BEHAVIOURAL SCIENCE (GNM 1st YEAR) 02/04/2025 PAPER SOLUTION NO.11

Q-1 a. What is behavior? – બિહેવિયર એટલે શું? 03

બિહેવિયર (behavior) એ એવાં એક્શન, રિસ્પોન્સ અથવા રિએકશનનુ કલેક્શન છે, જે ઇન્ડિવિજ્યુઅલ પોતાના ઇન્ટર્નલ મેન્ટલ સ્ટેટ (internal mental state), ફિઝિયોલોજીકલ કન્ડીશન (physiological condition), અને એન્વાયર્નમેન્ટલ સ્ટીમ્યુલસ (environmental stimulus) નો રિસ્પોન્સ આપતી વખતે દર્શાવે છે.આમાં એટિચ્યુડ (attitude), બોડી લૅન્ગ્વેજ (body language), વોઇસ ટોન (voice tone), એન્ડ પર્સનલ રિએકશન્સ (personal reactions)નો ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે. બિહેવિયર કોન્શિયસ (conscious) અથવા અનકોન્શિયસ (unconscious), વોલન્ટરી (voluntary) અથવા ઇનવોલન્ટરી (involuntary) હોય શકે છે.

b . Write down structure of behavior – બિહેવિયર ના સ્ટ્રકચર વિશે લખો. 04
સ્ટ્રક્ચર ઓફ બિહેવિયર (Structure of Behavior):

બિહેવિયર (behavior) એ ઇન્ડિવિજ્યુઅલ દ્વારા કરવામાં આવતો રિસ્પોન્સ (response) અથવા ક્રિયા છે, જે તેમના ઇન્ટર્નલ મેન્ટલ સ્ટેટ (internal mental state), બાયોલોજીકલ કન્ડીશન (biological condition), અને એન્વાયર્નમેન્ટલ સ્ટીમ્યુલસ (environmental stimulus) પર આધારિત હોય છે. બિહેવિયર એક કોમ્પ્લેક્સ અને ડાયનામિક સિસ્ટમ છે, જે ત્રણ મુખ્ય ઘટકો પર આધાર રાખે છે: કોગ્નિશન (cognition), અફેક્ટ (affect), અને કોનેશન (conation).

1.કોગ્નિશન (Cognition):

કોગ્નિશન એ ઇન્ડિવિજ્યુઅલની જ્ઞાનસંબંધી પ્રક્રિયાઓને દર્શાવે છે. આમાં પરસેપ્શન (perception), મેમરી (memory), લર્નિંગ (learning), attention (attention) અને થોટ પ્રોસેસ (thought process) જેવી મેન્ટલ એક્ટિવિટીઝ ઇનવોલ્વ હોય છે.
ઇન્ડિવિજ્યુઅલના બિહેવિયરનો આ ભાગ નિર્ધારિત કરે છે કે તે પોતાને આસપાસની ઘટનાઓ અને સ્ટીમ્યુલાઈ (stimuli) ને કેવી રીતે સમજે છે, જાણે છે અને તેના પર કેવી રીતે વિચાર કરે છે.

2.અફેક્ટ (Affect):

અફેક્ટ એ ઇન્ડિવિજ્યુઅલના ઈમોશનલ રિસ્પોન્સ (emotional response) અથવા ફીલિંગ્સ (feelings) નો ભાગ છે.
આમાં મૂડ (mood), ઇમોશનલ ટોન (emotional tone), અને રિએકશન ટૂ ઇમોશનલ સ્ટીમ્યુલસ (reaction to emotional stimulus) ઇનવોલ્વ હોય છે.
અફેક્ટ ઇન્ડિવિજ્યુઅલના વર્તન પર તાત્કાલિક અને ઊંડી અસર કરે છે. ઉદાહરણ તરીકે, ડિપ્રેસન (depression) અથવા એન્ગ્ઝાયટી (anxiety) માં ઇન્ડિવિજ્યુઅલનું બિહેવિયર સ્પષ્ટ રીતે બદલાઈ શકે છે.

3.કોનેશન (Conation) :

કોનેશન એ ઇન્ડિવિજ્યુઅલની ઇચ્છા શક્તિ (will), મોટીવેશન (motivation), અને ઈન્ટેન્શનલ બિહેવિયર (intentional behavior) ની ક્ષમતા દર્શાવે છે.
આમાં ઇન્ડિવિજ્યુઅલની એક્શન લેવા માટેની તૈયારી, પ્લાનિંગ (planning), અને ગોલ ડાયરેક્ટેડ એક્ટિવિટીઝ (goal-directed activities) ઇનવોલ્વ હોય છે.
જો કોનટિશનલ ફંક્શન ડિસ્ટર્બ થાય, તો ઇન્ડિવિજ્યુઅલમાં અપ્રોપ્રિયેટ અથવા મિનીમલ બિહેવિયર જોવા મળે છે — જેમ કે એપેથી (apathy) અથવા અબુલિયા (abulia).

બિહેવિયરનું સ્ટ્રકચર કોઇ એક ફિક્સ્ડ અથવા મિકેનિકલ સિસ્ટમ નથી. તે કન્ટીન્યુઅસ ચેન્જ થતા ન્યુરોચેમિકલ (neurochemical), સાઇકોલોજીકલ (psychological), અને સોસિયોકલ્ચરલ ફેક્ટર્સ (sociocultural factors) સાથે ઇન્ટરએક્ટ કરે છે.
ઇન્ડિવિજ્યુઅલના બિહેવિયરનું ફુલ અસેસમેન્ટ માત્ર એક ઘટક દ્વારા નહી, પણ ત્રણેય ઘટકો -Cognition, Affect, Conation – ને ઇન્ડીવિજ્યુઅલી અને કલેક્ટિવલી અનાલાઈઝ કરીને જ યોગ્ય રીતે થઈ શકે છે.

Behavior એ એક કોમ્પ્લેક્સ (complex) અને મલ્ટિ-ડાયમેન્શનલ (multi-dimensional) ફિનોમેનન છે, જે ઇન્ડિવિજ્યુઅલના ઇન્ટર્નલ મેન્ટલ, ઇમોશનલ અને ઇન્ટેન્શનલ તત્વો પર આધાર રાખે છે. એની સમજ થેરાપ્યુટિક ઈન્ટરવેનશન (therapeutic intervention) માટે અત્યંત અગત્યની છે.

c. Explain in detail about factors affecting on behavior. બિહેવિયર ને અસર કરતા પરિબળો વિશે સવિસ્તાર સમજાવો. 05

બીહેવિયર ને અસર કરતાં પરિબળો;

1. બાયોલોજીકલ ફેક્ટર્સ;

આમા નીચે મુજબ ના ફેકટર્સ નો સમાવેશ કરવામા આવે છે.
a) ડક્ટલેસ એંડોક્રાઇન ગ્લેંડ;

આ ગ્રંથિઓ પોતાના સિક્રિશન સીધા બ્લડ મા મોકલે છે. જેની કોઈ ડકટસ હોતી નથી. તેના સિક્રિશન ને હોર્મોન કહેવાય છે. આ હોર્મોન્સ જે તે વ્યક્તિ ના વ્યક્તિત્વ ના બદલાવ માટે જવાબદાર હોય છે. અલગ અલગ પ્રકાર ની ગ્રંથિ અલગ અલગ પ્રકાર ના હોર્મોન નુ સિકીશન કરતી હોય છે .

~પેંક્રિયાઝ :-.

પેંક્રિયાસ બ્લડ મા ઇન્સ્યુલીન મોકલે છે. બ્લડ મા કેટલુ સ્યૂગર રહે તે બ્લડ મા આવેલા ઇન્સુલિન લેવલ પર નિર્ભર હોય છે. જ્યારે ઇન્સ્યુલીન ની ઊણપ થાય છે ત્યારે શરીર મા સેલ્સ ની અંદર નું સ્યૂગર લેવલ પણ ઘટે છે અને તેના કારણે ન્યૂરોન મા ઓક્સીજન નો સપ્લાય ઘટે છે અને તેના કારણે માનસિક પાવર્સ મા ઘટાડો જોવા મળે છે. ઈંડિવિડ્યુયલ ના નેચર મા બદલાવ અને ઇંબેલેન્સ જોવા મળે છે. મૂડ મા ફેર ફાર જોવા મળે છે, ગુસ્સો આવે છે અને ચિડ્ચિયપણુ જોવા મડે છે અને ડર વધે છે.

~થાઈરૉઈડ ગ્લેંડ;-

ફિઝીકલ અને મેન્ટલ વિકાસ માટે થાઈરૉઈડ ગ્લેંડ ખૂબ અગત્ય નો રોલ પ્લે કરે છે. જો થાઈરૉઈડ ગ્લેંડ જન્મ થી જ ના હોય તો તે બાળક નો વિકાસ થતો નથી. જો તેમાથી વધારે પડતુ સિક્રિશન થાઈ છે તો તેના કારણે જલ્દી થી ફિસિકલ ગ્રોથ થાય છે, વધારે પડતો પરસેવો થાય છે, વધારે પડતી તરસ લાગે છે , ચીડચિડિયાપણુ આવે છે, ચિંતા,એજિટેશન, હિટ પ્રત્યે સહનશક્તિ ઘટે છે, અને વ્યક્તિત્વ મા પણ બદલાવ જોવા મળે છે .
જો તેનુ સિક્રિશન ઘટે તો વજન વધે છે, સુસ્તી ચડે છે , સ્કીન ડ્રાય થય જાઈ છે , હેર લોસ જોવા મડે છે , ભૂલવાની આદતો થય શકે છે તેના જ માટે થાઇરોડ નું સિક્રિશન ઘટવું કે વધવું બંને નુકશાન કારક થઈ શકે છે.
~ એડ્રીનાલ ગ્લેંડ :-

એડ્રીનાલ ગ્લેંડ એડ્રીનાલીન નામ ના હોર્મોન ને સિક્રિટ કરે છે .એડ્રીનાલીન હ્યુમન બિહેવિયર મા અગત્ય નો રોલ પ્લે કરે છે .એડ્રીનાલીન ના કારણે મેલ અને ફિમેલ બંને મા સેક્સ્યુયલ કેરેક્ટરીસ્ટિક્સ જોવા મડે છે. સાથે સાથે એ ફાઇટ અને ફલાઈટ રિસ્પોન્સ પણ આપે છે. જ્યારે કોઈ પણ સ્ટ્રેસફૂલ એક્ટિવિટી ઊભી થાય ત્યારે. જો આનુ પ્રમાણ વધી જાઈ તો તેના કારણે બ્લડ પ્રેસર વધી શકે છે અને ધબકારા પણ વધી જાઈ છે . જ્યારે એડ્રીનાલ ગ્લેંડ નું સિક્રિશન ઘટે છે ત્યારે મસલ્સ રિલેક્સ થાય છે, પ્યુપિલ ડાઇલેટ થાય છે, અને પરસેવો વડે છે.

~ ગોનાડ્સ ;-

– ગોનાડ્સ અથવા સેક્સ ગ્લેંડસ ના સિક્રિશન બિહેવ્યર અને વ્યક્તિત્વ પર ઇન્ફ્લુએન્સ કરવામા ખુબ અગત્ય નો રોલ પ્લે કરે છે. મેલ અને ફિમેલ મા પ્રાઈમરિ અને સેકન્ડરી સેક્સ ના લક્ષણો ડેવલપ કરવામા આ ગ્લેન્ડ અને તેના સીક્રીશન ખુબ અગત્ય ના છે.

~ પીટયૂટરી ગ્લેંડ :-

– પીટયૂટરી ગ્લેન્ડ દ્વારા જે હોર્મોન સિક્રીટ થાય છે તે બીજા બધા ગ્લેંડ્સ ના ફંક્શન ને કંટ્રોલ કરે છે. તે હોર્મોન ની અસરો કેવી થશે તે તેના હેરિડિટી અને અન્વઇરોમેંટલ ફેક્ટર્સ પર ડિપેન્ડ કરે છે. તેના હોર્મોન ના સીક્રીશન ના કારણે ગ્રોથ, ડેવલપમેંટ અને બિહેવિયર પર અસરો પડે છે.

b) ફિઝીક :-

ફિઝીકલ સ્ટ્રક્ચર એ ટેંપરામેંટ સાથે સંબંધિત હોય છે. દા.ત . : જાડા માણસો વધારે બિન્દાસ અને સોસીયલી હોય છે અને પાતળા હોય તે લોકો વધારે ઇરિટેબલ, સેલ્ફ કંટ્રોલડ અને લેસ સોસિયલ હોય છે.

c) બોડી કેમેસ્ટ્રી :-

ટેમેપરમેંટ મા જે અંતરો હોય છે, તે વ્યક્તિ ના કેમિકલ એલિમેંટ્સ ના ફેરફારો ના કારણે હોય છે. આ કેમિકલ બે પ્રકારના હોય છે એક જે બોડી ની અંદર બને અને બીજા બહાર થી વ્યક્તિ લે છે, દા.ત. આલ્કોહોલ, ડ્રગ્સ વગેરે.

d) અધર ફેક્ટર્સ :-

આમા સેક્સ (મેલ કે ફીમેલ), ઇંટેલ્લિજેંસી અને નર્વસ સિસ્ટમ વગેરે પરિબળો અસર કરે છે.
2) સોસિયલ ફેક્ટર્સ :-

એક વ્યક્તિ નુ વાતાવરણ બીજા વ્યક્તિ ના વાતાવરણ થી ઘણુ અલગ હોય છે. તેના પર અલગ અલગ ફેકટર્સ અસર કરે છે. જેમ કે સ્કૂલ, ઘર, પરિવાર અને સોસાઇટી વગેરે માં તેને વિભાજન કરવામા આવે છે.

બાળક ના વિકાસ અને વ્યક્તિત્વ ના નિર્માણ મા ઘર નુ વાતાવરણ ખુબ મોટો ફાળો આપે છે. પેરેન્ટ્સ અને તેના કલ્ચર ની અસરો બાળક પર ખુબ ઇમ્પેક્ટ પાડે છે. દા.ત. વધારે પડતુ ધ્યાન રાખવુ (ઓવરપ્રોટેકટિવનેસ ), માતા પિતા દ્વારા બાળક ને ધિકકારવામા આવે તો, બ્રોકન હોમ, સિબ્લિંગ્સ ની વચે થતા જગડા (સિબ્લિંગ્સ રાઈવરલી), વગેરે ની અસરો બાળક પર થાય છે.

a) હોમ :-

બાળક ક્યારેય પણ સામાજિક થઈ ને જન્મ લેતુ નથી તે જ્ન્મ બાદ સામાજિક બને છે, અને તેમા વાઈડ વેરાઇટી ઓફ બિહેવિયર જોવા મડે છે. આ કોમ્પ્લેક્સ ફેક્ટર્સ ઉપર નિર્ભર કરે છે. જ્યારે બાળક નો જન્મ થાય છે ત્યારે સૌપ્રથમ પોતાના ફેમિલી મેમ્બર્સ ના સંપર્ક મા આવે છે. પેરેન્ટ્સ, ભાઈ, બહેન, દાદા, દાદી વગેરે.. બાળક ના ઇમોશનલ સંબંધ તેમની સાથે જોડાય છે. તે તેમના માથી કવોલિટીઝ શીખે છે અને એપ્રોપ્રીયેટ બિહેવિયર કરે છે.

જ્યારે તેને ધિકકારવામા આવે, તેનુ શોષણ કરવામા આવે, તેને નેગલેટ કરવામા આવે, તેની પુરતી કેર રાખવામા ના આવે ત્યારે તે એન્ટીસોસીયલ પણ બની શકે છે. જ્યારે માતા પિતા બાળક પ્રત્યે ઓવરપ્રોટેકટિવ હોય છે, તેવુ બાળક માતા પિતા પર બધી જ રીત ના નિર્ભર થઈ જાય છે અને બીજા કોઈપર વિશ્વાસ મૂકી શકતુ નથી.

ડેમોક્રેટિક હોમ મા ઉછરેલુ બાળક વધારે સારી રીત ના સોસિયલી એડજસ્ટ કરી શકે છે. ડેમોક્રેટિક પેરેંટિંગ ની અંદર બાળક ને જીવન જીવવાના રૂલસ અને રેગ્યુલેશન પહલેથી જ ઘર ના સભ્યો દ્વારા કહેવામા આવે અને તેના ફાયદાઓ સમજાવવામા આવે છે.

b) સ્કૂલ :-

બાળક ઘર ના વાતાવરણ માથી બહાર આવી ને સ્કૂલ ના વાતાવરણ મા જાય છે. ત્યા તે મિત્રો ને મળે છે, ત્યા તેનુ ગ્રૂપ બને અને તેના કરતા મોટા ને પણ મળે છે. ત્યા એક સારો નાગરિક બનતા શીખે છે.

તેનો અકેડેમીક સ્કોર અને ઇત્તર પ્રવૃતિઓ જેવી કે ગેમ્સ, હોબી વગેરે પણ શીખે છે. તેના મા આત્મવિશ્વાસ નુ નિર્માણ કરે છે. જો બાળક ને કઈ પણ તકલીફ હોય અને તે ટીચર ને જણાય તો આ બાબત ની તેમણે તરત તેના વાલી ને જાણ કરવી જોઇએ.

જ્યારે પ્યુબર્ટી નો ફેઝ આવે છે ત્યારે વ્યક્તિ ના એટીટ્યુડ મા બદલાવ આવે છે. સોશિયલ એક્ટિવિટી ઓછી થઈ શકે છે, ગ્રૂપ એક્ટિવિટી અને ઇન્ટરેસ્ટ પણ ઓછા થાય છે. બિહેવ્યર વધારે પડતાં સેન્સેટિવ અને એનટાગોનિસ્ટ ને બદલે સ્ટેબલ, પોઝીટિવ અને એડલ્ટહુડ તરફ જાય છે.

c) સોસાઇટી :-

બાળક ટ્રેટ્સ, વેલ્યુસ અને એટીટ્યુડ, બિલિફ અને બિહેવિયર તે બધુ જ સોસાઇટી ના નોર્મ્સ ના અકોર્ડિંગલી શીખે છે. તેનુ બિહેવિયર સોસાઇટી ની આશાઓ પ્રમાણે અને તેના કમફર્ટ ના અકોર્ડિંગ હોય છે. જનરલ્લી જે તે વ્યક્તિ ને સોસાઇટી ની અંદર તેના બિહેવિયર ના અકોર્ડિંગ જજ કરવામા આવતુ હોય છે અને આ બધી જ વસ્તુ માણસ ની અંદર અલગ અલગ ક્વાલિટીસ નુ નિર્માણ કરે છે, જેવી કે લેંગવેજ, એટીટ્યુડ, વગેરે………

OR

a. What is learning? – લર્નિંગ એટલે શું? 03

લર્નિંગ એટલે કે વ્યક્તિના બીહેવિયર મા થતા કાયમી ફેરફાર જે કોઈપણ પ્રકારની પ્રેક્ટિસ અથવા અનુભવ ના પરિણામે જોવા મળે છે.

વ્યક્તિના જન્મથી લઈને મૃત્યુ સુધીના સમયગાળા દરમિયાન તેના બિહેવિયર મા સતત બદલાવ આવતા જાય છે અને ફેરફાર થતા જાય છે. બિહેવિયર મા થતા આ ફેરફારને લર્નિંગ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

b. Write down types of learning. – લર્નીંગ ના પ્રકારો જણાવો.04

મોટર લર્નિંગ :

આપણા જીવનમા રોજબરોજ કરવામા આવતી મોટાભાગની ક્રિયાઓને મોટર એક્ટિવિટી કહેવામાં આવે છે. વ્યક્તિ પોતાની જિંદગીમાં નિયમિતતા લાવીને કંઈક શીખે છે. ઉદાહરણ તરીકે વોકિંગ, ડ્રાઇવિંગ, રનિંગ, ક્લાઈમ્બીંગ આ બધી એક્ટિવિટીમા મસલ્સ નો ઉપયોગ થાય છે.

વર્બલ લર્નિંગ :

આ પ્રકારના લર્નિંગ મા ભાષાનો ઉપયોગ થાય છે. બોલવું, કોમ્યુનિકેશનના સાધનોનો ઉપયોગ કરવો, સાઇન, પિક્ચર, ફિગર, સાઉન્ડ વગેરેના માધ્યમથી આપણે આ પ્રકારનુ લર્નિંગ કરી શકીએ છીએ.

કોન્સેપ્ટ લર્નિંગ:

આ પ્રકારના લર્નિંગ મા મગજના ખાસ પ્રકારના કાર્યોની જરૂર પડે છે. વિચારવું, ઈન્ટેલિજન્સ, રીઝનીંગ વગેરે આ પ્રકારના લર્નિંગ ના ઉદાહરણ છે. આ પ્રકારનું લર્નિંગ આપણે નાનપણથી શીખીએ છીએ. ઉદાહરણ તરીકે આપણે કૂતરો જોઈએ છીએ અને કૂતરો શબ્દ સમજીએ છીએ. એટલે આપણે સમજીએ છીએ કે કૂતરોએ કોઈ પર્ટિક્યુલર પ્રાણીનુ નામ છે. આ પ્રકારનું લર્નિંગ એ કોઈ વસ્તુને આઈડેન્ટિફાઈ કરવા માટે ઉપયોગી છે.

ડીસ્ક્રીમિનેશન લર્નિંગ :

સ્ટીમયુલાઈ અને સ્ટીમ્યુલાઈ પ્રત્યેના એપ્રોપ્રિએટ રિસ્પોન્સ વચ્ચેના ડિફરન્સને ડીસ્ક્રીમિનેશન લર્નિંગ તરીકે ઓળખવામા આવે છે. ઉદાહરણ તરીકે જુદા જુદા વાહનોના અવાજો જેમ કે બસ, કાર, એમ્બ્યુલન્સ

લર્નિંગ ઓફ પ્રિન્સિપલ :

શીખનાર વ્યક્તિએ વિજ્ઞાનના જુદા જુદા સિદ્ધાંતો, ભાષાને અનુરૂપ ગ્રામર વગેરેના માધ્યમથી શીખે છે. આ દરેક નો ઉપયોગ કરી વ્યક્તિ પોતાનુ કાર્ય સરળ બનાવે છે.

પ્રોબ્લેમ સોલ્વિંગ :

આ એક હાઈ લેવલનું લર્નિંગ છે. જેને શીખવા માટે કોગ્નિટિવ એબિલિટી ની જરૂર પડે છે. જેવી કે થીંકીંગ,રીજનિંગ, ઓબ્ઝર્વેશન, ઈમેજીનેશન વગેરે ઘણું જ ઉપયોગી છે. જે લોકોને પોતાના પ્રોબ્લેમ સોલ્વ કરવામાં મદદરૂપ થાય છે.

એટીટ્યુડ લર્નિંગ :

એટીટ્યુડ આપણા બિહેવિયર ઉપર સીધી અસર કરે છે. આપણે બાળપણથી જ લોકો તરફનુ એટીટ્યુડ કેળવીએ છીએ.આપણુ બિહેવિયર નેગેટિવ અથવા પોઝિટિવ હોઈ શકે જે આપણા એટીટ્યુડ પર આધાર રાખે છે. ઉદાહરણ તરીકે નર્સ નું તેના પ્રોફેસન અને પેશન્ટ પ્રત્યેનુ એટીટ્યુડ.

c. Explain in detail about Trial and error theory of learning. લનીંગ ની ટ્રાયલ અને એરર થીયરી વિશે સવિસ્તાર સમજાવો.05

લર્નિંગ ની આ મેથડ એ અમેરિકાના સાયકોલોજીસ્ટ Edward lee thorndike એ આપેલી છે. તે જણાવે છે કે કોઈપણ વ્યક્તિ કે પ્રાણી એ ટ્રાયલ અને એરર મેથડથી કંઈક શીખે છે. તેના મત મુજબ લર્નિંગ એ ગ્રેજ્યુઅલી શીખી શકાય તેવો પ્રોસેસ છે. કોઈપણ વસ્તુ શીખવા માટે વારંવાર ટ્રાયલ કરવામા આવે તો એરર નુ પ્રમાણ ઘટે છે અને કોઈ પણ વસ્તુ સારી રીતે શીખી શકાય છે.

આથી આ થીયરી સમજવા માટે તેણે એક બિલાડી ઉપર પ્રયોગ કર્યો જેમા એક બિલાડીને એક બોક્સમા બંધ કરી રાખવામા આવે છે અને તેની સામે તે જોઈ શકે તેમ એક બ્રેડ નો ટુકડો મુકવામા આવે છે. બિલાડી જે જગ્યાએ બંધ છે ત્યા ઘડી લોક એન્ડ કી સિસ્ટમ છે. તેમા કોઈ પણ કી ઉપર પ્રેસ કરવામા આવે તો તેના લીધે દરવાજો ખોલી અને ફૂડ સુધી પહોંચી શકાય એમ હોય છે. બિલાડી ઘણી વાર દરેક કી ઉપર પ્રેસ કરી દરવાજો ખોલવા માટેના પ્રયત્નો કરે છે, પરંતુ એરર જોવા મળે છે. બિલાડીના વારંવાર પ્રયત્ન ના લીધે આખરે એક કી ઉપર પ્રેસ કરવાના કારણે દરવાજો ખુલે છે અને બિલાડી તે ફૂડ મેળવી શકે છે.

આ એક્સપેરિમેન્ટ દ્વારા જાણી શકાય છે કે વારંવાર કોઈ પણ વસ્તુની ટ્રાયલ કરવામા આવે તો એરર નુ પ્રમાણ ઘટી અને શૂન્ય થઈ શકે છે. વ્યક્તિમા પણ આ મેથડ દ્વારા કોઈપણ વસ્તુ નવી શીખી શકાય છે. જેમ કે સ્વિમિંગ, સાયકલિંગ વગેરે ..

બાળકોમા ખાસ કરીને આ મેથડ દ્વારા ચાલવુ, બેસવુ, ઊભા રહેવુ, દોડવુ વગેરે એક્ટિવિટી એ વારંવાર પ્રયત્ન કરવાથી જ શીખી શકે છે.
આ મેથડ નો ગેરફાયદો એ છે કે વારંવાર ટ્રાયલ કરવામા સમયનો ઘણો વ્યય થાય છે.

Q-2

a) Explain in detail about process of socialization. સોસીઅલાઈઝેશન પ્રોસેસ વિશે સવિસ્તાર સમજાવો. 08

પ્રોસેસ ઓફ સોસીઅલાઈઝેશન (Process of Socialization):

સોસીઅલાઈઝેશન (socialization) એ એક સાયકોસોશિયલ (psychosocial) પ્રોસેસ છે, જેના માધ્યમથી કોઈ પણ ઇન્ડિવિજ્યુઅલ સમાજમાં જીવવા માટે જરૂરી નોર્મ્સ (norms), વેલ્યુઝ (values), બિહેવિયર પૅટર્ન (behavior pattern), એન્ડ રોલ્સ (roles) શીખે છે.
આ પ્રક્રિયા દ્વારા વ્યક્તિ gradually સોસાયટીની કળા, લેન્ગવેજ, આધ્યાત્મ, એથિક્સ અને સોશિયલ કોન્ટ્રાક્ટ (social contract) અપનાવે છે. સોસીઅલાઈઝેશન માત્ર ચાઇલ્ડમાં જ નહિ, પરંતુ સમગ્ર જીવનકાળ દરમ્યાન ચાલતી રહે છે.

મુખ્ય સ્ટેજીસ (Stages) ઓફ સોસીઅલાઈઝેશન:

1.પ્રાઈમરી સોસીઅલાઈઝેશન (Primary Socialization):

આ સ્ટેજ એ ઈન્ફન્સી અને અર્લી ચાઇલ્ડહૂડમાં થાય છે.
ઇન્ડિવિજ્યુઅલ પોતાના immediate ફેમિલી, કેરગિવર્સ (caregivers), અને ફર્સ્ટ હેન્ડ એન્વાયર્નમેન્ટના કોન્ટેક્ટ માં રહે છે.
અહીં બેઝિક કોન્સેપ્ટ્સ જેમ કે લૅન્ગ્વેજ (language), ટ્રસ્ટ (trust), એટેચમેન્ટ (attachment), અને રીસ્પેક્ટ ટુ ઓથોરિટી શીખવામાં આવે છે.

2.સેકન્ડરી સોસીઅલાઈઝેશન (Secondary Socialization):

જ્યારે ઇન્ડિવિજ્યુઅલ સ્કૂલ, પીઅર ગ્રુપ (peer group), ટીચર્સ, અને મીડિયાના સંપર્કમાં આવે છે ત્યારે આ સ્ટેજ થાય છે.
અહીં વ્યક્તિસો વિકાસ થાય છે — લીડરશીપ (leadership), કો-ઓપરેશન (cooperation), સેલ્ફ-એફીકેસી (self-efficacy), અને સોસિયલ રોલ પ્લેઇંગ (social role playing) જેવી એબીલીટી ડેવલોપ થાય છે.

3.એન્ટિસિપેટોરી સોસીઅલાઈઝેશન (Anticipatory Socialization):

આ તબક્કો ત્યારે જોવા મળે છે જ્યારે ઇન્ડિવિજ્યુઅલ ફ્યુચર રોલ માટે પોતાને રેડી કરે છે.
જેમ કે મેડિકલ સ્ટુડન્ટ ડોક્ટર બનવાના રોલ માટે પોતાનું વર્તન શીખે છે.
આ સ્ટેજ મોડેલિંગ (modeling), ઓબ્ઝર્વેશન (observation), અને રિહર્સલ (rehearsal) પર આધારિત હોય છે.

4.રીસોસીઅલાઈઝેશન (Resocialization):

જ્યારે ઇન્ડિવિજ્યુઅલ ઓલ્ડ બિહેવિયર પૅટર્નને છોડીને ન્યૂ નોર્મ્સ અને વેલ્યુઝ અપનાવે છે ત્યારે રીસોસીઅલાઈઝેશન થાય છે.
આ ખાસ કરીને રિહેબિલિટેશન (rehabilitation), જેલ રિફોર્મ, મિલિટરી ટ્રેઇનિંગ કે મેન્ટલ હેલ્થ ટ્રીટમેન્ટ દરમિયાન થાય છે.

મેઇન એજન્ટ્સ (Agents) ઓફ સોસીઅલાઈઝેશન:

ફેમિલી (family) : ફર્સ્ટ અને most influential એજન્ટ

એજ્યુકેશનલ સિસ્ટમ (educational system) : formal learning and discipline

પીઅર ગ્રુપ (peer group) : social interaction and identity

મીડિયા (media) : exposure to societal standards

રિલિજન (religion) : મોરલ અને એથિકલ વર્થ શીખવવામાં

મેડિકલ રિલેવાન્સ:

મેડિકલ સાઇકિયાટ્રી અને મેન્ટલ હેલ્થમાં સોસીઅલાઈઝેશનની સમજ ખુબ અગત્યની છે.
કોઈ પેશન્ટની મેન્ટલ ઇલનેસ (mental illness) અથવા પર્સોનાલિટી ડિસઓર્ડર (personality disorder) સામાજિક વિકાસમાં ડિફિકલ્ટી લાવે છે, તો થેરાપિસ્ટ આ પ્રકારની સોસીઅલાઇઝેશન ઇનટરનેશન (intervention)થી તેને સુધારવાની કોશિશ કરે છે.
જેમ કે, ઓટીઝમ (autism), એન્ટીસોશિયલ બિેહેવિયર (antisocial behavior), અથવા સેકંડરી ટ્રોમા (secondary trauma) વાળા પેશન્ટ માટે રીસોસીઅલાઈઝેશન મહત્વની હોય છે.

સોસીઅલાઈઝેશન એ એક કન્ટીન્યુઅસ સાયકોલોજીકલ અને સોસિયલ પ્રોસેસ છે, જેના દ્વારા ઇન્ડિવિજ્યુઅલ gradually સમાજમાં રહેવા માટે માટેની તમામ જરૂરી ક્વોલિટીઝ અને રોલ શીખે છે.
તેના વિવિધ તબક્કાઓ અને એજન્ટ્સ જીવનના દરેક ફેઝમાં વ્યક્તિને વિવિધ રીતે આકાર આપે છે.
સોસીઅલાઈઝેશનની સંપૂર્ણ સમજ કેવલ સામાજિક જ નહીં, પણ મેડિકલ અને થેરાપ્યુટિક દ્રષ્ટિએ પણ એક ખૂબ મહત્વનું રોલ ભજવે છે.

b) Write down importance of study of character. કેરેકટરના અભ્યાસનું મહત્વ લખો.04

કેરેક્ટરના અભ્યાસનું મહત્વ (Importance of Study of Character):

કેરેક્ટર (Character) એ વ્યક્તિના મોરલ સ્ટાન્ડર્ડ (Moral Standard), ઇન્ટીગ્રિટી (Integrity), ડિસીપ્લીન (Discipline), અને એથિકલ વિહેવ્યર (Ethical Behavior) નું સમૂહ પ્રતિક છે.
આ અભ્યાસ વ્યકિતના વેલ્યુ બેઝ્ડ બિહેવ્યર (Value-based Behavior) અને સમાજમાં તેની મેન્ટલ પોઝીશન ની સમજ આપવા માટે અત્યંત અગત્યનો છે.

કેરેક્ટરના અભ્યાસનું મહત્વ (Importance of Study of Character):

પર્સનાલિટી ડેવલપમેન્ટ (Personality Development):

કેરેક્ટર એ પર્સનાલિટી (Personality) નું મૂળ તત્વ છે. સારો કેરેક્ટર વ્યક્તિની ઓવરઓલ પર્સનાલિટી મજબૂત કરે છે.

એથિકલ જજમેન્ટ (Ethical Judgment) માટે :

કેરેક્ટર એ વ્યક્તિને મોરલ ડાઇલેમા (Moral Dilemma) દરમિયાન સાચું નિર્ણય લેવાં માટે એબલ બનાવે છે.

સોશિયલ એડજસ્ટમેન્ટ (Social Adjustment) માટે:

કેરેક્ટરવાળી વ્યક્તિમાં એમ્પેથી (Empathy), ટોલરન્સ (Tolerance) અને કોઓપરેશન (Cooperation) જેવા સોશિયલ ટ્રેઈટ્સ (Social Traits) હોય છે જે સમાજમાં એડજસ્ટ થવામાં મદદરૂપ બને છે.

મેન્ટલ હેલ્થ (Mental Health) જાળવવામાં:

કેરેક્ટરબેઝ્ડ લાઈફસ્ટાઇલ (Character-based Lifestyle) દ્વારા વ્યક્તિ સ્ટ્રેસ (Stress), ગિલ્ટ (Guilt) અને કોન્ફ્લિક્ટ (Conflict) જેવી માનસિક સમસ્યાઓથી દૂર રહે છે.

લીડરશિપ ડેવલપમેન્ટ (Leadership Development):

સારા કેરેક્ટરથી વ્યક્તિમાં લોયલ્ટી (Loyalty), કરેજ (Courage), અને ટ્રુથફુલનેસ (Truthfulness) જેવા લીડરશિપ ટ્રેઈટ્સ વિકસે છે.

એજ્યુકેશનલ ગાઈડન્સ (Educational Guidance):

એજ્યુકેશન ના માધ્યમથી કેરેક્ટર બિલ્ડિંગ (Character Building) શક્ય બને છે જે વિદ્યાર્થીઓને રિસ્પોન્સિબલ સિટિઝન (Responsible Citizen) બનાવે છે.

ક્લિનિકલ સાઇકોલોજી અને કાઉન્સેલિંગ (Clinical Psychology & Counseling):

કેરેક્ટર ડિસ્ટર્બન્સ (Character Disturbance) એ પર્સનાલિટી ડિસઓર્ડર (Personality Disorder) ના સંકેતો આપી શકે છે, તેથી મેન્ટલ હેલ્થ ફિલ્ડમાં તેનો અભ્યાસ અત્યંત જરૂરી છે.

કેરેક્ટરનો અભ્યાસ એ પર્સનલ, સોશિયલ, એજ્યુકેશનલ અને થેરાપ્યુટિક દ્રષ્ટિએ અતિ આવશ્યક છે. તે માત્ર વ્યક્તિગત નહીં પણ એક સવલ અને મોરલ સોસાયટી ના ડેવલોપમેન્ટ માટે પાયાનું કાર્ય કરે છે.

OR

a) What is social problem? Explain one of them in detail. સામાજિક સમસ્યા શું છે? તેમાથી કોઈ પણ એક વિશે સવિસ્તાર સમજાવો. 08

સોશિયલ પ્રોબ્લેમ્સ એ કોમ્પ્લેક્સ હોય છે અને તે કોઈ પણ એક કારણ ઉપર આધારિત હોતા નથી. સોશિયલ પ્રોબ્લેમ પાછળ ઘણા ફેક્ટર્સ અસર કરતા હોય છે.
સોશિયલ પ્રોબ્લેમ્સ એકબીજા સાથે સંકલિત પણ હોય છે આ સોશિયલ પ્રોબ્લેમ્સ ને દૂર કરવા માટે તેના બેઝિક કારણો સમજી કે દૂર કરવા જરૂરી હોય છે.

સામાજિક સમસ્યાઓ ની યાદી નીચે મુજબ છે.

• પોવર્ટી એટલે કે ગરીબી
  પ્રોસ્ટિટ્યૂશન
• ક્રાઈમ
• ડ્રગ એડીક્શન
• ડાઉરી સિસ્ટમ એટલે કે દહેજ પ્રથા
• આલ્કોહોલિઝમ
• ડેલિકવંસી એટલે કે બાળ ગુનેગારી
  હેન્ડીકેપ્ડ ચિલ્ડ્રન
• ચાઈલ્ડ એબ્યુઝ
• પોપ્યુલેશન એક્સપ્લોઝ વગેરે સામાજિક સમસ્યાઓ હાલના સમયમા જોવા મળે છે.

ભારતના બંધારણમા સ્ત્રી અને પુરુષને સમાન ગણવામા આવેલ હોવા છતા પણ સામાજિક દ્રષ્ટિએ હજી પણ સ્ત્રીને પુરુષ જેટલો દરજ્જો આપવામા આવેલ નથી. તેના હક અને અધિકારો તેમને મળવા યોગ્ય પ્રમાણમા મળેલ નથી. 

હાલમા મહિલાઓ સાથે સામાજિક ભેદભાવના લીધે ઘણા ગુનાહ જોવા મળેલ છે. જેમા અગત્યના અપરાધોમા રેપ, દહેજ પ્રથા, કિડનેપિંગ,  પ્રોસ્ટિટ્યુશન આ તમામ બાબતોને લગતા ગુનાહ  ભારતમા મહિલાઓ સામે જોવા મળે છે. આ ઉપરાંત લગ્ન પછી મહિલાઓને અમુક અલગ ધર્મ પાળવાની પણ ફરજિયાત પણે ફોર્સ કરવામા આવે છે.

મહિલાઓ સાથે જો તેના ગર્ભમા સ્ત્રી બાળક હશે તો ગર્ભપાત ફરજિયાત કરાવડાવા માટે પણ દબાણ કરવામા આવે છે.

મહિલાઓને નોકરી કરવા જ તેમની રોજગારીના ક્ષેત્રમા શારીરિક તેમજ માનસિક ત્રાસ તેમજ તેનુ શોષણ એ પણ ખૂબ અગત્ય નો અપરાધ જોવા મળે છે.

હાલના સમાજમા હજી પણ મહિલા તેમજ સ્ત્રીઓ, બાળકોને પૂરતુ શિક્ષણ ન આપવુ તેમ જ તેને ગુણવત્તા સભર આરોગ્ય સેવાઓ, ખોરાક, ન્યુટ્રીશન તેમજ પોતાની હાઇજેનિક નીડ પૂરતી ન મળે તેવા બનાવો પણ સમાજમા જોવા મળે છે.

ઉપરોક્ત તમામ મહિલા સામેના ગુનાહો એ લોવર કાસ્ટ તેમજ લોવર સોસ્યોઇકોનોમિકલ બેક ગ્રાઉન્ડ ધરાવતા વ્યક્તિઓમા વધારે જોવા મળે છે કારણ કે ત્યા પુરુષ પ્રધાન સમાજ વધારે વસે છે અને લીટ્રસી નું ધોરણ ઑછુ જોવા મળે છે. 

હાલના આધુનિક યુગમા મહિલાઓને ઘણા ક્ષેત્રમા ઈમ્પોર્ટન્સ આપવામા આવે છે તેમ જ પુરુષ સમોવડી પણ ગણવામા આવે છે અને તેની કાબિલિયત ના લીધે મહિલાઓ આજે ઘણા ક્ષેત્રોમા સારી પોઝીશન અને પોસ્ટ પર કાર્ય પણ કરે છે.

b) Write about factors affecting on intelligence. ઈન્ટેલીજેન્સને અસર કરતા પરિબળો વિશે લખો. 04

ઇન્ટેલીજેન્સને અસર કરતા પરિબળો

ઇન્ટેલીજેન્સી (Intelligence) એ હ્યુમન બ્રેઇન ની તે ઇન્ટેલેક્ચ્યુઅલ એબીલીટી છે જેના આધારે વ્યક્તિ સમજી શકે છે, શીખી શકે છે, યાદ રાખી શકે છે, તર્ક લગાવી શકે છે અને પ્રોબ્લેમ નું સોલ્યુશન લાવી શકે છે. તેની ડેવલોપ એબીલીટી પર અનેક સાઇન્ટીફીક અને મેડિકલ ફેક્ટર્સ અફેક્ટ કરે છે. નીચે અગત્યના તબક્કાઓ મુજબ વિગતવાર ચર્ચા કરાઈ છે:

1.Genetics (જિનેટિક્સ) :

જિનેટિક્સ માનવી ની બુદ્ધિ ક્ષમતા માટે આધારભૂત પરિબળ છે. બાળકના બ્રેઇન ના ડેવલોપમેન્ટ માં ક્રોમોઝોમ્સ (Chromosomes) અને જીન્સ (Genes) ખૂબ જ અગત્યની ભૂમિકા ભજવે છે. કેટલીક ન્યુરોડેવલપમેન્ટલ (Neurodevelopmental) પ્રક્રિયાઓ સીધી રીતે જીનિક સ્તરે નિયંત્રિત થાય છે. ટ્વિન્સ (Twins) ઉપરના અભ્યાસ દર્શાવે છે કે ઈન્ટેલીજેન્સનો વારસાગત ફેક્ટર આશરે 50% જેટલો હોય છે.

2.Brain Neurology( બ્રેઇન ન્યુરોલોજી):

બ્રેઇન ના વિવિધ વિભાગો જેમ કે સેરેબ્રલ કોર્ટેક્સ (Cerebral Cortex), પ્રિફ્રન્ટલ લોબ (Prefrontal Lobe) અને હિપોકેમ્પસ (Hippocampus) વ્યક્તિની બુદ્ધિશક્તિમાં સીધા ઇનવોલ્વ છે. ન્યૂરોન (Neurons) ની સંખ્યા, સાયનેપ્સ (Synapse)ની કાર્યક્ષમતા અને ન્યુરોટ્રાન્સમિટર્સ (Neurotransmitters) જેવા કે ડોપામિન (Dopamine) અને સેરોટોનિન (Serotonin) નું સંતુલન પણ મહત્વ ધરાવે છે.

3.Early Nutrition( અર્લી ન્યુટ્રીશન):

ઇનફન્ટ અવસ્થા માં મળતું ન્યુટ્રીશન એ ન્યુરલ ડેવલોપમેન્ટ માટે મુખ્ય બાબત છે. ઓમેગા-3 ફેટી એસિડ્સ (Omega-3 Fatty Acids), આયોડિન (Iodine), આયર્ન (Iron), વિટામિન B12, ફોલેટ (Folate) અને ઝિંક (Zinc) જેવા તત્વો મગજના ન્યુરોલોજીકલ વિકાસ માટે જરૂરી છે. માલન્યુટ્રીશન (Malnutrition) બુદ્ધિશક્તિમાં ઘટાડો કરે છે.

4.Health and Medical Conditions( હેલ્થ એન્ડ મેડીકલ કન્ડિશન):

બ્રેઇન ના હેલ્થ માટે ન્યુરોલોજીકલ ડિસઓર્ડર્સ (Neurological Disorders) જેવા કે સિરેબ્રલ પાલ્સી (Cerebral Palsy), એપિલેપ્સી (Epilepsy), ઑટિઝમ (Autism) અને ઇન્ટેલેક્ટ્યુઅલ ડિસએબિલિટી (Intellectual Disability) ઈન્ટેલીજેન્સને અસર પહોંચાડી શકે છે. મેનિન્જાઈટિસ (Meningitis) અથવા એનસેફેલાઈટિસ (Encephalitis) જેવા ઇન્ફેક્શન્સ પણ નુકસાનકારક હોય છે.

5.Mental Health( મેન્ટલ હેલ્થ):

મેન્ટલ હેલ્થ ઈન્ટેલીજેન્સના પ્રોસેસિંગ માટે મહત્વપૂર્ણ છે. એનક્સાયટી (Anxiety), ડિપ્રેશન (Depression) અને લાંબા ગાળાના સ્ટ્રેસ (Stress) કોગ્નિટિવ પ્રક્રિયાઓને પ્રભાવિત કરે છે. ક્રોનિક સ્ટ્રેસ (Chronic Stress) હિપોકેમ્પસના કાર્યને ઓછી કરે છે.

6.Environment and Stimulation( એન્વાયરમેન્ટ એન્ડ સ્ટીમ્યુલેશન):

સકારાત્મક સામાજિક વાતાવરણ, ભાષા પ્રેરણા અને શૈક્ષણિક પ્રવૃત્તિઓ બાળકોની કોગ્નિટિવ (Cognitive) શક્તિ વધારવામાં મદદરૂપ થાય છે. નેગલેક્ટ (Neglect) અને ઓછી સ્ટીમ્યુલેશન (Stimulation) ઇન્ટેલીજેન્સના ડેવલપમેન્ટ માં ઇમ્પેઇરમેન્ટ અરાઇઝ કરે છે.

7.Education and Cognitive Input (એજ્યુકેશન એન્ડ કોગ્નીટીવ ઇનપુટ):

ગુણવત્તાયુક્ત શિક્ષણ reasoning, problem-solving અને મેમરી પર સીધો અસર કરે છે. exposure, લર્નિંગ મટિરિયલ્સ (Learning Materials) અને યોગ્ય શિક્ષણ વ્યવસ્થા, બુદ્ધિ વિકાસ માટે જરૂરી છે.

8.Technology( ટેક્નોલોજી):

ડિજિટલ મીડિયા (Digital Media) નો યોગ્ય ઉપયોગ બાળકોના વિકાસમાં મદદરૂપ થાય છે, પણ screen exposure (Screen Exposure) નો અતિરેક તેમજ સોશિયલ મીડિયા નો ઓવરયૂઝ બુદ્ધિશક્તિને ઓછું કરી શકે છે.

9.Drugs and Toxins( ડ્રગ્સ એન્ડ ટોક્સીન્સ) :

એલ્કોહોલ (Alcohol), નિકોટિન (Nicotine), લીડ (Lead) અને મર્ક્યુરી (Mercury) જેવા ઝેરી પદાર્થોનું અસરકારક અસરો બાળકના બ્રેઇન પર થાય છે. આ પદાર્થો ન્યુરલ ટિશ્યુ ને નુકસાન કરે છે.

10.Culture and Language( કલ્ચર એન્ડ લેન્ગ્વેજ):

બાઇલિંગ્યુઅલ (Bilingual) ચીલ્ડ્રન માં memory અને attention વધુ શ્રેષ્ઠ હોય છે. કલ્ચર, લેન્ગવેજ અને પેરાડાઇમ્સ (Paradigms) ઇન્ટેલેક્ચ્યુઅલ એબીલીટી ને દિશા આપે છે અને વિચારધારાને વિકસાવે છે.

Q-3 Write short answer (any two) ટૂંકમાં જવાબ લખો. (કોઈપણ બે) 6 × 2 = 10

a) Write down characteristics of mentally health person. માનસિક રીતે સ્વસ્થ વ્યક્તિની લાક્ષણિકતાઓ લખો.

• માનસિક રીતે સ્વસ્થ વ્યક્તિ એ પોતાની અંદરના કોન્ફલીકટ કે પોતાની સાથેના તનાવ થી ફ્રી હોય છે.
• તે પોતાની જાતને કમ્ફર્ટેબલ ફીલ કરે છે.
• તે સમજે છે કે પોતે એક જરૂરિયાત સભર વ્યક્તિ છે અને બીજા દ્વારા ગમતી વ્યક્તિ છે.
• તે દરરોજનુ હેલ્ધી રૂટીન મેન્ટેઇન કરી શકે છે તથા ખોરાક, આરામ, ફિઝિકલ એક્ટિવિટી તથા પોતાનુ હાયજીન યોગ્ય રીતે મેન્ટેન કરી શકે છે.
• તે બીજાના હકો અને જરૂરિયાતો સમજે છે.
• તે જિંદગીમા પોતાની જરૂરિયાતો ને ઓળખવામા તેમજ તેને પૂરી કરવા માટે કેપેબલ હોય છે.
• તે બીજા વ્યક્તિઓ સાથે સારા રિલેશન તેમજ કોમ્યુનિકેશન રાખી શકે છે.
• તે સારી રીતે એકજેસ્ટ કરી શકતી હોય છે. પોતા સાથે અને અન્ય વ્યક્તિઓ સાથેના પોતાના સંબંધને સારી રીતે એડજસ્ટ કરી શકે છે.
• તે બીજાઓ દ્વારા કરવામા આવતા ક્રિટીસિઝમને સ્વીકારી શકે અને ઈઝીલી અપસેટ ન થઈ શકે તેવા ગુણ ધરાવે છે.
• તે રોજબરોજની જિંદગીમા આવતા ફર્સ્ટ્રેશન્સ અને ડીસઅપોઇન્ટમેન્ટ ને સહન કરી અને આગળ વધી શકે છે.
• તે પોતાની આઈડેન્ટિટી, સેલ્ફ રિસ્પેક્ટ, સેન્સ ઓફ સિક્યોરિટી ને હંમેશા સર્ચ કરતો રહે છે અને પોતાની એબિલિટીમા તેને વિશ્વાસ હોય છે.
• તેને પોતાની સ્ટ્રેન્થ અને વિકનેશ નુ ભાન હોય છે તેમજ બીજા દ્વારા સ્વીકારી શકાય તેવુ વર્તન કરે છે.
• તે બીજાને રિસ્પેક્ટ આપે છે અને અન્ય લોકો તરફથી રિસ્પેક્ટ પણ મેળવે છે.
• તેનો પોતાનો જાત તરફનો કંટ્રોલ અને બેલેન્સ સારુ હોય છે. જેથી તે તાર્કિક અને ઈમોશનલ રીતે એકજેસ્ટમેન્ટ કરી શકે છે. તે પ્રોબ્લેમ ફેસ કરે છે અને પ્રોબ્લેમ ને ઇન્ટેલિજન્ટસી ના ઉપયોગ દ્વારા સોલ્વ કરે છે. તેમજ રોજબરોજના સ્ટ્રેસ અને એન્ઝાઈટી સામે તાલ મિલાવવાનો ગુણ ધરાવે છે.
• તે પોતાના વાતાવરણ તથા ડેઈલી એક્ટિવિટીમા આવતા નવા ફેરફારોને સ્વીકારે છે અને તેની સાથે તાલ મિલાવે છે.

b) Write down factor affecting on social change. સામાજિક બદલાવને અસર કરતા પરિબળો લખો.

FACTORS AFFECTING SOCIAL CHANGE

સમાજમાં સામાજિક પરિવર્તન જોવા મળ્યું છે જે સમયાંતરે થતુ રહે છે.

આ પરિવર્તન સમાજથી સમાજમાં ભિન્ન હોય છે તે એક સમાજમાં ઝડપી હોઈ શકે છે અને બીજા સમાજમાં ધીમું હોય છે તે છે સામાજિક પરિવર્તનને પ્રભાવિત કરતા અનેક પરિબળો છે.

Biological Factor,(જૈવિક પરિબળ),

Physical Factor,(ભૌતિક પરિબળ)

Technological Factor (ટેકનોલોજીકલ ફેક્ટર),

Cultural Factors (સાંસ્કૃતિક પરિબળ) .

Biological Factor ;

વનસ્પતિ ,પ્રાણીઓ ,અને મનુષ્ય સહિતના જૈવિક પરિબળો નો સમાવેશ થાય છે.

લોકોની સંખ્યા, મનુષ્યનું બંધારણ, સફળ પેઢીઓની વારસાગત ગુણવત્તા સમાજમાં આનંદની લહેર હંમેશા બદલાતી રહે છે .

આ પ્રાચીન સમયમાં જીવન અને વર્તમાન સમયના લોકોના જીવન પરથી જોઈ શકાય છે .

આ પરિવર્તન ધીમે ધીમે આવ્યો છે.

જો સમાજમાં છોકરીઓની સંખ્યા વધશે તો જ લગ્ન અને કુટુંબ ની વિવિધ વ્યવસ્થાઓ આવશે.

મેડિકલ અને સેનેટરી સ્થિતિઓમાં સુધારો થવાને કારણે ઊંચા જન્મદરના પરિણામ વસ્તીમાં વધારો અને મૃત્યુ દર પણ ઓછો થાય છે.

જીવન ધોરણમાં ફેરફાર સાથે લોકોના વલણમાં પણ પરિવર્તન આવ્યું છે.

પરિવારનું ઘરની સ્ત્રીની સ્થિતિ , પરિવારના સભ્યો વચ્ચેના સંબંધ, અને પરિવારની આત્મ નિર્ભરતામાં ફેરફાર કરશે.

વસ્તી વૃદ્ધિ લોકોને શારીરિક સ્વાસ્થ્ય અને જીવનશક્તિને અસર કરે છે.

ઉપરોક્ત પરિબળ પરથી જોઈ શકાય છે કે વસ્તીની ગુણવત્તા સામાજિક માળખું અને સામાજિક સંસ્થાઓને અસર કરે છે તેથી જેવી પરિબળોમાં તે બધા જ પરિબળો શામિલ હોય છે જે વસ્તી વૃદ્ધિમાં પરિવર્તન માટે જવાબદાર હોય છે.

ઉદાહરણ તરીકે:

જન્મદર,

મરણ દર,

બાળ મૃત્યુદર,

બાળક અને વૃદ્ધની સંખ્યામાં વધારો,

સ્ત્રી અને પુરુષ ગુણોત્તર વચ્ચે અસમાનતા,

વિકલાંગોની સંખ્યામાં વધારો,

ગામડામાં રહેવાવાળા માણસની સંખ્યામાં વધારો.

જીવન ધોરણ ઘટી જાય છે.

PHYSICAL FACTOR :

આમાં અમુક પ્રકારના એવા ફિઝિકલ કારણો આપેલા છે કે જે સોસાયટી બદલવા માટે જવાબદાર હોય છે.

ભૌગોલિક વાતાવરણ,

તુફાન,

ભૂકંપ,

પુર,

ઓચિંતુ ફેરફાર,

જ્વાળામુખી ફાટવો,

વગેરે વગેરે

એવું જાણવા મળ્યું છે કે ભૌતિક વાતાવરણ સામાજિક પરિસ્થિતિ અને નિયંત્રિત કરે છે પર્યાવરણ સંસ્કૃતિના વિકાસને પરવાનગી આપે છે અથવા મર્યાદિત કરે છે.

geographical environment :

ભૌગોલિક પર્યાવરણ ખૂબ જ ધીમે ધીમે બદલાય છે .

આ સમાન ભૌગોલિક વાતાવરણ અત્યંત અલગ સંસ્કૃતિનું સમર્થન આપી શકે છે ,

એવું જોવા મળ્યું છે કે ભૌગોલિક સેટિંગ એ માણસ દ્વારા બનાવેલા એક  ભાગ છે .

માણસ સામાજિક સંબંધો ધરાવતા સમાજમાં રહે છે.

તેથી મોટાભાગના કિસ્સાઓમાં ભૌગોલિક વાતાવરણ સામાજિક પરિવર્તન પેદા કરે છે

STROM (તુફાનો) :=

તુફાન એ સમાજની રચના કદ અને બંધારણમાં ફેરફાર કરે છે.

 જેમાંથી સામાજિક સંબંધો પર પણ અસર થાય છે, મતલબ કે આના કારણે સામાજિક પરિવર્તન આવી શકે છે.

 EARTHQUAKES (ધરતીકંપ) :=

 ધરતીકંપ ના કારણે કુદરતી સંસાધનોનું વિનાશ થાય છે,અને મનુષ્યનું નુકસાન થાય છે.

 તે સમાજમાં મહત્વપૂર્ણ ફેરફારો માં પરિણમે છે આ રીતે સામાજિક પરિવર્તન થાય છે.

FLOODS (પુર):=

 પૂરે ધોવાઈ ગયેલા ગામોની જગ્યાએ નવાગામોને જન્મ આપી શકે છે

 પુર માંથી બચવા માટે ડેમ બનાવવાની જરૂર પડશે.

 આ બધું જ સામાજિક પરિવર્તન તરફ દોરી રહ્યું છે.

 EPICAL CHANGES (યુગકાલીન ફેરફાર)

 કેટલીક વાર યુગના એવા ફેરફાર થાય છે કે જે પૃથ્વીની સપાટીના ભાગોને ઉભા કરે છે ,અને અમુક ભાગ હોય તે ડૂબી જાય છે આ ફેરફારો સમાજના પરિવર્તનમાં મોટો ભાગ ભજવે છે.

VOLCANIC CHANGES (જ્વાળામુખી વિસ્ફોટ)

 જ્વાળામુખી વિસ્ફોટ નવા લાવવા માટે તૈયાર હોય છે.

તેના કારણે સોસાયટીમાં બદલાવો આવે છે.

MISCELLANEOUS (અન્ય પરિબળો)

જેવા કે તાપમાનમાં ફેરફાર,

અમુક સ્ત્રોતોની અવેલેબિલિટી ન હોવી જોઈએ કે કોલસાઓ, લોખંડ ,તેલ ,વગેરે

કુદરતી સંસાધનો નો અભાવ.

 TECHNOLOGICAL FACTOR

ટેકનોલોજીકલ ફેરફારો એ કેટલીક સંસ્થાઓમાં વિવિધતા નું કારણ છે

 મશીન ટેકનોલોજી ની શરૂઆતથી માત્ર આર્થિક જ બદલાવ આવ્યો નથી પરંતુ સમાજનું માળખું પણ સામાજિક જૂથોના સ્વરૂપમાં ધીમે ધીમે અવમૂલન તરફ દોરી રહ્યું છે.

ટેકનોલોજી આપણા વાતાવરણને બદલીને સમાજને બદલી નાખે છે.

 જેમાં આપણે બદલામાં અનુકૂલન કરીએ છીએ આ ફેરફાર સામાન્ય રીતે ભૌતિક વાતાવરણમાં હોય છે. અને ફેરફારો સાથે જે ગોઠવણ થાય છે તે ઘણી વખત રિવાજો અને સામાજિક સંસ્થાઓ માટ ફેરફાર કરે છે.

c) Write down laws of perception. પરસેપ્સનના નિયમો વિશે લખો.

પરસેપ્શનના નિયમો (Laws of Perception):

પરસેપ્શન (Perception) એ તે પ્રોસેસ છે જેમાં હ્યુમન બ્રેઇન (Brain) વિવિધ સેન્સરી ઇનપુટ (Sensory Input) ની મદદથી આસપાસની દુનિયાને સમજવાનો પ્રયાસ કરે છે. આ સંદર્ભમાં, જુદા-જુદા નિયમો એવી રીતે વર્ણવવામાં આવે છે જે બતાવે છે કે પેશન્ટનો બ્રેઇન એ વિવિધ વિઝ્યુલ (Visual), ઓડિટરી (Auditory) કે અન્ય સેન્સેશન (Sensation) ને કેવી રીતે કલેક્ટ કરે છે અને તેનો અર્થ કાઢે છે.

આ નિયમોને ખાસ કરીને જેસ્ટાલ્ટ (Gestalt) માનસશાસ્ત્ર માં વિકસાવવામાં આવ્યા છે. જેસ્ટાલ્ટ સિદ્ધાંતો (Principles) દર્શાવે છે કે આપણે વાતાવરણની વ્યક્તિગત તત્ત્વોને જુદાં જુદાં નહીં, પણ એક સાથે એક કમ્પ્લીટ એકમ તરીકે કેવી રીતે જોતા અને સમજતા શીખીએ છીએ.

પરસેપ્શનના મુખ્ય નિયમો :

1.લૉ ઑફ પ્રોક્સિમિટી (Proximity) :

જ્યારે બે કે વધુ ઑબ્જેક્ટ (Object) એકબીજાની નજીક હોય છે, ત્યારે ઇન્ડીવિઝ્યુઅલ તેને એક ગ્રુપ તરીકે perceive કરે છે. ભલે તે ઑબ્જેક્ટ્સ સ્વરૂપે જુદાં હોય, મગજ નજીક હોવાથી તેમને સંબંધિત માને છે.

2.લૉ ઑફ_similarity (Similarity):

ઇન્ડીવિઝ્યુઅલ જ્યારે સમાન રંગ, આકાર, કદ કે ટેક્સચર ધરાવતી ચીજોને જોઈ છે, ત્યારે બ્રેઇન તેને એક ગ્રૂપ અથવા પેટર્ન (Pattern) તરીકે ઓળખે છે. જેમ કે એક જ કલરના વર્તુળો બધાં એક જૂથનો ભાગ લાગે છે.

3.લૉ ઑફ કન્ટિન્યુઇટી (Continuity):

બ્રેઇન સીધી રેખા અથવા સ્મૂથ કર્વ (Curve) વાળા સ્ટ્રક્ચર ને ઓળખવામાં પ્રાધાન્ય આપે છે. એટલે કે ઇન્ડીવિઝ્યુઅલ ડિસ્કનેક્ટ થયેલી લાઇનને પણ કન્ટિન્યુઅસ ફોર્મમાં પર્સીવ કરે છે.

4.લૉ ઑફ ક્લોઝર (Closure):

જ્યારે કાંઈ ચિત્ર અધૂરૂં હોય, ત્યારે પણ પેશન્ટનો બ્રેઇન તેને કમ્પ્લીટ માનીને એનો અર્થ કાઢે છે. એટલે કે કચ્છું ભાગ ગુમ થયેલો હોય તો પણ બ્રેઈન તેને પૂરો બનાવી દે છે.

5.લૉ ઑફ ફિગર એન્ડ ગ્રાઉન્ડ (Figure and Ground) :

પરસેપ્શન દરમિયાન બ્રેઇન ચોક્કસ ઓબ્જેક્ટને ફિગર તરીકે અને બાકીની બેકગ્રાઉન્ડને ગ્રાઉન્ડ તરીકે ઓળખે છે. ઉદાહરણ તરીકે, સફેદ પૃષ્ઠ પર કાળો વર્તુળ તુરંત ફિગર તરીકે ઓળખાય છે.

6.લૉ ઑફ કોમન ફેટ (Common Fate) :

જ્યારે એકસાથે કેટલાય ઓબ્જેક્ટ એક જ દિશામાં હલનચલન કરે છે, ત્યારે પેશન્ટ તેમને એકસાથે ગ્રૂપ તરીકે perceive કરે છે. જેમ કે ઊડતાં પક્ષીઓનો ઝૂંડ એકસાથે ગતિ કરે ત્યારે તે એક એકમ લાગે છે.

7.લૉ ઑફ સિમેટ્રી (Symmetry) :

પેશન્ટના બ્રેઇન ને સમમિતી ધરાવતી આકારો સરળતાથી ઓળખાય છે અને વધુ આકર્ષક લાગે છે. બ્રેઇન ફિગરને બંને બાજુ સમાન હોય તો તે એક સંપૂર્ણ યૂનિટ તરીકે perceive કરે છે.

8.લૉ ઑફ કમન રીજન (Common Region) :

જ્યારે વિવિધ તત્ત્વો એક જ બાઉન્ડરીની અંદર હોય, ત્યારે પેશન્ટ તેમને એક ગ્રૂપના તત્વો તરીકે perceive કરે છે. જેમ કે ચોરસની અંદર મૂકેલા તત્વો એકસાથે સંબંધિત લાગે છે.

9.લૉ ઑફ યુનિફોર્મ કનેક્ટેડનેસ (Uniform Connectedness):

જ્યારે બે તત્ત્વો એક જ લાઇન, કલર અથવા ટેક્સચર દ્વારા જોડાયેલ હોય છે, ત્યારે પેશન્ટ તેમને એક યુનિટ તરીકે perceive કરે છે. આ કનેક્ટિવિટી પર્સેપ્શનને વધુ સ્પષ્ટ બનાવે છે.

10.લૉ ઑફ પર્સિપ્ચ્યુઅલ કન્સ્ટેન્સી (Perceptual Constancy):

આ નિયમ અનુસાર, પેશન્ટનો મગજ વસ્તુઓના આકાર (Shape), કદ (Size) અને રંગ (Color) ને સ્થિર સમજે છે, ભલે સેન્સરી ઇનપુટમાં ફેરફાર થાય. જેમ કે ઘડિયાળ દૂર હોય કે નજીક, તેનું આકાર સમાન જ લાગે છે.

પરસેપ્શનના નિયમો ઇન્ડિવિઝ્યૂઅલ ના દ્રષ્ટિકોણ અને બ્રેઇન ની સંરચનાત્મક પ્રક્રિયાઓને સમજવામાં અગત્યનો રોલ ભજવે છે. આ નિયમો બેઝિક ન્યુરોસાઇકલોજી (Neuropsychology), કોન્ગ્નિટીવ ન્યુરોસાઇન્સ (Cognitive Neuroscience) અને વિઝ્યુઅલ સાઇન્સ (Visual Science) ના પાત્રમૂળ તત્વો છે.

Q-4 Write short notes. ટૂંકનોંધ લખો. (કોઈપણ ત્રણ) 12

a) Body-mind relationship બોડી માઈન્ડ રીલેશનશીપ

બોડી-માઈન્ડ રિલેશનશીપ એ મેડિકલ અને મેન્ટલ હેલ્થ ક્ષેત્રે એક અત્યંત મહત્વપૂર્ણ કોન્સેપ્ટ (Concept) છે, જે દર્શાવે છે કે ઇન્ડીવિઝ્યુઅલ ના ફિઝિકલ બોડી અને સાઇકલોજીકલ માઈન્ડ વચ્ચે ઊંડો અને પરસ્પર ડીપેન્ડેન્ટ રિલેશન હોય છે. બ્રેઇન (Brain) માત્ર વિચાર કરવાનો ઓર્ગન નથી, પણ તે બોડી ના અનેક બાયોલોજીકલ અને ફંક્શનલ સિસ્ટમ્સ સાથે કન્ટીન્યુઅસ ઇન્ટરએક્ટ (Interact) કરે છે. આ રિલેશન એ પેશન્ટના હેલ્થ આઉટકમ, ડિસીઝ ઓનસેટ, અને રિકવરી એબીલીટી પર ડાયરેક્ટ ઇફેક્ટ કરે છે.

મેડિકલ પેરસ્પેક્ટિવ:

1.ન્યુરોઇમ્યુનોઇન્ડોક્રાઇન નેટવર્ક (Neuroimmunoendocrine Network)

બોડી ના ત્રણ મુખ્ય સિસ્ટમ્સ — નર્વસ સિસ્ટમ, ઇમ્યૂન સિસ્ટમ અને એન્ડોક્રાઇન સિસ્ટમ — ઇન્ડીવિઝ્યુઅલ ના માઇન્ડ સ્ટેટથી ડાયરેક્ટ ઇન્ફ્લુઅન્સ થાય છે. જ્યારે વ્યક્તિ એ સ્ટ્રેસ અથવા ક્રોનિક એન્ઝાયટી અનુભવે છે ત્યારે હાયપોથેલેમિક-પિટ્યુટરી-એડ્રિનલ એક્સિસ (Hypothalamic-Pituitary-Adrenal Axis) એક્ટિવેટ થાય છે, જેના કારણે કોર્ટિસોલ, એડ્રિનાલિન જેવા હોર્મોન્સ સિક્રીટ કરે છે. આ હોર્મોન બોડીમાં ઇમ્યુન રિસ્પોન્સ, બ્લડ પ્રેશર, મેટાબોલિઝમ અને મેમરી ઉપર અસર કરે છે.

2.સાયકોસોમેટિક રિસ્પોન્સ (Psychosomatic Response) :

ઇન્ડીવિઝ્યુઅલ ના માઈન્ડમાં ચાલતા ઈમોશનલ, કોઝ્ગ્નિટિવ અથવા સ્ટ્રેસફુલ પ્રસંગો બોડી પર ફિઝિકલ અસર પહોંચાડે છે, જેને સાયકોસોમેટિક ડિસઓર્ડર (Psychosomatic Disorder) કહેવાય છે. જેમ કે: ડિપ્રેશન સાથે થતું માથાનો દુખાવો, એન્ઝાયટી સાથે હાર્ટ પાલ્પિટેશન, અથવા ક્રોનિક સ્ટ્રેસથી પેશન્ટમાં પેપ્ટિક અલ્સર (Peptic Ulcer) જેવા ફિઝિકલ પ્રોબ્લેમ ડેવલપમેન્ટ પામે છે.

3.ન્યૂરોપ્લાસ્ટિસિટી અને માઇન્ડફુલ થેરાપી (Neuroplasticity and Mindful Therapy) :

બ્રેઇન ની ન્યૂરલ નેટવર્ક્સની એબીલીટી – જેને ન્યૂરોપ્લાસ્ટિસિટી (Neuroplasticity) કહે છે — પેશન્ટના માઈન્ડફુલ થોટ્સ, મેડિટેશન, અને કોગ્નિટિવ થેરાપી દ્વારા પોઝિટિવલી બદલી શકાય છે. આ પોઝિટિવ ન્યૂરલ રીમોડેલિંગ પેશન્ટના ફિઝિકલ રિકવરી અને મેન્ટલ રિલીફ બંનેમાં હેલ્પફુલ બને છે.

4.માઈન્ડ-બોડી મેડિસિન (Mind-Body Medicine):

આ એપ્રોચ ઇન્ડીવિઝ્યુઅલ ના મેડિકલ ટ્રીટમેન્ટમાં માઈન્ડના ફેક્ટરને ઇનવોલ્વ કરે છે. મેડિકલ થેરાપી સાથે સાઇકોલોજીકલ ઇન્ટરવેન્શન્સ જેમ કે કોગ્નિટિવ બિહેવિયર થેરાપી (Cognitive Behavior Therapy), સ્ટ્રેસ મેનેજમેન્ટ, માઇન્ડફુલનેસ પ્રેક્ટિસ, મેડિટેશન, અને બાયોફીડબેક (Biofeedback) નો ઉપયોગ કરીને વ્યક્તીની ઓવરઓલ હેલ્થ સુધારવામાં આવે છે.

અગત્યના કન્ડિશન (Conditions) જેમાં બોડી-માઈન્ડ રિલેશનશીપ મહત્વપૂર્ણ બને છે:

ઈરિટેબલ બાવેલ સિન્ડ્રોમ (Irritable Bowel Syndrome)

ટેન્શન હેડએક (Tension Headache)

ફાઈબ્રોમાયલ્જિયા (Fibromyalgia)

પોસ્ટ ટ્રોમેટિક સ્ટ્રેસ ડિસઓર્ડર (PTSD)

પેનિક ડિસઓર્ડર (Panic Disorder)

હાઈપરટેન્શન (Hypertension)

આ બધી કન્ડિશન માં વ્યક્તિ ના બ્રેઇન અને બોડી વચ્ચેના સ્ટ્રેસફુલ રિલેશન ને ટાર્ગેટ કરવો સૌથી ઇફેક્ટીવ ટ્રીટમેન્ટ સાબિત થાય છે.

બોડી-માઇન્ડ રિલેશનશીપ એ હ્યુમન હેલ્થનું સેન્ટ્રલ એલીમેન્ટ છે. ઇન્ડીવિઝ્યુઅલ ની મેડિકલ અને મેન્ટલ કન્ડીશન બંને પરસ્પર પ્રભાવિત થાય છે. આ સંબંધ સમજવો એ ફક્ત થિઅરીટિકલ કન્સેપ્ટ નહીં પણ ક્લિનિકલ પ્રેક્ટિસ માટે અનિવાર્ય છે.

એટલે હોલિસ્ટિક મેડિકલ એપ્રોચ (Holistic Medical Approach) અપનાવવી જોઈએ, જેમાં પેશન્ટના ફિઝિકલ લક્ષણો સાથે તેના ઇમોશનલ અને મેન્ટલ ફેક્ટર્સનો પણ સમાવેશ થાય — જેથી સારવાર સંપૂર્ણ, અસરકારક અને હ્યુમન સેન્ટ્રિક બને.

b) Self-actualization સેલ્ફ-એકચ્યુઅલાઈજેશન

સેલ્ફ-એકચ્યુઅલાઈઝેશન (Self-actualization)

સેલ્ફ-એકચ્યુઅલાઈઝેશન (Self-actualization) એ સાયકોલોજીકલ ડેવલોપમેન્ટ (Psychological development) ની સૌથી હાઇએસ્ટ અને ફાઇનલ સ્ટેજ (Final stage) છે, જેનો ઉલ્લેખ અબ્રાહમ હાયેરાર્કી ઑફ નીડ્સ (Abraham Maslow’s Hierarchy of Needs) માં થયો છે.

આ અવસ્થા ત્યારે આવે છે જ્યારે વ્યક્તિ પોતાની પર્સનલ ક્ષમતાઓ (Personal potentials) અને ટેલેન્ટ્સ (Talents) નો પૂર્ણ વિકાસ કરે છે અને પોતાનું રીયલ સેલ્ફ (Real self) પૂર્ણ રીતે જીવે છે. આ તે સ્ટેજ છે જ્યાં વ્યક્તિ માત્ર બેઝિક નીડ્સ જેમ કે ફૂડ (Food), વોટર (Water), સેફ્ટી (Safety), લવ (Love), અને એસ્ટીમ (Esteem) જરૂરિયાતોથી આગળ વધી, પોતાના આત્મિક ઉદ્દેશ (Inner purpose) અને ક્રિએટિવ સેટિસ્ફેક્શન (Creative satisfaction) તરફ આગળ વધે છે.

મુખ્ય લક્ષણો (Key Characteristics):

1.એથેન્ટિસિટી (Authenticity) :

વ્યક્તિ પોતે જે છે એજ રીતે જીવવા લાગે છે, કોઈ ભણાવટ કે ફેક એટિટ્યુડ (Fake attitude) વગર.

2.ક્રિએટિવિટી (Creativity) :

પોતાની સર્જનાત્મક શક્તિ (Creative potential) નો સંપૂર્ણ ઉપયોગ કરે છે, પછી ભલે તે મ્યુઝિક, આર્ટ, સાયન્સ કે અન્ય ક્ષેત્રમાં હોય.

3.અટોનમી (Autonomy) :

અંદરથી પ્રેરણા મેળવે છે (Intrinsic motivation) અને બહારની situations પર નિર્ભર રહેતો નથી.

4.પર્પઝફુલ લાઈફ (Purposeful life) :

જીવનનો અર્થ (Meaning of life) સમજવો અને તેને પૂરો કરવો.

5.પીક એક્સપિરીયન્સ (Peak experiences) :

એવા મોમેન્ટ્સ જ્યાં વ્યક્તિ એક્સ્ટ્રીમ હેપીનેસ (Extreme happiness), ઈન્ટરનેલ પીસ (Internal peace), અને કનેક્શન ટુ ધ યુનિવર્સ (Connection to the universe) અનુભવે છે.

6.રિયલાઇઝેશન ઑફ પર્સનલ પોટેન્શિયલ (Realization of personal potential) :

વ્યક્તિ પોતાની ઇનર કેપેસીટી (Inner capacity) ને ઓળખે છે અને તેને એક્ચ્યુઅલાઇઝ કરે છે.

મેડિકલ અને સાયકોલોજિકલ પર્સ્પેક્ટિવ:

સેલ્ફ-એકચ્યુઅલાઈઝેશન (Self-actualization) નો સંબંધ મેન્ટલ હેલ્થ (Mental health), ન્યુરોકૉગ્નિટિવ ડેવલપમેન્ટ (Neurocognitive development), અને પર્સનલ ગ્રોથ (Personal growth) સાથે છે.એ ફુલફિલમેન્ટ (Fulfillment) નો સ્ટેટ છે જે dopamine, serotonin જેવા ન્યુરોટ્રાન્સમિટર્સ (Neurotransmitters) ની બેલેન્સ અવસ્થામાં અનુભવી શકાય છે.

સેલ્ફ-એકચ્યુઅલાઈઝ્ડ વ્યક્તિઓમાં સામાન્ય રીતે હાઈ રેઝિલિયન્સ (High resilience), ઇમોશનલ ઈ લિજન્સ (Emotional intelligence), અને સેલ્ફ-એવેરનેસ (Self-awareness) જોવા મળે છે.એ એક કન્ટીન્યુઅસ પ્રોસેસ છે, જે જીવનભર ચાલે છે. દરેક વ્યક્તિ માટે તેનો અર્થ અલગ હોઈ શકે છે, પરંતુ એનો આધાર રહે છે સેલ્ફ રિફ્લેક્શન (Self-reflection), પર્સનલ ડેવલપમેન્ટ (Personal development), અને જીવનપ્રત્યેની એક પોઝિટિવ એપ્રોચ (Positive approach) પર.

સેલ્ફ-એકચ્યુઅલાઈઝેશન (Self-actualization) એ માત્ર માનસિક સિદ્ધિ નથી, પણ એક જીવીતી અનુભૂતિ છે જ્યાં વ્યક્તિ પોતાની અંદર રહેલા શ્રેષ્ઠ સ્વરૂપને (Best version of self) ઓળખે છે અને તેને સંપૂર્ણ રીતે વ્યક્ત કરે છે.

આ અવસ્થાએ પહોંચવા માટે જરૂરી છે કે વ્યક્તિ સેલ્ફ રિફ્લેક્શન (Self-reflection), લર્નિંગ (Learning), અને એક્સપ્લોરેશન (Exploration) થી પોતાને કન્ટીન્યુઅસ સુધારતો રહે.

c) Family cycle ફેમીલી સાઈકલ

બધા ગ્રો થાય છે અને ડિફરન્ટ ફેસમાં એન્ટર થાય છે તેની લાઈફમાં દરેક ફેઝમાં અલગ અલગ ચેલેન્જીસ અને માલ સ્ટોન જોવા મળે છે
દા.ત જ્યારે લાઈફના પહેલા થોડાક વર્ષમાં બેબી તે તેના કેરગીવર પ્રત્યે ટ્રસ્ટ મૂકે છે

બાળકનું ગ્રોથ અને ડેવલોપમેન્ટને થાય છે દરેક તે પોતાના ગ્રોથ ફેસમાંથી પસાર થાય છે પરંતુ ગ્રોથની સાથે ડેવલોપમેન્ટ પણ ઈમ્પોર્ટન્ટ છે તેની ફેમિલી દ્વારા તેને સમજવું જરૂરી છે તેના સ્ટેજ પ્રમાણે તેનું ડેવલપમેન્ટ જેને ફેમીલી સાયકલ દ્વારા વિસ્તૃત કરી શકીએ.

(1)અનઅટેજ એડલ્ટ

આ ફર્સ્ટ સ્ટેજમાં મેન ઇસ્યુ જોવા મળે છે જેમાં બાળક તે માતા પિતા થી સેપરેટ થાય છે દાખલા તરીકે જ્યારે બાળક 20 વર્ષની એજમાં એન્ટર થાય છે ત્યારે તે કોલેજ એ જાય છે ત્યારે તે પોતાના માતા પિતા થી સેપરેટ થાય છે અને પોતાની લાઇફનો એક્સપિરિયન્સ થાય છે તે પોતાના ફેમિલી મેમ્બર થી સેપરેટ થઈ અને પિયર્સ ગ્રુપ સાથે કનેક્ટ થાય છે પોતાના કરિયરની શરૂઆત કરવા માટે

(2)ન્યુલી મેરીડ એડલ્ટ

આ સ્ટેજમાં મેન ઇસ યુ મેરેજનું કમિટમેન્ટ હોય છે જેમાં પર્સન્ટે કેવી રીતે તેની વાઈફ અને રિલેશનશિપને મેન્ટેન રાખવું તે શીખે છે વ્યક્તિ તે આ ફ્રીઝમાં પોતાની મરાઈટલ સિસ્ટમની શરૂઆત કરે છે છે

(3)ચાઈલ્ડ બિયરિંગ એડલ્ટ

આ ફ્રીજમાં કપલની લાઈફમાં ન્યુ ફેમિલી મેમ્બર આવે છે જે ન્યુ ફેમિલી મેમ્બર ને એક્સેપ્ટ કરે છે આ સ્ટેજમાં તેને બાળકની સાથે તેનું ફાઇનાન્સિયલ સ્ટેટ્સ ડ્યુટીસ અને બાળકની કેર જળવાઈ રહે તે માટેનું એડજસ્ટમેન્ટ કરવાની જરૂર હોય છે તેને બાળકના દાદા અને દાદી સાથે વિઝીટ કરાવવા ની જરૂર હોય છે જો તે સાથે ન રહેતા હોય તો

(4) પ્રી સ્કૂલર એજ ચિલ્ડ્રન

આ સ્ટેજમાં બાળક તે ફૂલ એનર્જી જોઈ અને ક્યુરિયો સિટી સાથે પ્રી સ્કૂલમાં એન્ટર થાય છે

(5) સ્કૂલ એજ ચાઈલ્ડ

આ સ્ટેજમાં બાળક તે સ્કૂલમાં એન્ટર થાય છે માતા પિતા બાળકને અલૂમ કરે છે કે તે બીજા સાથે રિલેશનશિપ મેન્ટેન કરે અને તેને સોશ્યલી ઇન્ટરેક્શનમાં ઇનકરેજ કરે છે જેમાં એજ્યુકેશન અને અધર એક્ટિવિટી હોય છે

(6) ટીનેજ ચાઈલ્ડ

જ્યારે બાળક 15 વર્ષનું થાય છે ત્યારે માતા પિતા માટે એક ચેલેન્જ ટાઈમ હોય છે ક્યારે બાળક ઇન્ડિપેન્ડન્ટ થવાનું ઈચ્છે છે આ સ્ટેજમાં ફ્લેક્સિબલ ફેમિલી બાઉન્ડીસ માં વધારો થાય છે માતા પિતાએ પોતાના બાળકના ગ્રોથ થવા માટે તક આપવી જોઈએ

(7) લોન્ચિંગ સેન્ટર

આ સ્ટેજમાં બાળક પોતાની કોલેજ લાઈફને જીવે છે બાળક તે પોતાની ફેમિલી થી દૂર થાય છે બાળક પોતાનું આગળના એજ્યુકેશન માટે તે ઘરથી દૂર જાય છે અને ઘણા બધા મહિનાઓ પછી તે વિઝીટ કરવા આવે છે જેમાં બાળક માટે એક ટાસ્ક હોય છે કે તે તે પોતાના શ્રીપ્રેશરને એક્સેપ્ટ કરે અને ફેમિલી તેને સપોર્ટ કરે

(8) મિડલ એજ એડલ્ટ

જેમાં માતા-પિતાને ઘરમાં એકલા રહેવાની ફીલિંગ આવે છે જેમાં એડલ્ટ તે બીજા સાથે કનવરજેશન કરે છે અને પોતાના વિચારો એકબીજા સાથે શેર કરે છે અને અધર એડલ્ટ સાથે ક્લોઝ જોવા મળે છે એડલ્ટ તે મેરેજ કરે છે અને તેમના નવી બીમારીઓ અને ચેલેન્જને ફેસ કરે છે

(9) રીટાયર્ડ એડલ્ટ

આ સ્ટેજમાં મેન ઇસ યુ રીટર્નમેન્ટ નું હોય છે જેમાં તેને રિટાયરમેન્ટને એક્સેપ્ટ કરવી જોઈએ તેમાં પોતાના હેલ્થનું ધ્યાન રાખવું અને પોતાના ફેમિલી મેમ્બર અને તેમના બાળકોનું સાથે ક્લોઝ રહેવું અને ગ્રીફ સાથે ડીલીંગ કરવી
d) Group dynamics ગ્રુપ ડાયનેમિકસ

ગ્રુપ ડાયનેમિક્સ (Group dynamics) એ એવી મેન્ટલ, સોસિયલ અને બિહેવ્યર થી સંબંધિત પ્રક્રિયા (Psychosocial and behavioral process) છે, જેમાં વ્યક્તિઓ જ્યારે એક ગ્રુપ (Group) તરીકે એકબીજા સાથે ઇન્ટરએક્ટ (Interact) કરે છે ત્યારે ત્યાં કેવી રીતે ચેન્જીસ (Changes), ઈન્ફ્લુઅન્સ (Influence), અને રિલેશનશિપ પેટર્ન્સ (Relationship patterns) ડેવલપ થાય છે તેની વિશ્લેષણાત્મક સમજૂતિ આપવામાં આવે છે.આ કૉન્સેપ્ટ સૌથી વધુ સાયકોલોજી (Psychology), સોશિયલ સાઇન્સ (Social sciences), અને મેડિકલ ફીલ્ડના નર્સિંગ એજ્યુકેશન (Nursing education) અને થેરાપ્યુટિક કમ્યુનિકેશન (Therapeutic communication) માં ઉપયોગી છે.

ગ્રુપ ડાયનેમિક્સના મુખ્ય ઘટકો (Core components of group dynamics):

1.ફોર્મિંગ (Forming):

ગ્રુપ ક્રિએશન (Group creation) ની શરૂઆત થાય છે. સભ્યો એકબીજાને ઓળખે છે અને રોલ્સ (Roles) તથા રેસ્પોન્સિબિલિટીઝ (Responsibilities) નક્કી થાય છે.

2.સ્ટોર્મિંગ (Storming):

સભ્યો વચ્ચે પર્સનલ વિયૂઝ (Personal views), કોન્ફ્લિક્ટ (Conflict) અને પાવર સ્ટ્રગલ્સ (Power struggles) ઉભા થાય છે.

3.નૉર્મિંગ (Norming):

ગ્રુપ હવે કોહેસીવ (Cohesive) બનવા લાગે છે. નૉર્મ્સ (Norms) અને મુચ્યુઅલ અન્ડરસ્ટેન્ડિંગ (Mutual understanding) વિકસે છે.

4.પર્ફોર્મિંગ (Performing):

હવે ગ્રુપ મેમ્બર્સ અસાઈન્ડ ટાસ્ક (Assigned task) માટે મૅક્સિમમ એફિશિયન્સી (Maximum efficiency) સાથે વર્ક કરે છે. હાઈ લેવલ ઑફ કૉઓપરેશન (High level of cooperation) જોવા મળે છે.

5.એજ્ઝર્નિંગ (Adjourning):

ટાર્ગેટ અચીવમેન્ટ (Target achievement) પછી ગ્રુપ ડિસોલ્વ (Dissolve) થાય છે. સભ્યો અભિનંદન સાથે વિદાય લે છે.

મેડિકલ અને હેલ્થકેર કન્ટેક્સ્ટમાં ઉપયોગ:

ગ્રુપ ડાયનેમિક્સ (Group dynamics) હેલ્થકેર સિસ્ટમમાં અત્યંત અગત્યની છે, ખાસ કરીને રિહેબિલિટેશન (Rehabilitation), પીસીઅર (Patient-centered rehabilitation), મેન્ટલ હેલ્થ કાઉન્સેલિંગ (Mental health counseling), અને નર્સિંગ મેનેજમેન્ટ (Nursing management) માં.

ઇફેક્ટીવ ગ્રુપ ડાયનેમિક્સના એલીમેન્ટ્સ (Effective group dynamics elements):

લીડરશિપ (Leadership): યોગ્ય લીડરશિપ ગ્રુપના દિશા અને સ્તર બંનેને પ્રભાવિત કરે છે.

કમ્યુનિકેશન પૅટર્ન (Communication pattern): ખુલ્લું અને ક્લિયર કમ્યુનિકેશન ગ્રુપ ઇફેક્ટિવનેસ (Effectiveness) માટે આવશ્યક છે.

કોહીઝન (Cohesion): ગ્રુપ મેમ્બર્સ વચ્ચે એકતાની ભાવના.

નોર્મ્સ એન્ડ વેલ્યુઝ (Norms and values): સભ્યોના વર્તન માટે અનુસરવાનાં નિયમો.

રોલ ક્લેરિટી (Role clarity): દરેક સભ્યને પોતાની ભૂમિકા (Role) સમજી હોય એ જરૂરી છે.

ડિસીજન મેકિંગ (Decision making): ગ્રુપ ડીસીજન પ્રોસેસ કેટલો ઇન્ફ્લુસિવ (Inclusive) છે તે મહત્વપૂર્ણ છે.

સાયકોલોજિકલ બેઝિસ (Psychological basis):
ગ્રુપ ડાયનેમિક્સમાં સોશિયલેર્નિંગ થિયરી (Social learning theory), કોગ્નિટીવ બિહેવિયરલ થિયરી (Cognitive behavioral theory), અને હ્યુમેનિસ્ટિક સાઇકોલોજી (Humanistic psychology) નો વ્યાપક ઉપયોગ થાય છે.

થેરાપ્યુટિક ગ્રુપ્સ (Therapeutic groups):
માંડવામાં આવતા પેશન્ટ કે ક્લાઈન્ટ ગ્રુપ્સ (Client groups) – જેમ કે સેલ્ફ-હેલ્પ ગ્રુપ (Self-help group), સાયકોથેરાપી ગ્રુપ (Psychotherapy group), અને સપોર્ટ ગ્રુપ (Support group) – માં ગ્રુપ ડાયનેમિક્સ યોગ્ય રીતે અપ્લાઈ થાય તો ક્લાઈન્ટની રિકવરી જલદી થાય છે.

ગ્રુપ ડાયનેમિક્સ (Group dynamics) એ કોઈ પણ ક્લિનિકલ, શૈક્ષણિક કે કોમ્યુનિટી સેટીન્ગ માં સફળતા માટેનું કી ફેક્ટર છે. ગ્રુપ કેવી રીતે ઇન્ટરેક્ટ કરે છે અને તેના સભ્યો કેવી રીતે સાથે મળીને ડેવલપ થાય છે એ જાણવું દરેક હેલ્થકેર પ્રોફેશનલ માટે આવશ્યક છે.

Q-5 Define following (any six) નીચેની વ્યાખ્યા લખો. (કોઇપણ છ) 12

a) Psychology – સાયકોલોજી

સાયકોલોજી શબ્દ એ બે ગ્રીક શબ્દો થી બનેલો છે. સાયકી અને લોગસ.  ઈસ. 1590 સુધી સાઈકી શબ્દોનો અર્થ સાઉલ અથવા આત્મા અથવા સ્પિરિટ થતો હતો અને લોજી શબ્દનો અર્થ સ્ટડી કરવુ એવો થાય છે. અહી સાઉલ (soul) શબ્દ એ ખૂબ જ વિશાળ અર્થમા લેવામા આવ્યો હતો. તેથી પાછળથી સોલ (soul) ને બદલે માઈન્ડ શબ્દનો ઉપયોગ કરવામા આવ્યો હતો.

19 મી સદીના અંત સુધીમા વિલિયમ વુડટ એ માઈન્ડ ને બદલે બિહેવિયર શબ્દનો ઉપયોગ કર્યો એટલે નવી વ્યાખ્યા મુજબ સાયકોલોજી એટલે કે હ્યુમન બિહેવિયર ના સાયન્ટિફિક સ્ટડીને સાયકોલોજી કહેવામા આવે છે.

વિલિયમ વુડટ ફાધર ઓફ સાયકોલોજી તરીકે પણ ઓળખવામા આવે છે.

મેન્ટલ પ્રોસેસ અને બિહેવિયરના સાયન્ટિફિક સ્ટડીને સાયકોલોજી કહેવામા આવે છે. આમા માઈન્ડનો સ્ટડી તેમજ તે કેવી રીતે કાર્ય કરે છે તેનો સ્ટડી પણ કરવામા આવે છે.

b) Cultural lag – કલ્ચરલ લેગ

કલ્ચરલ લેગ (Cultural lag) એ એક સોસિયોલોજીકલ (Sociological) કૉન્સેપ્ટ છે જે દર્શાવે છે કે જ્યારે ટેકનોલોજીકલ એડવાન્સમેન્ટ (Technological advancement) અથવા સાઇન્ટીફીક ઇનોવેશન્સ (Scientific innovations) ઝડપથી વિકાસ પામે છે, ત્યારે સંબંધિત સોસિયલ વેલ્યુ (Social values), નોર્મ્સ (Norms), બિલીફ્સ (Beliefs), અને ઇન્સ્ટિટ્યુશનલ સ્ટ્રક્ચર્સ (Institutional structures) તેટલી ઝડપથી એડજસ્ટ થતી નથી, જેથી સમાજમાં ઇમબેલેન્સ (Imbalance) અરાઇઝ થાય છે. આ ડિલે (Delay) ગેપ (Gap) , કન્ફ્યુઝન અને કોફ્લિક્ટ (Conflict) ને બર્થ આપે છે, ખાસ કરીને મેડિકલ ફિલ્ડ જેવી જગાઓએ જ્યાં નવી ટેકનિક (New technique), બાયોટેક્નોલોજી (Biotechnology), ઓર્ગન ટ્રાન્સપ્લાન્ટ (Organ transplant), અથવા એઆઈ (AI – Artificial Intelligence) જેવી શોધો સામે લોકોની ઈથિકલ (Ethical), રિલિજિયસ (Religious) કે કલ્ચરલ માન્યતાઓ વાંધો ઊભો કરે છે. તેથી કલ્ચરલ લેગ (Cultural lag) એ તે કન્ડિશન છે જ્યાં મટિરિયલ કલ્ચર (Material culture) ઝડપથી આગળ વધી જાય છે પણ નોન-મટિરિયલ કલ્ચર (Non-material culture) – જેમ કે રીવાજો, ધર્મ, રીત-રિવાજ – પાછળ રહી જાય છે.

c) Religion – ધર્મ

ધર્મ (Religion) એ એક ઑર્ગેનાઈઝ્ડ સિસ્ટમ (Organized system) છે, જેમાં ખાસ કરીને સ્પિરિચ્યુઅલ બિલીફ્સ (Spiritual beliefs), વોર્શિપ પ્રેક્ટિસીઝ (Worship practices), મોરલ વેલ્યુઝ (Moral values), રિલિજિયસ કોડ્સ (Religious codes) અને રિચ્યુઅલ્સ (Rituals) નો સમાવેશ થાય છે, જે એક સુપ્રીમ પાવર (Supreme power) અથવા ડિવાઇન એન્ટિટી (Divine entity) સાથે વ્યક્તિના સંબંધને વ્યાખ્યાયિત કરે છે. ધર્મ વ્યક્તિના જીવનમાં સાઇકલોજીકલ સપોર્ટ (Psychological support), એથિકલ ગાઈડન્સ (Ethical guidance), અને સોશ્યલ કોડ ઑફ કન્ડક્ટ (Social code of conduct) આપે છે. મેડિકલ અને હેલ્થકેર ફિલ્ડમાં ધર્મનું મહત્વ એટલું છે કે પેશન્ટના હેલ્થ બીહેવિયર (Health behavior), ડીસીઝ મૅનેજમેન્ટ (Disease management), અને એન્ડ ઑફ લાઈફ કેર (End-of-life care) જેવી સિચ્યુએશન્સમાં રિલિજિયસ બિલીફ્સ (Religious beliefs) વ્યક્તિના નિર્ણયો અને ઇમોશનલ રેસિલિયન્સ (Emotional resilience) ને પ્રભાવિત કરે છે. તેથી ધર્મ (Religion) એ માત્ર આધ્યાત્મિક વિસ્વાસ નહિ, પણ વ્યક્તિના હોલિસ્ટિક હેલ્થ (Holistic health) અને સોશિયલ ઇન્ટરકશન માટે પણ એક મહત્વપૂર્ણ તત્વ છે.

d) Attention – અટેન્શન

અટેન્સન એટલે કે કોઈ એક ચોક્કસ સમયે પિરિયડ દરમિયાન કોઈ વ્યક્તિ ઓબ્જેક્ટ કે એક્ટિવિટી તરફ ફોકસ કરવાની ક્ષમતા.

વ્યક્તિ પોતાના કોન્સિયસનેસ ના કાર્ય દ્વારા એન્વાયરમેન્ટ માથી અલગ અલગ પ્રકારના ઈમ્પલસીસ મેળવે છે. જે આપણા બ્રેઇન ઉપર અસર કરે છે અને આપણે આજુબાજુના વાતાવરણથી અવેર થઈએ છીએ.

એટેન્શન એ એક કોમ્પ્લેક્સ પ્રોસેસ છે. જેમા આપણી આજુબાજુના વાતાવરણ મા બનતી ક્રિયા પર આપણે ચોક્કસ સમય માટે ફોકસ રાખી તેમાથી અલગ અલગ પ્રકારના સ્ટીમ્યુલેશન મેળવીએ છીએ. દાખલા તરીકે કોઈ વસ્તુ જોઈએ છીએ, કોઈ વસ્તુ સાંભળીએ છીએ. 

વાતાવરણમા બનતી અલગ અલગ ક્રિયાઓ થી આપણે એક સાથે અવેર થઈ શકીએ છીએ પરંતુ ફોકસ કોઈપણ એક ક્રિયા ઉપર વધારે કરી શકાય છે.

તેથી કોઈપણ એક જ સમયે કોઈ એક જ ક્રિયા પર ફોકસ કરવાની ક્રિયાને એટેન્શન કહેવામા આવે છે.

e) Reasoning – રીઝનીન્ગ

રીઝનિંગ (Reasoning) એ એક કૉગ્નિટીવ પ્રોસેસ (Cognitive process) છે જેમાં વ્યક્તિ લોજિકલ થિનકીન્ગ (Logical thinking), ઓબ્ઝર્વેશન (Observation), અને એવેઇલેબલ ઇન્ફોર્મેશન (Available information) નો ઉપયોગ કરીને યોગ્ય કનક્લુઝન (Conclusion) કે જજમેન્ટ (Judgment) પર પહોંચે છે. આ પ્રક્રિયામાં બ્રેઇનના ન્યૂરોસાઇકલોજિકલ ફંક્શન્સ (Neuropsychological functions) જેમ કે એનાલિસિસ (Analysis), સિન્થેસિસ (Synthesis), અને ઇનફરન્સ (Inference) સંકળાયેલા હોય છે. મેડિકલ ફિલ્ડ માં, ખાસ કરીને ક્લિનિકલ રીઝનિંગ (Clinical reasoning) એ પેશન્ટના સિમ્પટમ્સ (Symptoms) અને સાઇન્સ (Signs) ના આધારે ડાયગ્નોસિસ (Diagnosis) તથા થેરાપ્યુટિક ડિસીજન્સ (Therapeutic decisions) લેવાની એક ક્રિટિકલ સ્કિલ છે. તેથી રીઝનિંગ (Reasoning) એ એવિડન્સ-બેઝ્ડ પ્રેક્ટિસ (Evidence-based practice) અને ઇફેક્ટિવ કેર ડિલિવરી (Effective care delivery) માટે અગત્યનું ટૂલ છે.

f) Will – વિલ

વિલ (Will) એ એક કૉગ્નિટીવ અને વોલીશનલ પ્રોસેસ (Cognitive and volitional process) છે, જેમાં વ્યક્તિ કન્સીયસલી કોઈ પર્પઝ (Purpose) કે ગોલ (Goal) માટે Deliberate action લે છે. આ પ્રક્રિયા પર્સનલ ડિટર્મિનેશન (Personal determination), મેન્ટલ સ્ટ્રેન્થ (Mental strength), અને કૉન્સિયસ ઇન્ટેન્શન (Conscious intention) પર આધારિત છે. ન્યુરોસાઇકોલોજીકલી, વિલનું કંટ્રોલ પ્રિફ્રોન્ટલ કોર્ટેક્સ (Prefrontal cortex) કરે છે અને મેડિકલ કન્ટેક્સ્ટમાં તે રિકવરી અને હિલિંગ માટે મહત્વપૂર્ણ ફેક્ટર છે.

g) Delusion – ભ્રમણા

ડિલ્યુઝન એ વ્યક્તિમા રહેલી એક ખોટી તર્ક વિનાની માન્યતા છે. જે કોઈપણ રીતે બદલી શકાતી નથી.

આ માન્યતા વ્યક્તિને કોઈ વ્યક્તિ દ્વારા કે કોઈ એજ્યુકેશન દ્વારા જાણવા મળતી નથી. ડીલ્યુઝન એ વ્યક્તિની કોઈપણ સંદર્ભ ને લગતી ખોટી માન્યતા છે. તેના નીચે મુજબના પ્રકાર પાડવામા આવે છે.

પર્સેક્યુટરી ડીલ્યુઝન 

ડીલ્યુઝન ઓફ રેફરન્સ..

ડીલ્યુઝન ઓફ ગિલ્ટ..

h) Social group – સોસિઅલ ગ્રુપ

માનવી એક સામાજિક પ્રાણી છે. તે એકલો રહેવા માટે ટેવાયેલો નથી. હંમેશા તેના સ્વસ્થ અને સારા રહેવા માટે ગ્રુપની જરૂર હોય છે. દરેક વ્યક્તિ કોઈને કોઈ રીતે બીજા વ્યક્તિઓ સાથે જોડાયેલો હોય છે.

ગ્રુપ એટલે કે એક કે તેથી વધુ વ્યક્તિઓ કોઈ સમાન ધ્યેય કે સમાન જરૂરિયાતોને સંતોષવા માટે પરસ્પર સહકાર કરે અને એક જૂથમા જોડાય ત્યારે તેને ગ્રુપ કહેવામા આવે છે.

સોસાયટીમા જે લોકોનો ઇન્ટ્રેસ્ટ સરખો હોય તેવા લોકો સમાન ગોલ પૂરો કરવા માટે ગ્રુપમા કાર્ય કર્તા હોય છે આ ગ્રુપ એ પોતાની અલગ લાક્ષણિકતાઓ ધરાવતું હોય છે.

Q-6(A) Fill in the blanks. ખાલી જગ્યાઓ પૂરો. 05

1……. is known as father of “Psychology”. …… સાયકોલોજીના પિતા તરીકે ઓળખાય છે. Wilhelm Wundt

2…….. is unified system of belief and practice.
…… એ માન્યતા અને કાર્યપ્રણાલીની એકીકૃત પધ્ધતિ છે. Religion

3.L.A.S stands for …… L.A.S નું પુરૂ નામ …… Lok Adalat System.

4.Body effect on mind is called …… બોડી માઈન્ડ પર અસર કરે તેને …… કહે છે.Psychosomatic effect.

5.Dowry prohibition Act was passed in the year …… દહેજપ્રથા નાબુદી એકટ …… વર્ષમાં અમલમાં આવ્યો.1961.

B) True or False – ખરા ખોટા જણાવો. 05

1.Infancy is a time from birth to one year. બાળપણ એટલે જન્મથી એક વર્ષનો સમયગાળો. True – સાચું છે.
વિગતવાર સ્પષ્ટતા : Infancy typically refers to the developmental period from birth to 1 year of age.

2.In monogamy marriage two women marries two men. મોનોગેમી મેરેજમાં બે સ્ત્રી બે પુરૂષ સાથે પરણે છે. False – ખોટું છે.
વિગતવાર સ્પષ્ટતા : Monogamy refers to a marriage system in which one person marries only one partner at a time (one man with one woman). The given statement refers to group marriage, not monogamy.

3.If the person is having IQ-140 then it called “Idiot”. જો વ્યકિતનો IQ ૧૪૦ હોય તો તેને મૂર્ખ કહેવાય છે. False – ખોટું છે.
વિગતવાર સ્પષ્ટતા : An IQ of 140 indicates genius or highly gifted. “Idiot” refers to IQ below 25. So the statement is scientifically incorrect.

4.Psychoanalytic theory was given by James watt. જેમ્સવોટ એ સાયકોએનાલાયટીક થીયરી આપી છે. False – ખોટું છે.
વિગતવાર સ્પષ્ટતા : Psychoanalytic theory was given by Sigmund Freud, not James Watt. James Watt was an inventor known for the steam engine.

5.Diversion of an individual’s attention is called distraction. વ્યકિત ના અટેન્શનમાં વિક્ષેપ આવવો તેને ડીસ્ટ્રેક્શન કહે છે. True – સાચું છે.
વિગતવાર સ્પષ્ટતા : Distraction means something that diverts attention away from the original focus or task.

(C) Multiple Choice Questions – નીચેના માંથી સાચો વિકલ્પ લખો. 05

1.Thinking, reasoning and judgement is …… Activity. થીકીંગ, રીસનીંગ અને જજમેન્ટ એ …… પ્રકારની ગતિવિધિ છે.

a) Conative – કોનેટીવ

b) Cognitive – કોગ્નીટીવ

c) Affective – અફેક્ટીવ

d) Social – સોસીઅલ

✅ Correct answer: b) Cognitive – કોગ્નીટીવ
વિગતવાર સ્પષ્ટતા : Cognitive activities involve mental processes such as thinking, understanding, reasoning, and judgment.

2.Rebirth, telepathy and applied problems deals with …… branch of psychology. પુનઃજન્મ, દુરસંવેદન અને બીજી સમસ્યાઓનો અભ્યાસ સાયકોલોજી ની …… બ્રાંચમાં કરવામાં આવે છે.

a) Applied psychology – એપ્લાઈડ સાયકોલોજી

b) Geopsychology- જીઓસાયકોલોજી

c) Parapsychology – પેરાસાયકોલોજી

d) Social psychology – સોસીયલ સાયકોલોજી

✅ Correct answer: c) Parapsychology – પેરાસાયકોલોજી
વિગતવાર સ્પષ્ટતા : Parapsychology studies phenomena like telepathy, rebirth, ESP, etc., which are beyond the scope of traditional psychology.

3……. is a method to improve memory. …… એ યાદશકતી સુધારવાની એક પધ્ધતિ છે.

a) Jumping – જમ્પીન્ગ

b) Laughing – લાફીન્ગ

c) Rhyming – રાઈમીંગ

d) Dreaming – ડ્રિમીન્ગ

✅ Correct answer: c) Rhyming – રાઈમીંગ
વિગતવાર સ્પષ્ટતા : Rhyming helps in better retention and recall of information by creating patterns in memory.

4.All These all are types of perception except નીચેના બધા પરસેપ્સનના પ્રકારો છે સિવાય…

a) Amodal – એમોડલ

b) Colour – કલર

c) Depth – ડેપ્થ

d) Fine – ફાઇન

✅ Correct answer: d) Fine – ફાઇન
વિગતવાર સ્પષ્ટતા : Fine is not a recognized type of perception. The other options—Amodal, Colour, Depth—are valid types of perception.

5.An unfair personal opinion which influence judgement is ……
ચુકાદાને પ્રભાવિત કરતો અન્યાયી વ્યક્તિગત અભિપ્રાય ……

a) Mob – ટોળું

b) Caste – જાતિ

c) Bias – બાએસ

d) Vague – વેગ

✅ Correct answer: c) Bias – બાએસ
વિગતવાર સ્પષ્ટતા : Bias refers to a prejudiced attitude that affects objectivity and leads to unfair decisions.