) છે, જેના મુખ્ય ઉદ્દેશ ફીમેલ અને ચાઇલ્ડ ના હેલ્થ પેરામિટર્સ (health parameters) સુધારવા અને મેટર્નલ તેમજ નીયોનેટલ મોર્ટાલીટી રેટ ઘટાડવા માટે હોતા. RCH ફેઝ-1 માં વિવિધ કોમ્પ્રેહેન્સિવ હેલ્થ સ્ટ્રેટેજીસ (comprehensive health strategies)નો સમાવેશ થાય છે.

RCH Phase-1 ના મુખ્ય કોમ્પોનેન્ટસ (components) તથા સ્ટ્રેટેજીસ (strategies) સમજાવવામાં આવ્યા છે:

1.Essential Obstetric Care (એસેન્સીયલ ઓબ્સ્ટેટ્રિક કેર)

આ કમ્પોનેન્ટ અંતર્ગત પ્રેગ્નન્ટ વુમન માટે એન્ટીનેટલ કેર (antenatal care), નોર્મલ ડીલિવરી સર્વીસીસ અને પૉસ્ટ નેટલ મૉનીટરીંગ (postnatal monitoring) આપવામાં આવે છે.
પ્રાઈમરી હેલ્થ સેન્ટર્સ (primary health centers) અને કમ્યુનિટી હેલ્થ સેન્ટર્સ (community health centers) ખાતે ટ્રેઈન્ડ સ્કિલ્ડ બર્થ એટેન્ડન્ટસ (skilled birth attendants) દ્વારા સેવા આપવામાં આવે છે જેથી મેટર્નલ મૉર્ટેલિટી (maternal mortality) ઘટે.

2.Emergency Obstetric Care (ઈમર્જન્સી ઓબ્સ્ટેટ્રિક કેર)

જ્યાં પેશન્ટને કોમ્પ્લિકેટેડ પ્રેગ્નન્સી અથવા હાઈ રિસ્ક ડિલિવરી હોય ત્યાં એમરજન્સી ઓબ્સ્ટેટ્રિક ઈન્ટરવેન્શન્સ (emergency obstetric interventions) જેમ કે સીઝેરિયન સેક્શન (cesarean section), બ્લડ ટ્રાન્સફ્યુઝન (blood transfusion) અને ઈન્ટેન્સિવ મૉનીટરીંગ માટે સુવિધાઓ ઉભી કરવામાં આવી.
આ માટે ફર્સ્ટ રેફરલ યુનિટ્સ (First Referral Units) ફંક્શનલ કરવામાં આવ્યા.

3.Child Health Care (ચાઈલ્ડ હેલ્થ કેર):

ન્યૂનતમ નીયોનેટલ મોર્ટાલીટી રેટ ઘટાડવા માટે ઇમ્યુનાઇઝેશન (immunization), ન્યૂન્ટ્રીશનલ થેરાપી (nutritional therapy), ન્યૂ બોર્ન રિસસિટેશન (newborn resuscitation) અને એક્યુટ રેસ્પિરેટ્રી ઈન્ફેક્શન મેનેજમેન્ટ (acute respiratory infection management) જેવી સ્ટ્રેટેજીસ અમલમાં મૂકી.
ORS (oral rehydration solution) તથા ઝિંક (zinc) થેરાપી ડાયરિયા મેનેજમેન્ટ માટે ઉપયોગમાં લેવાય છે.

4.Control of Reproductive Tract and Sexually Transmitted Infections (RTI/ STI Control)

Prevalence and treatment માટે રીપ્રોડક્ટિવ ટ્રેક્ટ ઈન્ફેક્શન (RTI) અને સેક્સ્યુઅલી ટ્રાન્સમિટેડ ઈન્ફેક્શન (STI) માટે સિન્ડ્રોમ બેઝ્ડ ડાયગ્નોસિસ (syndrome-based diagnosis) અને મેજર મેટ્રો યુનિટ્સ ખાતે આર.ટી.આઈ./એસ.ટી.આઈ. ક્લિનિક્સ સ્થાપવામાં આવ્યા.
આ સ્ટ્રેટેજી HIV/AIDS પ્રિવેન્શન (HIV/AIDS prevention) માટે પણ ખૂબ ઉપયોગી છે.

5.Birth Spacing and Family Planning (બર્થ સ્પેસિંગ અને ફેમિલી પ્લાનિંગ)

મહિલાઓને સેંકશ્યુઅલ હેલ્થ રાઈટ્સ (sexual health rights) અનુસાર ઈન્ફોર્મ્ડ ચોઇસ (informed choice) આપવી અને ફેમિલી સાઇઝ નિયંત્રણ માટે IUCD (intrauterine contraceptive device), ઓરલ પિલ્સ (oral pills), કન્ડોમ (condom) અને સ્ટરિલાઈઝેશન (sterilization) જેવી સર્વિસિસ પુરી પાડવી.
પોસ્ટપાર્ટમ IUCD એપ્લિકેશન (postpartum IUCD application) ખાસ કરીને પૉપ્યુલર કરાયું.

6.Adolescent Reproductive and Sexual Health (એડોલેસન્ટ આર.એસ.એચ.)

ટીનએજર પેશન્ટ માટે મેન્સ્ટ્રુઅલ હાઇજીન (menstrual hygiene), સેક્સ એજ્યુકેશન (sex education), અને કાઉન્સેલિંગ (counseling) સર્વીસીસ નો સમાવેશ થાય છે.
યુવા મિત્ર ક્લિનિક્સ (Yuva Mitra Clinics) દ્વારા કોન્ફિડેન્શિયલ સલાહ અને ક્યુરેટિવ સર્વિસિસ ઉપલબ્ધ કરાવવામાં આવી.

7.Training of Health Personnel (હેલ્થ પર્સનલ ટ્રેઇનિંગ)

એનએમ (ANM), નર્સીસ (nurses), મિડવાઈફ (midwife) અને મેડિકલ ઑફિસર્સ (medical officers) માટે સ્પેશિયલાઈઝ્ડ ટ્રેઇનિંગ પ્રોગ્રામ અમલમાં મૂકવામાં આવ્યા જેથી તેઓ સ્કિલ્ડ બર્થ અને ન્યૂ બોર્ન કેર માટે કેપેબલ બને.

8.Behavior Change Communication (બિહેવિયર ચેન્જ કમ્યુનિકેશન)

હેલ્થ રિલેટેડ ઍટિટ્યુડ્સ અને પ્રેક્ટિસીસ (attitudes and practices) બદલવા માટે IEC (Information, Education & Communication) અને BCC (Behavior Change Communication) માધ્યમ દ્વારા પબ્લિક અવેરનેસ ઝુંબેશ ચલાવવામાં આવી.
માસ મીડીયા, ફોક ડ્રામા (folk drama), અને પર્સનલ કાઉન્સેલિંગ દ્વારા મેજર મેટર્નલ અને ચાઇલ્ડ હેલ્થ ઇશ્યુઝ ઉપર લાઈટ નાખવામાં આવી.

RCH Phase-1 એ એક ઇન્ટિગ્રેટેડ એપ્રોચ (integrated approach) હતો જે મેટર્નલ, ન્યૂ બોર્ન અને રીપ્રોડક્ટિવ હેલ્થમાં ઇમ્પ્રુવમેન્ટ લાવવા માટે લોંચ કરવામાં આવ્યો. દરેક કમ્પોનેન્ટ પેશન્ટની હોલિસ્ટિક કેર (holistic care) અને ઍક્સેસિબલ સર્વિસિસ તરફ દોરી જાય છે.
આ પ્રોગ્રામ એ ફ્યુચર જનરેશનના હેલ્થ માટે રખાયેલું એક સોલિડ સ્ટેપ છે.

Q-4 Write short notes. ટૂંકનોંધ લખો. (કોઇપણ ત્રણ) 12

a) Functions of UNICEF – યુનિસેફ ના કાર્યો

1.child health
‌યુનિસેફ એ ઘણા દેશોમાં વેક્સિન પ્રોડક્શન માટે સહાય પૂરી પાડે છે
‌યુનિસેફ એ વિલેજમાં રહેતા લોકોની ક્વોલિટી ઓફ લાઈફને ઈમ્પ્રુવ કરવા માટે પીવાનું પાણી અને ઘરગથ્થુ ઉપયોગમાં સેફ વોટર મળે તેના માટે એન્વાયરમેન્ટલ સેનીટેશન પ્રોગ્રામમાં હેલ્પ કરે છે.
‌હાલમાં માતા અને બાળકને પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર મળી રહે તેના પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવે છે. જેમાં ઇમ્યુનાઈઝેશન ઇન ફંડ એન્ડ યંગ ચીલીકેર ફેમિલી પ્લાનિંગ ના ફેમિલી હેલ્થના સેફ વોટર એન્ડ સેનિટેશનનો સમાવેશ થાય છે.

2.Child nutrition
યુનિસે ન્યુટ્રીશનને ઇમ્પ્રો કરવા માટે હાઈ પ્રાયોરિટી આપે છે જૂની સેફ એ 1950 માં ઓછા ખર્ચે પ્રોટીન યુક્ત ખોરાકના મિશ્રણ ના વિકાસ સાથે બાળ આહારને પૂરક બનાવીને પોષણમાં પ્રથમવાર મદદ કરી છે.
FAO ના સહયોગથી યુનિસે સામુદાયિક વિકાસ, કૃષિ વિસ્તરણ, શાળા અને આરોગ્ય સેવાઓ જેવી ચેનલો દ્વારા એપ્લાય ન્યૂટ્રેશનલ પ્રોગ્રામમાં સહાયતા કરવાનું શરૂ કર્યું, જેથી કરીને ગ્રામીણ વિસ્તારને વધુ સારા બાળ પોષણ માટે જરૂરી ખોરાકનો વિકાસ કરવા અને ખાવા માટે પ્રોત્સાહન અને મદદ કરી શકાય.
યુનિસેફ ભારતના વિવિધ ભાગોમાં આધુનિક ડેરી પ્લાન માટે સાધનો પણ પૂરા પાડે છે

3.ફેમિલી એન્ડ ચાઈલ્ડ વેલફેર
યુનિસેફનો મેન હેતુ ઘરની અંદર અને ઘરની બહાર ચિલ્ડ્રનની કેરને ઈમ્પ્રુવ કરવાનો છે જે પેરેન્ટ્સ એજ્યુકેશન ડે કેર સેન્ટર ,ચાઈલ્ડ વેલફેર એન્ડ યુથ એજન્સી એન્ડ વુમેન્સ ક્લબ દ્વારા કરવામાં આવે છે
આ પ્રોગ્રામ હેલ્થ ,ન્યુટ્રીશન એજ્યુકેશન એન્ડ હોમ ઈકોનોમિક્સ ના વિસ્તરણ ના ભાગરૂપે હાથ ધરવામાં આવે છે

4.એજ્યુકેશન યુનિસેફ એ યુનેસ્કોના સહયોગથી આરોગ્ય અને સ્વચ્છતા કામદારો શિક્ષક સહિતના બધા જ પર્સનની તાલીમ માટેનો ફંડપૂરો પાડે છે યુનિવર્સલ ઇમ્યુનાઈઝેશન ઈઝ બેસ્ટ પ્રિવેન્શન તે સૂત્ર પર ભાર મૂકે છે યુનિસેફ એ ટેકનિકલ સપ્લાય, ઇક્વિપમેન્ટ, ટેક્સ બુક માટેના પેપર, હેલ્થ ક્લિનિક ની મેડિસિન અને વિલેજમાં શુદ્ધ વોટર સપ્લાય માટે પાઇપ પણ પૂરા પાડે છે
તે સરકારને માતા અને બાળ આરોગ્ય પોષણ સ્વચ્છ પાણી અને સ્વચ્છતા ના ક્ષેત્રોમાં સમુદાય આધારિત સેવાઓનું આયોજન વિકાસ વિસ્તરણ કરવામાં મદદ કરે છે
તે નેચરલ ડિઝાસ્ટર માં બે વ્યક્તિઓ વચ્ચેના ઝઘડામાં અને એપિડેમિક ડીસીઝ માં મધર અને બાળકની હેલ્પ કરે છે
તે ટીબી મેલેરિયા આંખના રોગો અને પ્રિવેન્ટ કરવા માટેના પ્રયત્નો કરે છે
યુનિસેફ એ બાળકો માટેના વિવિધ કાર્યો અને બાળકના અધિકારો પરના સંમેલનને સમર્થન આપે છે અને તેના અમલીકરણમાં મદદ કરે છે
યુનિસેફ એ બાળકોના સર્વાયવલમાં રક્ષણ અને વિકાસમાં મદદ કરતા કાર્યક્રમોને આવરી લે છે જેમ કે ઇમ્યુનાઈઝેશન ,ન્યુટ્રેશનલ હેબિટ ,ગ્રોથ મોનિટરિંગ ,હોમ બેસ્ટ મેનેજમેન્ટ, ડ્રીન્કિંગ વોટર, એન્વાયરમેન્ટ, ફીટીંગ પ્રેક્ટિસ ,સેનિટેશન એન્ડ એજ્યુકેશન ઓફ ગર્લ્સ વગેરે

b) Causes of maternal death in India – ભારતમાં માતા મૃત્યુદરના કારણો

Causes of maternal deathdeath in India

1) ઓબસ્ટેટ્રીક હેમરેજ( Obsteric hemorrhage):

એન્ટિનેટલ હેમરેજ(બ્લીડિંગ બીફોર બર્થ) તથા પોસ્ટપાર્ટમ હેમરેજ (બ્લીડિંગ આફ્ટર ચાઇલ્ડ બર્થ) એ મેટરનલ મોર્ટાલીટી થવા માટેનું એક મેઇન કોઝ છે અને આ સામાન્ય રીતે એવી જગ્યા પર વધારે જોવા મળે છે કે જ્યાં એમરજન્સી ઓબસ્ટેટ્રીકલ કેર ફેસિલિટીઝ એ ઓછા પ્રમાણમાં અવેઇલેબલ છે અથવા તો અવેઇલેબલ નથી તેવી પ્લેસ પર વધારે પ્રમાણમાં જોવા મળે છે.

2) હાયપરટેન્સિવ ડીસઓર્ડર( Hypertensive Disorders):

પ્રેગનેન્સી દરમિયાન પ્રીએકલેમ્શિયા તથા એક્લેમ્પસીયા જેવી કન્ડિશન કે જેમાં મધરનું બ્લડપ્રેશર ઇન્ક્રીઝ થાય છે અને તેમાં મધર ને સિઝર્સ જોવા મળે છે આ કારણના કારણે પણ મેટરનલ મોર્ટાલીટી રેટ ઇન્ક્રીઝ થઇ શકે છે.

3) ઇન્ફેક્શન( infection):

ઇન્ફેક્શન જેમકે સેપ્સીસ(બ્લડ સ્ટ્રીમ નું ઇન્ફેક્શન), પોસ્ટ પાર્ટમ ઇન્ફેક્શન( ઇન્ફેક્શન એ ચાઇલ્ડ બર્થ પછી જોવા મળે છે), તથા અનસેફ અબોર્શન રિલેટેડ ઇન્ફેક્શન ના કારણે મોર્ટાલીટી રેટ ઇન્ક્રીઝ થઇ છે.

4) ઓબસ્ટ્રકટેડ લેબર( Obstructed Labour):

જ્યારે પ્રોલોંગ લેબર ની કન્ડિશન હોય એટલે કે લેબર પ્રોસેસ એ ઓબસ્ટ્રક્ટેડ હોય તેવી કન્ડિશનમાં યુટેરાઇન રપ્ચર થય શકે અથવા ઇન્ફેક્શન પણ થય શકે તો આવી કન્ડિશન મા જ્યારે ઇમીડીએટલી ઇમરજન્સી ઓબ્સટેટ્રીકલ કેર એ લિમિટેડ હોય તેવા એરિયામાં એડીક્યુએટ અમાઉન્ટમાં મધર ને હેલ્થ કેર ફેસિલિટીઝ અવેઇલેબલ ન થવાના કારણે મેટરનલ ડેથ થય થય શકે છે.

5) અનસેફ અબોર્શન ( Unsafe Abortion):

એવા એરીયા કે જ્યાં એબોર્શન સર્વિસીસ એ અવેઇલેબલ નથી તથા રિસ્ટ્રેક્ટેડ છે તેવી કન્ડિશન મા અનસેફ અબોર્શન પ્રેક્ટિસિસ ના કોમ્પલીકેસન્સ ના કારણે મેટરનલ ડેથ થઇ શકે છે.

6) પ્રી એક્ઝીસ્ટીંગ મેડિકલ કન્ડિશન( Pre Existing medical Condition):

જે વુંમન માં પહેલેથી જ કોઇપણ હેલ્થ રીલેટેડ કન્ડિસન જેમ કે ડાયાબિટીસ, હાર્ટ ડીસીઝ,તથા HIV/ AIDS જેવી કન્ડિશન ના લીધે પ્રેગનેન્સી સમયે તથા ચાઇલ્ડ બર્થ સમય દરમિયાન કોમ્પ્લીકેશન્સ થઇ શકે છે અને જેના કારણે મેટરનલ મોર્ટાલિટી રેટ ઇન્ક્રીઝ થઇ શકે છે.

7) લેક ઓફ એક્સેસ ક્વોલિટી મેટરનલ હેલ્થ સર્વિસીસ( Lack of Exis quality maternal health Services):

સ્કિલ બર્થ અટેન્ડન્ટ, ઇમર્જન્સી ઓબસ્ટેટ્રીકલ કેર,એસેન્સીયલ મેડીકેશન, તથા બ્લડ ટ્રાન્સફયુઝન ની લિમિટેડ ફેસીલીટીસ તથા મધર સુધી લિમિટેડ એક્સેસ ના કારણે સ્પેશ્યલી રૂરલ એરીયા તથા બેકવર્ડ એરિયામાં મેઇન્લી આ કારણોના લીધે મેટરનલ ડેથ જોવા મળે છે.

c) Functions of female health worker – ફિમેલ હેલ્થ વર્કર ના કાર્યો

“Functions of Female Health Worker” (ફંક્શન્સ ઓફ ફીમેલ હેલ્થ વર્કર) :

1.Maternal Health Services (મેટર્નલ હેલ્થ સર્વિસિસ):

ફીમેલ હેલ્થ વર્કર પ્રેગ્નન્ટ પેશન્ટને (Antenatal), (Intranatal) અને (Postnatal) કેર પૂરું પાડે છે. આ દરમિયાન તે પેશન્ટનું Hemoglobin લેવલ, બ્લડ પ્રેશર, યુટેરાઇન ગ્રોથ, ફીટલ હાર્ટ સાઉન્ડ વગેરે મોનિટર કરે છે. પેશન્ટને (Iron-Folic Acid) ટેબલેટ્સ અને (Tetanus Toxoid) ઈન્જેક્શન્સ આપે છે. જો હાઈ રિસ્ક પ્રેગ્નન્સી હોય તો તેને ટાઈમ પર રિફર કરતી હોય છે. હોમ ડિલિવરી વખતે એસેપ્ટિક ટેક્નીકથી મદદ કરે છે અને પેશન્ટ તથા ન્યુબોર્ન બેબીનું હેલ્થ ઓબ્ઝર્વ કરે છે.

2.Child Health Services (ચાઇલ્ડ હેલ્થ સર્વિસિસ):

શૂન્યથી પાંચ વર્ષના પેશન્ટ (બાળકો) માટે ફીમેલ હેલ્થ વર્કર રેગ્યુલર (Immunization), ન્યુટ્રિશનલ મોનિટરિંગ અને ડિસીઝ પ્રીવેન્શન કરે છે. પેશન્ટના ગ્રોથના પેરામીટર્સ જેમ કે વેઇટ, હાઇટ અને Mid Upper Arm Circumference નું અસેસમેન્ટ કરે છે. માલન્યુટ્રીશન ધરાવતા પેશન્ટ માટે Supplementary Nutrition ઉપલબ્ધ કરાવે છે. ન્યુબોર્ન માટે (Home Based Newborn Care) પણ આપે છે.

3.Family Planning Services (ફેમિલી પ્લાનિંગ સર્વિસિસ)

પેશન્ટ અને તેના પાર્ટનર માટે ફેમિલી પ્લાનિંગના વિકલ્પો જેમ કે (Oral Contraceptive Pills), (Condom), (Intrauterine Device) વિશે કાઉન્સેલિંગ કરે છે. ફેમિલી સાઇઝ મેન્ટેન કરવા માટે ટેમ્પરરી અને પર્મનેન્ટ પદ્ધતિઓ વિશે સમજાવે છે. (Tubectomy) અને (Vasectomy) જેવા પર્મનેન્ટ મેથડ્સ માટે રેફરલ કરે છે. પેશન્ટને સાચા ઉપયોગ માટે ડેમો આપે છે અને સાઈડ ઈફેક્ટ્સ વિશે પણ જાણ કરે છે.

4.Immunization Services (ઇમ્યુનાઈઝેશન સર્વિસિસ)

ફીમેલ હેલ્થ વર્કર (Universal Immunization Program) અંતર્ગત (BCG), (OPV), (Pentavalent Vaccine), (Measles-Rubella), (Hepatitis B) વગેરે વેક્સિન આપે છે. વેક્સિનેશન પછીના (Adverse Events Following Immunization) પર નજર રાખે છે. વેક્સિન રજીસ્ટર અને પેશન્ટની વેક્સિનેશન હિસ્ટ્રી અપડેટ કરે છે.

5.Adolescent Health Services (એડોલેસન્ટ હેલ્થ સર્વિસિસ):

કિશોર અને કિશોરીઓ માટે ફીમેલ હેલ્થ વર્કર ખાસ કરીને ગર્લ્સ માટે (Iron-Folic Acid) સપ્લાઈ કરે છે. (Menstrual Hygiene Scheme) હેઠળ તેમને (Sanitary Napkins) આપે છે. પીયર એજ્યુકેટર મોડલ દ્વારા (Health and Nutrition Education), પર્સનલ હાઈજીન અને સેક્સ્યુઅલ હેલ્થ વિશે જાગૃત કરે છે.

6.Communicable Disease Control (કોમ્યુનિકેબલ ડિઝિઝ કન્ટ્રોલ)

(Malaria), (Tuberculosis), (Dengue), (Diarrhea), (Measles) જેવા રોગોની ઓળખ અને પ્રિવેન્શન માટે એક્ટિવ રોલ ભજવે છે. પેશન્ટનું લક્ષણ આધારે (Referral) કરે છે. (Rapid Diagnostic Test) માટે સપોર્ટ કરે છે અને જરૂર પડે તો મેડિકલ ઓફિસર સાથે કન્સલ્ટ કરે છે. વેક્ટર બોર્ન ડિઝિઝ માટે ઍન્ટી લાર્વલ એક્ટિવિટીઝ પણ હાથ ધરે છે.

7.Non-Communicable Disease Screening (નૉન-કોમ્યુનિકેબલ ડિઝિઝ સ્ક્રિનિંગ)

(Anemia), (Hypertension), (Diabetes), (Breast Cancer) વગેરે માટે પેશન્ટનું સ્ક્રિનિંગ કરતી હોય છે. રિસ્ટ ફેક્ટર્સના આધારે પેશન્ટને ડાયેટ, લાઈફસ્ટાઈલ મોડિફિકેશન અને ફોલોઅપ વિશે માર્ગદર્શન આપે છે.

8.Health Education & Counseling (હેલ્થ એજ્યુકેશન એન્ડ કાઉન્સેલિંગ)

પેશન્ટ અને તેના પરિવારને મેટર્નલ હેલ્થ, ચાઈલ્ડ કેર, ન્યુટ્રિશન, હાઈજીન, સેનીટેશન, HIV/AIDS, નશાબંધી, ફેમિલી પ્લાનિંગ જેવી વિષય પર અવેરનેસ આપે છે. (Behavior Change Communication) દ્વારા હેલ્થી હેબિટ્સ માટે પ્રેરિત કરે છે.

9.Home Visits & Follow-ups (હોમ વિઝિટ્સ એન્ડ ફોલોઅપ્સ)

ફીમેલ હેલ્થ વર્કર દરેક રજિસ્ટર્ડ પેશન્ટના ઘરે નિયમિત મુલાકાત લે છે. ખાસ કરીને (Pregnant), (Postnatal), (Newborn), (Malnourished) પેશન્ટ માટે ફોલોઅપ કરે છે. ઘરમાં જ હેલ્થ સર્વિસીસ પહોંચાડીને પેશન્ટને આરોગ્ય કેન્દ્ર સુધી લાવવાની જરૂર ન રહે તેવા પ્રયાસ કરે છે.

10.Record Keeping & Reporting (રેકોર્ડ કીપિંગ એન્ડ રિપોર્ટિંગ)

(Mother and Child Protection Card), (Eligible Couple Register), (Immunization Register), (Village Health Register) જેવી તમામ માહિતી અપડેટ રાખે છે. રોગોનાં ટ્રેન્ડ, વેક્સિનેશન કવરેજ અને હેલ્થ સ્ટેટસના રિપોર્ટ બનાવે છે. ટાઈમલી મન્થલી રિપોર્ટ ઓફિસમાં સબમિટ કરે છે.

11.Participation in National Health Programs (પાર્ટિસિપેશન ઇન નેશનલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ્સ)

ફીમેલ હેલ્થ વર્કર નીચેના નેશનલ પ્રોગ્રામ્સમાં એક્ટિવ રીતે ભાગ લે છે:

(Reproductive, Maternal, Newborn, Child and Adolescent Health – RMNCH+A)

(National Tuberculosis Elimination Program)

(National Vector Borne Disease Control Program)

(National Leprosy Eradication Program)

(National Nutrition Mission)

(Janani Suraksha Yojana)

(Pradhan Mantri Matru Vandana Yojana)

ફીમેલ હેલ્થ વર્કર એ ગ્રાસરૂટ લેવલ પર હેલ્થ સર્વિસીસ નો પાયો છે. તે પ્રિવેન્ટિવ, પ્રોમોટિવ અને કરેટિવ સર્વિસિસ દ્વારા પેશન્ટની હેલ્થ સંભાળે છે અને નેશનલ હેલ્થ સિસ્ટમના અમલ માટે મહત્વપૂર્ણ છે.

d) Panchayati Raj at village level – ગ્રામ્ય સ્તરે પંચાયતી રાજ

પંચાયત રાજ વિલેજ લેવલે નીચે દર્શાવેલી ત્રણ સંસ્થાઓનો સમાવેશ થાય છે.
1 ગ્રામ સભા
2 ગ્રામ પંચાયત
3 ન્યાય પંચાયત
1.ગ્રામ સભા
ગ્રામ સભા એ વિલેજ ના બધા એડલ્ટ ની સભા છે જે ગામના રજીસ્ટર મતદારો છે.
તેઓ વર્ષમાં ઓછામાં ઓછા બે વખત મળે છે અને ઈમ્પોર્ટન્ટ મુદ્દાઓ ઉપર ડિસ્કસ કરે છે .
તે હેલ્થ રીલેટેડ ડેવલોપમેન્ટલ પાસાઓ પર ચર્ચા કરે છે. ગ્રામસભા ગ્રામ પંચાયતના મેમ્બરની ચૂંટણી કરે છે
2.ગ્રામ પંચાયત
ગ્રામ પંચાયતમાં 15 થી 30 ચૂંટાયેલા સભ્યોનો સમાવેશ થાય છે જેને પંચ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે તે ગ્રામસભા નું કાર્યકારી અંગ છે ગ્રામ પંચાયત એ 5000 અથવા 15,000 થી વધારે પોપ્યુલેશનને કવર કરે છે ગ્રામ પંચાયતના વડાને સરપંચ કહે છે તેમાં વાઈસ પ્રેસિડેન્ટ ડેપ્યુટી સરપંચ અને પંચાયત સેક્રેટરીનો પણ સમાવેશ થાય છે ગ્રામ પંચાયતના સભ્યો ત્રણથી ચાર વર્ષની મુદત માટે ઓદો ધરાવે છે.

ગ્રામ પંચાયત નાં કાર્યો-Functions

• ગ્રામ પંચાયતના ફંકશન ખૂબ જ વ્યાપક છે અને તે સિવિલ એડમિનિસ્ટ્રેશનના એન્ટાયર ફિલ્ડને કવર કરે છે ફંકશન નીચે મુજબ છે
• સેનિટેશન
• પબ્લિક હેલ્થ
• સોસીયો ઇકોનોમિક ડેવલપમેન્ટ ઓફ વિલેજ
• વિલેજમાં હેલ્થ એક્ટિવિટી પ્લાનિંગ કરવી અને ઓર્ગેનાઇઝ કરવી

3.ન્યાય પંચાયત

• તેમાં પંચાયતના પાંચ સભ્યોનો સમાવેશ થાય છે
• તે ગામના બે પક્ષો અથવા જૂથો અથવા ગામના વ્યક્તિઓ વચ્ચેના વિવાદોમાં પરસ્પર સંમતિથી ઉકેલ આપે છે
• તે ઔપચારિક ન્યાયિક પ્રણાલીમાં જવાની પ્રોબ્લેમનું નિરાકરણ લાવે છે તથા સભ્યો અને વિલેજમાં હાર્મોની એન્ડ પીસ ફુલ એન્વાયરમેન્ટ ક્રિએટ કરે છે

Q-5 Define following (any six) નીચેની વ્યાખ્યા લખો. (કોઇપણ છ)

a) Health-હેલ્થ

હેલ્થ એટલે કે એવી સ્થિતિ જેમાં વ્યક્તિ સામાજિક માનસિક શારીરિક અને આધ્યાત્મિક રીતે હેલ્ધી હોય અને કોઈપણ જાતનું રોગ અથવા ખોળખાપણથી પીડાતું ન હોય હેલ્થ કહે છે.
-WHO,1948

b) Community – કોમ્યુનિટી

કોમ્યુનિટી એ એવો જૂથ (Group) છે, જેમાં લોકો સામાન્ય Geographical area, સામાજિક માળખું, સંસ્કૃતિ કે હિત સાથે જોડાયેલા હોય છે અને આપસમાં પરસ્પર ક્રિયાઓ ધરાવે છે. આરોગ્ય ક્ષેત્રમાં, કોમ્યુનિટી એ પેશન્ટ સહિતની સમગ્ર જનસંખ્યા છે જેના આરોગ્ય, રહેણીકરણી, જીવનશૈલી અને આરોગ્ય સેવાઓની ઍક્સેસ (Access) પર સામૂહિક અસર પડે છે. આ જૂથનું સ્વાસ્થ્ય સ્તર સુધારવા માટે કોમ્યુનિટી હેલ્થ (Community Health) અતિ આવશ્યક છે, જેમાં પ્રમોશન, પ્રિવેન્શન, કેર અને રિહેબિલિટેશન જેવા ઘટકોનો સમાવેશ થાય છે.

c) Demography – ડેમોગ્રાફી

ડેમોસ મિન્સ પીપલ
ગ્રાફીન મિન્સ ધ રેકોર્ડ.

ડેમોગ્રાફિ
હ્યુમન પોપ્યુલેશન અને તેના એલિમેન્ટ્સ એટલે કે સાઇઝ, કમ્પોઝિશન તથા ડિસ્ટ્રીબ્યુશન ની સાયન્ટિફિક સ્ટડી ને ડેમોગ્રાફી કહેવામાં આવે છે. ડેમોગ્રાફી એટલે પોપ્યુલેશન ની સાયન્ટિફિક રીતે સ્ટડી કરવી.

d) IMR – આઈએમઆર

IMR- આઈ.એમ.આર(ઇનફન્ટ મોલાલીટી રેટ)

એક હજાર ની વસ્તીએ તેજ યરમાં આપેલા પોપ્યુલેશનમાં ટોટલ લાઇવ બર્થ બાળકોની સંખ્યામાંથી 1 year ની એજ ની અંદર મૃત્યુ પામતા બાળકોની સંખ્યાને ઇન્ફન્ટ મોર્ટાલિટી રેટ( IMR ) કહેવામાં આવે છે.

IMR =

Number of deaths of children less
than one year of age in a year
_ x 1000
Number of live births in the same year

e) Fertility – ફર્ટીલીટી

જ્યારે ચિલ્ડ્રન ને કન્સીવ કરવા માટેની તથા તેને બિયરિંગ કરવા માટેની એબિલિટી હોય તો તેને ફર્ટિલિટી કહેવામાં આવે છે. ફર્ટીલિટી એટલે ઓફસ્પ્રિંગ ને પ્રોડ્યુસ કરવા માટેની નેચરલ કેપેસિટી ને ફર્ટિલિટી કહેવામાં આવે છે.

f) Family welfare – ફેમીલી વેલફેર

ફેમીલી વેલફેર એ એવી આરોગ્ય કેન્દ્રિત સામાજિક કામગીરી છે જે પરિવારના સભ્યોના સાર્વત્રિક શારીરિક, માનસિક અને પ્રજનન આરોગ્ય (Reproductive Health)ને પ્રોત્સાહન આપે છે અને પરિવારનિયોજન (Family Planning), માતૃત્વ-શિશુ સંરક્ષણ, પોષણ, રોગ નિવારણ તથા આરોગ્ય શિક્ષણ દ્વારા પરિવારના જીવનસ્તર અને સુખાકારી (Well-being)માં વધારો કરે છે. ફેમીલી વેલફેર કાર્યક્રમોનો મુખ્ય ઉદ્દેશ લોકોમાં પેશન્ટ કેન્દ્રિત અને સ્વૈચ્છિક પદ્ધતિઓ દ્વારા પ્રજન્નન સંયમ (Fertility Regulation) અને આરોગ્ય જાગૃતિ લાવવામાં સહાય કરવો છે.

g) Vital statistics – વાઈટલ સ્ટેટીસ્ટીકસ

Vital Statistics (વાઇટલ સ્ટેટીસ્ટીકસ) એ એવી આંકડાકીય માહિતી છે કે જે જન્મ (Birth), મૃત્યુ (Death), લગ્ન (Marriage), ડિવોર્સ (Divorce) અને પોપ્યુલેશન ચેન્જીસ (Population Change) જેવા જીવનનાં મૂળભૂત (Vital) ઘટનાઓ સંબંધિત હોય છે. આ આંકડાઓ દેશના આરોગ્ય સ્તર, સામાજિક વિકાસ અને હેલ્થ સર્વિસીસ ની ઇફેક્ટીવનેસ મેઝર કરવા માટે મહત્વપૂર્ણ થાય છે. Vital Statistics (વાઈટલ સ્ટેટીસ્ટીકસ) જાહેર આરોગ્ય (Public Health) ક્ષેત્રમાં નીતિ નિર્માણ (Policy Making), આયોજન (Planning), અને સંસાધન વિતરણ (Resource Allocation) માટે આધારરૂપ બનતી હોય છે. આરોગ્ય વિભાગો અને સરકારી એજન્સીઓ દ્વારા નિયમિત રીતે Vital Statistics (વાઈટલ સ્ટેટીસ્ટીકસ) કરેક્ટ કરવામાં આવે છે જેથી આરોગ્ય સંબંધિત પ્રવૃત્તિઓનું મોનિટરિંગ અને ઇવાલ્યુએશન કરી શકાય.

h) Disability – ડીસેબીલીટી

Disability (ડીસએબીલીટી) એ કોઈ વ્યક્તિની ઇન્ટેલેક્ચ્યુઅલ (Intellectual), ફીઝીકલ (Physical), મેન્ટલ (Mental) અથવા સેન્સરી (Sensory) એબીલીટીસમાં લાંબા સમયથી આવેલી અવરોધક સ્થિતિ (Impairment) છે, જે તેના ડેઇલી રૂટિનમાં ઇફેક્ટીવ્લી વર્ક (Functional Activities) કરવામાં અવરોધ ઊભો કરે છે. World Health Organization (વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઈઝેશન) અનુસાર Disability (ડીસએબીલીટી) એ Impairment (ઇમ્પેરમેન્ટ), Activity Limitation (એક્ટીવીટી લિમિટેશન), અને Participation Restriction (પાર્ટિસીપેશન રિસ્ટ્રિકશન) ના ત્રિભાજી સંયોજનથી ઊભી થતી એક કોમ્પ્લીકેટેડ પરિસ્થિતિ છે. Disability (ડીસએબીલીટી) મેડિકલ, સામાજિક અને વસ્તિઆધારિત દ્રષ્ટિકોણથી સમજાય છે અને તે વ્યક્તિની જીવનગુણવત્તા (Quality of Life) ઉપર direct અસર કરે છે.

Q-6(A) Fill in the blanks – ખાલી જગ્યા પુરો 05

1.NRHM stands for…… NRHM નું પૂર્ણ રૂપ……Ans: National Rural Health Mission નેશનલ રુરલ હેલ્થ મિશન

2.Health survey and development committee is also known as…… હેલ્થ સર્વે અથવા ડેવલોપમેન્ટ કમિટિનું બીજુ નામ…… છે.Bhore Committee ભોર કમિટી

3.International nurses day is celebrated on…… આંતરરાષ્ટ્રીય નર્સિસ દિવસ…… ના દિવસે ઉજવાય છે. 12th May 12 મેના દિવસે

4……month is known as antimalarial month……માસને એન્ટીમેલેરીયા માસ તરીકે ઓળખાવામાં આવે છે. June જૂન માસ

5.Primary health centre covers……population on plain area.સામાન્ય વિસ્તારમાં એક પ્રાયમરી હેલ્થ સેન્ટર …… વસ્તી કવર કરે છે. 30,000 વસ્તી કવર કરે

B) True or False – ખરા ખોટા જણાવો.

1.PNDT act come into force in the year 2003. PNDT એકટ ૨૦૦૩ માં અમલમાં આવ્યો. Ans: False
Explanation: PNDT Act (Pre-Natal Diagnostic Techniques Act) was enacted in 1994 and amended in 2003.

2.Census takes place every ten years. વસ્તી ગણતરી દર દસ વર્ષે થાય છે . Ans: True
Explanation: In India, census is conducted every 10 years by the Office of the Registrar General and Census Commissioner.

3.Lippes loop is an intra-uterine contraceptive device. લિપ્સ લૂપ ઇન્ટ્રા યુટેરાઈન કોન્ટ્રાસેપ્ટીવ ઉપકરણ છે. Ans: True
Explanation: Lippes Loop is a type of intrauterine device (IUD) used for contraception.

4.PAP smear test is done to detect TB. ટીબી શોધવા માટે પેપ સ્મીયર ટેસ્ટ કરવામાં આવે છે. Ans: False
Explanation: PAP smear is done to detect cervical cancer, not tuberculosis.

5.First milk secreted from the mother is called colostrum. માતામાંથી પ્રથમ દૂધ સ્ત્રાવ થાય છે જેને કોલોસ્ટ્રમ કહેવામાં આવે છે. Ans: True
Explanation: Colostrum is the first thick yellow milk rich in antibodies, secreted immediately after childbirth.

(C) Multiple Choice Questions – નીચેના માંથી સાચો વિકલ્પ લખો.05

1.One CHC is a referral unit for એક સામુદાયિક આરોગ્ય કેન્દ્ર રેફરલ યુનિટ છે.

a) 3 PHC

b) 4 PHC

c) 2 PHC

d) 6 PHC

Correct Answer: b) 4 PHC
Explanation: એક CHC (Community Health Centre) સામાન્ય રીતે 4 Primary Health Centres (PHCs) માટે રેફરલ યુનિટ તરીકે કાર્ય કરે છે.

2.Villages comes under one community development block. એક કોમ્યુનિટી ડેવલોપમેન્ટ બ્લોક હેઠળ આટલા ગામોનો સમાવેશ થાય છે.

a) 80 Villages

b) 90 Villages

c) 100 Villages

d) 110 Villages

Correct Answer: c) 100 Villages
Explanation: એક Community Development Block સામાન્ય રીતે સરેરાશ 100 ગામોને આવરે છે.

3.ESIC scheme was initiated in Kanpur on 1952. ઈ.એસ.આઈ.સી યોજના કાનપુરમાં ૧૯૫ર ની આ નારીખે શરૂ કરવામાં આવી હતી.

a) 20th Feb

b) 14th Feb

c) 24th Feb

d) 10th Feb

Correct Answer: c) 24th Feb
Explanation: Employees’ State Insurance Scheme (ESIC) was inaugurated on 24th February 1952 at Kanpur.

4.Janani Suraksha Yojana was launched in the year of…..જનની સુરક્ષા યોજના આ વર્ષમાં શરૂ કરવામાં આવી હતી.

a) 2009

b) 2005

c) 2003

d) 2002

Correct Answer: b) 2005
Explanation: Janani Suraksha Yojana (JSY) was launched in the year 2005 under National Rural Health Mission.

5.First dose of vitamin A is given at the age of વિટામીન એ નો પ્રથમ ડોઝ આ ઉંમરે આપવામાં આવે છે.

a) 9 Months

b) 10 weeks

c) 6 Months

d) 16 Months

Correct Answer: a) 9 Months
Explanation: Vitamin A નો પ્રથમ ડોઝ બાળકને 9 મહિનાની ઉંમરે MR (Measles-Rubella) રસી સાથે આપવામાં આવે છે.