UNIT 4

🧡 SPECIALIZED COMMUNITY HEALTH SERVICES AND NURSE’S ROLE

A. RCH

🧡 RCH packages of services

For mother

1. Registration
2. Injection of TT2 dose
3. Prevention of anemia and treatment
4. Three Antenatal checkup
5. Safe and hygienic surround area
6. Delivery by trained person
7. Institutional Delivery
8. Obstetrical Delivery કે emergency માં reffer કરવુ.
9. Three postnatal checkup
10. Spacing method (Three year)

For children :-

1. ENBC (Essential New Born Care)

• cry the baby
• dry the baby
• clean the baby
• warm the baby

1. Premature કે LBW (Low Birth Weight) માટે special care
2. Complication માટે health center or FRU (First Refferal Unit) માં reffer
3. Exclusive breastfeeding (for 6 months)
4. Immunization (6 killer disease)
5. Vitamin-A prophylaxis to prevent nutritional blindness
6. Oral rehydration and correct management of Diarrhea
7. Prevant ARI (Acute Respiratory Infection)
   🧡 For eligible couple

• Contraceptive method ના use માટે motivate કરવું.
• unwantwd pregnancy અટકાવવી.
• sac abortion

Eligible couple એટલે 15 થી 45 year ની female જે પોતાના husband સાથે રહેતી હોય અને તેણે family planning ની પદ્ધતિ અપનાવી હોય અથવા ન પણ અપનાવી હોય તેવા કપલને Eligible couple કહે છે.

દરેક female સલામત pregnancy અને birth આપી શકે તેવી સક્ષમ બને તેમજ pregnancy condition નું પરિણામ સફળ મળે એટલે કે માતા અને બાળક સંપૂર્ણપણે સ્વસ્થ તેમજ મુશ્કેલીથી બચી શકે તેમજ દરેક કપલ sexual transmitted disease થી બચી કોઈપણ જાતના ભય વગર sexual realation બાંધી શકે.
Objectives of RCH

RCH program strategies

1. Service ના planning and priority માટે community participation
2. Client centered approach to Service provision
3. Emphasis on good quality care
4. Upgraded facilities and improve training
5. Implementation and monitoring services માટે multisectored approach
   🧡 Definition of RCH

પોતાની Fertility ને regulate and Reproduct કરવાની ક્ષમતા લોકોમાં છે.

1. Young women અને children નું health status improve કરવા માટે.
2. Reproductive health સુધારવા માટે.
3. IMR અને MMR ઘટાડવા માટે.
4. લોકોની જરૂરિયાત મુજબ service પૂરી પાડવા માટે.
5. Population ને stabilize કરવા માટે.
6. જોખમી માતાનું વહેલાસર નિદાન કરી refferal services પૂરી પાડવા માટે.
7. ANC care માટે.
8. early detection of postnatal complication માટે.
9. provide neonatal care
10. Problem ને જાણી તેના અટકાવવા માટે.
11. maternal health
    🧡 Activities or services of RCH programme

Maternal health માં મુખ્ય સેવાઓ જોઇએ તો,

A. Obstetric health

ANC care જેમા registration, health checkup, health education, nutrition, detection of high risk pregnancy, clean delivery by trained person, birth spacing, promotion of institutional delivery and referral services

B. Essential obstetric care

જેમાં દરેક pregnent women ને basic maternity સેવાઓ નીચે મુજબ પૂરી પાડવી,

• early registration
• Three ANC checkups
• T.T. injection
• safe delivery ની વ્યવસ્થા (home or institution)
• Post natal checkup (three times) C. Emergency obstetrical care

Emergency obstetrical care થી MMR ઘટાડી શકાય છે.

જેના માટે refferal unit ઉભા કરવામાં આવ્યા છે અને તેવા યુનિટમાં maternity kit પણ આપવામાં આવે છે.

D. 24 hour delivery services at PHC and CHC

Institutional delivery ને પ્રોત્સાહન આપવા માટે ઉપરોક્ત સેન્ટર પર delivery services પૂરી પાડવામાં આવે છે જેના માટે staff ને વધારાના લાભો પણ આપવામાં આવે છે.

1.Medical termination of pregnancy

MTP act અનુસર ચોક્કસ સ્થિતિમાં લાભાર્થીને MTP કરાવવા માટે ભલામણ કરવામાં આવે છે, કારણ કે unsafe abortion પણ MMR માટેનું એક કારણ છે.

MTP માટે દરેક PHC ને MTP equipments પુરા પાડવામાં આવે છે તેમજ ડોક્ટરને train કરાવવામાં આવે છે.
2. Control of STD, RTI, HIV AIDS

RCH પ્રોગ્રામ હેઠળ STD, RTI and AIDS જેવા રોગોના અટકાવ માટે national AIDS control organizations (NACO) ની સાથે મળીને જરૂરી સેવાઓ પૂરી પાડવામાં આવે છે. જેમાં RTI અને STD માટે ક્લિનિક નું સેટિંગ કરવામાં આવે છે તેમજ manpower ને train કરવામાં આવે છે અને જરૂરી drugs kit પૂરી પાડવામાં આવે છે.

આના માટે દરેક district પર બે laboratory technician કામ કરે છે.
3. Immunization

Universal Immunization Program એ 1992 થી CCSM (child survival and safe motherhood) પ્રોગ્રામનો એક ભાગ ગણી લેવામાં આવેલ છે અને 1997 થી તે RCH પ્રોગ્રામનો એક ભાગ બને છે.

આ પ્રોગ્રામ દ્વારા six killer disease સામે રક્ષણ આપવામાં આવે છે તેમજ જરૂરી cold chain જાળવવા માટે સાધનો પૂરા પાડવામાં આવે છે.
4. Essential New Born Care (ENBC)

perinatal and neonatal mortality rate ઘટાડવા માટે જરૂરી છે.

Essential New Born Care ના component મુજબ છે:

1. Resuscitation of New Born
2. Prevention of hypothermia
3. Prevention of infection
4. Exclusive breastfeeding
5. Refferal of Sick New Born.

ઉપરોક્ત care માટે પાયાની સગવડતાઓ પૂરી પાડવી.

મેડિકલ તથા અન્ય વર્કરને ટ્રેનિંગ આપવી જેમાં LBW (Low Birth Weight) અને sick new born baby ની treatment FRU (First refferal unit) અને district leval પર થાય તે માટે જોવું.
Oral rehydration therapy(ORT)

child mortality નું મુખ્ય કારણ Diarrhea છે.

1986-87 માં ORT program શરૂ કરવામાં આવ્યો, જેને હવે RCH માં સમાવી લેવામાં આવ્યો છે જેમાં ORS પેકેટ પુરા પાડવામાં આવે છે.

Sub Centre માં જે કીટ આપવામાં આવે તેમાં આ પેકેટ વર્ષમાં બે વખત પૂરા પાડવામાં આવે છે.

આ પ્રોગ્રામમાં જરૂરી દવાઓ તથા પૂરતા પ્રમાણમાં nutrition અને Breast feed માટે માતાને સમજણ આપવામાં આવે છે.
7. Acute respiratory infection control

Care નું standard management and તેનું prevention કરવું તે RCH નો એક અગત્યનો ભાગ છે, કારણ કે Pneumonia દ્વારા થતા બાળ મૃત્યુ અટકાવી શકાય.

ગ્રામ વિસ્તારના health worker Pneumonia ને ઓળખી શકે અને તેની તેની યોગ્ય સારવાર આપી શકે તે માટે training આપવામાં આવે છે.

તેના સારવાર માટે drug kit health worker ને પૂરી પાડવામાં આવે છે.

8.Prevention and control of vitamin-A deficiency

India માં ઘણા બધા બાળકો Vitamin A ખામીથી પીડાય છે.

સૌપ્રથમ આ પ્રોગ્રામ ત્રણ વર્ષ સુધી Vitamin-A ના ડોઝ આપવામાં આવતા પરંતુ હાલમાં આ પ્રોગ્રામમાં 5 year સુધી new immunization schedule મુજબ vitamin-A ના dose આપવામાં આવે છે.
9. Drugs and equipment kit

જુદા જુદા level એ drugs અને equipment પુરા પાડવામાં આવે છે.

At sub center level

1. Drug kit – A
2. drug kit – B
3. Midwifery kit (sub center Midwiferykit) At PHC level

PHC લેવલ પર equipment પૂરા પાડવામાં આવે છે.

At CHC and FRU level

Equipment kit ઉપરોક્ત કામગીરી RCH પ્રોગ્રામ હેઠળ કરવામાં આવે છે.
RCH camp 🏕

જાન્યુઆરી 2001 થી 17 રાજ્યોમાં 72 ડીસ્ટ્રીકને આવરી લઈ Gynecologist અને pediatrician દ્વારા લોકોને તેના area માં સેવા મળે તે હેતુથી camp નું આયોજન કરવામાં આવે છે આવા camp ખાસ કરીને હરિયાણા, મધ્યપ્રદેશ, અરુણાચલ પ્રદેશ, ઉત્તર પ્રદેશ અને મેઘાલયમાં યોજવામાં આવે છે.
1. RCH OUT REACH SCHEME

ઈ.સ. 2001 માં તથા 2002માં RCH out reach scheme ની શરૂઆત થઈ.

આ સ્કીમમાં વર્કર દ્વારા district માં ખાસ કરીને urban અને slum વિસ્તારોમાં immunization અને MCH services ને વધુ મજબૂત બનાવવા માટે કામ કરવામાં આવે છે.

2. DISTRICT NEW BORN CARE

60 district માં આવા camp દરમિયાન neonate function માટે સાધનો પૂરા પાડી તેને અપડેટ કરવામાં આવે છે.

3. HOME BASED NEONATAL CARE

Home based neonatal care માટે family Welfare દ્વારા બે ભલામણો મંજૂર કરેલ છે,જેમાં ખાસ કરીને grass root level પર neonatal care પૂરી પાડવી.

4. BORDER DISTRICT CLUSTER STRATEGY

17 રાજ્યોને પસંદ કરી IMR અને MMR ને બે થી ત્રણ વર્ષના ગાળામાં 50% ઘટાડવાનો target છે.

આ પ્રવૃત્તિ UNICEF દ્વારા આદેશ કરવામાં આવે છે આના માટે UNICEF દરેક રાજ્યોને ફંડ આપે છે.

આ આખો એક project plan છે. જેની પ્રવૃતિ આ પ્રમાણે છે.

1. Health and nutrition team નું development અને training પૂરી પાડવી.
2. PHC and Subcenter નું physical upgradation કરવું.
3. drugs and equipment ની સપ્લાય વધારવી.
4. સ્ટાફને પૂરતો સહકાર આપવો.
5. Training of medical officer
6. જરૂર પડે તો FRU માં પણ upgrade કરવું.
   5. IMNCI (Integrated Management of Neonatal Childhood illness)

Childhood mortality અને morbidity ના કારણો Diarrhea, malaria, measles, ARI અને malnutrition જેવા પ્રોબ્લેમ મુખ્ય છે.

મોટાભાગના બાળકો બીમાર હોય ત્યારે એક કરતાં વધારે રોગોના sign and symptoms સાથે જોવા મળે છે.

આથી ચોક્કસ નિદાન ન કરી શકાતું હોવાથી આવા બાળકોના management માટે integrated approach ની જરૂર હોય છે, તેથી IMNCI approach અમલમાં મૂકવામાં આવ્યો.

ખાસ કરીને પાંચ વર્ષથી નાના ઉંમરના બાળકોમાં Diarrhea, fever, malnutrition અને ARI વધારે જોવા મળે છે.

IMNCI માં ખાસ કરીને તેની કામગીરી જોઈએ તો,

• ટ્રેનિંગ આપવામાં આવે છે.
• મલેરીયા, એનિમિયા, વિટામિન-A solution, immunization જે રાષ્ટ્રીય ગાઈડલાઈન પ્રમાણે શીખવવામાં આવે છે.
• health worker ને 2 month માટેની ટ્રેનિંગ આપવામાં આવે છે.
  6. INTRODUCTION OF HEPATITIS-B PROJECT

નેશનલ ઇમ્યુનાઈઝેશન નો સમાવેશ કરવામાં આવે છે અને infant ને આપવામા આવે છે.

7. TRAINING OF DAI

2001-2002 થી આ training આપવામાં આવે છે.

જેમાં ખાસ કરીને જે district માં safe delivery ના રેટ 30% કરતા ઓછા હોય ત્યાં ખાસ વજન મૂકવામાં આવે છે અને dai ને ટ્રેનિંગ આપવામાં આવે છે જેથી safe delivery થઈ શકે.
AIMS of RCH programme

1. Over all health needs of women and children
2. Implementation needs of health worker
3. Local demographic needs and condition School health services Introduction: school health services એ community નો જ એક ભાગ છે.

આ services સ્કૂલના બાળકોનું હેલ્થ સ્ટેટસ ઊંચું લાવવા માટે તેમજ તંદુરસ્ત નાગરિકનું ઘડતર થાય તે માટે આપવામાં આવે છે અને આ comprehensive health services દ્વારા community નો પણ હેલ્થ સ્ટેટસ ઊંચુ લાવી શકાય છે.

સૌપ્રથમ school health services ની શરૂઆત ઈ.સ. 1990 માં વડોદરામાં થઈ.

ત્યાર પછી 1946 માં bhore committee એ પોતાના રિપોર્ટમાં સ્કૂલના બાળકોનું હેલ્થ ચેકઅપ કરવા જણાવ્યું.

1953 માં secondary education committee પણ તેમના રિપોર્ટમાં સ્કૂલ હેલ્થ સર્વિસિસને અગ્રીમતા આપી અને તેમાં પણ બાળકોને નિયમિત ચેકઅપ કરવા જણાવ્યું.

ત્યાર પછી તેનું reporting થયું અને government of India એ 1960 માં નિયમિત શાળા આરોગ્ય તપાસણી ની શરૂઆત કરી અને આના માટે school health committee ની નિમણૂક કરી તેમજ શાળામાં જતા બાળકોમાં health and nursing પર વધારે ભાર મૂકવામાં આવ્યો.

1961 થી શરૂ થતી પંચવર્ષીય યોજનામાં આ કાર્યક્રમને સાંકળી લેવામાં આવ્યો અને school health ના બધા જ સાધનો પૂરા પાડવામાં આવ્યા.
🧡 School health services શરુ કરવાના કારણો

1. Large members of group : કુલ વસ્તીની ત્રીજા ભાગની વસ્તી શાળાએ જતા બાળકોની છે, કે જેની ઉંમર 5 થી 14 વર્ષની છે.જો તેમનું આરોગ્ય સુધારવામાં આવે તો કોમ્યુનિટીના મોટાભાગના ગ્રુપનું આરોગ્યનું સ્તર ઊંચું લાવી શકાય.
2. Period of growth

આ ઉંમરમાં growth and development ઝડપથી થાય છે તેથી આ સમય દરમિયાન health ની પૂરતી સંભાળ અને પૂરતી સારવાર આપવામાં આવે તો બાળકોની physicaly, mentally તેમજ emotionally health સારી રહે છે.

3. Early detection of disease

શાળા આરોગ્ય તપાસ દરમિયાન બાળકોમાં થતા રોગો શોધી અને તેનો વહેલો નિદાન કરાવી શકાય તેમજ સમયસર સારવાર કરાવી શકાય.

4. Group living

બાળક શાળાના environment માં પહેલેથી આવતું હોવાથી એકબીજા સાથે કેવી રીતે adjust થવું, કેમ બોલવું, બેસવું, સ્વચ્છતા જાળવવી તેમજ up to date રહેતા શીખે છે, વળી સમૂહમાં કહેલી health ની વાતોને ઝડપથી સ્વીકારે છે.

6. Educational opportunities

Large group હોવાથી સ્કૂલ એ health education આપવાનું ઉત્તમ માધ્યમ છે જેમાં બાળકનું attitude ઝડપથી બદલી શકાય છે.
🧡 Objectives of school health services

1. સ્કૂલના બાળકોની શારીરિક તંદુરસ્તી જાળવવા માટે સંભાળવા માટે અને nutrition programme ને આગળ વધારવા માટે.
2. communicable અને non communicable disease ના prevention માટે.
3. બાળકોને health વિશેની માહિતી આપી જાગૃક્તા લાવવા માટે.
4. દેશના સારા નાગરિક બનાવવા education પૂરું પાડવા માટે.
5. બાળકોમાં health full habit develop કરવા અને તેના વિશે માર્ગદર્શન આપવા માટે.
6. early diagnosis કરી treatment આપવા માટે.
7. સ્કૂલમાં health full environment પુરુ પાડવા માટે. Problems of the school child
8. Health problem

• malnutrition
• Infectious disease
• intestinal parasites
• Disease of eye, ear and skin
• dental carries B. Behavior problem

બાળકમાં behavior problem માટે ઘણા કારણો જવાબદાર છે.

ઘણા બાળકમાં mental deficiency, organic disease, mal adjustment તથા internal અને external environment જવાબદાર હોય છે.

બિહેવિયર પ્રોબ્લેમમાં જોઈએ તો,

1. Anti social problem જેમાં ખાસ કરીને sitting, lying, gambling તેમજ destructiveness (હિંચકપણુ)
2. Sexual offenses
3. Habit disorder ( nail cutting, thumb sucking, bed wetting
4. Personality disorder જેમાં ગુસ્સો શરમાળપણું, ઈર્ષાનો ભાવ વગેરે નો સમાવેશ થાય છે.
5. Educational difficulty ( backwardness in study, school fear and school failure.
   : Role of CHN in school health programme

Medical officer આવે તે પહેલા તેણીએ દરેક health reports યોગ્ય રીતે ભરીને તૈયાર રાખવા.

તે ઉપરાંત બાળકોની પ્રાથમિક તપાસ જેવી કે height, weight, arm circumference ની નોંધ રાખવી.

તેમજ risky બાળકોનું લિસ્ટ અલગ રાખવું.

આ ઉપરાંત નીચે પ્રમાણેના check list પ્રમાણે બાળકોની તપાસ કરી જરૂરી બાળકોને અલગ separate કરવા.

a . Unusually flushed face
b . any rash or spot
c . coughing and sneezing
d . rigid neck
e . red or watery eyes
f . discharge from eyes and ear
g . dental carries and hygiene
h .nausea – vomiting
i .sore throat
j .headache
k fever
l . restlessness
m .diarrhea
n . headline

School health committee એ ભલામણ કરી છે કે દર ચાર વર્ષે બાળકોની health checkup થવી જોઈએ.

ઉપરોક્ત આ કામમાં school teacher અને અન્ય વ્યક્તિને પણ involve કરવી જોઈએ.

ઉપરોક્ત દરેક તપાસ બધા જ બાળકોની કરવામાં આવે છે,જેમાં CHN સક્રિય કામગીરી કરે છે.
1. Follow up

બાળકોમાં, separate કરેલ બાળકોની treatment અને followup થવું જોઈએ.

આથી PHC પણ તેમના માટે યોગ્ય વ્યવસ્થા તેમજ specialist ની સગવડતા ઉભી કરવી જોઈએ.

2. Prevention of infectious disease

સૌપ્રથમ CHN infectious disease ના અટકાવ માટે allert રહેવું જોઈએ.

તેમાં જરૂર પડે ત્યારે તેના માતા પિતા ટીચર તેમજ સ્કૂલ ઓથોરિટી કે જે જવાબદાર છે તેને બાળક વિશે જણાવવું જોઈએ.

દરેક બાળકની screening દ્વારા તપાસ થવી જોઈએ તેમજ national immunization schedule મુજબ દરેકને immunized કરવા તેમજ દરેકને જરૂરી સૂચના અને guideiance પૂરુ પાડવુ જોઈએ.

4. School senitation

School એ senitation માટેનું model રૂપ હોવું જોઈએ.

ત્યાં પૂરતા પ્રમાણમાં પાણીની વ્યવસ્થા, toilet તથા privacy જળવાય તેવી વ્યવસ્થા હોવી જોઈએ.

School senitationમાં નીચેની બાબતોની ખાસ ચકાસણી થવી જોઈએ જેમકે, loc…
5. First aid and emergency care

બાળકોમાં થતી સામાન્ય ઇજાઓ અને તે માટે આપવામાં આવતી primary care fully આપવી જોઈએ.

ઘણી વખત શાળાના બાળકોને ગંભીર ઇજાઓ થાય છે, જેમાં ઇમરજન્સી સારવાર ની જરૂર પડે તો દરેક શાળામાં first aid box આપેલું છે તેનો ઉપયોગ ક્યારે અને કેવી રીતે કરવો તે CHN એ બરાબર teacher ને સમજાવવું જોઈએ જેથી કરીને ઇમર્જન્સી વખતે proper treatment આપી શકીએ.
. Mental health

Mental health ની અસર physical health પર પણ પડે છે, તેમજ education પર પણ તેની અસર થાય છે.

ઘણા બાળકોને ચોરી કરવાની ટેવ હોય છે તો ઘણા બાળકો એકબીજા સાથે adjust થતા નથી આવા બાળકોને પછી future માં problem થાય છે અને તે બાળકો બાળ ગુનેગાર બને છે.

સ્કૂલમાં એવું વાતાવરણ પૂરું પાડવું જોઈએ કે જ્યાં ભાવિ પેઢીનું ઘડતર વ્યવસ્થિત થાય, જેમાં teacher એ બાળકોની mental health વિશે ખાસ કાળજી લેવી જોઈએ જેથી કરીને બાળક positive બને અને આ માટે CHN એ teacher ને helpful થવું જોઈએ.

જરૂર જણાય તો બાળકને psychologist પાસે reffer કરવું જોઈએ.
7. Health education

School health services માં health education એ ખૂબ જ મહત્વનું પાસું છે કારણ કે, health education એ community ની હેલ્થ સુધારવા માપે મહત્વનો ભાગ ભજવે છે.

બાળકની હેલ્થ સુધારવાથી આપણા ઘણા goal સિદ્ધ કરી શકાય છે, તેમજ child ના attitude માં change લાવી શકાય છે.

બાળકોને ખાસ કરીને personal hygiene, nutrition, good health habits, exercise તેમજ family life પર health education આપી શકાય છે અને આના દ્વારા તેમના habits, behavior, attitude માં change લાવી શકાય છે તેથી CHN દ્વારા સતત હેલ્થ એજ્યુકેશન આપતા રહેવું જોઈએ.
8. School health record

CHN દ્વારા શાળાના તમામ બાળકોના health record જાળવવા જોઈએ.

ઉપરોક્ત record માં બાળકનું પૂરું નામ, વાલી નું નામ, date of birth, cast તેમજ પુરુ સરનામું લખવું જોઈએ.

Past history and immunization

Record of physical examination જેમાં blood group, screening તેમજ બધા જ investigation.

Record of service provide જેમાં treatment record તેમજ જો long term treatment લીધી હોય તો તેનો all record.
eg: TB

9. Organization

School authority ની permission લઈને School administration અને health agency વચ્ચે એક link બનાવી programme ને successfully બનાવશે.

ઉપરોક્ત school authority અને agency વચ્ચે meeting ગોઠવી next programme નું planning કરશે.

Rural area ની School services અને PHC ની activity તે સંકલિત કરશે કારણ કે School health services એ general health services નો જ એક ભાગ છે.

આમ School health services ની સફળતાનો આધાર CHN ના knowledge નું level, understanding power અને તેની leadership પર રહેલો છે.
🧡 Healthfull School Environmental

School નું environment clean ક્લીન હોવું જોઈએ કે જે બાળકને emotional, social અને personal health ઉપર ખૂબ જ અસર કરે છે.

તેથી આ માટે શાળા કેવી હોવી જોઈએ તેના મુદ્દાઓ નીચે મુજબ છે:

1. Location

શાળાનું લોકેશન સામાન્ય રીતે easily શાળાએ પહોંચી શકાય તેવું હોવું જોઈએ.

Village થી બહુ દૂર ન હોવું જોઈએ અને school માં આવવા જવા માટે રસ્તાઓ પાકા હોવા જોઈએ.

School એ cinema hall, factory, market કે railway station થી દૂર હોવું જોઈએ, જેથી school નું environment શાંત રહે.

2. Site

School માટેની જગ્યા ઊંચાણવાળી હોવી જોઈએ જેથી monsoon દરમિયાન વરસાદનું પાણી ભરાઈ નહીં તેમ જ પાણીનો નિકલ સરળતાથી થઈ શકે.

School health committee દ્વારા primary school નો વિસ્તાર અને secondary school નો વિસ્તાર 5 એકર અને secondary school નો વિસ્તાર આશરે 10 એકર હોવો જોઈએ.

1 એકર જમીન ના બાંધકામમાં 100 બાળકોને બેસાડી શકાય.

3. Structure

School ના Structure માં બને ત્યાં સુધી primary અને secondary વિભાગને અલગ-અલગ રાખવા જોઈએ.

4. Class room

એક class room માં 40 વિદ્યાર્થીઓ બેસી શકે તેવી સગવડતા વાળો ક્લાસ રૂમ હોવો જોઈએ.

ક્લાસરૂમ ના ઓરડા 10² feet થી મોટા હોવા જોઈએ.

ક્લાસરૂમ હંમેશા વાઈટ વોશ કરેલું હોવુ જોઈએ.

સમયાંતરે તેની સાફ સફાઇ થવી જોઈએ.

5. Furniture

Furniture ખાસ કરીને posture જળવાઈ રહે તેવું હોવું જોઈએ.

બાળકોને તેની ઉંમર પ્રમાણે Furniture ની વ્યવસ્થા કરી દેવી જોઈએ.

6. Doors 🚪 and window 🪟

બારી બારણા મોટી size અને floor level થી 2 થી 6 foot ની ઊંચાઈએ હોવા જોઈએ.

બારી અને બારણા વચ્ચે અંતર હોવું જોઈએ તેમજ cross ventilation હોવું જોઈએ જેથી શુદ્ધ હોવાની અવરજવર થઈ શકે.

7. Lightening

ક્લાસરૂમમાં પૂરતા પ્રમાણમાં કુદરતી પ્રકાશ આવે તે રીતે વ્યવસ્થા હોવી જોઈએ.

Electric light પાછળથી અને ડાબી બાજુથી પ્રકાશ આપે તેવી રીતે તેની ગોઠવણી કરવી જોઈએ તેમજ બાળકની આંખ ઉપર પ્રકાશ ન પડે તેનું પણ ધ્યાન રાખવું જોઈએ.

8. Water supply

શાળામાં બને ત્યાં સુધી water supply ની વ્યવસ્થા હોવી જોઈએ.

પાણીનું શુદ્ધિકરણ નિયમિત થવું જોઈએ પણ એનું શુદ્ધિકરણ થાય છે કે કેમ તેને નિયમિત ચકાસણી થવી જોઈએ તેમજ પાણીનો નિકાલ તેમજ પાણીની ટાંકીની નિયમિત સફાઈ થવી જોઈએ.

પાણી પીવા માટે નળ નો ઉપયોગ થવો જોઈએ જેથી કરીને પાણી wasted ન જાય તેમજ નળ સાદી ક્વોલિટીનો હોવો જોઈએ જેથી સારી રીતે ખોલ-બંધ થઈ શકે.

9. Eating facility

શાળામાં ગમે તે બેસીને ખાવા કરતા એક સરસ રૂમની સગવડ હોવી જોઈએ જેથી ગમે ત્યાં કચરો પડે નહીં.

ગંદકી ન થાય તે માટે રૂમની સાફ-સફાઈ થવી જોઈએ બાળકો બજારનો નાસ્તો ન ખાય તે માટે health education આપવું.

નાસ્તો હંમેશા ઘરનો જ બનાવેલ ખાવા કહેવુ.

60 વિદ્યાર્થીઓ વચ્ચે એક urinal અને 100 વિદ્યાર્થીઓ વચ્ચે એક laterine ની વ્યવસ્થા હોવી જોઈએ.

ગર્લ્સ બોય સાથે ભણતા હોય ત્યાં separate વ્યવસ્થા હોવી જોઈએ.

Urinal and laterine ની સફાઈ નિયમિત થવી જોઈએ.

તેમજ drainage ની વ્યવસ્થા સારી હોવી જોઈએ.

11. Play ground

શાળામાં બાળકોને રમવા માટે ground હોવું જોઈએ.

Ground વિશાળ હોવું જોઈએ જેથી બાળકો છૂટથી રમી શકે તેમજ વ્યાયામ કરી શકે.

આ ઉપરાંત બાળકો માટે રમત ગમતના સાધનો હોવા જોઈએ.

ગ્રાઉન્ડમાં ફૂલ છોડ વાવેલા હોવા જોઈએ.

ગ્રાઉન્ડની સ્વચ્છતા જળવાય તે માટે તેને સફાઈ થવી જોઈએ.

સ્કૂલ ફરતે ગ્રાઉન્ડ કવરેજ હોવું જોઈએ તેમજ મોટા ગેટની વ્યવસ્થા હોવી જોઈએ.

સ્કૂલમાં અસામાજિક તત્વો પેસે નહીં તે માટે તેમજ ખાદ્ય પદાર્થો વાળા અંદર સુધી વહેંચવા ન આવે તે માટે એક watchman ની વ્યવસ્થા કરવી જોઈએ.
🧡 Occupational health nursing

તેનો ઇતિહાસ જોઈએ તો factory worker ને સારવાર આપવી તે concept જૂનો છે.

સૌપ્રથમ 1930 માં Mr. Jone wod જે બ્રેડ Ford ના મિલ માલિક હતા.

તેઓ એ પોતાની મિલમાં કામદારોને સારવાર માટે ડોક્ટરની નિમણૂક કરી.

બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી factory worker ની health માટે કાળજી લેવી જરૂરી બની.

સમય જતા ફેક્ટરીમાં ડોક્ટર અને નર્સની નિમણૂક થવા લાગી અને આ રીતે occupational health ની શરૂઆત થઈ.

સમયની સાથે સાથે ફેક્ટરી વર્કર અને તેના ફેમિલી મેમ્બરના વેલ્ફેર માટે ઘણા કાયદાઓ બનાવવામાં આવ્યા.

Occupational health એ વર્કરની working place તેમજ તેની health, factory અને welfare સાથે સંકળાયેલ છે.

WHO દ્વારા 1953 માં Occupational health ના AIMS નક્કી થયા જે નીચે મુજબ હતા :

AIMS

1. Promotion & maintenance of highest degree of physical, mental and social wellbeing of worker in all occupation.
2. prevention of industrial hazard
3. Protection of women

Occupational health ના Modern concept માં industry disease તેમજ occupational hazards, occupational rehabilitation and occupational psychology જેવા આ aspects નો સમાવેશ થાય છે.

ભારતમાં industrialization નો trend અને તેમાં કામ કરતા worker ના protection માટે ઘણા બધા કાયદા બનાવવામાં આવ્યા છે તેમજ services પણ પૂરી પાડવામાં આવે છે.

જે ફેક્ટરીમાં 500 થી વધારે worker કામ કરતા હોય ત્યાં એક M.O. અને Staff nurse ની posting કરવામાં આવે છે.

Objectives

Worker અને family member ની care માટે health programme કે જે ILO (International labour organization) દ્વારા અને WHO ની ભલામણ મુજબ અને તેના rules મુજબ ચાલુ કરવામાં આવ્યા.

આ પ્રોગ્રામના objectives નીચે મુજબ કહી શકાય.

1. Worker માં sickness prevent કરવા માટે.
2. injury ને અટકાવવામાં મદદ કરવા માટે.
3. emergency માં care પૂરી પાડવા માટે.
4. injured કે disable કામદારના rehabilitation માટે વર્કરને સારી અને સલામત પૂર્વકની working services પૂરી પાડી ને વર્કરની હેલ્થ જાળવી રાખવા માટે અને તેના કલ્યાણ માટે.
5. કામદારોને પોતાની health કઈ રીતે જાળવવી તે શીખવવા તેમજ તેને promote કરી તે વિશેનું education આપવા માટે.
6. nutrition
   🧡 Measures for health protection of worker

સારી તંદુરસ્તી માટે સારું nutrition એ basic need છે.

તેથી worker ને પૂરતું nutrition મળવું જોઈએ.

વર્કર જો healthy હશે તો જ સારું કામ કરી શકશે.

જો malnourished હશે તો સારું કાર્ય નહીં કરી શકે અને આથી ફેક્ટરીની productive value ઘટશે.

1948 ના factory act મુજબ જે ફેક્ટરીમાં 250 થી વધુ worker કામ કરતા હોય ત્યાં કેન્ટીનની સુવિધા હોવી જોઈએ અને તેમાં રાહત ભાવે પોષણયુક્ત નાસ્તો મળવો જોઈએ.

વર્કરને કામના કલાકો વચ્ચે lunch break આપવો જોઈએ.

1.Prevention and control of communicable disease

વર્કરમાં સહેલાઈથી disease ન ફેલાય તે માટે early detection, treatment અને prevention માટે સેવાઓ પૂરી પાડવી જોઈએ તેમજ જરૂરિયાત મુજબ પ્લાનિંગ કરીને દરેકને immunization section માં vaccinated કરવા જોઈએ.

Disease દરમિયાન તેને working condition થી દૂર રાખવા તેમજ યોગ્ય આરામ આપવો.

ભારત માં ખાસ કરીને ફેક્ટરીમાં કામ કરતાં લોકોમાં TB, thyroid, hepatitis, intestinal parasites વગેરે disease જોવા મળે છે અને તેના control માટે ભાર મૂકવામાં આવે છે.

2.Environmental sanitation

દરેક ફેક્ટરીમાં એવું એન્વાયરમેન્ટ પૂરું પાડવું જોઈએ કે CD અને તેના ફેલાવવાથી બચાવી શકાય.

વર્કરને good health અને વર્કિંગ કન્ડિશન સારી મળે તે માટે નીચેની બાબતો ધ્યાનમાં લઇ environmental senitation જાળવી શકાય.

a. Water supply

ફેક્ટરીમાં કામ કરતા વર્કર માટે safe drinking water ની સુવિધા પૂરી પાડવી જોઈએ.

દરેક section મુજબ યોગ્ય પોઇન્ટ એ સુવિધા પૂરી પાડવી જોઈએ.

આ ઉપરાંત washing માટે યોગ્ય facility પૂરી પાડવી.

b. Food

કેન્ટીનમાં fresh food મળવું જોઈએ તેમજ તે storage યોગ્ય રીતે થવું જોઈએ અને વર્કરને health education આપવું જોઈએ.

c. Toilet facility

વર્કર ની સંખ્યા મુજબ senitory type ના પૂરતા પ્રમાણમાં laterine અને urinal હોવા જોઈએ.

મેલ અને ફિમેલના અલગ-અલગ હોવા જોઈએ.

તેની સફાઈ નિયમિત થવી જોઈએ તેમજ દરેક 50 worker સામે એક senitory laterine હોવી જોઈએ.

d. General plan cleanliness

ફેક્ટરીમાં ધુળ કે કચરો જમીન ઉપર કે મશીન ઉપર જમા થાય તો તેને ક્લીન કરાવવો. Generally ફેક્ટરી નો પ્રકાર તેની પ્રોડક્ટ વગેરે તે ધ્યાને લઈ તેની સફાઈ માટેની જાળવણી કરવી જોઈએ.

e. Sufficient space

દરેક ફેક્ટરીમાં વર્કર comfortable રીતે કામ કરી શકે તે માટે પૂરતી જગ્યા મળવી જોઈએ.

સામાન્ય રીતે એક વર્કર માટે 500² feet જગ્યા હોવી જોઈએ જેથી accident અને respiratory disease અટકાવી શકાય.

f. Lightening, ventilation and temperature

દરેક factory માં પૂરતા પ્રમાણમાં હવા ઉજાસ હોવા જોઈએ અને જરૂરિયાત મુજબ natural કે artificial light ની વ્યવસ્થા હોવી જોઈએ તેમજ પૂરતા પ્રમાણમાં બારી બારણા અને યોગ્ય ventilation હોવું જોઈએ જેથી temperature બરાબર જળવાઈ રહે તેમ જ person to person infection અટકે.

g. Protection against hazards

વર્કર ને dust, fume કે toxic hazards protect કરવા પૂરતા પ્રમાણમાં પગલાં લેવા.

તેના પ્રોટેક્શન માટે health services પૂરી પાડવી.

ખાસ કરીને તેને mask, goggles, helmet, shoes, apron વગેરેનો ઉપયોગ કરવા જણાવવું.

h. Housing

Industrial area માં housing ની હંમેશા તકલીફ હોય છે.

ખાસ કરીને એવા કામદારો જે rural area માંથી આવતા હોય તેમને રહેવાની તકલીફ થાય છે.

આથી ફેક્ટરીમાં township બનાવી તેમની વ્યવસ્થા કરવી આ township માં furniture તેમજ યોગ્ય sanitation ને ધ્યાને રાખી વ્યવસ્થા કરવી.

3. Mental health

Occupational health services આપવાનો હેતુ વર્કરને ફક્ત physically healthy રાખવાનો નથી પરંતુ તેને mentally અને psychologically રીતે stable રાખવાનો છે.

દરેક વ્યક્તિ, વ્યક્તિગત કે સમૂહમાં પોતાની ઓળખ થાય તેવું ઈચ્છે છે અને પોતાની skill બહાર લાવવા પ્રયત્ન કરે છે.

જો વર્કરની સાથે પણ સારો વ્યવહાર કરવામાં આવે તો તેનો stress ઘટે છે અને તેનામાં રહેલી skill બહાર આવે છે.

જો વર્કર mentally ill હોય તો તેને યોગ્ય treatment and rehabilitation પૂરું પાડવું.

4. Measures for women and children

Women worker માટે નિયમ અનુસાર working condition પૂરી પાડવી.

જો તેને pregnancy હોય તો તેને યોગ્ય આહાર અને આરામ આપવો જોઈએ.

અમુક કામો women ને ના સોંપતા પુરુષોને સોંપવા જોઈએ.

તેમજ 14 વર્ષથી નીચેના બાળકોની પણ કાળજી લેવી જોઈએ.

જેની ઉંમર 14 વર્ષથી નીચેની હોય તેને પ્રથમ તો કામ પર જ ન લેવા અને જો કામ પર લીધેલા હોય તો તેની પાસે heavy work ના લેવું.

ઉપરાંત women worker માટે ઘણા બધા protection સરકાર તરફથી આપવામાં આવે છે જેવા કે, maternity leave, maternity benefit, free ANC & PNC check-up.
5. Healthy education

Health education એ health માટે પાયાની બાબત છે જે healthના promotion માટે પાયાનું પાસું છે.

ફેક્ટરીમાં ખાસ કરીને worker નું supervision અને દરેક લેવલે તેને health education આપવું જોઈએ.
. Family planning

નાનુ કુટુંબ સુખી કુટુંબ એ સૂત્રને ધ્યાને લઈને occupational services માં family planning ને પણ અગત્યતા આપવી જોઈએ તેમજ તેની પસંદગી પ્રમાણે કોઈપણ method અપનાવવા વિશે સમજાવવુ જોઈએ.

🧡 Prevention of Occupational disease

Industries માં Occupational disease ની અટકાયત માટે ત્રણ વિભાગ પાડેલા છે;

1. Medical measure
2. Engineering measure
3. Legislative measures
4. Medical measures

• pre-placement examination
• periodical examination
• Medical and Health care Services
• notification
• supervision of working environment
• maintenance and analysis of Record
• health education and counselling
  🧡 Stop child labour
  – pre-placement examination

Occupational health services માટેનું કાર્ય અહીંથી શરૂ થાય છે.

દરેક worker ની ભરતી કરતા પહેલા તેનુ medical examination કરવામાં આવે છે.

જેમાં x-ray chest,blood test, vision test, height-weight, ECG વગેરે કરવામાં આવે છે જેનાથી તેની physically અને mental ability નો ખ્યાલ આવે છે.

આ examination કરવાનું કારણ એ છે કે, “right men for right place.”

Jobe સાથે-સાથે socially history પણ લેવામાં આવે છે.

• periodical examination

ઘણા બધા રોગો વર્કરના કામ સાથે સંકળાયેલા હોય છે અને આવા રોગો થવા માટે ઘણા મહિનાઓ વિતતા હોય છે.

જે શરૂઆતના સ્ટેજમાં ખૂબ નુકસાનકારક હોય છે જેમાં ખાસ કરીને વર્કરને toxic કે poisonous પદાર્થ સાથે કામ કરવાનું હોય ત્યારે વર્કરની periodicaly checkup જરૂરી બને છે.

આ checkup નો સમય તેના કામ પર આધારિત હોય છે.

તેમાં ordinary worker નું checkup વર્ષમાં એક વખત તેમજ led toxic તેમજ રેડિયમ જેવા પદાર્થો સાથે કામ કરનાર વર્કરનું દર મહિને ચેકઅપ થવું જોઈએ.

Worker મેડિકલ લીવ પૂરી કરીને આવે ત્યારે ફરી checkup કરીને કામ પર મોકલવા.

• Medical and health care services

દરેક industry માં first aid care હોવી જોઈએ જે properly હોવી જોઈએ જેને લીધે વર્કર disease થી ઓછો suffer થાય તેમ જ તેની disability પણ ઘટાડી શકાય.

ESI (employee’s state insurance) act પ્રમાણે વર્કરની સાથે ફેમિલીને પણ medical care પૂરી પાડવામાં આવે છે તેમજ occupational health services મુજબ દરેકને immunization પણ પૂરું પાડવામાં આવે છે.

• notification

National low અને regulation મુજબ દરેકનું નોટિફિકેશન થવું જરૂરી છે જેથી તેના માટે prevention અને protection ના પગલાં લઈ શકાય.

• working environment

જે જગ્યાએ વર્કર કામ કરતા હોય ત્યાં medical officer, industrial nurse and engineer મારફતે periodically healty checkup થવું જોઈએ.

સુપરવિઝન દરમિયાન વાતાવરણની દરેક બાબત ધ્યાનમાં રાખવી જોઈએ.

જેવી કે room temperature, ventilation, lightening, cleanliness, noise, Preventive working place અને air pollution જેવી દરેક બાબતનું સુપર વિઝન થવું જોઈએ.

• maintenance and analysis of records

National health services માં planning, development અને યોગ્ય અસરકારક પગલાં માટે વ્યવસ્થિત રેકોર્ડનું ખૂબ મહત્વ છે,જેમાં વર્કરના health record, disability record ખાસ નોંધાવવો જોઈએ.

આવા રેકોર્ડ દ્વારા ચોક્કસ કામગીરી દરમિયાન વર્કરની હેલ્થ ઉપર થતી અસર કે hazard બાબત analysis કરવું અને જરૂરિયાત મુજબના Preventive measures લેવા.

• health education and counseling

કોઈ પણ વર્કર ફેક્ટરીમાં કામ join કરે ત્યારે તેને દરેક પ્રકારના risk અને તેના પગલાં વિશે માહિતી પૂરી પાડવી.

Worker નોકરી ચાલુ કરે ત્યારથી જ health education ની જરૂરિયાત શરૂઆત કરવી.

Service દરમિયાન પણ તેને projective device નો ઉપયોગ personal hygiene અને hand washing બાબત પૂરતું health education એજ્યુકેશન આપવું.

એના માટે જુદા જુદા media નો ઉપયોગ કરવો જેમકે, chart, poster વગેરે.
1. Engineering measures

• design of building
• good house keeping
• fumes
• planning
• toxic substance
• protective device
• isolation
  🧡 design of building

બિલ્ડીંગ ની design યોગ્ય હોવી જોઈએ જેમાં સલામતીના દરેક પાસા આવરી લેવા જોઈએ ખાસ કરીને વર્કરની હેલ્થ જળવાઈ તેવા પાસામાં floor, hall, roof, door, window અને spacing જેવી બાબતોનો સમાવેશ થાય છે ઉપરોક્ત દરેક પરિબળને ધ્યાને લઈ building બનાવવું જોઈએ.
🧡 good house keeping

ફેક્ટરીમાં વપરાતા આ જનરલ વોર્ડ છે જેમાં general cleanliness, ventilation, lightening, washing, good arrangement અને general maintenance જેવી બાબતોનો સમાવેશ થાય છે.
🧡 fumes

Factory માંથી નીકળતા ધુમાડા gas, dust વગેરેનો નિકાલ કરવા માટે exhaust fan ની સુવિધા કે ચીમની ની સુવિધા હોવી જોઈએ. ધુમાડા ને control કરવા માટે well ventilation હોવું જોઈએ.

• planning

મશીનરી કે બીજા સાધનોની design તેમજ spacing નું યોગ્ય રીતે planning હોવું જોઈએ જેથી ઈજા ન થાય.
🧡- toxic substance

જે જગ્યાએ toxic substance ની જરૂરિયાત ન હોય તો તેની જગ્યાએ અન્ય substance વાપરી શકાય અને health ને જાળવી શકાય.

• protective device

દરેકે દરેક વર્કરને protective device પૂરા પાડવા અને તેના ઉપયોગો – ફાયદા વર્કરને સમજાવવા તેમજ તેના માટે તે કેટલું અગત્યનું છે તે ખાસ સમજાવવુ.

• Isolation

અમુક process જુદી જુદી બિલ્ડીંગમાં કરવી જેથી health hazard અટકાવી શકાય.

• environmental monitoring

આવો occupational health નું important aspect છે જેમાં સમયાંતરે environment survey, sampling જેવા process કરીને સતત environment ને maintain કરવું જોઈએ.

ઉપરોક્ત બધા measures engineer ને સાથે રાખીને કરવાના હોવાથી તેને engineering measures કહે છે.
2. Legislative measures

દરેક ફેક્ટરીની મુખ્ય ફરજ એ છે કે તેમના કામદારોની health ને protect કરવી કારણ કે મશીન કરતા worker ની કિંમત વધારે છે આથી government દ્વારા worker ની health and welfare માટે જુદા જુદા કાયદાઓ બનાવવામાં આવ્યા અને અમલમાં મૂકવામાં આવ્યા જે વર્કરની health ને protect કરે છે.

જેમાં ભારત માં બે કાયદાઓ ને ખૂબ મહત્ત્વ આપવામાં આવ્યુ.

A. The factory act
B. The employee’s insurance act – 1948

A. The factory act

આ કાયદાને ઘણી વખત revised કરી સુધારા વધારા સાથે રજુ કરવામાં આવ્યું અને છેલ્લે 1974 થી 1987 માં તેને તેમાં latest ફેરફારો કરવામાં આવ્યા અને સુધારા વધારા સાથે અમલમાં મૂકવામાં આવ્યા જે નીચે મુજબ છે,

1. Scope

આ કાયદા મુજબ ફેક્ટરીમાં કામ કરતા મજદૂર કે જે 10 થી વધુ હોય અને electric power વાપરતા હોય તેને factory act મા સમાવવામાં આવે છે.

20 થી વધુ કામદાર હોય અને પાવર ના power use નો કરતા હોય તેને પણ આ act માં સમાવવામાં આવ્યા છે.

આ act માટે સરકાર દ્વારા chief inspector of factories, additional chief inspector, joint Cheif inspector, deputy chief inspector જેવી પોસ્ટ દ્વારા આ કાયદાનો કડક રીતે અમલ કરવામાં આવે છે.

2. Health safety and welfare

આ કાયદા દ્વારા વર્કરનું health safety અને welfare માં minimum standard નક્કી કરવામાં આવે છે.

દરેક વર્કરને ઉપરોક્ત act પ્રમાણે અધિકાર આપવામાં આવે છે જેમાં factory નું cleanliness, lightening, ventilation, treatment of waste material, alimination of નfume and dust, control of temperature, safe drinking water ,working condition and machinery protective device વગેરે બાબતોનો સમાવેશ કરવામાં આવેલ આવ્યો છે.

ફેક્ટરીમાં નક્કી કરેલા વજન કરતાં વધારે વજન કામદાર પાસે ઉચકાવવું નહીં કારણ કે તેને ઈજા થઈ શકે છે.

જે ફેક્ટરીમાં 1000 થી વધુ વર્કર કામ કરતા હોય ત્યાં safety officer ની નિમણૂક થવી જોઈએ અને 500 વર્કર હોય ત્યાં welfare officer હોવા જોઈએ.

કેન્ટીનની પૂરતી સુવિધા હોવી જોઈએ.

સ્ત્રી અને બાળકોની અમુક danger occupation માં ભરતી કરવી નહીં.

14 વર્ષથી નીચેના બાળકોને કામદાર રાખવા નહીં.

15 થી 18 વર્ષની age ના કામદાર જે adolescent માં આવતા હોય તેમની પાસે ફક્ત સવારના 6 થી સાંજના 7 વાગ્યા સુધી જ કામ લેવું night દરમિયાન કામ કરાવવું નહીં.

3. Hours of work

આ મુજબ કામદાર પાસેથી week માં વધુમાં વધુ 48 કલાક કામ લેવું.

દિવસ દરમિયાન 9 કલાક કામ લેવું અને પાંચ કલાક બાદ અડધી કલાકની રિસેસ આપવી.

Adolescent worker પાસેથી 4½ થી 5 કલાક કામ લેવું.

4. Leave and wages

Weekly holiday ઉપરાંત નક્કી કરેલા પગાર સાથે adult ને વર્ષમાં વધુમાં વધુ 30 દિવસની leave અને ચાઇલ્ડને 40 દિવસની રજા આપવી.

ઉપરોક્ત act કોઈ પણ કર્મચારી એક વર્ષ સુધી પગાર સાથે work કરે ત્યારબાદ જ કામ કરે છે એટલે કે, તો જ useful થાય છે.

Women ને maternity leave પગાર સાથે આપવામાં આવે છે.

5. Occupational disease

આ કાયદાના એક્ટ મુજબ કોઈપણ disease થયેલ હોય કે accident ના કારણે મૃત્યુ કે serious injury થયેલ હોય તો authority એ employee ને તથા health authority ને જાણ કરવી જોઈએ.

6. Employement in hazards process

જેમાં committee હોય છે તે hazards process બાબતે study કરે છે તેમજ તે મુજબ ના પગલાં સૂચવે છે.

B. The Employee State Insurance Act (1948)

ESI act એ 1948 માં અમલમાં આવ્યો જેમાં 1975, 1983 અને 1984 માં સુધારા વધારા કરવામાં આવ્યા.

આ કાયદા દ્વારા વર્કરને social security અને health insurance આપવામાં આવે છે જેમાં અમુક કિસ્સા જેવા કે sickness, maternity, injury માં medical benefit અને case money પણ આપવામાં આવે છે.

આ કાયદો આખા india માં લાગુ પડે છે.

આ કાયદા હેઠળ નીચેની બાબતોનો સમાવેશ થાય છે,

• ફેક્ટરીમાં 10 થી 20 workers હોય અને power ના user કે non users હોય છે.
• ૨૦ કે તેથી વધુ વર્કર હોય અને પાવર વાપરતા ન હોય.
• shope
• Hotel and restaurant
• Cinema
• rode
• motor
• Transport
• News papers establishment

ઉપરોક્ત બાબતોમાં આ કાયદો 1997 થી લાગુ પાડેલ છે અને આવી જગ્યાએ કામ કરતા સુપરવાઇઝર અને technical staff તથા વર્કર એ તમામ person ને કે worker ને ઉપરોક્ત કાયદો લાગુ પડે છે તેમજ agriculture કે commercial establish ને પણ આ કાયદો લાગુ પડે છે.
🧡 Benefits of ESIA

ESIA પ્રમાણે Industries અને અન્ય labour worker ને નીચે મુજબના benefits મળે છે.

1. Medical benefits
2. Sickness benefits
3. Maternity benefits
4. Disabled benefits
5. Dependent benefits
6. Funeral benefits
7. Rehabilitation benefits
   1. Medical benefits

Injured person કે maternal injury કે અન્ય injury માં તેમને full medical care, hospitalization સહિતની તમામ free care મળે છે.

સામાન્ય injury and maternity માં પણ પુરતી સારવાર આપે છે.

આ ઉપરાંત special care જેમ કે, immunization, family planning, health education, ambulance services વગેરે ફ્રી માં આપવામાં આવે છે.

Complicated case માં special case ની જરૂર પડે તો worker ને refer કરવામાં આવે છે જેનો તમામ ખર્ચ ESIA ભોગવે છે.

આ ઉપરાંત તેને નીચેની facilities પણ મળે છે જેમકે,

• સામાન્ય રીતે સારવાર ESIA ની હોસ્પિટલ કે dispensary માં જ આપવામાં આવે છે જેમાં worker ની સાથે તેના family members પણ ભાગ લે છે.
• direct pattern services કે જે area માં ઔદ્યોગિક કામદારોની સંખ્યા 100 થી વધુ હોય તે area માં એક dispensary, એક medical officer અને એક staff nurse હોય છે.
• indirect pattern serves માં કે જે area માં 50 થી ઓછા વર્કર રહેતા હોય ત્યાં Mobil dispensary હોય છે જ્યાં insurance medical officer ને નિમણૂક આપવામાં આવે છે, જેમને ESIA દ્વારા નક્કી કરેલા પૈસા ચૂકવવામાં આવે છે.
• અન્ય medical benefit જોવા જઈએ તો denture, ચશ્મા, hearing aid જેવી વસ્તુઓ free માં આપવામાં આવે છે.
  2. Sickness benefits

Medical officer અથવા insurance medical practitioner દ્વારા વર્કર જ્યારે બીમાર પડે ત્યારે તેને sick certificate આપવામાં આવે તો વધુમાં વધુ 91 દિવસની રજા અથવા તેને એ મુજબનો પગાર મળે છે.

જો વર્કર long term disease થી પડાતું હોય તો extended sickness benefit એટલે કે 309 દિવસ સુધીનું benefit મળવા પાત્ર છે.
3. Maternity benefit

Female worker ને pregnancy કે prematire birth માટે 140 દિવસથી રજા પગાર સાથે મળે છે જેમાં abortion માટે 6 weeks હોય છે.

MTP માટે 15 દિવસની રજા મળે છે.
4. Disabled benefits

આ કાયદા મુજબ worker ને કોઈ બીજા ને કારણે temporary કે permanent disability જોવા મળે તો રોકડમાં પગાર અને 3 medical treatment આપવામાં આવે છે.

temporary disability માટે તેને 75% payment મળે છે અને permeate disability થયેલ હોય તો long life payment મળે છે.
5. Dependent benefit

Worker નું injury ના કારણે death થાય તો તેના ફેમિલીને બેનિફિટ આપવામાં આવે છે જે periodically payment ના રૂપમાં આપવામાં આવે છે.

કામદારની વિધવા ને pension આપવામાં આવે છે તેના બાળકોને 18 વર્ષ સુધી બેનિફિટ મળે છે અને જો છોકરી હોય તો તેને 18 વર્ષ કે 18 વર્ષ પહેલા પરણાવી દેવામાં આવે તો તેને આ બેનિફિટ બંધ કરી દેવામાં આવે છે.
6. Funeral benefit

Worker નું death થાય તો તેની અંતિમ ક્રિયા માટે તાત્કાલિક તે મુજબનું વળતર ચૂકવવામાં આવે છે તેમજ આશ્વાસન આપવામાં આવે છે.

7. Rehabilitation

વર્કર પોતાની ક્ષમતા ગુમાવી દે પછી તેને લાયક કામ સોંપવામાં આવે છે.

જો વર્કર permanent disable થાય અથવા retired થાય તો પણ તેને medical treatment આપવામાં આવે છે અને retired થયા પછી દર મહિને medical care માટે જરૂરિયાત પ્રમાણે ના પૈસા ચૂકવવામાં આવે છે.
🧡 Special provision for women and children

1. Maternity leave (140 દિવસ)
2. free ANC and PNC services
3. prohibits night work (factory act 1966 પ્રમાણે)
4. prohibit excessive weight carrying
5. Underground work આપવામાં આવતુ નથી.
6. 30 કરતાં વધુ lady worker હોય ત્યાં ઘોડિયાઘર ફરજિયાત રાખવુ.
   🧡 Occupational hazards

Industrial worker મુખ્ય hazards સામે expose થતા હોય છે તેનો ધંધો અને પ્રકાર તેમાં ભાગ ભજવે છે ખાસ કરીને આ hazards નીચે મુજબ છે,

1. Physical hazard
2. Chemical hazard
3. Biological hazard
4. Mechanical hazard
5. Psychological hazard
   1. Physical hazard

નીચે મુજબની સ્થિતિમાં physical hazard થાય છે.

A. Heat

દરેક industries માં direct effect માં burns, heat stroke, heat cramps વગેરે વર્કરમાં ઊભા થાય છે.

Indirect effect માં કામ કરવાથી ક્ષમતા ઘટે છે અને થાક વધારે લાગે છે.

અકસ્માત વધારે થાય છે તેથી working place પર temperature properly maintained કરવું જોઈએ.

B. Cold

વધારે પડતા ઠંડા વાતાવરણથી કે સખત ઠંડીથી પગમાં ચીરા પડે છે તેમજ બહારની surface સુકાઈ જાય છે અને ઘણી વખત general hyperthermia પણ થઈ શકે છે.

C. Light

વર્કર વધારે પડતી કે ઓછી light માં કામ કરતા હોય ત્યારે long time visual difficulty ઉભી થાય છે.

Low light ને કારણે eye strain, headache, eye pain તેમજ visual fatigue લાગે છે.
D. Noise

મશીન ના વધુ પડતા અવાજ temporary કે permanent deafness આપી શકે છે.

બીજી ઇફેક્ટમાં જોઈએ તો nervousness ને કારણે communication માં તકલીફ પડે છે.

સાંભળવાની efficiency ઘટે છે.

આ બધી ઇફેક્ટનો આધાર intensity of sound ઉપર રહેલો છે.

E. Vibration

આમાં Vibration ની frequency 10 થી 500 Hz સુધીની હોય છે.

આ કામગીરીમાં drill કે hammer સાથે કામ કરવાથી Vibration ઉત્પન્ન થાય છે.

સતત આવું કામ કરવાથી આંગળીઓમાં spasm ને કારણે આંગળાઓ sensitive થઈ જાય છે.

ઉપરાંત બીજી ઇન્જરીમાં જોઈએ તો હાથના joint જેવા કે elbow અને shoulder joint Vibration ના કારણે ઈજા પામે છે.

F. Radiation

Ultraviolet violet Radiation ખાસ કરીને welding કરતા હોય ત્યાં જોવા મળે છે, જે આંખ ઉપર જોવા મળે છે.

આ ઉપરાંત genetic changes.,
Malformation, cancer, ulceration વગેરે જોવા મળે છે.
2. Chemical hazard

દરેક industries માં કોઈને કોઈ પ્રકારનું chemical વપરાતું હોય છે જેમાં પણ hazard જોવા મળે છે.

A. Local action

અમુક chemical ના સતત contact થી dermatitis, ulcer, eczema and ક્યારેક cancer જેવી સ્થિતિ પણ ઊભી થાય છે.

B. Inhalation

અમુક કારખાનામાં chemical substance નું cruising જેવી ક્રિયાઓ વખતે atmosphere માં chemical dust જોવા મળે છે અને આ dust partical શ્વાસમાં જાય છે, જેના કારણે pneumoconiosis develop થાય છે. Lungs માથ dust partical જમા થવાની condition ને pneumoconiosis કહે છે.

આ ઉપરાંત બીજા respiratory disease પણ જોવા મળે છે, જેવા કે silicosis જે સિલિકા ડસ્ટ ના કારણે થાય છે.

ઉપરોક્ત chemical substance lungs માં જવાથી occupational lungs disease થાય છે .

આવા lead, arsenic, zink જેવા પદાર્થો છે જે contaminated food કે અન્ય વસ્તુ દ્વારા શ્વાસમાં જાય છે અને disease produce કરે છે.
3. Biological hazards

નોર્મલી આવા hazards વર્કર કોઈપણ ટાઇપના bacterial કે fungal infection ના cintact માં આવે ત્યારે થાય છે.

ખાસ કરીને agriculture, animal products સાથે કામ કરતા હોય ત્યારે તેમાં વધુ જોવા મળે છે જેમાં ખાસ કરીને brucellosis, tetanus વગેરે fungal infection જોવા મળે છે.
4. Mechanical hazard

Industries માં મશીન કે મશીનરી part ચેન્જ કે રીપેર કરતી વખતે આવા hazards જોવા મળે છે.

10% accident mechanical hazard ની ના કારણે થાય છે.
5. Psychological hazard

વર્કર પોતાના સ્વભાવને લીધે adjust થઈ શકતો નથી.

Psychological environment સાથે match ન થવાથી તેનામાં frustration જોવા મળે છે.

ઘણી વખત work નો સંતોષ ન મળતો હોય, poor relationship હોય કે cultural background ના લીધે તેનામાં હતાશા જોવા મળે છે.

આ ઉપરાંત તેના પર family life, social life, તેની habits વગેરે પણ અસર કરે છે.

આવા hazards ને બે ભાગમાં વહેંચી શકાય,

1. Psychological and behavioral changes :- જેમાં ખાસ કરીને aggressiveness, anxiety, depression, alcoholism અમુક drugs, sickness વગેરે ભાગ ભજવે છે.
2. Psychosomatic :- જેમાં fatigue, headache, back pain, hypertension અને heart disease ભાગ ભજવે છે.
   
   🧡 Health problems due to industrialization

Industrialization ના કારણે દેશના cultural ફેરફાર થયો છે, લોકો rural એરિયામાંથી urban એરિયામાં વસવા લાગ્યા છે જેના કારણે ઝડપથી industrial disease પ્રોબ્લેમ ઊભા થાય છે જે નીચે પ્રમાણે છે,

1. Environmental sanitation
2. communicable disease
3. food sanitation
4. water pollution
5. mental health problem
6. accident
7. social problem
   1. Environmental Senitation A. Housing : industrialization ના કારણે મજૂર વર્ગ બીજા એરિયામાંથી transfer થતો હોવાથી રહેઠાણના પ્રશ્નો ઊભા થાય છે.

તેના કારણે slum area develop થાય છે, જે ગીચ અને polluted હોય છે જેના કારણે ઘણા બધા health problems ઊભા થાય છે.

B. Air pollution

આ industrial area નો મોટો પ્રશ્ન છે, જેમાં industries દ્વારા toxic fume, smoke, dust વગેરે વાતાવરણમાં ભળે છે જેના કારણે air pollution થાય છે,જે કમ્યુનિટી ની હેલ્થ પર અસર કરે છે.

C. Water pollution

Industrialization ના લીધે water pollution થાય છે કારણ કે ઇન્ડસ્ટ્રીનો wasted material treatment કર્યા વગર જ છોડવામાં આવે છે.

D. Sewage

Industries ની સ્થાપના કરતી વખતે proper planning કરેલ ના હોય તો polluted water જમીનમાં ઉતરે છે અને નીચેના પડ ને પોલ્યુટેડ કરે છે.
2. Communicable disease

Industrialization ના કારણે over demand થાય છે જેના કારણે poor senitation થાય છે જેથી water born disease, food born disease વગેરે જોવા મળે છે.
3. Food senitation

Inustrialization ના કારણે food senitation નું ધોરણ નીચું જોવા મળે છે તેમજ proper precautions ના લેવાના કારણે cholera, Diarrhea, typhoid, viral hepatitis જેવા disease પ્રમાણ વધે છે.

4. Mental health problems

Industrialization ના કારણે માણસની condition બદલાવવાથી mental problems ઊભા થાય છે.

ગામડામાંથી લોકો શહેરમાં આવે છે તેથી તેને મકાનની પૂરતી સુવિધા મળતી ન હોવાથી તેમજ મકાનમાં પણ જગ્યા ઓછી હોવાના કારણે mental stress અનુભવે છે.

મજબૂરીના કારણે સ્થિતિ સ્વીકારી લેવી પડે છે અને ઘણી વખત mental problems પણ ઊભા થાય છે.

5. Water pollution

Industrialization ના કારણે તેમજ ગીચ વસ્તીના કારણે water pollution થાય છે.

ગંદા પાણીનું યોગ્ય નિકાલ ન થતું હોવાથી પાણી બધું જમીનમાં ઉતરે છે અને બોરના પાણીને polluted કરે છે.
6. Accident

Industrialization ના કારણે બધા માણસોએ urbanization તરફ વળે છે તેના કારણે અર્બન એરિયામાં ગીચ વસ્તી, વાહનોનો ટ્રાફિક અને સતત ભાગ દોડ થી ઘણા બધા accident થાય છે.

7. Social problem

Social problem માં ખાસ કરીને alcoholism, gambling ના કારણે social problem ઉદ્ભવે છે. ખાસ કરીને જુગારના કારણે ઝઘડા ઉદ્ભવે છે.
🧡 Objectives of Occupational health programme

Occupational health programme એ સઘન હેલ્થ પ્રોગ્રામ નું પ્લાનિંગ છે, જેના દ્વારા worker ની અને તેના family ની care લેવામાં આવે છે જેમ કે,

1. તેની health ને promote કરવી. કલ્યાણ ની પ્રવૃત્તિ કરવી તેમજ worker ને સારું અને safe working environment પૂરું પાડવું.
2. Worker માં દેખાતી નબળાઈને અટકાવવી.
3. ઇજા વખતે મદદ કરવી.
4. Emergency માં જરૂરી સેવા પૂરી પાડવી.
5. worker ને ઈજા થાય ત્યાંથી માંડી ખોડખાંપણ કે rehabilitation કે full working condition માં આવે ત્યાં સુધીની મદદ કરવી
6. તેની જાળવણી માટે health education આપવું અને તેની તંદુરસ્તી જાળવી રાખવી. ઉપરોક્ત objectives ને fulfill કરવા માટે nurses અગત્યનો ભાગ ભજવે છે.

આમાં nurses ની મુખ્ય જવાબદારી તેના programme ને અનુલક્ષીને ત્રણ ભાગમાં divide કરવામાં આવે છે.
🧡 Responsibilities of CHN in Occupational health programme

1. Administration
2. Preventive care maintenance work
3. Clinical programme
   1. Administration

Factory ની authority plant ના organization અને management માટે જવાબદાર છે.

જેમાં મેનેજર દરેક activity co-worker કો ordination થી કરે છે તે team work ના મેમ્બર ના લીડર છે.

ફેક્ટરીમાં ફુલ ટાઈમ અથવા પાર્ટ ટાઈમ નર્સિંગ સ્ટાફ હોવો જોઈએ.

Nurse પોતાનું કામ technical situation માં મેડિકલ ડિપાર્ટમેન્ટ ના under supervision માં કરે છે.

Administration ની matter બાબતે general manager જવાબદાર છે.
2. Preventive care maintenance work

આમાં physical examination, immunization, health education અને rehabilitation નો સમાવેશ થાય છે.

Factory medical services નો હેતુ worker ની health ને જવાબદારી પૂર્વક સાચવવાની હોય છે.

તેના health ના promotion માટે તેમજ તેની દરેક પ્રકારની નબળાઈ માટે ફરજિયાત તપાસ કરાવવી. જ્યારે worker કામ join કરે ત્યારે તેની physical condition નું અને તેની health ના maintenance ને અગત્યતા આપવી જેમાં ખાસ કરીને,

A. Pre employment checkup
તે નોકરી join કરે ત્યારે તેની pre employment checkup તથા complete examination કરવું.

તેની physical fitness સાથે તેને રાખવામાં આવેલ એટલે કે apply કરેલ place પર fit તે છે કે નહીં તે જોવું.

B. Periodical health examination
દરેક worker નું દર વર્ષે physical examination કરવું જેથી early stage માં તેના sign …
3. Clinical programme

જેમાં ખાસ કરીને,

• first aid
• Assistant in treatment
• minor surgery
• Treatment of eye and tacking of the during accident
• Care of skin condition and injury
• conductive various clinic
  

Normally nurse જે જગ્યાએ કામ કરતી હોય તે જગ્યાએ nursing practice ના principles and Community health method ને અનુસરીને worker ના health promotion માટે priority આપવાની હોય છે. તેમજ જરૂરિયાત મુજબ comprehensive care આપવાની હોય છે.

ફેક્ટરીમાં નિમણૂક આપવામાં આવે ત્યારે તેને worker ને અને types of factory, product of factory, process of product વિશે સમજાવવાનું હોય છે

Workers ને લગતી સેવાઓ વિશેનું તેણીએ long term planning કરવાનું હોય છે

Occupational health માં તેણીનો મુખ્ય role નીચે મુજબ છે,

1. Home care
2. corporation of plant department
3. special provision of services for women and children
4. creche work
5. care of sickness for ill person and regular health checkup
6. rehabilitation for ill and injured workers
7. industrial plant survey
   8.administrative responsibility
   1. Home care

વર્કરની વસાહત જો ફેક્ટરી સાથે આવેલ હોય તો ત્યાં જઈને કમ્યુનિટી ફેસિલિટી અને અન્ય બાબતોની જાણકારી મેળવી ને વર્કર અને ફેમિલી મેમ્બરની હેલ્થને અસર કરતા પરિબળો જાણી તેની સામે અટકાયતી પગલાં લેવા.

2. Co-operation of plant department

Nurse જે factory માં કામ કરતી હોય ત્યા દરેક department સાથે સારા સંબંધો જાળવવા, દરેક કન્ડિશનનો અભ્યાસ કરવો તેમજ ઓથોરિટીને સાથે રાખી હેલ્થને લગતા દરેક પગલાં લઈ preventive care આપવી.

3. Special provision of services for women and children

Worker, women અને children માટે special provision કે જે કાયદા અનુસાર મળવાપત્ર હોય ત્યાં તેઓને અપવવા અથવા તેની જોગવાઈ કરવી.

તેને નિયમ અનુસાર લાભ મળે છે કે કેમ તે ચકાસવા અને ન મળતા હોય તો તેની જાણકારી મેળવવી.

આ ઉપરાંત તેણીએ ANC, PNC care આપવાની હોય છે.

બાળકો ને immunization માટે તપાસવા.

Safe environment માટે જોવું વગેરે કામગીરી હોય છે.

4. Creche worker

જ્યાં 20 કરતા વધારે female કામ કરતી હોય ત્યાં ઘોડિયાઘર ચલાવવામાં આવે છે જેનાથી માતાના સંતોષ મળે છે કે તેનું બાળક તેની નજીક જ છે.

દરેક બાળકના health records maintain કરવા જેમાં ખાસ કરીને immunization, early diagnosis, treatment જેવી આરોગ્યને લગતી બાબતો industrial nurse દ્વારા પૂરી પાડવામાં આવે છે.

5. Care of sickness for ill person and regular health checkup

વર્કરને એક્સિડન્ટ, injury કે અન્ય disease માં ક
Care પૂરી પાડવી ખાસ કરીને કામ કરતી વખતે injury થાય ત્યારે first aid care પૂરી પાડવી.

6. Rehabilitation for ill and injured

Nurse ની family અને employer માટે ઘણી જવાબદારી છે.

તેણીએ વર્કર્સને જણાવવું જોઈએ કે જો ઇજા કે ખોડખાંપણ આવે તો તેણી, તેને treatment માં તથા duty ગોઠવવામાં help કરશે તથા કામના કલાકો પણ ઓછા કરાવશે.
જરૂર પડ્યે, સાજો થાય ત્યાં સુધી આરામ પણ અપાવશે.

7. Industrial plant survey

a. નર્સની એ જવાબદારી છે કે દરેક વર્કરને કામના suitable hours મળે.

ઘણા વર્કર ને અમુક physicaly health ના problems હોય છે, જેવા કે cardiac disease, asthma, diabetes વગેરે.

b. તે કામ કરતાં વર્કરની મુશ્કેલીને સમજે છે અને તેને solve કરવા પ્રયત્ન કરે છે.

c. જ્યારે plant ની visit લે છે ત્યારે તે કામદારો વચ્ચેના સંબંધો જોવે છે અને સારા સંબંધો સ્થાપિત કરે છે.

d. જ્યારે તે રાઉન્ડ લે ત્યારે તે micro observation કરે છે, કે વર્કરને protection માટે safety device આપે છે કે કેમ? જો આપેલું હોય તો તેનો ઉપયોગ કરે છે કે નહીં તેનુ observation કરે છે.

e. Visit દરમિયાન તેને heating, lightening, ventilation, setting અને કેન્ટીન ફેસીલીટી થી કામદારોને વાકેફ કરવા જોઈએ.

f. કેન્ટીનમાં રેગ્યુલર સુપરવિઝન કરી environmental hygiene જાળવવા proper guidance આપવુ.

g. વર્કરના ફેમિલીને પણ જરૂરિયાત મુજબ care આપવી.

h.ઓથોરિટી સાથે meeting કરી senitation, health programme અને worker ની senitation બાબતે ચર્ચા કરવી.

8. Administrative responsibilities

CHN કઈ જગ્યાએ કામ કરે છે તેના પર set-up અપનો આધાર રહે છે.

તેણીએ management બાબતે મિટિંગ બોલાવી ચર્ચા કરવાની હોય છે તેમજ તેણીએ record maintain કરવાના હોય છે અને સમય અનુસાર તે record ને submit કરવાના હોય છે તેમજ management body સાથે જરૂરી ચર્ચા કરી ભલામણો કરવાની હોય છે.

તેણી વર્કર્સને first training પૂરી પાડે છે.

જો તેની સાથે ડોક્ટર હાજર હોય તો તેઓ બંને જવાબદારી સાથે પોતાનું કાર્ય નિભાવે છે.

અંતમાં જોઈએ તો india industrialization ની બાબતે આગળ પડતો દેશ છે જો તેને specially importance આપવામાં આવે તો industrial nurse તેમાં પડકારરૂપ ભૂમિકા ભજવી શકે છે.
🧡 Geriatric nursing

Introduction:

વૃધ્ધત્વ એ કુદરતી પ્રક્રિયા છે.

દરેક individual પોતાના સમગ્ર જીવનકાળ દરમિયાન જુદા જુદા stage માંથી પસાર થાય છે જેમ કે, childhood, adolescent, adult, young, old age વગેરે..

Old age એ universal problem છે.

આજે સમગ્રના વૃદ્ધોની સંખ્યા સતત વધતી જાય છે આ ઉમર દરમિયાન જુદી જુદી ઘણી જરૂરિયાત રહે છે.

આ કોઈ disease નથી કે જેને આપણે નાબૂદ કરી શકીએ. આ ક્રમશઃ જીવનનું step છે અને દરેક step દરમિયાન Old age પર્સનને accident, infection, disability વગેરેથી પ્રોટેક્ટ કરવાની જરૂરિયાત ઊભી થાય છે.

Old age વિશે sir jems sterling ના મતે , ” old age ને તમે રોકી શકતા નથી. તેને તમે રક્ષણ આપો, પ્રોત્સાહન આપો અને તેને લંબાવો.”

20 મી સદીની મોટી સફળતા જોઈએ તો life expectancy માં વધારો જે વૃદ્ધત્વમાં વધારો કરે છે.

તેથી old age ની સંખ્યામાં વધારો થયેલો છે.

ભારતમાં અત્યારે ટોટલ વસ્તીના 6.5% વૃદ્ધો છે.

આ age group વસ્તીને વધારે protection ની જરૂર પડે છે, આથી તે ઓછી મુશ્કેલી સાથે જીવી શકે આ માટે તેની વધારે care લેવાની જરૂર પડે છે.

આથી આ care ને geriatric care કહે છે.

તેમની nursing care ને geriatric nursing care કહે છે.
1. Programme theory

આમાં એવું માનવામાં આવે છે કે વૃદ્ધત્વ ની પ્રક્રિયા પૂર્વ નિર્ધારિત છે અને તે નિશ્ચિત જોડાણને અનુસરે છે જેમ કે fetal development, childhood, adolescent, યુવાવસ્થા, વૃદ્ધાવસ્થા આ બધું એક ક્રમબદ્ધ નિર્ધારિત સમયે આવે જ છે. આ સિદ્ધાંતના પણ બે પેટા પ્રકાર પડે છે જેમ કે,

a. Endocrine theory

આ સિદ્ધાંત એમ માને છે કે વૃદ્ધત્વ ની ક્રિયાનો વેગ અંતઃસ્ત્રાવી ગ્રંથિઓ દ્વારા નિયમિત થાય છે.

વધતી ઉંમરની સાથે અંતઃસ્ત્રાવ ઘટે છે અને સમય જતા આ અંતઃસ્ત્રાવનું પ્રમાણ લગભગ અડધું થઈ જાય છે.

પુરુષોની જેમ સ્ત્રીઓમાં ઉત્પન્ન થતા ઇસ્ટ્રોજન પાછલી ઉંમરમાં ovaries માંથી નીકળતો અટકે છે આ ઉણપથી bone weak થાય છે અને આ અંતઃસ્ત્રાવોનું અસંતુલન તેને વૃદ્ધત્વ તરફ લઈ જાય છે.

b. Immunological theory

આ સિદ્ધાંતો મુજબ વધતી ઉંમર સાથે શરીરની રોગપ્રતિકારક શક્તિ ઘટતી જાય છે તેના કારણે શરીર વિવિધ રોગોનો ભોગ બને છે અને છેવટે મૃત્યુ પામે છે.
2. Damage theory

Old age person નું assessment કરતી વખતે નીચેના five dimensions નો સમાવેશ કરવામાં આવે છે અને તેના દ્વારા health status assess કરવામાં આવે છે.

1. Activities of daily living
2. Physical health
3. Mental health
4. Social Health 1. activities of daily living

Old age person નું health status કરવા માટે તેમની દૈનિક ક્રિયાઓ જેવી કે sleeping pattern, waking up, exercise, bath, clothing અને work કરવાની style જેવી બાબતોને ધ્યાને લઈ નક્કી કરી શકાય છે.

2. Physical health

ઉંમરના કારણે ઘણા શારીરિક ફેરફારો થાય છે.

શરીરના બધા અવયવો પ્રમાણમાં તેની શારીરિક ક્ષમતા ગુમાવે છે.

આંગળી અને મોં પર કરચલી પડે છે, દાંત પડવા લાગે છે, સ્વાદ ઓછો થાય છે, ઓછું સાંભળવું, ઓછું દેખાવું બોલવામાં તકલીફ,ચાલવામાં તકલીફ, ઊંઘ ઓછી થવી વગેરે condition develop થાય છે તેમજ રોગપ્રતિકારક શક્તિમાં ઘટાડો થાય છે.

Physical status examination માટે functioning, investigation અને physical examination દ્વારા તેનું health status નક્કી કરવામાં આવે છે.

3. Mental health

શારીરિક ક્ષમતાની સાથે ઉંમરના લીધે brain ના cells ની ક્ષમતા ઘટે છે, જેથી intellectual capacity માં ઘટાડો થાય છે.

ઉપરોક્ત આ ઉંમરે સતત વિચારો આવવા, over activity કરવી જેવા ઘણા બધા ફેરફારો જોવા મળે છે.

4. Social Health

આ ઉંમરની વ્યક્તિ સામાન્ય રીતે નિવૃત્ત જીવન જીવતી હોય છે.

તેમની કુટુંબીક જવાબદારી તેમના પુત્ર નિભાવતા હોય છે.

તેમની ફેમિલીમાં તેમનું મહત્વ તેમજ મિત્રો સાથેના સંબંધમાં ફેરફાર આવે છે.

અન્ય સામાજિક સંસ્થાઓ સાથેના સંબંધમાં ફેરફાર થાય છે જેથી તેની effect તેની સોશિયલ લાઈફ પર પડે છે.

આવી વ્યક્તિને માન-પાન પણ ઘણી વખત ઓછું પણ મળે છે.

તેમની નોંધ લેવામાં આવતી નથી, તેમની પાસેથી advice
લેવામાં આવતી નથી તેમ જ life partner હયાત ન હોય તો problem વધારે critical બને છે અને છેવટે તે mental problem માં પરિણમે છે.

5. Economic functioning

નિવૃત્ત થતા તેની આવકમાં ઘટાડો થાય છે અથવા તો બંધ થઈ જાય છે.

તે બીજા પર આધારિત થઈ જાય છે તેથી તેના પ્રશ્નો વધી જાય છે.

જો તે પાછલી ઉંમરમાં કોઈ જગ્યાએ પ્રવૃત્તિ શીલ રહેતા હોય તો problem ઓછા create થાય છે અને economically પણ healthy રહી શકે છે.
🧡 Health problems of the old aged person

Old age માં નીચે પ્રમાણેના મુખ્ય પ્રશ્નો હોય છે,

1. Physical problem
2. Psychological problem
3. Economical problem
4. Physical problem

નીચે મુજબના physical problems old age માં જોવા મળે છે,

1. Immobility
2. Instability
3. Intellectual impairment
4. Incontinence
5. Gastropuric drug reaction
6. Long term illness
7. Impairment in vision and hearing
   1. Immobility

ઉંમરની સાથે joint pain, stiffness, illness, fear of falling વગેરેના લીધે immobility જેવા પ્રશ્નો ઉદ્ભવે છે.

2. Instability

ઉંમરને લીધે balance જળવાતું ન હોવાથી ઇજાઓ તથા fracture થવાની બીક રહે છે.

3. Intellectual impairment

જેમાં depression, કાર્યક્ષમતામાં ઘટાડો, ઉંઘ ન આવવી, શરીરની શક્તિમાં ઘટાડો તથા તેના લીધે concentration ઓછું થાય છે.

4. Incontinence

આમાં ખાસ કરીને urine પર કાબુ રહેતો નથી અને તેના લીધે hospitalization ની જરૂર રહે છે.

Hospitalization ના કારણે psychological અને social problem ઉભા થાય છે.

5. Gastropuric drug reaction

આમા તેની absorption ની capacity ઘટવાથી renal flow અને Metabolism ની ક્રિયાઓ ધીમી પડે છે.

6. Long term illness

મોટી ઉંમરની વ્યક્તિમાં metabolism ની ક્રિયા તેમજ ડાઇજેશનની ક્રિયાઓ મંદ પડે છે.

તેના લીધે પૂરતા nutrition મળતા નથી.

Immune response ઘટવાથી જુદા જુદા disease જોવા મળે છે અને દરેક system ના organ માં કાર્ય ક્ષમતા ઘટવાથી long term illness જોવા મળે છે.

7. Impairment in vision and hearing

મોટી ઉંમરની વ્યક્તિમાં દ્રષ્ટિ તેમજ સાંભળવાની ક્રિયામાં ઘટાડો થાય છે.

એના સિવાય wrinkle skin અને દાંત પડી જાય છે તેથી ખોરાક યોગ્ય રીતે ચવાતો નથી.

સ્વાદ ગ્રંથિ પ્રમાણમાં ઓછું કાર્ય કરવાથી સ્વાદનો ખ્યાલ રહેતો નથી.
8. Psychological problem

આ problemsએકબીજા સાથે સંકળાયેલા છે.

સામાન્ય રીતે આ નિવૃત્તિની વય હોય છે, તેથી કામ છૂટી ગયેલ હોવાથી આવા problems થાય છે

ઘરમાં તેના બાળકો સામાજિક અને કૌટુંબીક જવાબદારી નિભાવતા હોવાથી ઘરમાં તેનું મહત્વ ઘટે છે તેને દરેક નિર્ણયમાં સામેલ કરવામાં આવતા નથી.

આવક બંધ થવાથી અન્ય પર dependent થાય છે તેથી આર્થિક મુશ્કેલી પડે છે.

જો life partner મૃત્યુ પામેલ હોય તો તેમના સામાજિક પ્રશ્નો માનસિક પ્રશ્નોમાં પરિણમે છે જેના કારણે તેનામાં depression, delirium ઊંઘ ન આવવી, mania જેવી અનેક મુશ્કેલી જોવા મળે છે.

આમાં psychological અને social એકબીજા સાથે સંકળાયેલા હોય છે.

આ ઉપરાંત ઘણી વખત તેનામાં emotional problem પણ જોવા મળે છે.
9. Economical problem

ઉંમર ના કારણે નોકરી પૂરી થઈ જવાથી આવક બંધ થઈ જાય છે. તેથી તે આર્થિક રીતે અન્ય પર આધારિત થઈ જાય છે.

તેમને પૈસા જોતા હોય તો પુત્ર પાસે આજીજી કરવી પડે છે. જો ઘર ના સભ્યો તેની economical need પૂરી ન કરે તો psychological problem ઉદ્ભવે છે જેના કારણે તેની health ઉપર અસર થાય છે.
🧡 Responsibilities and role of CHN in geriatric nursing

CHN એ family માં રહેલા વૃદ્ધ માટેની care માં મદદ કરવી જોઈએ.

તેમજ આવા વૃદ્ધોને safe housing, good diet અને ચોક્કસ પ્રકારનું recreation મળે તે માટે મદદ કરવી જોઈએ જેના દ્વારા વૃદ્ધોમાં infection, mental strain તથા frustration અટકાવી શકાય છે અને શાંતિપૂર્વકની જિંદગી જીવી શકે છે.

આ ઉપરાંત નીચેની બાબતોમાં પણ તેણીએ મદદરૂપ રહેવું જોઈએ. જેમકે,

1. Nutrition

Old age ની વ્યક્તિને તેમની કાર્યક્ષમતા અને કેલરી ની જરૂરિયાત મુજબ સમતોલ આહાર મળે તે માટે માર્ગદર્શન આપવું જોઈએ તેમજ constipation ન થાય તે માટેની સલાહ આપવી જોઈએ.

2. Care in illness

Old age people ને carefully attention ની જરૂરિયાત હોય છે.

તે માટે CHN એ તેની વારંવાર visit લેવી.

જો તે પથારીવશ હોય તો bedsore ન થાય તે માટે family ને સમજાવવું અને તેમાં મદદ કરવી.

આ ઉપરાંત personal hygiene બાબતે જેમાં bath અને mouth cleaning વિશે સમજાવવું.

આ ઉપરાંત તેને feeding માટે વ્યવસ્થિત સમજાવું.

જરૂર પડે demonstration કરી બતાવવુ તેમજ medicine વિશે સમજાવવું વગેરે દરેક બાબતની care CHN એ લેવાની હોય છે.

3. Elimination care

Old age માં digestive system અને અન્ય અવયવો ના કાર્યો ધીમા થઈ જાય છે તેથી ખોરાક કેમ લેવો તેના વિશે સમજાવવુ.

તેમજ વારંવાર urine નો problem હોય તો તેની care વિશે સમજાવવું.

Toilet ની facility નજીકમાં જ મળી રહે તે રીતની વ્યવસ્થા કરવી.
4. Exercise

એની અનુકુળતા મુજબ Exercise ના advices આપવી.
5. Impairment care

વૃદ્ધ વ્યક્તિમાં જોવામાં સાંભળવામાં ચાલવામાં વગેરે જેવી અનેક મુશ્કેલીઓ હોય છે તેથી આ બાબતે તેના family members ને સમજાવવું કે તેની જરૂરિયાત મુજબ specialist નો કોન્ટેક્ટ કરી યોગ્ય સારવાર અપાવે.

અમુક એવી સારવાર કે જે તેની મુશ્કેલી ઓછી કરે જેમ કે, hearing aid, denture, optical
6. Recreation

તેની પસંદગી મુજબ તેમજ તેની અનુકૂળતા મુજબ તેને recreation મળે તેવી વ્યવસ્થા કરવી.

Family members ને પણ સમજવું કે તેની સાથે અને તેને ગમે તેવું વર્તન કરવું અને તેને કોઈપણ પ્રકારનું દબાણ આપવું નહીં તેમજ તેના recreation માટે સત્સંગ મંડળ સામાજિક પ્રવૃત્તિ રેડિયો જેમાં old songs કે ભજન, મેગેઝીન વગેરેની તેને માહિતી મળે તે રીતે પૂરા પાડવા અને તેમાં રસ લેતા કરવા.
7. Psychological problem

Aged person ને psychologically disturb ન થાય તે માટે વિવિધ પ્રવૃત્તિમાં રસ લેતા કરવા તેના sources શોધી કાઢવા.

એવી જોબ શોધી કાઢવી જેથી માનસિક શાંતિ પણ મળે અને પૈસા પણ મળે

ઉપરોક્ત questions solve કરવા માટે તેમાં નર્સની challenging ભૂમિકા હોય છે અને જવાબદારી પણ હોય છે.

અમુક એવા પોઇન્ટ છે કે જે મગજમાં રાખી aged person ની care કરવી.
8. Prevention of old aged person

તેની ઉંમર પ્રમાણે કાર્યશીલ રાખવા પ્રયત્ન કરવા.

તેનો interest જળવાઈ રહે તે રીતે તેને સાચવવા

તેના મગજમાં future ના planning અને activities માટેના વિચાર આવે તેવા પ્રયત્ન કરવા.

તેને separate વાતાવરણ and importance પૂરું પાડવું જેથી તેને લાગે કે તે અગત્યની વ્યક્તિ છે કોઈ નકામી વ્યક્તિ નથી.

દરેક સામાન્ય બાબતમાં પણ તેનો opinion લેવો જેથી તે પણ feel કરી શકે કે પોતે પણ કંઈક ખાસ છે.

દરેક વિચારો તેની સામે રજૂ કરવા.

ઉપરોક્ત geriatric nursing માં CHN નો મહત્વનો રોલ છે જે old age ને અસર કરતા દરેક પરિબળોમાં improvement લાવી old age માં specialy quality of life બનાવી શકે.
Care of the handicaped physically and mentally

Handicaped person એટલે કે તેનામાં physically અને mentally normal health ના status માં ખામી કે ફેરફાર જોવા મળે તેવી વ્યક્તિને Handicaped person કહે છે.

આવી વ્યક્તિને special care, treatment અને education ની જરૂરિયાત ઊભી થાય છે.

તેનું classification ત્રણ વિભાગમાં કરવામાં આવે છે.

1. Physically Handicaped

Physically રીતે normal health status માં ખામી જોવા મળે તેને physically Handicaped કહેવામાં આવે છે જેમાં,

• blindness
• deafness
• cleft palate
• polio
• cerebral palsy
• heart disease
• road accident
• burns
• other injuries

2.Psychologically Handicaped

• orphanage (અનાથ આશ્રમ)
• maternal deprivation
• Emotional deprivation
• mal adjustment

3.Mentally Handicaped

• mentally retarded
• Feeble minded
• Mental defect

આ problem માંથી અમુક genetic જ્યારે અમુકમાં specific disease કે injury, social factors, કે nutritional factors સ્પેકટર જવાબદાર હોય છે.
🧡 Major causes

India માં મોટાભાગના cases માં polio જવાબદાર છે અને rubella (જર્મન મિસલ્સ) કે જન્મ વખતની defect ના કારણે હોય છે.

મોટાભાગની cases માં malnutrition પણ જવાબદાર છે.

અમુક accident કે જે ઘરમાં, રોડ ઉપર કે રમત દરમિયાન થયા હોય અથવા અન્ય કારણ પણ જવાબદાર હોય છે

Genetic disorders અથવા birth injury પણ જવાબદાર છે.

અમુક વખતે ડ્રગ્સ ની અસર પણ જવાબદાર હોય છે.
🧡 Responsibilities of the CHN

Handicaped person માટે CHN ની નીચે મુજબની responsibilities છે.

1. Physiotherapy

તેમને જે શારીરિક ખામી છે તે આગળ વધતી અટકાવવા માટે અને health status improve કરવા માટે તેના વાલીને સમજાવવું અને આ થેરાપીના ફાયદા સમજાવવા.

2. To provide Occupational therapy

તેને જરૂરી માટે Occupational therapy માટે માર્ગદર્શન આપવું.

તેની ક્ષમતા મુજબ તેને train કરવામાં આવે છે, જેના દ્વારા તે ચોક્કસ પ્રવૃત્તિ પસંદ કરી શકે છે.

જેથી તે પોતાના માટે ભવિષ્યમાં આવક મેળવી શકે.

eg: carpeting, painting, cloth weaving etc..

3. Prosthetic

તેની શારીરિક ખામી મુજબ તેમને જુદા જુદા Prosthetic વિશે ભલામણ કરવી કે માર્ગદર્શન પૂરું પાડવું.

હાલમાં મળતા જુદા જુદા Prosthetics વિશે સમજાવવું જેમકે artificial limb, artificial hearing aids વગેરે..

4. Vocational guidance

આવા બાળકના વાલીને સંપૂર્ણ માહિતી આપવી તેમજ તેને ભરોસો અપાવવો કે તમારું બાળક ચોક્કસ પ્રકારની training દ્વારા એક અગત્યની વ્યક્તિ તરીકે પોતાનું work કરી શકશે અથવા capable બની શકશે.

આના માટે નીચે મુજબની સંસ્થાઓ સંપૂર્ણ માહિતી પૂરી પાડવા મદદ કરે છે,

a. Occupational and physical therapy school at Bombay

b. occupational therapy school at Nagpur

c. All India Institute of physical medicine and rehabilitation at Bombay

d. Institute of physical medicine in rehabilitation Christian Medical College and Hospital Vellore

ઉપરોક્ત સંસ્થાઓ દ્વારા deaf and dumb, blind વગેરેને vocational training અને education આપે છે.

આ ઉપરાંત પણ રાજ્યમાં ઘણી સંસ્થાઓ આવેલી છે.
5. Preventive activities

અમુક ખામીઓને આગળ વધતી અટકાવવા કે સુધારો કરવા માટે preventive steps જરૂરી છે.

જે માટે વાલીઓને aware કરવા જેમ કે polio, accident વગેરેને કારણે થયેલ ખામીમાં સુધારો કરી શકાય છે.

એ જ રીતે યોગ્ય ખોરાક થી malnutrition ના કારણે થયેલ ખામી જેવી કે mental retardation ને અટકાવી શકાય છે.

6. Education

ઉપરોક્ત બાબતોને ધ્યાને લઈ CHN દ્વારા લોક જાગૃતિ માટે community education નું આયોજન કરવું.

આવી દુર્ઘટનાને લોકો નસીબ માને છે, આથી આ માટે યોગ્ય માર્ગદર્શન આપવું આવશ્યક બને છે.
🧡 Role of the CHN in training disabled people

1. Disabled people માટે community મા training programmes ચલાવવા જોઈએ.
2. CHN એ ઘરે ઘરે જઈને disable સભ્યો ક્યાં રહે છે તેની માહિતી મેળવવી જોઈએ.
3. Disable member ને કંઈ તાલીમ આપવી તે નક્કી કરવું જોઈએ.
4. mennual માંથી training materials મેળવીને જે જરૂરિયાતવાળા Disabled members છે તેને training આપવી.
5. disable માટે જરૂરી સાધન સામગ્રી પૂરી પાડવી જેમકે લોકોર, shoes વગેરે..
6. disable member ને કઈ training આપવાની છે તે નક્કી થાય પછી તેના family માટે તથા community ને ઉપયોગી થાય તે માટે training પેકેજ તૈયાર કરાવવું અને અમલમાં મૂકવું.
7. Disabled member ને training આપવામાં આવતી હોય ત્યારે તેનું સતત supervision કરવું તથા guideiance પૂરું પાડવું.
8. Disabled member નો progress કેટલો થયો છે તે નક્કી કરવો તથા સૂચનો કરવા.
9. દરેક record maintain કરવા.
10. Disabled member ના training programme માટે teacher ને પુરતો support આપવો.
11. Disabled member માટે refferal services નક્કી કરવી.
    🧡Mental retardation

MR એ એવી condition છે કે જેને સમાજમાં અને clinic માં મહત્વ આપવું જરૂરી બને છે.

“Mental retardation એટલે તેની બુદ્ધિ અને વર્તણુકમાં ફેરફારો તેમજ ચોક્કસ ખામી જોવા મળે તેને MR કહેવામાં આવે છે.”

બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો Mental retardation એટલે general intellectual function average કરતા પણ નીચું હોય.(eg: IQ below 70)

Child ના development period માં એટલે કે 18 વર્ષની અંદર માં તેના કાર્યોમાં ચોક્કસ ઘટાડો કે ફેરફાર જોવા મળે છે.
🧡 Types of MR

1. Mild MR (IQ 50 to 70) 85% લોકો total MR
2. moderate MR (IQ 35 to 49)
   12% total MR most of than can talk and learn
3. Severe MR (IQ 20-34)
   7% of total MR only few of than learn to care for than completely. Causes of MR

• prenatal course
• infection
• injury hypyrexia
• drugs
• hypothyroidism
• Placental dysfunction
• perinatal cause
• birth injury
• prolonged labor
• pre maturity
• postnatal hemorrhage
• injury
• accident
• child abuse
• encephalitis
• lead poisoning
• genetic course-
• down syndrome
• metabolic disorder
• gross disease of the brain
• epilepsy
• sclerosis
• cranial malformation
  🧡 Responsibilities of CHN in care of the MR

1. primary prevention

• good Antenatal checkup
• improving socioeconomical status
• education
• research and identification

2.Secondary prevention

• early detection of defect and correction
• prevention of child abuse and sexual abuse

3.Tertiary prevention

• treatment of physical and psychological problem
• behavior modification
• physiotherapy to treat the rehabilitation disability
  🧡 Effects of mental retardation in the family
• stress
• depression and guilty feeling
• social problems
• marital disharmony
• disharmony
• dis-satisfaction about medical and social services
  🧡 Rehabilitation nursing

Rehabilitation એ health નું અગત્યનું પાસું છે.

Definition ની રીતે જોઈએ તો, “Rehabilitation એટલે સારવાર પૂરી કરેલ વ્યક્તિને તેની મૂળ સ્થિતિમાં લઈ જવાની process ને Rehabilitation કહે છે.

આમાં તેની functional activity, physical activity, mental activity અને social activity ને સ્થાપિત કરવામાં આવે છે.

તેને વિસ્તારથી જોઈએ તો નીચે પ્રમાણે કહી શકાય ,

Rehabilitation માં nursing નો role અગત્યનો છે.

1. Rehabilitation ના medical component માં complete diagnosis, surgical treatment, prosthesis અને orthopedic સેવા પણ apply કરવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત mental therapy પણ આપવામાં આવે છે.

આ સેવામાં nursing નું અગત્યનું function એ છે કે disable ને able બનાવે છે.

2. Rehabilitation એ ઘણો લાંબો procedure છે અને hospital નું મોટામાં મોટું function છે, જેનો મુખ્ય ધ્યેય એ છે કે વ્યક્તિ પોતાની જાતે પોતાની રીતે પોતાનું કાર્ય કરતો થઈ શકે અને independent life જીવી શકે.

તે હોસ્પિટલમાં હોય કે ઘરમાં હોય તે
કોઈ પર આધારિત રહે નહીં.

3. Rehabilitation માં ખાસ કરીને physician, nurses, physiotherapist, social worker તથા counselor નો ફાળો હોય છે, જેમાં main guidance આપનાર nurse જ હોય છે. ઉપરોક્ત બધાના સહયોગથી પહેલા જેવી Condit માં Patient ને લાવવાનું હોય છે અને જેથી તે પોતાના પગ પર ઉભો રહી ધંધાકીય પ્રવૃત્તિ કરી શકે.
4. Rehabilitation ની અસરકારકતા માટે patient ની સાથે તેના family member તથા hospital ની આખી ટીમનો પણ સમાવેશ થાય છે, તેમજ વ્યક્તિ ગમે ત્યાં કામ કરતું હોય પરંતુ તેને તુરંત સારવાર આપવામાં આવે તો disability ઘટાડી શકાય છે.
5. Rehabilitation માટે ઘણા centrer કામ કરે છે ખાસ કરીને leprosy ના patient ને Rehabilitation ની ખાસ જરૂર પડે છે કારણ કે, વિકૃતિ આવવાથી સમાજ તેને સ્વીકારતું નથી તેથી આવા પેશન્ટને Rehabilitation માટે center આપવામાં આવે છે, તેમજ સમાજના લોકોને સાચી સમજણ આપવામાં આવે છે અને તે socialy બને તે માટે પ્રયત્ન કરવામાં આવે છે.

લેપ્રસીના Rehabilitation માટે સારામાં સારું કેન્દ્ર સિગરોળ જીલ્લો બરોડામાં આવેલું છે.

આમ Rehabilitation માટે nurse ની ભૂમિકા અગત્યની છે.
🧡 Child survival and safe motherhood programme(CSSM)

આ પ્રોગ્રામ 20 ઓગસ્ટ 1992 માં આવ્યો.

Central અને state government દ્વારા mother અને child ના હેલ્થ સ્ટેટસમાં સુધારો લાવવા આ પ્રોગ્રામ અમલમાં આવ્યો.

Package of services

For children :-
-assential newborn care
-immunization
-appropriate management of diarrhea
-appropriate management of ARI
-vitamin A prophylaxis

For mother:-
-immunization
-prevention and treatment of diarrhea
-Antenatal care and early identification of maternal complication
-delivery by trained person
-promotion of institutional delivery
-Obstetric emergency
-Birth spacing
Essential new born care (INBC)

જેમાં તેનો મુખ્ય ઉદ્દેશ perinatal અને neonatal mortality rate ઘટાડવો જેમાં ખાસ કરીને home delivery હોય કે institutional delivery હોય.

Components

• Resuscitation of newborn with asphyxia
• prevention of hypothermia
• prevention of infection
• exclusive breastfeeding
• referral sick born Strategies
• Essential newborn care માં trained medical person તથા other person જરૂરી છે.
• Low Birth Weight ને જરૂરી basic facility પૂરી પાડવી અને district hospital માં refer કરવું.
• health care provider એ pregnant mother અને new born baby ને assential newborn care વિશે જાગૃત કરવી.
• newborn care માં localy available, સસ્તી તથા effective care નો યુઝ કરવો.
• maternal care improve કરવી તથા birth spacing માં improvement લાવવી.
  🧡 General goal of CSSM
• IMR, MMR and under five mortality rate as maintain in MCH goal.
• polio eradication why 2000 AD
• neonatal tetanus elimination
• measles prevention
• Diarrheal prevention
• Prevention of Acute respiratory infection (ARI)
  🧡 Specific goal for children

1. New born care at home – warmth and feeding
2. Primary immunization by 12 month – 100% coverage
3. Vit-A prophylaxis – 100% coverage
4. Pneumonia (treatmentof ARI)
5. ORS (treatment of diarrhea)
   🧡 Specific goal for pregnant mother
6. Immunization against T.T – 100% coverage
7. Anemia prophylaxis and oral
8. ANC checkup at list three checkup – 100% coverage
9. Referral of complicated cases
10. Care at birth – promotion of clean delivery
11. Birth timing and spacing
    🧡 Major components of CSSM for 3 – E

E- Essential Maternal Care
E- Early identification of infectious complication
E- Emergency obstetric care
🧡 Causes of still birth

1. Infection
2. High BP
3. Rh factor
4. Diabetes
5. Premature rupture of membrane
6. Multiple pregnancy
7. Cord abnormalities
8. Fatal malformation
9. Placenta abnormalities Causes of perinatal mortality rate
10. Low socioeconomic status
11. High maternal age
12. Low maternal age
13. Short interval between pregnancy
14. Heavy smoking
15. Maternal Height
16. Malnutrition
17. Multiple pregnancy
    Rooming in

Baby ને mother ની સાથે bed પર રાખવામાં આવે તેને Rooming in કહે છે.

આ વ્યવસ્થા માતાને એક તક પૂરી પડે છે કે જેના દ્વારા માતા પોતાના બાળકને જાણી શકે છે અને Rooming in માં માતા બાળકને breastfeeding આપી શકે છે.

E.O.C. (Emergency Obstetric Care)

E.O.C ની શરૂઆત 1993માં UNICEF દ્વારા કરવામાં આવી.

દરેક લેવલ પર life saving obstetric care મળે તે હેતુથી આની શરૂઆત કરવામાં આવી હતી.

Objectives

1. Maternal death અટકાવવા.
2. Mother ને community health center તાલુકા કે district hospital માં refer કરવા માટે .
   🧡 Danger signs of high risk mother A. Antenatal

• fits
• passing fluid (not urine)
• headache
• visual disturbance
• pain
• swelling of feet, face and hand
• severe anemia
• others complains B. Intranatal
• fits
• fetal distress
• mal presentation
• no progress of labor for 12 hours
• sluggish pain
• good pain for 8 hours after rupture of membrane but no progress
• prolapse of the cord
• muconium stain
• show irregular
• excessive bleeding
• placenta not separated within ½ hours.
• PPH
• fever, chills and discharge
• signs of toximia C. Postnatal
• fits
• excessive bleeding
• fever, chills, purpural sepsis, thrombo phlebitis, UTI, mastitis
  Home delivery

જો morher ની obstetric history normal હોય તો તેને home delivery માટે તેને માટે છૂટ આપી શકાય પરંતુ આના માટે તેના ઘરનું વાતાવરણ સંતોષકારક હોવું જોઈએ.

બીજા નિયમ પ્રમાણે, બીજી અને ત્રીજી ડિલિવરી ઘર પર કરાવી શકાય, પરંતુ જો high risk mother મધર હોય તો ડિલિવરી હોસ્પિટલમાં જ કરવી.

Home delivery હંમેશ ANM, trained dai કે FSW પાસે કરાવી જોઈએ જેથી સારું પરિણામ મેળવી શકાય.
🧡 Advantages of home delivery

1. મધર ની ડિલિવરી ઘરમાં થવાથી કૌટુંબિક વાતાવરણ મળતું હોવાને લીધે મેન્ટલી સારું લાગે છે, ફેમિલી સાથે હોવાને લીધે ડિલિવરીનો ભય દૂર થાય છે.
2. યોગ્ય રીતે તૈયાર કરેલ ઘરમાં હોસ્પિટલ કરતાં cross infection હોવાની શક્યતા ઓછી રહે છે અથવા તો cross infection અટકે છે.
3. મધર તેના chils ને તુરંત જોઈ શકે છે તેમજ તેના બીજા બાળકો પર પણ ધ્યાન આપી શકે છે.
4. mentally tension દુર થાય છે.
   Disadvantages of home delivery
5. ઘર જો દૂર હોય તો કટોકટીના સમયે medicak કે nursing care મળી શકતી નથી.
6. ઘર અથવા તો રૂમ નાનો હોય તો માતા અને બાળકને rest ઓછો મળે છે
7. મધર ઘરમાં જ હોય તો ઘરનું કામ ઝડપથી કરવા લાગે છે, એટલે કે હોસ્પિટલ જેટલો આરામ મળતો નથી.
8. જો કોઈ ફેમિલી મેમ્બરને ચેપી રોગ હોય તો newborn baby ને ઝડપથી ચેપ લાગે છે.
9. Diet બાબતે પણ પ્રશ્ન ઉદભવે છે.

ભારતમાં international care નો અગત્યનો મુદ્દો home delivery છે.

ઇન્ડિયામાં મોટાભાગના લોકો rural area એરિયામાં રહે છે જેથી તેમને જરૂરિયાતના સમયે treatment મળી શકતી નથી.

વધુમાં વધુ હોમ ડિલિવરી કમ્યુનિટીમાં થાય છે. એક સર્વે મુજબ 90 ટકા rural area એરિયામાં ઘર પર જ local dai દ્વારા થાય છે તેથી જ હાલના નિયમ પ્રમાણે દર 1000 ની વસ્તીએ એક trained dai હોવી જોઈએ. અને 2300 ની વસ્તીએ એક ANM કે FSW હોવી જોઈએ.

તે ધારે તો એક વર્ષમાં 100 home delivery કરાવી શકે, જો સારી home delivery care મળે તો હોસ્પિટલ નો કાર્યભાર ઓછો થાય છે.
High risk pregnancy

1. Age calss than 18 years and more than 35 years.
2. Structure – height less than 4′ 10″ (4 foot, 10 inch)
3. Pregnant for 5th time or more time
4. Alderly primi (more then 30 years)
5. Past health history of cesarean or instrumental history
6. Mal presentation – breech કે transverse lie
7. APH – abortion
8. Previous still birth – IUD કે mennual removal of placenta.
9. Twins
10. Hydrominus
11. Preaclamsia and aclamsia
12. Anemia
13. Alderly ground multiple
14. Prolonged pregnancy – 14 days after date of delivery
15. Maternal systemic disease ( heart disease, kidney disease, liver disease, Anemia)
16. Kidney, Liver, Anemia
17. Reduce fetal movement or fetal bradycardia
18. Floating head in a primi gravida at 38 weeks.
19. Preterm
20. Unregister mother Functions and responsibilities of a CHN during Antenatalદરેક pregnent mother નું pregnanct ની શરૂઆતમાં જ contact કરી તેનુ જરૂરી supervision કરવું, તેના area ની દરેક pregnent mother નુ examination કરી ડોક્ટર પાસે એક visit કરાવવી. મધરને તેની planned delivery માં મદદ કરવી. દરેક પ્રકારની nusring care જરૂરિયાત મુજબ પૂરી પાડવી, eg:, urine checkup, BP, abdominal palpation. ડીલીવરી પછી તેને કેવી care આપવી તે વિષયનું શિક્ષણ મધર તથા ફેમિલી મેમ્બરને આપવું. midwife તથા dai નું સુપરવિઝન કરવું. કોમ્યુનિટીમાં નોંધપાત્ર કામગીરી કરવી જેમાં ખાસ કરીને મધરને લગતી અને child ને લગતી મીટીંગ attend કરવી તથા ડિલિવરી conduct કરાવવી.
21. મેટરનીટી લીવનું organization તથા ક્લિનિકમાં management કરવું.
22. referral services તેણીએ hospital health center , clinic કે home delivery વખતે safe refer કરવાની જવાબદારી લેવી.
23. પોતાના એરિયાની ANC mother નો રેકોર્ડ maintain કરવો તથા રેકોર્ડને અનુલક્ષી ને જરૂરી માહિતી તેને વિઝીટ દ્વારા પૂરી પાડવી.
24. midwife અને dai ને ટ્રેનિંગ આપવી તથા નર્સીસના દરેક પ્રોગ્રામમાં participate થવું.
25. મધર ગ્રુપને તથા અન્ય ગ્રુપને mother craft તથા child care વિશે સમજાવવું.
26. રૂરલ એરિયા અને અર્બન એરિયામા midwife અને dai નું supervision કરવું.
27. maternity center, hospital અને ઘર વચ્ચે તેણે એક link તરીકે જોડાવું.
28. દરેક પ્રકારના સુપરવિઝનની તેણીએ જવાબદારી લેવી.
    Responsibilities of CHN during labor
29. જ્યારે જરૂર પડે ત્યારે તેણીએ health center હોય, ઘર હોય કે ગમે તે જગ્યા હોય તેણીએ તૈયાર રહેવાનું હોય છે.
30. ડીલેવરી conduct કરાવવા માટે જરૂરી સાધનો તૈયાર રાખવાના હોય છે.
31. Preparation for mother (physically and mentally)જેમાં ખાસ કરીને મધરને સાંત્વના આપવી. Fetus ની position ની exam કરવી, cervix નું dialatation જોવું, FHS જોવા, bladder ની તપાસ કરવી, uterine contractions જોવા અને viral sign check કરવા.
32. Mother ની general condition તપાસવી. Pain નો progress ખાસ જોવો અને membrane rupture નો time નોંધવો.
33. ત્યારબાદ ડીલેવરી conduct કરાવવી, baby ના જન્મ નો સમય નોંધવો કારણ કે, india માં birth time નો ખૂબ મહત્વ છે.
34. જન્મના time પરથી તેનું નસીબ અને મેરેજવીધી માં માનનારા particular લોકોમાં birth time નું ખૂબ મહત્વ છે. તેથી આ બાબતની કાળજી લેવી.
35. ડિલિવરી પછી તાત્કાલીક post partum care આપવાની જવાબદારી તેની છે, તેથી તે બાબત ની કાળજી લેવી.
    Immediate care after delivery
36. deleivery પછી perineum બરાબર જોવુ જેમાં tare, laceration કે bleeding નથી તે ખાસ જોવું.
37. mother ને clean કરી fix napkin આપી perineal care કરી કઈ રીતે કરવી તે demostrate કરી બતાવવુ.
38. fundus નું measurement કરવું.
39. મધરને comfortable position આપી ગરમ પીણું પીવડાવવું.
40. તેના ફેમિલીને જરૂરી સૂચના આપવી તથા સમજાવવું કે માતાને bleeding માટે જોતા રહેવું તેમજ બેબીની cord માથી બ્લીડિંગ થાય છે કે નથી થતી તે જોવું જો થાય તો ફરજ કરનાર સ્ટાફ ને તુરંત જાણ કરવી. પોતાની રીતે perineal care લેતા શીખવવું mother ને અને diet માટે સમજાવવું તથા rest માટે એકાંત મળે તે રીતે ફેમિલી ને સમજાવવું.
41. તેણીએ birth અંગેનો report health authority ને સુપરત કરવો.
42. health educa આપવું.
    Care during post partum period to the mother
43. ડિલિવરી ના બીજા દિવસે મધરની follow up care લેવી.
44. તેની general condition વિશે પૂછવું તથા observe કરવું તથા તેને આરામ માટે, diet માટે, hygiene માટે સલાહ આપવી તેમજ pain ઓછું થાય ત્યાં સુધી bed rest લેવા કહેવું.
45. તેણીએ મધર નું temperature લેવું, pulse check કરવી, BP લેવું.
46. fundal height measure કરવી.
47. perinium discharge માટે તપાસ કરવી.
48. તેણીએ breast તથા nipple પણ asses કરવી.
49. ફીડિંગ આવે છે કે નથી આવતુ તે જોવુ તથા demostration કરી બેબી ને feed આપવા માટે કહેવું તેમજ જરૂર પડે ત્યારે CHN ને દરેક visit દરગાઈડન guideline પૂરી પાડવી.
    Adolescent health

CHN એ community માં school health services સિવાય અન્ય services young boy અને girls ને આપવાની હોય છે.

Boys અને girls માં બાળપણ પૂરું થતાં ઝડપથી શારીરિક ફેરફાર જોવા મળે છે.

આ ફેરફાર દરમિયાન તે secondary કે higher secondary school માં હોય છે.

11 થી 14 વર્ષની age માં girls માં physiological changes જેવા કે development of Breast, menstrual cycle, growth of pubic bone, hip bone મોટું થાય છે. જ્યારે boys માં adolescent changes માં voice, growth of hair in axilla and pubic region જોવા મળે છે

ઉપરાંત આ period દરમિયાન તેને વધારે ખોરાક ની જરૂર પડે છે જેમાં ખાસ કરીને પ્રોટીન અને કેલરી ની ખાસ જરૂર પડે છે ઉપરાંત તેમાં emotional અને social development થાય છે.
Difficulties during adolescent

આ age માં તેનામાં અમુક problems ઊભા થાય છે,

1. Family problem at home
2. defect in educational system
3. frustration due to competition in school
4. political influence
5. emotional problem

અમુક problem કે જે sex સાથે જોડાયેલા હોય છે.

આ પિરિયડ દરમિયાન boys અને girls વચ્ચે attraction થાય છે તેમજ sex જેવા topic બને છે.

આ સમય દરમિયાન boys કે girls ને interesting વાતો કરવી ગમે છે.

તેનામાં અમુક પ્રકારની rigidity હોય છે જેના લીધે તે mal adjust બને છે.

Emotional instability ના લીધે તે abnormal behavior કરે છે.

તેને study માં પણ ઓછો રસ પડે છે, અમુક picture કે cartoon જોવા ગમે છે.

Mentally illness ના કારણે ઘણીવાર તે suicide પણ કરે છે.

Western country માં premarital sexual relation ના કારણે marriage વગર pregnant બને છે. જેના લીધે social problem ઊભા થાય છે.

આવા social problem ને treat ન કરવા માટે જરૂરી sex education school તથા college માં આપવા માટે મહત્વ આપવામાં આવે છે.

જો sex education યોગ્ય દિશામાં આપવામાં આવે તો boys તેમજ girls પોતાની life નું standard જાળવી તેને maintain કરી શકે છે.

Social adjustment problem

આ age દરમિયાન તેનામાં social adjustment ના પ્રશ્નો family તથા school environment ના ઉભા થાય છે.

સ્કૂલમાં તેઓ નવી રીતે અન્ય સાથે adjust થાય છે.

સ્કૂલમાં તેને ચોક્કસ વાતાવરણની જરૂર પડે છે જેથી તેનામાં mantal sickness ઓછી થાય.

આથી જ college માં કે hostel માં healthy environment creat કરવું, સાંસ્કૃતિક program યોજવા જેથી તે આનંદમાં રહી શકે તેમજ healthy પણ રહી શકે અને અન્યને સમજી શકે

જો તે adjust ન થાય તો school authority, parents તથા teacher નો opinion લેવો.

તેના જુદા જુદા turning point પોઈન્ટ પર વિચારવું તેમજ તેનામાં depression, nervousness કે આક્રમકતા ન આવે તે માટે વિચારપૂર્વક રસ્તા કાઢવા.

Boys ખાસ કરીને વધારે શક્તિશાળી હોવાથી આ age મા , સાયકલ સ્કૂટર કે કારનું ફાસ્ટ ડ્રાઇવિંગ કરતી વખતે તેના એક્સિડન્ટ થવાના chances વધી જાય છે કારણ કે, આ ઉંમરમાં તેનામાં સાહસિકતા વધારે હોય છે.

આથી તેને fast driving વખતે counseling અને guidelines પૂરી પાડવી જોઈએ.

આ ઉંમર દરમ્યાન તેનામાં unemployment, અનિશ્ચિત જોબ તથા અપૂરતા પગારના કારણે young age માં હતાશા આવે છે.

Nurses તેના આ પ્રોબ્લેમ થી aware હોય છે તેથી તેને prevent કરવા પ્રયત્ન કરવો જોઈએ.

Nurses ને પણ તેમની ડેઇલી પ્રેક્ટિસમાં આવા adolescence problems આવતા જ હોય છે.

તેથી તેણીને young boys and girls ને જુદા જુદા તર્ક દ્વારા ,help પૂરી પાડવી અને properly guide કરવા.
Preventive measures

કેટલાક એવા measures છે કે જે Healthfull environment માટે મદદરૂપ બને છે.

1. Well organized child welfare and school health services
2. Periodic health examination
3. Psychological assessment જેમાં mentally illness ના early sign ને ઓળખવા.
4. recreation જેમાં indoor outdoor games વગેરે.
5. Educational કરિયરમાં સામાજિક કામગીરીને ફરજિયાત બનાવવી.
6. young girl અને boys ને activity પૂરી પાડવી.
7. Sex education
8. તેના સિલેબસ ઉપરાંત વધારાની એક્ટિવિટી જેવી કે hobby, drama, music party વગેરે organize કરવી.
9. adolescent period દરમિયાન તેમની પસંદગી પ્રમાણે adjustment માટે vocational તથા તેના અન્ય probel solev કરવા માટે food ની quality improve કરવી, જેમાં high protein તથા high calorie diat પુરો પાડવો તથા taste પૂરો પાડવો.
10. તેનામાં આત્મવિશ્વાસનો વધારો કરવો. તેનામાં knowledge અને skill માં વધારો કરવો, તેના goal ના achievement માટે તકો પૂરી પાડવી તથા communication પ્રસ્થાપિત કરવું અને વધારવું.
    Role of CHN in adolescent health

CHN નો adolescent health માં મહત્વનો ફાળો છે જે નીચે મુજબ છે.

1. Responsibilities

CHN કેટલીક હદ સુધી પોતાનું કાર્ય યુવાનો માટે માટે rural area માં કરી શકે છે.

તેણીએ પોતાના મગજમાં એ નક્કી કરી લેવું જોઈએ કે પોતાના area ના young boys and girls ની specially care લેવી તે તેની મુખ્ય જવાબદારી છે.

2. Organization

Young boys and girls ની care કરવા ઉપરાંત તેનું વ્યવસ્થિત Organization કરવું.

તેની સાથે રહીને જરૂરી મદદ કરવી.

Boys અને girls માટે club નું Organization કરવાનું હોય છે.

3. Trainer

તેણીએ trainer તરીકે પણ પોતાની service આપવાની હોય છે.

તેણે પોતાનો role junior red cross society માં રજૂ કરવો જોઈએ તેમજ community અને home care society માં young age ને Trained કરવા જોઈએ.

4. Educator

તેણી community Educator તરીકેની મહત્વની ભૂમિકા ભજવે છે.

તે યુવાનોના માતા પિતાને, અન્ય family member ને તથા અન્ય યુવાનોને Education પૂરું પાડે છે

જેનાથી તેઓ અજાણ હોય તેની guideline આપે છે.

તેની જરૂરિયાત શું છે તે સમજે છે તેમજ community માં રહેતા adolescent stage ના યુવાન યુવતીઓને દરેક time એ Educatoion પૂરું પાડે છે.

5. Adolescence age care

તરુણાવસ્થાના changes ને વ્યવસ્થિત સમજાવી તેને health education આપે છે.

તેઓના physical changes કે જે માનસિક મૂંઝવણ વધારે છે પરંતુ તેના બૌદ્ધિક ઉકેલ CHN શોધી કાઢે છે.

દરેક problem ને solution માં બદલાવી તેઓની care લે છે.

6. Skillfully attitude

તેણીએ young boys girls સાથે કામ કરતી વખતે skillful હોવી જોઈએ.

CHN માં કૌશલ્ય તથા skill ભરપૂર હોવી જોઈએ.

તેના દ્વારા તે treat કરતી હોવી જોઈએ.

યુવાનો સાથે કામ કરતી વખતે તેને રસપૂર્વક સાંભળવા જોઈએ કે જેથી તેને questions નું નિરાકરણ થઈ શકે.

તેણીને health teaની જરૂર પડે તો તેનો support મેળવીને પણ તે યુવાનોના problem solve કરે છે.
7. Counselor

જ્યારે કોઈપણ problem creat થાય અથવા સામે આવે ત્યારે તેણીને expert psychologist ની અથવા counselor અથવા કોઈ ધાર્મિક વડાની પણ ભૂમિકા ભજવી પડે છે.

આવા સમયે તેને અન્ય સંસ્થાઓનો સંપર્ક કરી માહિતી મેળવવાની રહે છે અને આ સંસ્થાઓ દ્વારા તે માર્ગદર્શન મેળવી પોતાની ભૂમિકા ભજવે છે.

8. Practice

તેણીએ કમ્યુનિટીના difficult area માં nursing Practice handle કરવાની હોય છે જેથી તે એવી Practice ને અમલમાં મૂકે કે જે modern time માં જરૂરી હોય અને દેશના યુવાનોને guideline પૂરી પાડે તેવી હોય.

Adolescent health care nurses એ ઘણી વાત પણ દબાવી રાખવી પડે છે.

જો તેણી યુવા વર્ગનો વિશ્વાસ મેળવી શકે તો જ role વ્યવસ્થિત ભજવી શકાય.

યુવાન છોકરા છોકરીઓના શારીરિક માનસિક ફેરફારોને સમજાવી તેની hygiene બાબતે સલાહ આપે છે.

Physical development ની સાથે mental development ની process પણ ચાલુ હોય છે.

આ age માં તે ખોટું પગલું ન ભરે તેની પણ કાળજી લે છે.

Menstrual period દરમિયાન તે girls ને Reproductive health education and knowledge પૂરું પાડે છે.

માસિક ધર્મ વિશેની સ્વચ્છતા વખતે સ્વચ્છતા તથા સેનેટરી પેડ ના ઉપયોગ તથા તેના નિકલ વિશે સમજાવે છે.

Adolescent age માં છોકરાઓમાં કુટેવનું પ્રમાણ વધારે હોય છે જેમ કે સિગરેટ, ટોબેકો, ડ્રિંકિંગ તેમજ પત્તાબાજી વગેરે બાબતો રહેલી હોય છે આવા વખતે CHN તેને સારી રીતે સમજાવે છે અને જરૂર લાગે ત્યારે તેના માતા-પિતા, ટીચર તેને મિત્રો તેમજ તેના સગા સંબંધી ની સાથે વાત કરી તેની સમસ્યાનો અંત લાવે છે.

આમ Adolescent age માં CHM ની ભૂમિકા ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ હોય છે.
Health ને effect કરતા factors

1. Balanced diet
2. Good water supply
3. safe udisposal of waste products
4. good housing
5. small family
6. good education
7. occupation
8. health services
9. socio cultural
10. economical condition
11. political Infection spread થવાના કારણો

વ્યક્તિમાં disease થવા માટે ત્રણ causes responsible હોય છે,

1. Agent
2. Host
3. Environment

આ ત્રણેય epidemiological Triangular તરીકે ઓળખાય છે.

1. Agent factors

Disease થવા માટે disease agent જરૂરી છે જે living કે non living હોઈ શકે.

Disease agent five group classified કરેલ છે,

a. Biological agent

આ living agent છે,eg- virus, bacteria fungi, protozoa etc..
આ reservoir infection માં જોવા મળે છે. eg- Man, Animal, soil, insects.

b. Nutritional agent

આ protein, fat, carbohydrate, vitamins, minerals, water છે.

આની deficiency તથા excess થી પણ disease થાય છે.

c. physical environment

આમાં heat, cold, pressure, radiation, electricity વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

d. Chemical agent

આમાં મેટલ, fumes, dust, gases etc.. વગેરે નો સમાવેશ થાય છે.

e. Mechanical agent

Chronic infection અને બીજા Mechanical force થી trauma કે injury થાય છે,etc – fracture

2. Host factors a. Age

કેટલાક disease અમુક ચોક્કસ age group માં જોવા મળે છે.

જેમ કે measles (childhood માં) , cancer (middle age માં) જ્યારે atherosclerosis old age માં જોવા મળે છે.

a. Sex

કેટલાક disease અલગ અલગ sex માં જોવા મળે છે જેમ કે, diabetes female માં વધારે જ્યારે heart disease maleમાં વધારે જોવા મળે છે.

આનું કોઈ ચોક્કસ કારણ જાણવા મળેલ નથી.

b. Hereditary

Harmful geens disease થવા માટે જવાબદાર હોય છે.

કેટલાક disease વારસાગત જોવા મળે છે. જેમ કે, હિમોફીલિયા, colour blindness કેટલીક conjugated defect, cleft lip, cleft palate, spina bifida વગેરે માટે genetic factors જવાબદાર હોય છે.

c. Nutrition

Poor nutrition ને લીધે પણ કેટલાક nutritional deficiency disease જોવા મળે છે. જેમ કે, Anemia, ઘણા disease over nutrition થી પણ થાય છે.

d. Occupation

Host નો Occupation પણ ઘણા disease માટે જવાબદાર છે જેમ કે, લેડ poisoning ,સિલિકોસીસ એકસીડન્ટ, વગેરે..

,સિલિકોસીસ એકસીડન્ટ, વગેરે..

e. Customs of habit

કેટલીક habit એ health માટે નુકસાનકારક છે. Smoking થી lung cancer, કેટલાક રીત-રિવાજ ના લીધે પણ disease થાય છે. eg- અમુક ધર્મમાં લસણ-ડુંગળી ના ખાય, કેટલીક જાતિમાં પડદાપ્રથા વગેરે disease થવા માટે જવાબદાર છે.

f. Human behavior

વ્યક્તિની કેટલીક વર્તણુકના લીધે પણ disease થાય છે જેમકે, alcohol નું સેવન કરવાથી cirrhosis of liver થાય છે.

આ ઉપરાંત anxiety, stress ના લીધે પણ disease થાય છે.
3. Environmental factors

Individual તથા community ની health જાળવી રાખવા healthy environment ખૂબ જ જરૂરી છે.

Environment ત્રણ ગ્રુપમાં વહેંચાયેલ છે.

A. physical environment

India માં poor environment ના લીધે ઘણી બીમારીઓ જોવા મળે છે જેમ કે, unsafe water, contaminated soil, poor housing તથા human excreta તથા waste ના proper disposal માટે facilities નથી. તેથી physical environment દૂષિત થાય છે, જે disease થવા માટે કારણભૂત બને છે.

b. Biological environment

આ પણ ઘણા disease થવા માટે જવાબદાર છે, eg – bacteria, animals, insects, rodent વગેરે..

c. Social environment

આમાં customs, habits, culture, education, standard of living વગેરે direct કે indirect રીતે disease થવા માટે જવાબદાર છે.