🏥🏡 Community માં રોગગ્રસ્ત દર્દીની કાળજી

(Care of the Sick in the Community)

📘 પરિચય (Introduction):

જ્યારે દર્દીનું સારવાર માટે હોસ્પિટલમાં દાખલ થવું શક્ય ન હોય અથવા જરૂરિયાત ન હોય, ત્યારે તેને તેના ઘરમાં અથવા સમુદાય સ્તરે સુનિયોજિત અને યોગ્ય આરોગ્યસેવા આપવા માટે Community-Based Care જરૂરી બને છે.

👉 આ સેવા મુખ્યત્વે ANM, Health Worker, ASHA દ્વારા આપવામાં આવે છે.

🎯 હેતુઓ (Objectives of Community Care for the Sick):

1. ઘરમાં જ દર્દીને આરામ અને યોગ્ય સારવાર આપવી
2. બીમારીઓના વધુ ફેલાવાને અટકાવવો
3. પોષણ અને સ્વચ્છતાનું જતન કરવું
4. દવાઓ, જંતુનાશન અને સારવાર ઉપલબ્ધ કરાવવી
5. દર્દીના પરિવારને કાળજી અંગે માર્ગદર્શન આપવું

✅ Community માં દર્દીની કાળજીના મુખ્ય પાસાઓ (Key Areas of Care):

1️⃣ Assessment (આવશ્યક તપાસ):

• લક્ષણો, તાવ, દબાણ, પલ્સ, શ્વાસ દર ચકાસવું
• દર્દીનું માનસિક, શારીરિક અને પોષણિય સ્તર તપાસવું
• ઘરનું અને આસપાસનું આરોગ્યમય વાતાવરણ જોવું

2️⃣ દવા આપવી અને અનુસરવું (Medication & Compliance):

• TB, Malaria, Fever, Worm infestation જેવી સામાન્ય બીમારીઓની દવા આપવી
• DOTS, Iron–Folic Acid, Vitamin A જેવી સરકારી દવાઓનો નિયમિત ઉપયોગ
• દવા સમયસર લેવાઈ રહી છે કે નહિ તેની ખાતરી

3️⃣ પોષણ અને આરામ (Nutrition & Rest):

• પૌષ્ટિક અને હળવો ખોરાક સૂચવવો (દાળ, ખિચડી, સૂપ, લીંબુ પાણી)
• આરામદાયક પથારી, ઊંઘ અને તાણમુક્ત વાતાવરણ જાળવવું
• ગરમ પીણું, પૂરતી તંદુરસ્તી માટે પ્રવાહી

4️⃣ સ્વચ્છતા અને નૈતિક સપોર્ટ (Hygiene & Emotional Support):

• દર્દી અને ઘરના સભ્યોને હાથ ધોવાની સમજ આપવી
• Bedpan, utensil વગેરે disinfect કરાવવાનું માર્ગદર્શન
• પ્રેમભર્યું વાતચીત, દર્દીનું ઉત્સાહ વધારવું

5️⃣ Home Nursing Procedures:

• wound dressing, sponge bath, oral care
• bed sore રોકવા માટે position change
• Fever management – cold sponge, ORS

6️⃣ Preventing Spread of Infection:

• Mask, hand hygiene, utensils અલગ રાખવા જણાવવું
• TB, Diarrhea, Dengue જેવી બીમારીઓ માટે
• Visitors માટે નિયમો સમજાવવાનું

7️⃣ Health Education to Family:

• દવાઓ ક્યાં રાખવી, ક્યારે આપવી
• ખાવા-પીવાના નિયમો
• Warning signs – તાવ, ઉલ્ટી, ઊંડો શ્વાસ – ત્યારે તાત્કાલિક PHC જવું
• ઘરમાં બાકીના સભ્યો માટે પણ આરોગ્ય જાગૃતિ

8️⃣ Referral (રેફરલની તૈયારી):

• જો ઘરેલું સારવારથી પરિણામ ન મળે તો higher center refer
• 108 સેવા બોલાવવી
• Referral slip આપવી

👩‍⚕️ ANM / Health Worker ની વિશેષ ભૂમિકા:

• દરરોજ follow-up અને observation
• Treatment adherence માટે સમજાવવું
• Required supplies પહોંચાડવી (ORS, Zinc, Bleach tablets)
• Health record જાળવવો

🌟

“દર્દી માટે હોસ્પિટલ જેટલી આરોગ્યસેવા ઘરમાં મળી રહે તો આરામ અને પુનઃસ્થીતિ સરળ બને છે.”

“ANM એ ઘરમાં દર્દી માટે માનવીય કાળજી અને આરોગ્યની સંભાળ લાવે છે.”

🏥 સામુદાયિક સ્તરે સામાન્ય આરોગ્ય સમસ્યાઓ અને રોગોના જોખમી સંકેતો

(Common Health Conditions in the Community and Danger Signs of Illnesses)

📘 1. પરિચય (Introduction):

ગામડાં કે શહેરી સમુદાયમાં વિવિધ આરોગ્ય સમસ્યાઓ જોવા મળે છે. આમાં કેટલીક સામાન્ય છે, અને કેટલીક તાત્કાલિક સારવાર ન મળે તો જીવલેણ બની શકે એવી “Danger Signs” ધરાવે છે.

✅ 2. સામાન્ય આરોગ્ય સ્થિતિઓ (Common Health Conditions):

આરોગ્ય સ્થિતિ	સામાન્ય લક્ષણો
તાવ (Fever)	ઉશ્નતા, થાક, કપકપી
ખાંસી / શ્વાસ લેવામાં તકલીફ	શ્વાસ ફૂંકાતો, ખાંસી, ઘઉઘા અવાજ
અંતરડી / ડાયરીયા	ઢીલા પખાણા, પાણીની જેમ પખાણા
ટ્યુબરક્યુલોસિસ (TB)	લાંબી ખાંસી, વજન ઘટવું, રાત્રે ઘમાવું
મલેરિયા/ડેન્ગ્યુ	તાવ, તબિયત ખરાબ, સ્નાયુ દુખાવો
અસ્વસ્થતા અને પોષણની ઉણપ	થાક, વજન ઓછું, બાળકોમાં વૃદ્ધિ રોકાઈ જાય
અનિયમિત ધબકારા (Palpitation)	દિલ જોરથી ધબકાવું, શ્વાસ ઓછો પડવો
રોગપ્રતિકાર શક્તિ નીચી (Immunocompromised)	વારંવાર ચેપ થવો

⚠️ 3. જોખમી સંકેતો (Danger Signs of Illness):

દર્દી કે વ્યક્તિમાં નીચેના લક્ષણો જોવામાં આવે તો તાત્કાલિક સારવાર જરૂર પડે છે:

🔴 માતાઓ અને પુખ્ત વયના લોકો માટે:

• ખૂબ ઊંચો તાવ (>103°F)
• વારંવાર ઉલ્ટી/ડાયરીયા (જલદ ડિહાઈડ્રેશન)
• તીવ્ર પેટ/સિરદર્દ
• શ્વાસ ફૂંકાવા જેવી તકલીફ
• જમવાનું ત્યજવું (Loss of appetite)
• શરદી સાથે શ્વાસ લેવાતી વખતે શરર અવાજ (wheezing)
• ચેતના (Unconsciousness / Confusion)
• આંખો પીળી થવી (Jaundice)
• મૂત્ર ન થવું કે રક્તમિશ્રિત મૂત્ર
• લોહી ની ઉલ્ટી અથવા પખાણા

🔴 બાળકો માટે (Under-5):

• ધીમું શ્વાસ લેવો અથવા ખૂબ ઝડપી શ્વાસ (>60/min for infants)
• છાતી અંદર ખેંચાવું (chest indrawing)
• બચ્ચું દૂધ ન પીવું
• ઉલ્ટી, ડાયરીયા + આંખો અંદર ખેંચાયેલી
• થાકેલો લાગે, ખીલ-ચમક વગર
• તાવ સાથે ઝટકા (convulsions)
• નરમ, શીતળ શરીર
• ધબકારા અસામાન્ય હોવું

🔴 ગર્ભવતી સ્ત્રીઓ માટે:

• વીંટો આવવો અથવા અનિયંત્રિત ઊંઘ
• રક્ત સ્ત્રાવ (Vaginal bleeding)
• ગુલાબી પાણી વહેવું (leaking)
• બાળકની ચળપળ બંધ થવી
• પેટ કડક થઈ દુખાવા સાથે
• શ્વાસ લેવામાં તકલીફ
• હાથે-પગે ઢીંગા, પીનું
• ઊંચું બ્લડપ્રેશર અને ચક્કર

👩‍⚕️ 4. ANM / Health Workerની જવાબદારી:

• ઘરની મુલાકાત દરમિયાન લક્ષણોનું નિરીક્ષણ
• Danger signs ની ઓળખીને તાત્કાલિક higher center refer કરવો
• ORS, Zinc, Paracetamol જેવી પ્રાથમિક સારવાર
• પરિવારને તાત્કાલિક પગલાં માટે સમજાવવું
• Referral slip સાથે દર્દીને PHC/CHC મોકલવો
• Record and report perfectly

🌟

⚠️ “જોખમના સંકેત ટાળો નહીં – તરત સારવાર લો.”

🩺 “ANM એ સમુદાયમાં રોગની શરૂઆત ઓળખી રિફરલ માટે પ્રથમ કડી છે.”

💡 “સાવચેતી અને જાગૃતિ = જીવ બચાવવી.”

🏥 સામુદાયિક સ્તરે સામાન્ય આરોગ્ય સમસ્યાઓ અને જોખમ સંકેતો

(Expanded – Common Health Conditions in the Community and Danger Signs of Illnesses)

✅ 5. વધુ ઉદાહરણો સાથે આરોગ્ય સ્થિતિઓ (Extended List of Common Conditions):

આરોગ્ય સ્થિતિ	કારણો	સામાન્ય લક્ષણો	જોખમ સંકેતો
ડાયરીયા	दूષિત પાણી, ભોજન	ઢીલા પખાણા, પ્રયાસ	6xથી વધુ પખાણા, ડિહાઇડ્રેશન, મૂત્ર બંધ
ખાંસી / શરદી	વાયરસ, શ્વાસનો ચેપ	ધીમે શ્વાસ લેવો, નાક વહેવું	શ્વાસ ફૂળવો, છાતી અંદર ખેંચાવું
ટ્યુબરક્યુલોસિસ (TB)	Mycobacterium TB	2+ અઠવાડિયા સુધી ખાંસી	રક્તાવાળું થૂંક, વજન ઘટાડો, રાત્રે પસીનો
મલેરિયા / ડેન્ગ્યુ	મચ્છરથી	તાવ, શરીરમાં દુખાવો	પીતળા શરીર, ઓછી પ્લેટલેટ, ઉલ્ટી, શ્વાસ ન આવવો
ટાયફોઇડ	दूષિત ભોજન / પાણી	લાંબો તાવ, માથાનો દુખાવો	માનસિક ગભરાટ, પેટમાં સોજો, ઊંડો દુખાવો
એનીમિયા (લોહી ની ઊણપ)	આયર્ન ની ઉણપ	થાક, ચક્કર	સાસે શ્વાસ લેવું, પાંસળીની નીચે દુખાવો
કનજસ્ટિવ હાર્ટ ફેલ્યર	હૃદયની કાર્યક્ષમતા ઓછી	પગમાં સૂજન, શ્વાસ ફૂંકાવું	ઊંચું BP, ઊંઘતી તકલીફ, શ્વાસ લેવાની સ્થિતિ ખરાબ થવી
હેપેટાઈટિસ (A, B, E)	दूષિત પાણી, રક્ત	આંખો/ચામડી પીળી, ઊલ્ટી	મૂત્ર પીળો/કાળાશ, પેટના ભાગે દુખાવો

🛑 6. Universal Danger Signs (સૌથી સામાન્ય અને ગંભીર સંકેતો):

1. અચેતનાવસ્થામાં જવું (Unconsciousness)
2. શરીર ઠંડું અને ભેજભરેલું થવું
3. રક્તસ્ત્રાવ – મોઢેથી, પખાણામાંથી, યોનિમાંથી
4. ખૂબ ઝડપી અથવા ધીમી ધબકારા
5. ગંભીર ઉલ્ટી અને ખાતું ના હોવું
6. એકદમ ઓછું યુરિન થવું કે બંધ થવું
7. અકસ્માત પછી પણ ચેતનાની ઉણપ

📢 7. આરોગ્ય શિક્ષણ માટે ANM / Health Worker ના મુખ્ય સંદેશાઓ:

• “જોખમના લક્ષણો ને ઓળખો – સારવાર મોડું ન કરો.“
• “ORS ઘરે બનાવી શકો છો – જીવન બચાવી શકે છે.“
• “દરેક તાવ મલેરિયા કે ડેન્ગ્યુ હોઈ શકે – ચકાસણી કરાવો.“
• “બાળક દૂધ ન પીવે, સતત રડે, અથવા સૂતું રહે – તાત્કાલિક PHC જાવ.“
• “ગર્ભવતી સ્ત્રીના કોઈપણ અપ્રાકૃતિક લક્ષણો માટે turant જાણ કરો.“

🧾 8. Field Visit દરમિયાન ચેકલિસ્ટ (Checklist for Community Visits):

• દવાઓ લીધા છે કે નહીં
• શારીરિક લક્ષણોનું અવલોકન
• ડાયટ અને આરામ યોગ્ય છે?
• ઘરના સભ્યોને જાગૃતિ છે?
• જરૂરિયાત મુજબ રેફરલ આપી શકાય છે?

🌟

✅ “સાવચેત દ્રષ્ટિકોણ, વહેલી ઓળખ અને સમયસરની સારવાર = જીવ બચાવવાનું સાધન.”

🩺 “ANM/Health Worker એ ઘરદીઠ આરોગ્ય માટે પહેલી પંક્તિનું રક્ષણ છે.”

🔁 “સમયસરના પગલાં = સંક્રમણનો અવરોધ + રોગમુક્ત સમાજ.”

🩺 Health Assessment

(આરોગ્ય મૂલ્યાંકન / આરોગ્ય આકલન)

📘 1. પરિભાષા (Definition):

Health assessment એ એ પ્રક્રિયા છે જેમાં વ્યક્તિના શારીરિક, માનસિક, સામાજિક અને ચૈતન્ય સ્વાસ્થ્ય વિશે માહિતી મેળવીને તેની સામાન્ય સ્થિતિ અને આરોગ્ય સંબંધિત સમસ્યાઓ ની ઓળખ થાય છે.

👉 “It is the systematic method of collecting data about a person to determine their current and past health status, and their response to illness.”

🎯 2. હેતુઓ (Objectives):

1. દર્દીની આરોગ્ય સ્થિતિ જાણવા
2. છુપાયેલી સમસ્યાઓ શોધવા
3. સારવારની યોજના બનાવવા
4. રોગની વહેલી ઓળખ માટે
5. આરોગ્ય શિક્ષણની જરૂરિયાત માપવા

✅ 3. આરોગ્ય મૂલ્યાંકનના પ્રકારો (Types of Health Assessment):

પ્રકાર	અર્થ
Complete (Comprehensive)	Head-to-toe full body assessment (new admission, initial visit)
Focused	કોઈ ખાસ અવયવ/પ્રણાળિ પર ધ્યાન (e.g., chest pain = cardiovascular check)
Follow-up	અગાઉની સારવાર પછીની સ્થિતિનું મૂલ્યાંકન
Emergency	તાત્કાલિક સ્થિતિમાં ઝડપથી ચિહ્નો ઓળખવી (e.g., accident, trauma)

🧾 4. Health Assessmentની પદ્ધતિઓ (Steps / Techniques):

1️⃣ Inspection (દ્રષ્ટિ અવલોકન):

• શરીરનો દેખાવ, ત્વચાનો રંગ, સૂજન, ઘા, શ્વાસ ચાલુ છે કે નહીં
• આંખ, નાક, મોઢું, હાથ-પગ વગેરે જુઓ

2️⃣ Palpation (સ્પર્શ દ્વારા અવલોકન):

• તાપમાન, નબળાઈ, ગાંઠો, પીડા
• Pulse palpate કરવી

3️⃣ Percussion (ટપાટપ કરવી):

• શરીરમાં અંદરનો અવાજ સાંભળવો – બેલાઉન્સ કે ઘન ભાગ ઓળખવો
• Mostly chest & abdomen માટે

4️⃣ Auscultation (સાંભળવી):

• Stethoscope વડે હ્રદય ધબકારા, શ્વાસ અવાજ, આંતરડાનો અવાજ
• Heart, lungs, bowel sounds

🧍‍♀️ 5. Head-to-Toe Assessment ના મુખ્ય મુદ્દાઓ:

અવયવ	ધ્યાન આપવાના મુદ્દા
માથું	ચામડી, આંખો, કાન, મોઢું, લસિકા ગ્રંથિઓ
છાતી	શ્વાસ લેવો સરળ છે? ઘૂઘા અવાજ? શ્વસન દર
હ્રદય	ધબકારા નિયમિત છે? શોર?
પેટ	ફૂલો છે? દુખાવો? બાવલ અવાજ
હાથ/પગ	દબાણ, તાપમાન, ઘા, પીડા
ચામડી	રંગ, તાજગી, ઘા, Bed sore સંકેતો
માનસિક સ્થિતિ	જવાબ આપે છે કે નહીં? બોલી સ્પષ્ટ છે?

👩‍⚕️ 6. ANM / Health Worker ની ભૂમિકા:

• પરિવાર / વ્યક્તિની આરોગ્ય સ્થિતિનું મૂલ્યાંકન
• Screening camps / Mamta day માં ઉપયોગ
• Growth monitoring of children
• TB, Anemia, Hypertension વગેરે માટે risk factors ઓળખવા
• Recordkeeping and Referral

⚠️ 7. નોંધપાત્ર લક્ષણો શોધવા (Red Flags in Assessment):

• તીવ્ર તાવ
• શ્વાસ લેવામાં તકલીફ
• લોહી ની ઉલ્ટી / પખાણા
• ઊંડો દુખાવો અથવા અચાનક પીડા
• ઢીંગા, કમકમાટ
• ચેતના

🌟

🩺 “Assessment is the first step of good nursing care.”

✅ “જ્યાં સારી તપાસ છે – ત્યાં યોગ્ય સારવાર છે!”

👩‍⚕️ “ANM એ આરોગ્ય આકલનની જમણી આંખ છે.”

🩺 Taking History – દર્દીની ઇતિહાસ લેવો

(દર્દી/વ્યક્તિની આરોગ્ય સંબંધિત માહિતી ભેગી કરવાની પદ્ધતિ)

📘 1. પરિભાષા (Definition):

History taking એ એ પ્રક્રિયા છે જેમાં દર્દીની ગત અને વર્તમાન આરોગ્ય સ્થિતિ, લક્ષણો, જીવનશૈલી અને પરિવારની માહિતી લેવાઈ છે, જેથી યોગ્ય નિદાન અને સારવાર માટે માર્ગદર્શન મળે.

👉 “History taking is the process of collecting subjective information from the patient or relatives to understand their health problem.”

🎯 2. હેતુઓ (Objectives):

1. રોગના કારણો શોધવા માટે માહિતી ભેગી કરવી
2. યોગ્ય નિદાન અને સારવાર માટે આધાર બનાવવો
3. બીમારીના શરૂ થવાના સમય અને લક્ષણોની સમજ
4. શારીરિક, માનસિક અને સામાજિક પરિબળો સમજવા

✅ 3. History Taking ના મુખ્ય વિભાગો (Main Components):

📝 1️⃣ Identification Data (ઓળખ માહિતી):

• નામ, ઉંમર, લિંગ
• સરનામું, ફોન નંબર
• વ્યવસાય
• Civil ID / Registration no.
• તાકીદ માટે સંપર્ક કોણ?

📖 2️⃣ Chief Complaints (મુખ્ય ફરિયાદો):

• દર્દી આજકાલ કઈ તકલીફ અનુભવે છે?
• ઉદાહરણ: તાવ, ખાંસી, ઉલ્ટી, પખાણા, દુખાવો
• દરેક લક્ષણ માટે – કેટલા દિવસથી? ક્યારે વધારે થાય છે?

📆 3️⃣ History of Present Illness (હાજર રોગનો ઇતિહાસ):

• લક્ષણોની શરૂઆત કઈ રીતે થઈ?
• તે દરરોજ વધે છે કે ઘટે છે?
• કોઈ દવા લીધી છે? અસર થઈ?
• ઘરેલું ઉપચાર લીધા હોય તો શું?

📚 4️⃣ Past Medical History (ભૂતકાળિન રોગ ઇતિહાસ):

• હાઈ બ્લડ પ્રેશર, TB, ડાયાબિટીસ, હાર્ટની બીમારી
• અગાઉ હોસ્પિટલમાં દાખલ થયા હોવ તો વિગતો
• અગાઉ લીધેલી દવાઓ કે ઓપરેશન?

🧬 5️⃣ Family History (કુટુંબનો ઇતિહાસ):

• શું પરિવારના કોઈ સભ્યને સંક્રમણ કે અનુક્રમણ રોગ છે?
• TB, કોવિડ, હાર્ટ રોગ, કેન્સર વગેરે

🧑‍⚕️ 6️⃣ Personal History (વ્યક્તિગત ઇતિહાસ):

• ખાવા પીવાની આદતો
• ધુમ્રપાન, શરાબ પીવાની આદતો
• ઊંઘ, આરામ, વ્યવસાય
• પેશન્ટના રહેઠાણ અને જીવનશૈલી વિશે માહિતી

👩‍🍼 7️⃣ Obstetric History (મહિલાઓ માટે):

• ગર્ભાવસ્થાઓની સંખ્યા (G), જન્મ (P), ઝંધારણ (A), જીવતા (L)
• છેલ્લું માસિક ચક્ર (LMP), EDD
• અગાઉના ગર્ભનાં ઈતિહાસો (Normal/LSCS/Abortion)

💊 8️⃣ Treatment History (ચલતી સારવારનો ઇતિહાસ):

• હાલની દવાઓ કે સારવાર
• Allergies કે adverse reaction તો નથી ને?
• Immunization history (TT, Hepatitis B, COVID-19)

🏘️ 9️⃣ Environmental / Social History:

• રહેઠાણ, પાણી-ગટર વ્યવસ્થા
• ભીડભાડ કે સફાઈ અંગેની સ્થિતિ
• કોવિડ/ચેપગ્રસ્ત દર્દી સાથે સંપર્ક?

🧾 4. History Taking દરમિયાન યાદ રાખવા જેવી બાબતો:

• દર્દી સાથે શાંતિપૂર્વક, સહાનુભૂતિભર્યું વાતચીત
• Confidentiality જાળવવી
• સ્પષ્ટ ભાષામાં પ્રશ્નો પૂછવા
• દરરોજ નોંધો અપડેટ કરવી
• જો દર્દી બોલી શકતો ન હોય તો પરિવાર પાસેથી માહિતી લેવી

🌟

🩺 “History is the foundation of diagnosis.”

✅ “ઈતિહાસ સિવાય કોઈપણ સારવાર અધૂરી છે.”

👩‍⚕️ “ANM/નર્સ માટે history લેવી = દર્દીને સમજવાનો પહેલો પગથિયો.”

🩺 Physical Examination

(શારીરિક તપાસ)

📘 1. પરિભાષા (Definition):

Physical Examination એ દર્દીના શરીરના અવયવો, તંત્રો અને સામાન્ય દેખાવની સાંભળવી, જોવી, સ્પર્શવી અને ટપાટપ કરવી જેવી પદ્ધતિઓ વડે નિરીક્ષણ કરવાની પ્રક્રિયા છે.

👉 “Physical examination is a systematic process of assessing the body by using techniques such as inspection, palpation, percussion and auscultation.”

🎯 2. હેતુઓ (Objectives):

1. દર્દીની શારીરિક સ્થિતિ નિરીક્ષણ કરવી
2. રોગના સંકેતો શોધવા
3. સારવાર માટે આધાર મેળવવો
4. સામાન્ય અને અસામાન્ય લક્ષણોની ઓળખ
5. નર્સિંગ કેર પ્લાન તૈયાર કરવાનો આધાર

✅ 3. Physical Examination Techniques (તપાસ કરવાની પદ્ધતિઓ):

પદ્ધતિ	અર્થ	ઉદાહરણ
Inspection (દ્રષ્ટિથી નિરીક્ષણ)	જોવી	ઘા, રંગ, ચાલ, સૂજન
Palpation (સ્પર્શ દ્વારા)	સ્પર્શ કરવો	તાપમાન, દુખાવો, ગાંઠ
Percussion (ટપાટપ)	ટકરાવવો	છાતી, પેટનો અવાજ
Auscultation (સાંભળવું)	સ્ટેથોસ્કોપથી	હૃદયધબકારા, શ્વાસ અવાજ

🧍‍♀️ 4. Head-to-Toe Physical Examination:

1️⃣ માથું અને ચહેરું:

• આંખો: રંગ, પીળાશ, દુblurઃરસ્તિ
• નાક: સ્રાવ, અવરોધ
• મોઢું: પલળેલ કઠણતા, દાંત અને જીભ
• કાન: Infection, discharge

2️⃣ ગળું અને લસિકા ગ્રંથિઓ:

• ગ્રંથિઓ સુજેલી છે કે નહીં
• ગળામાં દુખાવો?

3️⃣ છાતી અને શ્વસન તંત્ર:

• શ્વાસ દર, ઘૂઘા અવાજ
• શ્વાસ લેતી વખતે કોઈ ખિંચાવ?

4️⃣ હ્રદય (Cardiovascular):

• ધબકારા – નિયમિત કે 아닐
• નીચલા અંગોમાં સૂજન?

5️⃣ પેટ (Abdomen):

• ફૂલેલું છે?
• બાવલ અવાજ સાંભળવો
• દુખાવો તો ક્યાં?

6️⃣ અંત્ર અને મૂત્ર તંત્ર:

• પખાણા / મૂત્ર – નિયમિત છે?
• પીડા / વારંવાર થવું?

7️⃣ હાથ અને પગ:

• ઘા, કપાઈ, ફૂલો
• તાપમાન, તીવ્રતા
• Bed sore ના સંકેતો

8️⃣ ચામડી (Skin):

• રંગ, સૂકો કે ભેજભરેલો
• ખંજવાળ, ઘા, Bed sore

9️⃣ માનસિક સ્થિતિ:

• જવાબ આપે છે કે નહીં?
• કન્ફ્યુઝન કે ઊંઘથી જાગે છે?

📦 5. Articles Required (જરૂરી સાધનો):

• સ્ટેથોસ્કોપ
• થર્મોમીટર
• પલ્સ ઓક્સિમીટર
• ટોર્ચ લાઈટ
• કપડા ઊઘાળવા માટે સ્ક્રીન
• Gloves, Sanitizer, BP Instrument

🧾 6. નોંધવા જેવી બાબતો:

• તપાસ પહેલાં દર્દીની મંજૂરી લેવી
• બીજાની ગોપનીયતા જાળવવી
• હવા અને પ્રકાશ પૂરતું હોવું
• દરેક અવયવ માટે સામાન્ય અને અસામાન્ય બાબતો નોંધવી
• Findings હમેશાં record કરવી

🌟

🩺 “શારીરિક તપાસ એ નર્સિંગ પ્રક્રિયાની પહેલું પગથિયો છે.”

✅ “Inspection + Palpation + Percussion + Auscultation = Complete Examination”

👩‍⚕️ “જ્યાં સાવધાની છે ત્યાં સાચું મૂલ્યાંકન છે!”

🩺 Vital Signs

(મૂળભૂત જીવનચિહ્નો / મહત્વના ચિહ્નો)

📘 1. પરિભાષા (Definition):

Vital signs એ તે શારીરિક ચિહ્નો છે જે શરીરના મુખ્ય તંત્રોની કાર્યક્ષમતા દર્શાવે છે. તે વ્યક્તિ જીવિત છે કે નહીં અને તેની હાલત કેવી છે, તે જાણવા માટે મહત્ત્વપૂર્ણ સૂચક છે.

👉 “Vital signs are clinical measurements that indicate the state of a person’s essential body functions.”

✅ 2. Vital Signs ના મુખ્ય પ્રકારો:

ક્રમ	નામ	સામાન્ય રેન્જ
1️⃣	તાપમાન (Temperature)	97.6°F – 99.6°F (Oral)
2️⃣	નબળી / નાડી (Pulse)	60 – 100 beats/minute
3️⃣	શ્વસન દર (Respiration)	12 – 20 breaths/minute
4️⃣	રક્ત દબાણ (Blood Pressure)	90/60 – 120/80 mmHg
5️⃣	SpO₂ (Oxygen Saturation)	95% – 100%
6️⃣	Pain (માવજત પ્રમાણ)	0 – 10 scale (subjective)

🔎 3. Vital Signs ની વિગતો:

🌡️ 1. તાપમાન (Body Temperature):

• સાધનો: Clinical thermometer, Digital thermometer
• માપવાની જગ્યાઓ: મોઢું (oral), ગુદમાર્ગ (rectal), બાંય (axillary)
• અસામાન્યતા:
  • Hypothermia: < 95°F
  • Fever: > 100.4°F
  • Hyperpyrexia: > 104°F

❤️ 2. Pulse (નબળી):

• સ્થળો: Radial, Brachial, Carotid, Femoral
• ચકાસવી: દર (rate), ગતિ (rhythm), તીવ્રતા (volume)
• અસામાન્યતા:
  • Bradycardia: < 60 bpm
  • Tachycardia: > 100 bpm

🌬️ 3. Respiration (શ્વાસ):

• ચકાસવી: દર, ઊંડાઈ, શૈલી
• અસામાન્યતા:
  • Bradypnea: < 12/min
  • Tachypnea: > 20/min
  • Dyspnea: શ્વાસ લેવામાં તકલીફ
  • Apnea: શ્વાસ બંધ થવું

💉 4. Blood Pressure (રક્ત દબાણ):

• સાધન: Sphygmomanometer + Stethoscope
• Normal Range: 120/80 mmHg
• અસામાન્યતા:
  • Hypertension: > 140/90 mmHg
  • Hypotension: < 90/60 mmHg

🫁 5. SpO₂ (Oxygen Saturation):

• સાધન: Pulse Oximeter
• Normal: 95% – 100%
• < 90% = Hypoxia (જોખમ)
• COPD દર્દી માટે 88–92% ચાલે

⚠️ 6. Pain (દર્દ):

• Scale: 0 (no pain) to 10 (worst pain)
• Assessment: Location, Type, Duration, Intensity
• વધુ પ્રશ્નો: ક્યારે શરૂ થયું? શું કરવાથી વધે/ઘટે?

🧾 4. Vital Signs નોંધતી વખતે ધ્યાન રાખવાના મુદ્દા:

• દર્દી આરામદાયક સ્થિતિમાં હોવો જોઈએ
• દરેક સાધન стерિલ અને કાર્યરત હોવું જોઈએ
• દરેક રીડિંગ સમયસર નોંધવું
• ખાસ જોખમવાળા દર્દીઓમાં વારંવાર ચકાસવું
• તરત રિપોર્ટ કરવું જો dangerously high/low હોય

👩‍⚕️ 5. ANM / Health Worker ની ભૂમિકા:

• Vital signs નિયમિત માપવી
• દર રોગની સ્થિતિ પ્રમાણે નોંધવું
• લક્ષણો સાથે vital signs ની સરખામણી
• વારંવાર માપવાની જરૂર છે એવા દર્દીઓ ઓળખવી
• Record and refer accordingly

🌟

🩺 “Vital signs = Life signals.”

✅ “સાચા રીડિંગ = યોગ્ય સારવાર.”

👩‍⚕️ “ANM નર્સ માટે vital signs એ દરરોજની જરૂરી કામગીરી છે.”

⚖️ Weight (વજન)

(શારીરિક વજન – માપ, મહત્વ અને દૈનિક ઉપયોગ)

📘 1. પરિભાષા (Definition):

વજન એ વ્યક્તિના શરીરદ્રવ્યનું કુલ પ્રમાણ છે, જે સામાન્ય રીતે કિલોગ્રામમાં માપવામાં આવે છે. આરોગ્યનું મૂળભૂત દર્શક છે.

👉 “Weight is the total body mass measured to assess the nutritional and health status of an individual.”

🎯 2. હેતુઓ (Objectives of Weight Measurement):

1. પોષણની સ્થિતિને માપવા
2. દવા અને ઈન્જેક્શન માટે યોગ્ય ડોઝ નક્કી કરવી
3. બાળ વિકાસ અને વૃદ્ધિની દેખરેખ
4. ઓવરવેઇટ કે અંડરવેઇટની ઓળખ
5. રોગોના જોખમો જાણવા માટે (જેમ કે ડાયાબિટીસ, હાઈ બીપી)

✅ 3. સાધનો (Instruments):

વય / સમુદાય	વપરાતું સાધન
નવિનાતમ બાળક	Infant weighing scale
બાળકો (1–5 વર્ષ)	Spring weighing scale
પુખ્ત વ્યક્તિઓ	Digital/Manual adult scale
Community use	Salter scale / Hanging scale

📏 4. માપવાની પદ્ધતિ (Procedure):

🔹 પુખ્ત વયના લોકો માટે:

• બંધ કપડાં અને પગમાં શુઝ વગર ઊભા રહે
• સ્કેલ સમતળ જમીન પર મૂકો
• નભ થી ઊભા રહે
• રીડિંગ કિલોગ્રામમાં નોંધો

🔹 બાળ માટે:

• બાળકને કાપડ વગર તોલો
• પહેલા કાપડનું વજન માપો અને બાદ કરો
• બેકાર ખેંચાવ વગર બેઠા/લાંબાવા રાખો

📊 5. સામાન્ય વજન સૂચકાંક (Normal Weight Guidelines):

વય	સરેરાશ વજન
જન્મે	2.5 – 3.5 કિગ્રા
1 વર્ષ	10 કિગ્રા આસપાસ
5 વર્ષ	15 – 18 કિગ્રા
પુખ્ત સ્ત્રી	45 – 55 કિગ્રા
પુખ્ત પુરૂષ	55 – 65 કિગ્રા

⚠️ 6. અસામાન્યતા (Abnormal Findings):

શરત	વર્ણન
Underweight	ઉંમર/ઊંચાઈના પ્રમાણમાં ઓછું વજન
Overweight	વધુ વજન
Obesity	20% થી વધુ વધુ વજન
Sudden weight loss	TB, HIV, Cancer કે Malnutrition નું સંકેત

👩‍⚕️ 7. ANM / Health Worker ની જવાબદારી:

• વજન માપતી વખતે ખાનગીતા અને સલામતી જાળવવી
• યોગ્ય સ્કેલ અને કેલિબ્રેશન ચકાસવું
• વૃદ્ધિ માપવા Growth chart માં દાખલ કરવું
• કુપોષિત બાળકો માટે “વજન ઉંમર પ્રમાણે” ચકાસવું
• જરૂરી હોય ત્યાં NRC કે PHC રેફર કરવું

🌟

⚖️ “વજન એ આરોગ્યનું દર્પણ છે.”

📊 “સાચું વજન = યોગ્ય પોષણ + આરોગ્ય.”

👩‍⚕️ “ANM માટે વજન દર મમતા ડે, ઘર મુલાકાત, અને સ્કૂલ ચેકઅપમાં મહત્વનું છે.”

📏 Height (ઊંચાઈ)

(શારીરિક વૃદ્ધિનું માપ – મહત્વ, પદ્ધતિ અને ઉપયોગ)

📘 1. પરિભાષા (Definition):

Height એટલે માણસના શરીરનું માપ જે માથાની ટોચથી પગના તળિયા સુધીનું અંતર બતાવે છે. સામાન્ય રીતે સે.મી. (centimeter) અથવા અંગુલ / ફૂટ માં માપવામાં આવે છે.

👉 “Height is the vertical measurement of the body from head to heel in standing or lying position.”

🎯 2. હેતુઓ (Objectives of Height Measurement):

1. વૃદ્ધિ (growth) અને વિકાસ (development) ની સ્થિતિ જાણવા
2. પોષણની સ્થિતિ ચકાસવા માટે (જેમકે Height-for-Age)
3. દવાઓનું ડોઝ અને બેઝલ મેટાબોલિક રેટ નક્કી કરવું
4. Body Mass Index (BMI) માપવા માટે
5. બાળકોમાં કુપોષણ કે વિકૃતિ ઓળખવા

✅ 3. સાધનો (Instruments Used):

વય	સાધન
0 – 2 વર્ષ	Infantometer
2 વર્ષથી ઉપર	Measuring tape / Stadiometer
પોષણ કાર્ડ	WHO Growth Chart / India Kishori Card

📏 4. માપવાની પદ્ધતિ (Procedure):

👶 Infants (0–2 વર્ષ):

• Infantometer નો ઉપયોગ કરો
• બાળકને ચટાઈ પર પીઠ નીચે લાવવામાં આવે
• માથું સ્થિર રાખો અને પગને સીધા ખેંચો
• માથાની ટોચથી પગની એડી સુધીનું માપ લો

👧👨 Children & Adults (2 વર્ષથી ઉપર):

• બાળક/પુખ્ત વ્યક્તિ બેરફુટ હળવો કપડામાં ઊભા રહે
• પીઠ સીધી અને માથું આગળ જોઈ રહ્યું હોવું
• હીલ, પીઠ, કાંધ દીવાલ સાથે સ્પર્શે
• Measuring tape કે Stadiometer વડે માપ લો
• માપને centimeter (cm) માં નોંધો

📊 5. સામાન્ય ઊંચાઈનો અંદાજ (Normal Height Averages):

ઉંમર	સરેરાશ ઊંચાઈ
1 વર્ષ	~75 cm
2 વર્ષ	~85–90 cm
5 વર્ષ	~105–110 cm
10 વર્ષ	~135–140 cm
પુખ્ત સ્ત્રી	~150–160 cm
પુખ્ત પુરૂષ	~160–175 cm

⚠️ 6. અસામાન્યતા (Abnormal Findings):

પ્રકાર	વર્ણન
Stunted growth	ઉંમર પ્રમાણે ઊંચાઈ ઓછી – Chronic malnutrition
Tall stature	Hormonal imbalance (e.g., gigantism)
Skeletal deformity	ઘૂંટણ કે કમર વાળાવું

🧮 7. BMI માટે ઉપયોગ (Use in BMI Calculation):

• BMI = વજન (kg) / ઊંચાઈ² (meter²)
  → સામાન્ય BMI = 18.5 – 24.9
  → <18.5 = Underweight, >25 = Overweight

👩‍⚕️ 8. ANM / Health Worker ની ભૂમિકા:

• Mamta Day, School Health, Kishori Card માં ઊંચાઈ માપવી
• Growth Chart પર નોંધ કરવી
• કુપોષણ ધરાવતા બાળકોની ઓળખ અને રેફરલ
• પુખ્ત લોકોમાં Obesity કે Stunting માટે જાગૃતિ લાવવી

🌟

📏 “ઊંચાઈ એ વૃદ્ધિનું દર્પણ છે.”

📊 “સાચી ઊંચાઈ માપીને સાચું પોષણ માપી શકાય છે.”

👩‍⚕️ “ANM માટે વૃદ્ધિની નિરીક્ષણ કળા = કુપોષણ સામેનું શસ્ત્ર.”

⚠️ Recognition of Abnormalities

(અસામાન્યતાઓની ઓળખ)

📘 1. પરિભાષા (Definition):

અસામાન્યતા એ કોઈ વ્યક્તિની આરોગ્ય સ્થિતિમાં આવતી એવી તફાવત છે જે સામાન્ય શારીરિક, માનસિક અથવા વિકાસ પાટર્નથી અલગ હોય છે.

👉 “Recognition of abnormalities means identifying signs, symptoms, or conditions that deviate from normal health or development.”

🎯 2. હેતુઓ (Objectives):

1. રોગના પ્રારંભિક લક્ષણો ઓળખવા
2. બીમારીના જોખમવાળા લોકોને વહેલી તકે સારવાર આપવી
3. રિફરલ અને નિદાન માટે પથCLEAR
4. કુપોષણ, વિકાસ વિકાર, ચેપ વગેરેની વહેલી ઓળખ
5. બાળકો, ગર્ભવતી સ્ત્રીઓ, વૃદ્ધો અને રોગગ્રસ્તોમાં હેતુલક્ષી દેખરેખ

✅ 3. સામાન્ય રીતે ઓળખાતી અસામાન્યતાઓ (Commonly Recognized Abnormalities):

👶 શિશુઓ અને બાળકોમાં:

અસામાન્યતા	સંકેતો
Growth failure	ઉંમર પ્રમાણે વજન / ઊંચાઈ ઓછી
Developmental delay	બેઠા ન થઈ શકવું, બોલી મોડું આવવું
Birth defects	કાંઠાં, આંખો, હાથ/પગ વિકૃત
Frequent infections	વારંવાર તાવ, શરદી
Malnutrition	સુકા વાળ, પગ/પેટ ફૂલેલું, ચામડી લૂસ

👩‍🍼 ગર્ભવતી સ્ત્રીઓમાં:

અસામાન્યતા	સંકેતો
Anemia	Pallor, થાક, ઘભરાહટ
PIH (ગર્ભસંબંધિત બીપી)	ઊંચું BP, પગમાં ફૂલાવું
Preterm labor	પેટમાં દુખાવો, પાણી વહેવું
Bleeding	યોનિમાંથી રક્તસ્ત્રાવ
IUGR (Growth retardation)	બાળકનો સાઈઝ ન વધવો

🧓 પુખ્ત અને વૃદ્ધ લોકોમાં:

અસામાન્યતા	સંકેતો
Hypertension	ઊંચું BP, માથાનો દુખાવો
Diabetes	વધુ ભૂખ, પ્યાસ, ઘા ન ભરો
TB / HIV	લાંબી ખાંસી, વજન ઘટવું
Stroke	ચહેરો વળાવું, બોલવામાં તકલીફ
Depression	ઊંઘ ન આવવી, ઊલાળી લાગવું

🛠️ 4. ચકાસવા માટેની પદ્ધતિઓ (Methods to Identify Abnormalities):

• Vital signs ચકાસવી
• Growth charts (બાળકો માટે)
• Screening checklist
• Physical examination (Inspection, Palpation, Auscultation)
• Laboratory tests (HB, Blood Sugar, Urine, etc.)
• Health history (family, past illness, medication)

👩‍⚕️ 5. ANM / Health Worker ની ભૂમિકા:

• ઘરમાં મુલાકાત દરમિયાન અવલોકન
• Mamta Day / School Health Screening
• Growth monitoring and MUAC check
• Danger signs ને ઓળખીને તરત higher center refer
• Community members ને આરોગ્ય શીખવણ આપવી
• Records ભરવાં અને રિપોર્ટ મોકલવાં

📌 ખાસ નોંધો:

✅ “દર્દી બોલે નહિ તો લક્ષણો બોલે છે – જોવું શીખો.”

👁️‍🗨️ “જ્યાં વહેલી ઓળખ, ત્યાં વહેલી સારવાર – અને બચી જાય છે જીવ.”

🩺 Identification of Health Problems

(આરોગ્ય સમસ્યાઓની ઓળખ)

📘 1. પરિભાષા (Definition):

આરોગ્ય સમસ્યાઓની ઓળખ એટલે વ્યક્તિ કે સમુદાયમાં વર્તતી કોઈ શારીરિક, માનસિક કે સામાજિક સમસ્યાને સમયસર ઓળખીને યોગ્ય સારવાર માટે પગલાં લેવું.

👉 “Identification of health problems is the process of recognizing actual or potential health-related issues in individuals, families, or communities.”

🎯 2. હેતુઓ (Objectives):

1. ગંભીર રોગોની વહેલી તકે ઓળખ
2. યોગ્ય સારવાર અને રેફરલ સુનિશ્ચિત કરવી
3. આરોગ્ય શિક્ષણ અને જાગૃતિ માટે આધાર
4. પરિવાર અને સમુદાયના સર્વાંગી વિકાસ માટે માર્ગ
5. આરોગ્ય યોજનાઓ માટે ડેટા એકઠું કરવો

✅ 3. આરોગ્ય સમસ્યાઓ ઓળખવાના સ્તરો (Levels of Identification):

સ્તર	ઉદાહરણ
વ્યક્તિગત	તાવ, ખાંસી, ઊંઘ ન આવવી
પરિવાર સ્તર	કુપોષણ, અનિમિયા, વારંવાર બીમારી
સમુદાય સ્તર	TB, ડેન્ગ્યુ, મલેરિયા, શૌચાળયનો અભાવ

🔍 4. ઓળખવા માટેના સ્ત્રોતો (Sources for Identification):

1. વ્યક્તિની ઈતિહાસ (History taking)
2. શારીરિક ચકાસણી (Physical examination)
3. Growth Monitoring (MUAC, Weight-for-age)
4. Vital Signs (BP, Pulse, Temp)
5. Screening Tools (HB check, Blood sugar, Urine test)
6. Survey અને Family Folder Inspection
7. Immunization and Mamta Day Observations

🧍‍♀️ 5. સામાન્ય આરોગ્ય સમસ્યાઓ (Common Health Problems):

જૂથ	સામાન્ય સમસ્યાઓ
શિશુ	કુપોષણ, Diarrhea, Respiratory infections
બાળ	Worm infestation, Anemia, Growth failure
કિશોરી	Menstrual problems, Nutritional anemia
પુખ્ત સ્ત્રીઓ	Anemia, RTI/STI, Antenatal problems
વૃદ્ધ	Hypertension, Diabetes, Joint pain
સમુદાય	TB, Dengue, Vector-borne diseases, Poor sanitation

🧠 6. જોખમ સંકેતો (Danger Signs):

• 100°F તાવ
• ઊંઘવામાં તકલીફ
• શ્વાસ ફૂંકાવવો
• દૂધ પીવડાવવાનો ઈન્કાર (infants)
• વજન ઝડપથી ઘટવું
• રક્તસ્ત્રાવ
• લાંબા સમયથી ખાંસી (>2 weeks)

👩‍⚕️ 7. ANM / Health Worker ની ભૂમિકા:

• ઘર મુલાકાતો દ્વારા લક્ષણોનું અવલોકન
• Screening programmes (school, Mamta Day)
• Growth chart અને vital signs નોટ કરવી
• Danger signs ની ઓળખ
• PHC / CHC / NRC કે higher center તરફ રેફર
• Record and report keeping
• આરોગ્ય શિક્ષણ અને કાઉન્સેલિંગ

🌟

🩺 “સારી નર્સ એ છે જે બીમારી શરૂ થાય એ પહેલા ઓળખી જાય.”

🔍 “ઓળખ – અવલોકન – પગલું = સકારાત્મક આરોગ્ય પરિણામો.”

👩‍⚕️ “ANM એ સમુદાયમાં આરોગ્યની આંખ છે.”

🩺 Management of the Sick

(દર્દીની સંભાળ અને વ્યવસ્થાપન)
(ઘરે, આરોગ્ય કેન્દ્રો અને સમુદાયમાં)

📘 1. પરિભાષા (Definition):

Management of the sick એટલે દર્દીની શારીરિક, માનસિક અને સામાજિક જરૂરિયાતોને ધ્યાનમાં રાખી તેમને યોગ્ય સારવાર, કાળજી અને પુનઃસ્થાપન માટે પગલાં લેવાની પ્રક્રિયા.

👉 “It is the process of providing comprehensive care to a sick individual including assessment, treatment, support, and follow-up to ensure recovery and prevent complications.”

🎯 2. હેતુઓ (Objectives):

1. દર્દી માટે આરામ અને રાહત સુનિશ્ચિત કરવી
2. રોગની જટિલતાઓને અટકાવવી
3. ઝડપથી તંદુરસ્તી તરફ પાછા લાવવી
4. બીજાને ચેપ ન ફેલાય તેની તકેદારી
5. જરૂરી માહિતી એકઠી કરીને નિદાન અને રેફરલ માટે સહાયરૂપ થવું

✅ 3. દર્દી વ્યવસ્થાપનના તબક્કાઓ (Steps in Management of the Sick):

1️⃣ મુલ્યાંકન (Assessment):

• લક્ષણો અને લાઈફ સાઇન્સ (Vital signs) ચકાસવા
• ઈતિહાસ (History) અને શારીરિક ચકાસણી
• આહાર, ઊંઘ, શૌચ વગેરે બાબતોનું નિરીક્ષણ

2️⃣ રોગની ઓળખ (Diagnosis):

• સામાન્ય ચેપ / દિગ્રધા / તાવ
• રક્તની તપાસ, મલ / મૂત્ર ચકાસણી
• Screening tools (MUAC, HB, Blood sugar)

3️⃣ સારવાર (Treatment):

• દવાઓ (ORS, Antibiotics, Antipyretics, Iron, etc.)
• wound care, sponge bath, fever management
• rest + fluids + nutritious food

4️⃣ જાતીય સ્વચ્છતા અને આરામ (Hygiene & Comfort):

• દર્દીની પથારી સ્વચ્છ રાખવી
• Bed sore નિવારણ
• વ્યક્તિગત સ્વચ્છતા જાળવવી
• Pozitioning અને oral care

5️⃣ આહાર વ્યવસ્થા (Nutrition):

• પૌષ્ટિક, હળવો અને આસાનપાચ્ય ભોજન
• દૂધ, લીંબુ પાણી, ખિચડી, દાળ, ફળો
• કુપોષિત માટે energy dense diet

6️⃣ મનોસાંતોના પગલાં (Psychological Support):

• પ્રેમભર્યું વાતાવરણ
• દહેશત, ભય, નિરાશા દૂર કરવા માટે સંવાદ
• પરિવારનું સમર્થન બનાવવું

7️⃣ રેફરલ (Referral):

• જો લક્ષણો વધારે છે, બચાવ શક્ય ન હોય
• PHC/CHC અથવા higher center તરફ મોકલવું
• Referral slip અને મૌખિક માહિતી સાથે

8️⃣ ફોલોઅપ (Follow-up):

• દવા નિયમિત લે છે કે નહીં તે જોવું
• દુશ્પ્રભાવો (side effects) છે કે નહીં
• પુનઃ ચકાસણી તારીખ સમજાવવી

👩‍⚕️ 4. ANM / Health Worker ની ભૂમિકા:

• દર્દીની દિવસવાર દેખરેખ
• ઘર મુલાકાતો દરમિયાન લક્ષણો અવલોકન
• Mamta Day અને Outreach Clinics માં સેવા
• Danger signs જોઈને higher center refer
• ORS / Zinc / Iron / Deworming / DOTS / IFA આપવું
• Recordkeeping and Health Education

🧾 5. Management Cards / Tools:

• Home-based care card
• Nutritional management sheet
• Drug treatment card
• Referral register
• Patient teaching leaflets

🌟

✅ “સારી સારવારનો આરંભ છે – યોગ્ય નિયંત્રણ અને લાગણીપૂર્ણ સંભાળ.”

👩‍⚕️ “ANM એ દર્દી સંભાળમાં સૌ પ્રથમ દોરો છે.”

💊 “સાવધાની + સમર્પણ = સફળ દર્દી સંભાળ.”

🏠👩‍⚕️ Home and Community Nursing Procedures

(ઘર અને સમુદાય સ્તરે અનુસરવામાં આવતી નર્સિંગ પદ્ધતિઓ)

📘 1. પરિભાષા (Definition):

Home and community nursing procedures એ એવી શારીરિક અને આરોગ્ય સંબંધિત પદ્ધતિઓ છે જે નર્સ અથવા આરોગ્ય કાર્યકર દ્વારા દર્દીની ઘર-માહોલમાં અથવા સમુદાય સ્તરે કરવામાં આવે છે, જેથી સારવાર, આરામ અને પુનઃસ્થાપન સુનિશ્ચિત થઈ શકે.

👉 “These are planned, safe, and hygienic procedures carried out by nurses at home or community level to provide basic, promotive, preventive, curative, and rehabilitative care.”

🎯 2. હેતુઓ (Objectives):

1. ઘરેલું સ્તરે આરોગ્ય સેવા પહોંચાડવી
2. દર્દી અને પરિવારને આરામ, સારવાર અને માર્ગદર્શન આપવો
3. સારવારની સરળતા માટે ઘરમાહોલમાં દૃઢ કાળજી
4. દર્દીની સમસ્યાઓના વહેલા નિદાન અને નિયંત્રણ
5. બીમારીના ફેલાવાને અટકાવવું

✅ 3. ઘર અને સમુદાય સ્તરે કરાતી મહત્વની નર્સિંગ પદ્ધતિઓ:

1️⃣ Basic Procedures (મૂળભૂત સેવા):

પદ્ધતિ	હેતુ
તાપમાન, પલ્સ, શ્વાસ અને BP માપવું	જીવનચિહ્નોની દેખરેખ
ORS / Zinc Administration	ડાયરીયા કંટ્રોલ
Wound dressing	ઘા ભરણ અને ઈન્ફેક્શન નિવારણ
Bed bath / sponge bath	બેચેન દર્દી માટે સ્વચ્છતા
Nail and oral care	વ્યક્તિગત સ્વચ્છતા જાળવવી
Steam inhalation	શરદી, શ્વાસની તકલીફ માટે રાહત

2️⃣ Preventive Procedures (રોગ નિવારક):

પદ્ધતિ	હેતુ
TT, DPT, COVID-19 જેવા રસીકરણ	રોગ નિવારણ
Deworming	કીડીઓ દૂર કરવા
Iron–Folic Acid આપવી	અનિમિયા નિવારણ
Chlorination of water	પાણીborne રોગ નિવારણ
Vector control spray	મચ્છરજન્ય રોગ અટકાવવો

3️⃣ Curative Procedures (ચિકિત્સાત્મક):

પદ્ધતિ	હેતુ
DOTS for TB	TB નિયંત્રણ
First aid in minor injury	ઘા અથવા દુર્ઘટનામાં તાત્કાલિક રાહત
Fever care (Cold sponge)	તાવ નિયંત્રણ
Pain management	દુઃખાવામાં રાહત આપવી

4️⃣ Rehabilitative Support (પુનઃસ્થાપન):

• Post-delivery mother care
• Bed sore prevention for chronic patient
• Physically challenged વ્યક્તિ માટે સહાય
• Counseling & family support

5️⃣ Health Education Activities (જાગૃતિ પ્રવૃતિઓ):

• હસ્તધોવણ, પોષણ, દર્દીની સંભાળ
• Oral rehydration home preparation
• Family planning methods
• Danger signs વિશે શિક્ષણ
• TB, HIV, Dengue જેવા રોગો પર જાગૃતિ

🧰 4. જરૂરી સાધનો (Articles Needed):

• Home visit bag
• Digital thermometer, BP instrument
• Sterile gauze, gloves, cotton
• ORS, IFA, Zinc, Deworming tablets
• Torch, measuring tape, soap, water bottle
• Growth chart, MUAC tape

👩‍⚕️ 5. ANM / Health Worker ની ભૂમિકા:

• દરેક વિઝિટ સાથે સુરક્ષા અને ગોપનીયતા જાળવવી
• Universal precautions અનુસરવી
• Infection control રાખવો
• Record અને Reporting યોગ્ય રીતે કરવી
• સમાજમાં વિશ્વાસ અને સંબંધ બાંધવો

🌟

✅ “ઘરદીઠ સેવા એ આરોગ્યસેવાની આત્મા છે.”

🏥 “જ્યાં હોસ્પિટલ ન પહોંચે, ત્યાં ANM પહોંચે છે.”

👩‍⚕️ “ઘરેલું અને સમુદાય આધારિત પદ્ધતિઓથી આરોગ્ય સુધારાશે અને જીવ બચાશે.”

🩺 Care of the Sick

(દર્દીની કાળજી)

📘 1. પરિભાષા (Definition):

દર્દીની કાળજી એ એવી સતત અને વ્યાપક પ્રક્રિયા છે જેમાં શારીરિક, માનસિક, સામાજિક અને ભાવનાત્મક રીતે બીમાર વ્યક્તિને આરામ, સારવાર અને પુનઃસ્થાપન માટે સહાય અને સપોર્ટ આપવામાં આવે છે.

👉 “Care of the sick is the holistic support and treatment provided to individuals who are ill, with the aim of recovery, relief, and maintaining dignity.”

🎯 2. હેતુઓ (Objectives):

1. દર્દીને આરામ અને રાહત આપવી
2. તીવ્રતા કે દુઃખાવાની સ્થિતિ ઘટાડવી
3. તંદુરસ્તી તરફ દર્દીને પુનઃસ્થાપિત કરવો
4. બીમારીની જટિલતાઓ અટકાવવી
5. પરિવારને માર્ગદર્શન અને સંવેદનશીલતા જાળવવી

✅ 3. દર્દી કાળજીના મુખ્ય પાસાઓ (Aspects of Care):

1️⃣ શારીરિક કાળજી (Physical Care):

• તાવ, પલ્સ, BP અને શ્વાસદર માપવું
• બેડ બાથ / સ્પોન્જ બાથ
• ઘાની સાફસફાઈ અને ડ્રેસિંગ
• પથારી બદલવી
• બેક કેર, પોઝિશન બદલવી
• Bed sore નિવારણ

2️⃣ આહાર અને પોષણ (Nutrition):

• હળવો, પૌષ્ટિક અને આસાનપાચ્ય ભોજન
• ORS, તાજું પાણી, દૂધ, ફળ
• કુપોષિત માટે energy dense diet
• દવા સાથે જમવાનું સુસંગત રાખવું

3️⃣ વ્યક્તિગત સ્વચ્છતા (Personal Hygiene):

• મુખ અને દાંતની સફાઈ
• નખ કપાવા
• વાળની સફાઈ અને સંભાળ
• બેડપેન, યુરિનલ ઉપયોગ પછી સફાઈ

4️⃣ મનોબળ અને માનસિક સમર્થન (Psychological Care):

• પ્રેમભર્યું વાતચીત
• દર્દીનો આત્મવિશ્વાસ વધારવો
• ભય અને ચિંતાને દૂર કરવું
• નજીકના લોકો સાથે સંપર્ક જાળવી આપવો

5️⃣ દવા વ્યવસ્થાપન (Medication Care):

• દવા યોગ્ય સમયે આપવી
• Side effects માટે અવલોકન
• TB, DOTS, IFA, Zinc જેવી સરકારી દવાઓનું અનુસરણ
• Allergy હોય તો નોંધવી

6️⃣ સ્વચ્છ વાતાવરણ (Environment):

• પંખો/લાઇટ વ્યવસ્થા
• અવાજમુક્ત, સ્વચ્છ અને આરામદાયક માહોલ
• દુર્ગંધ દૂર કરવી
• પડદાની ગોપનીયતા જાળવવી

7️⃣ ફેમિલી/કેરગિવર તાલીમ (Education to Family):

• દવા કેવી રીતે આપવી
• ORS કેવી રીતે બનાવવું
• ખાવા-પીવાના નિયમો
• Danger signs ઓળખવાની સમજ આપવી

👩‍⚕️ 4. ANM / Health Worker ની ભૂમિકા:

• દરરોજ ઘર મુલાકાત કરીને લક્ષણો જોવો
• બીમાર વ્યક્તિ માટે વ્યવસ્થિત સંભાળ
• જરૂરી હોય ત્યાં higher center refer
• Danger signs માટે જાગૃત રહેવું
• રેકોર્ડ અને રિપોર્ટ જાળવવું
• આરોગ્ય શિક્ષણ આપવું

📌 5. ઉપયોગી સાધનો (Articles for Home Care):

• Home visit bag
• થર્મોમીટર, સ્ટેથોસ્કોપ
• Gloves, Masks, Cotton, Gauze
• ORS, Iron tablets, Zinc
• Sponge, Towel, Clean bed sheet

🌟

🩺 “દર્દી માટે દવાઓ જેટલી જરૂરી છે, એટલી જ જરૂરી છે લાગણીભરેલી કાળજી.”

👩‍⚕️ “ANM એ દર્દીની ઘરમાં સેવા આપે છે એવી વ્યક્તિ છે જેના સ્પર્શે આરામ મળે છે.”

✅ “સારા દેખરેખ, સાચા દિશા અને સાચી દવા = ઝડપથી આરોગ્ય સુધારાવાનું રહસ્ય.”

🔁 Referral (રેફરલ)

(દર્દીને વધુ સારવાર માટે ઉચ્ચ સ્તરે મોકલવાની પ્રક્રિયા)

📘 1. પરિભાષા (Definition):

Referral એ એવી વ્યવસ્થિત પ્રક્રિયા છે જેમાં દર્દીને આરોગ્યની વધારે સુધરેલી, વિશિષ્ટ અથવા તાત્કાલિક સેવા માટે એક આરોગ્ય સંસ્થાથી બીજી સંસ્થાએ મોકલવામાં આવે છે.

👉 “Referral is the process of directing a patient to a higher health facility for further diagnosis, treatment, or specialized care that is not available at the current level.”

🎯 2. હેતુઓ (Objectives of Referral):

1. દર્દીને યોગ્ય અને સમયસરની સારવાર મળવી
2. જીવલેણ પરિસ્થિતિઓનો યોગ્ય વ્યવસ્થાપન
3. વિશિષ્ટ નિદાન કે સારવાર માટે મોકલવું
4. સ્થળ પર ઉપલબ્ધ સેવાઓથી ઉપરની સેવા સુનિશ્ચિત કરવી
5. આરોગ્ય તંત્રમાં સતત continuity of care જાળવવી

✅ 3. Referral System ના સ્તરો (Levels of Referral):

સ્તર	ઉદાહરણ
Primary to Secondary	Sub-Center → PHC / CHC
Secondary to Tertiary	CHC → District Hospital / Medical College
Community to Facility	Home → SC / PHC
Backward Referral	Higher center → Lower center for follow-up

📄 4. Referral Situation Examples (રેફરલ કરવી એવી સ્થિતિઓ):

🔸 માતા અને બાળ આરોગ્ય માટે:

• વધુ રક્તસ્ત્રાવ
• ઊંચું બ્લડપ્રેશર (PIH)
• બાળકનો દમઘોટો (asphyxia)
• Low birth weight + Feeding difficulty

🔸 સામાન્ય તાત્કાલિક સ્થિતિઓ:

• Dyspnea (શ્વાસ લેવામાં તકલીફ)
• Long-duration fever
• Severe dehydration / diarrhea
• Accident, trauma, burn
• Epileptic seizures

🔸 ચેપજન્ય રોગો માટે:

• TB, HIV, Leprosy
• Dengue, Malaria with complications
• Severe skin infections
• COVID-like symptoms with comorbidities

📋 5. Referral Form માં દર્શાવવાની બાબતો:

1. દર્દીનું નામ, ઉંમર, જાતિ
2. chief complaints / લક્ષણો
3. vital signs (તાપમાન, pulse, BP, etc.)
4. પ્રથમ સારવાર (First aid) શું અપાઈ
5. કારણ શેના આધારે રેફરલ કરાયું
6. જ્યાં મોકલવામાં આવ્યું તે સંસ્થાનું નામ
7. મોકલ્યા ગયાનો સમય અને તારીખ
8. મોકલનારનુ નામ અને હસ્તાક્ષર

👩‍⚕️ 6. ANM / Health Worker ની ભૂમિકા:

• Danger signs ઓળખી ને તાત્કાલિક રેફર કરવો
• રેફરલ પહેલાં First aid આપવી
• Referral slip ભરીને જ આપવી
• પરિવારને સમજાવવું અને તેમની જાળવણી કરવી
• Ambulance (108 / 102) સેવા માટે સહાય
• Follow-up અને back-referral નોંધવું
• Records રાખવા

🧾 7. Referral Register અને Recordkeeping:

• દર મહિને કેટલા રેફરલ થયા, કારણો
• Outcome (admitted / treated / died)
• Name of receiving facility
• Referral feedback slip (જ્યાંથી પાછી માહિતી મળે)

🌟

🔁 “રેફરલ એ જીવ બચાવવાનો દોર છે – સમયસર કરી શકાય તો રોગની જટિલતા ટાળી શકાય છે.”

👩‍⚕️ “ANM એ રેફરલ સિસ્ટમની પહેલી અને સૌથી મહત્વપૂર્ણ કડી છે.”

📋 “Referral = Timely decision + Proper documentation + Good communication”

📚 Health Education (આરોગ્ય શિક્ષણ)

(વ્યક્તિ કે સમુદાયને આરોગ્ય માટે જાગૃત કરવાનું શિક્ષણ)

📘 1. પરિભાષા (Definition):

આરોગ્ય શિક્ષણ એ એવી યોજના બદ્ધ પ્રક્રિયા છે જેમાં વ્યક્તિ, પરિવાર અને સમુદાયને આરોગ્ય વિશે જાગૃતિ લાવી સારી આરોગ્ય પ્રવૃત્તિઓ અપનાવવા માટે પ્રેરણા આપવામાં આવે છે.

👉 “Health education is a process that informs, motivates, and helps people to adopt and maintain healthy practices and lifestyles.”

🎯 2. હેતુઓ (Objectives):

1. લોકોમાં આરોગ્ય વિષે જાગૃતિ ફેલાવવી
2. સ્વચ્છતા અને રોગપ્રતિકારક આદતો વિકસાવવી
3. રોગોના નિવારણ અને નિયંત્રણ માટે સમજ આપવી
4. લોકોના જીવનશૈલીમાં સકારાત્મક ફેરફાર લાવવો
5. આરોગ્ય સેવાને સ્વીકાર્ય બનાવવી

✅ 3. આરોગ્ય શિક્ષણના સિદ્ધાંતો (Principles of Health Education):

સિદ્ધાંત	અર્થ
જરૂરિયાત આધારિત	જેવું સમુદાયને જાણવા જોઈએ એ જ શીખવવું
સમજણભરેલું	ભાષા, ઉંમર અને કલ્ચર મુજબ સમજાવવું
ભાગીદારી	લોકોની સહભાગિતા હોવી જોઈએ
પુનરાવૃત્તિ	એક જ વાત વારંવાર સમજાવવી
ઉપાયયોગ્યતા	જે સમજાવીએ તે હકીકતમાં કરી શકાય એવું હોવું જોઈએ
મૌખિક + દૃશ્ય + પ્રયોગશીલ	બોલીને, બતાવીને અને કરાવીને શીખવવું

🧑‍🏫 4. આરોગ્ય શિક્ષણના પ્રકારો (Types of Health Education):

પ્રકાર	ઉદાહરણ
💬 વ્યક્તિગત શિક્ષણ	ઘરે દર્દીને દવા આપતી વખતે સમજાવવું
👨‍👩‍👧‍👦 જૂથ શિક્ષણ	મમતા ડે, બાળકો/માતાઓનો જૂથ
🏫 સામુદાયિક શિક્ષણ	શાળા, ગામ સભા, આરોગ્ય મેલાઓમાં

🎯 માધ્યમો (Methods & Media):

વિધિ	માધ્યમ
મૌખિક	વાર્તાલાપ, ચર્ચા, પ્રશ્નોતરી
દૃશ્ય	પોષણ ચિત્ર, પોશ્ટર, ફ્લિપ ચાર્ટ
દૃશ્ય-શ્રાવ્ય	વિડીયો, સ્લાઈડ્સ, ટીવી, ઓડિયો
પ્રયોગશીલ	હેન્ડ વોશ ડેમો, ORS બનાવવાની રીત

🏥 5. મુખ્ય આરોગ્ય શિક્ષણ વિષયો (Key Topics in Health Education):

• વ્યક્તિગત અને સામૂહિક સ્વચ્છતા
• પોષણ અનેbalanced diet
• રોગ નિવારણ (TB, HIV, મલેરિયા, ડેન્ગ્યુ)
• રસીકરણ અને માતા-શિશુ આરોગ્ય
• કુટુંબ નિયોજન
• શાળારોગો અને કિશોરી આરોગ્ય
• વયસ્ક આરોગ્ય અને જીવનશૈલી રોગો (Diabetes, BP)
• લોકઉપચાર/ઘરેલું ઉપાય વિશે ભૂલ દૂર કરવી

👩‍⚕️ 6. ANM / Health Worker ની ભૂમિકા:

• દર મમતા ડે અને હોમ વિઝિટમાં સમજ આપવી
• Flipcharts, Posters નો ઉપયોગ કરવો
• Risk group (ગર્ભવતી, બાળકો, વૃદ્ધ) માટે અલગ શિક્ષણ
• Demonstration દ્વારા લોકોને “કરાવીને શીખવવું”
• સંદેશ સરળ ભાષામાં અને પ્રેમથી આપવો
• Follow-up લઈ જાણવું કે લોકોને સમજાયું કે નહીં

🌟

🧠 “જ્યાં જ્ઞાન છે ત્યાં જાળવણી છે – આરોગ્ય શિક્ષણ એ રોગ નિવારણનું શક્તિશાળી સાધન છે.”

👩‍⚕️ “ANM એ આરોગ્ય જ્ઞાનની દૂત છે – જે ઘરે ઘર સુધી પ્રકાશ લાવે છે.”

📚 “શિક્ષણથી ફેરફાર, ફેરફારથી આરોગ્ય.”

👨‍👩‍👧‍👦 Individual and Family

(વ્યક્તિ અને પરિવાર – આરોગ્ય સેવાઓમાં મહત્ત્વ)

📘 1. પરિભાષા (Definition):

🔹 વ્યક્તિ (Individual):
વ્યક્તિ એ આરોગ્ય સેવા અને સંભાળ માટેની સૌથી નાની અને મુખ્ય એકમ છે.

👉 “A person considered as a unique physical, mental, social, and spiritual being.”

🔹 પરિવાર (Family):
પરિવાર એ સંબંધિત વ્યક્તિઓનો એવો જૂથ છે જે સામાન્ય રહેવાનું સ્થળ, સંસ્કૃતિ અને કાળજી વહેંચે છે.

👉 “A group of individuals related by blood, marriage or adoption, living together and sharing responsibilities.”

🎯 2. હેતુઓ (Objectives):

1. વ્યક્તિને આરોગ્યપ્રદ જીવનશૈલી અપનાવવા માર્ગદર્શન
2. પરિવારના દરેક સભ્યની આરોગ્ય જરૂરિયાત ઓળખવી
3. આરોગ્ય રોગોની વહેલી ઓળખ અને સારવાર
4. પરિવારના માનસિક, સામાજિક અને શારીરિક વિકાસમાં સહાય
5. કુટુંબ સ્તરે આરોગ્ય સમસ્યાઓનો ઉકેલ લાવવો

✅ 3. આરોગ્ય સેવાઓમાં વ્યક્તિ અને પરિવારનું મહત્ત્વ:

પાસુ	વિગતો
🔹 વ્યક્તિ	દરેક વ્યક્તિને જુદી-જુદી આરોગ્ય જરૂરિયાત હોય છે, જેમ કે શિશુ, કિશોરી, પુખ્ત, વૃદ્ધ વગેરે.
🔸 પરિવાર	એક સભ્ય બીમાર હોય તો આખું પરિવાર પ્રભાવિત થાય છે. તેથી, પરિવાર પરિપ્રેક્ષ્યે સેવા આપવી વધુ અસરકારક હોય છે.
🔹 Decision making	આરોગ્ય સેવાઓ માટેનું નિર્ણયો ઘણીવાર પરિવાર દ્વારા લેવાય છે.
🔸 Support system	પરિવારમાં સકારાત્મક વાતાવરણ અને સહકાર હોય તો આરોગ્ય સુધારામાં ઝડપ આવે છે.

🧾 4. પરિવારના પ્રકારો (Types of Families):

પ્રકાર	અર્થ
Nuclear family	માતા-પિતા અને બાળકો
Joint family	ઘણાં સભ્યો, ઘણા પેઢી સાથે રહે
Extended family	કુટુંબના અન્ય સંબંધિત સભ્યો પણ
Broken family	પતિ-પત્ની વિભાજન, એકલ માતા/પિતા

🏠 5. પરિવાર આધારિત આરોગ્ય સમસ્યાઓ (Family-related Health Problems):

• કુટુંબમાં પોષણની ઉણપ
• વારસાગત રોગો (Hereditary diseases)
• TB/HIV જેવી ચેપજન્ય બીમારીઓ
• ગર્ભસંબંધિત સમસ્યાઓ
• નશાની આદતો
• બાળકના રોગો, વિકાસ વિકાર
• કુટુંબમાં આરોગ્યજાગૃતિનો અભાવ

👩‍⚕️ 6. ANM / Health Worker ની ભૂમિકા:

• ઘર મુલાકાત લઈને દરેક સભ્યની આરોગ્ય સ્થિતિની નોંધ
• Mamta Card, Kishori Card, Growth Charts સાથે કાર્ય
• પરિવારની આરોગ્ય જરૂરિયાતોને ઓળખવી
• આરોગ્ય શિક્ષણ આપવું (દંતસ્વચ્છતા, પોષણ, રસીકરણ)
• TB, HIV, Family Planning જેવી સેવાઓ માટે કાઉન્સેલિંગ
• Risk assessment અને referral

---