UNIT-NO.1.CONCEPT OF HEALTH – (યુનિટ -1-કન્સેપ્ટ ઓફ હેલ્થ )

ઇન્ટ્રોડક્શન introduction

ભૌગોલિક વિસ્તાર પ્રમાણે જુદા જુદા રીતે રિવાજો વર્ગ અને પહેરવેશ સાથે અને પુરુષ સ્ત્રી બાળકો યુવાનો વગેરે રહેતા હોય છે આવી માનવ વસ્તીમાં સમુદાયના અમુક ભાગની કોમ્યુનિટી ગણવામાં આવે છે આ કોમ્યુનિટીમાં સમાવિષ્ટ લોકોને તેઓની જરૂરિયાત મુજબ વિવિધ પ્રકારની આરોગ્ય સેવાઓ આપવામાં આવે છે તેની કોમ્યુનિટી હેલ્થ સર્વિસ કહેવામાં આવે છે આ સેવાઓ કોમ્યુનિટી હેલ્થ ટીમ ડોક્ટર નર્સ લેબોરેટરી ટેક્નિશિયન ફાર્મસીસ હેલ્થ વર્કર વગેરે દ્વારા પૂરી પાડવામાં આવે છે

Health હેલ્થ

• સામાન્ય રીતે ની બાબતે જુદા જુદા વિચારો વ્યાખ્યાઓ અને થીયરીઓ પ્રસ્થાપિત થયેલ છે પરંતુ મેડિકલ સાયન્સમાં સર્વ સામાન્ય વ્યાખ્યા WHO વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશન દ્વારા ઈ.સ.1948 માં આપવામાં આવેલ છે જે નીચે મુજબ હેલ્થ વ્યાખ્યા છે.
• 7 એપ્રિલ WHO દ્વારા હેલ્થ ની વ્યાખ્યા
  હેલ્થ ઇઝ ડીફાઈનડ એઝ અ સ્ટેટ ઓફ કમ્પ્લીટ ફિઝિકલ મેન્ટલ સોશિયલ સ્પીરીટીયલ વેલ બિસિંગ એન્ડ નોટ મેરેલી એબસેન્સ ઓફ ડીસિઝ ઓર ઇન્ફોરર્મિટી.
• સામાન્ય રીતે વ્યક્તિ શારીરિક માનસિક સામાજિક અને આધ્યાત્મિક રીતે તંદુરસ્ત હોય એટલું જ નહીં પણ કોઈ પણ જાતની ખોડ ખાપણ ન હોય તો અને સંપૂર્ણ રોગમુક્ત હોય ત્યારે તેને તંદુરસ્ત કહે છે.

હેલ્થ વિશેના વિચારો:

હેલ્થ( આરોગ્ય )જાળવવું તે દરેક વ્યક્તિ માટે ખૂબ જ જરૂરી બાબત છે તબીબી અને તજજ્ઞો દ્વારા એટલે જ કહેવામાં આવ્યું છે કે health is wealth

જેમ જેમ આધુનિક યુગની શરૂઆત થઈ તેમ તેમ લોકો આરોગ્ય પ્રત્યે વધારે જાગૃત થવા લાગ્યા છે ખોટી માન્યતાઓ અને એ સમજ ઓછી થવા લાગી પરંતુ ભૂતકાળ ની વાત કરીએ તો આરોગ્ય વિશે લોકો એટલા બધા વધુ પડતા રસ ધરાવતા ન હતા. આ બાબતને દેવી પ્રકોપ કે નસીબ ગણીને સહન કરતા હતા. પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન મિલેટ્રીમાં માણસોની એક સાથે ખૂબ જ મોટી સંખ્યામાં સેસ્ટીક્સ નામનો રોગ થયેલો ત્યારે વિકસિત દેશોએ તંદુરસ્તી વિશે વિચારવાનું શરૂ કરેલું પરંતુ લોકોનો પૂરતો સહકાર ન મળવાથી આ બાબત ભુલાઈ ગઈ પરંતુ બીજા વિશ્વયુદ્ધ સમયે પણ લોકો ખૂબ જ બીમાર પડ્યા ત્યારે બધા દેશોએ મિટિંગ કરી આરોગ્ય જાળવવા માટે વિચારણા શરૂ કરી અને આરોગ્યના જાણકાર જુદા જુદા ક્ષેત્રોમાં તજજ્ઞ પાસેથી અભિપ્રાય લેવામાં આવ્યા જેમાં નીચે મુજબના અભિપ્રાયો રજૂ થયા .

1.Biological view (જેવ વૈજ્ઞાનિક અભિપ્રાયો):વ્યક્તિ માનસિક રીતે તંદુરસ્ત હોય કોઈપણ વારંવાર થતો રોગ ન હોય તેમ જ વસ્તી વધારાની સમસ્યા ન હોય તેની તંદુરસ્ત કહેવાય છે.

2.Ecological view (આર્થિક બાબત):આ શબ્દ ગ્રીક ભાષાનું છે જેનો અર્થ House થાય છે એટલે કે મનુષ્યને વાતાવરણ વચ્ચે સમતોલ જળવાઈ અથવા વ્યક્તિ કોઈ પણ વાતાવરણમાં સ્થિર રહી શકે તેને તંદુરસ્ત કહેવાય છે.

3.social and cultural view ( સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક):વ્યક્તિ રોગમુક્ત હોય અને કોઈપણ વાતાવરણમાં સ્થિર રહી શકે એટલું જ નહીં પરંતુ તે સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક રીતે પણ તંદુરસ્ત હોવું જોઈએ.

4.holistic view:શાંત મગજ અને શાંત શરીર હોય તેને તંદુરસ્ત કહી શકાય

A.physical health (શારીરિક તંદુરસ્તી):શારીરિક તંદુરસ્તી એટલે રસનામાં આવેલ દરેક તંત્ર પોતાનું કાર્ય બરાબર કરતી હોય અને દરેક અંગ પણ પોતાની કામગીરી સામાન્ય રીતે કરતા હોય અને કોઈપણ જાતની શારીરિક તકલીફ ના હોય તેને શારીરિક તંદુરસ્તી કહેવામાં આવે છે.

B.Social health (સામાજિક તંદુરસ્તી):સમાજમાં વ્યક્તિનું સ્થાન હળવા મળવાથી રીત ભાત સંબંધો નિભાવવા સંબંધો બાંધવા વગેરે બાબત યોગ્ય રીતે થતી હોય તેને સોશિયલ હેલ્થ કહેવામાં આવે છે.

C.સ્પિરીરયુઅલ હેલ્થ (આધ્યામિક હેલ્થ):સામાન્ય રીતે આત્મા અને શરીરનું જોડાણ એ આદ્યંગ છે વૈજ્ઞાનિક દ્વારા પણ આ બાબતોની શક્યતા શકાસવાના પ્રયાસોમાં સફળતા પ્રાપ્ત થયેલી નથી આથી સ્વીકારવું પડે છે કે કોઈ અદ્રશ્ય તત્વ અથવા ઈશ્વર છે અને તે સમગ્ર સૃષ્ટિનું નિયંત્રણ અને સંચાલન કરે છે આ બાબતને ધ્યાનમાં લઇ વ્યક્તિ આ અદશ્ય શક્તિની પ્રાર્થના કરી વિવિધ ધાર્મિક કાર્યો કરી અને મંદિર મસ્જિદ અગિયારી વગેરે પોતાના ધર્મ પ્રમાણે વર્તે તેને આધ્યાત્મિક તંદુરસ્તી કહે છે

ડાયમેન્શન ઓફ હેલ્થ:

WHO એ આપેલ હેલ્થની વ્યાખ્યા મુજબ સામાન્ય રીતે હેલ્થના મુખ્ય ચાર ડાયમેન્શન આવરી લેવામાં આવ્યા છે પરંતુ હાલમાં આધુનિક સંશોધન અને જ્ઞાન મુજબ હેલ્થ ના અધર ડાયમેન્શન વિશે પણ વિચારવું જરૂરી બન્યું છે જેમ કે વોકેશનલ એન્વાયરમેન્ટ ફૂડ એન્ડ ન્યુટ્રીશન એગ્રીકલ્ચર વગેરે બાબતો પણ હેલ્થને અસર કરે છે આ બાબતોને અધર ડાયમેન્શન માં સમાવેશ કરી શકાય.

આપણી WHO એ આપેલ હેલ્થની વ્યાખ્યા મુજબ જરૂરી એવા મુખ્ય ચાર ડાયમેન્શનમાં વિગતે ચર્ચા કરીશું.

1. ફિઝિકલ ડાયમેન્શન

WHO એ આપેલી હેલ્થની વ્યાખ્યા મુજબ વ્યક્તિ શારીરિક રીતે સંપૂર્ણ તંદુરસ્ત હોવી જોઈએ એટલે કે શરીરના દરેક સેલ કે અવયવોને બરાબર કાર્ય કરતા હોવા જોઈએ આમાં ફિઝિકલ હેલ્પમાં સામાન્ય રીતે વ્યક્તિના દરેક શારીરિક પ્રક્રિયાઓ નોર્મલ હોવી જોઈએ એટલે કે કોઈપણ પ્રકારનું શારીરિક રોગ ન હોવો જોઈએ એટલું જ નહીં પરંતુ કોઈ પણ જાતની ખોડ ખાપણ ન હોવી જોઈએ ફિઝિકલ હેલ્થમાં અસસેસમેન્ટ માટે નીચેની બાબતો ધ્યાનમાં લેવામાં આવે છે.

• 1.self assessment of over all health
• 2.general observation
• 3.Clinical examination
• 4.Nutritional and dietary assessment

2.મેન્ટલ ડાયમેન્શન

• ફિઝિકલ હેલ્થ અને મેન્ટલ હેલ્થ એકબીજા પર આધારિત છે મેન્ટલ હેલ્થ એટલે કે જુદી જુદી પરિસ્થિતિમાં adjust થવાની વ્યક્તિગત ability છે મેન્ટલ હેલ્થને બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો
  State of balance between individual and saraunding world.
• મેન્ટલ હેલ્થ સામાન્ય રીતે જાળવવું ખૂબ જ મુશ્કેલ બાબત છે આથી તેને કહેવામાં આવે છે કે state of harmning bitween one self and athers.

Mental health person:માનસિક રીતે તંદુરસ્ત વ્યક્તિને ઓળખવા માટે અથવા તે વ્યક્તિનું મેન્ટલ હેલ્થ જાણવા માટે નીચેની બાબતોને ધ્યાનમાં લેવામાં આવે છે તેને કેરેકટ્રેકટિસ ઓફ મેન્ટલ હેલ્થ પરસન કહેવામાં આવે છે.

1. તે અન્ય લોકોની સાથે કે એકલો રહી શકે છે.
2. દુનિયામાં કોઈ પણ જાતની જરૂરિયાતો ચિંતા વગર મેળવી શકે છે.
3. તે કોઈપણ વસ્તુ મેળવવી ને આત્મસંતોષ મેળવી શકે છે અને પોતાની જરૂરિયાત પૂરી કરી શકે છે.

મેન્ટલી તંદુરસ્તી ન હોય તેવી વ્યક્તિની શારીરિક કાર્યમાં પણ મુશ્કેલી ઉભી થાય છે જેના કારણે અમુક શારીરિક રોગો થાય છે જેમકે હાઈપર ટેન્શન બોન્ડક્રાઇટિસ અસ્થમા માં અલ્સરેટીવ કોલાઇટીસ એસીડીટી વગેરે જેવી બીમારી થાય છે આથી મેન્ટલ હેલ્થ જાળવવા નર્સિંગ સ્ટાફ દ્વારા કોમ્યુનિટીમાં લોકોની હેલ્થ નીડ જાણીને તે પ્રમાણે જરૂરી કોમ્યુનિટી હેલ્થ કેર લોકોને પૂરી પાડવી જોઈએ.

3.સોશિયલ ડાયમેન્શન

• સોશિયલ ડાયમેન્શન એ હેલ્થ નું ત્રીજું અને અગત્યનું પરિણામ છે આ બાબત કમ્યુનિટીમાં ફેમિલી વ્યક્તિગત મેમ્બર ને લાગુ પડે છે શારીરિક અને માનસિક તંદુરસ્તિની સાથે સાથે વ્યક્તિ સામાજિક અને આર્થિક રીતે પણ તંદુરસ્ત હોવો જોઈએ અથવા or j.e park તે સોશિયલ હેલ્થની વ્યાખ્યાન નીચે મુજબ આપી છે.

• The quality and quantity of individuals interpersonal tied and akstend of envalvement with the community

• સમાજમાં સામેલગીરી વધારવા આંતર વ્યક્તિગત બંધન માટે રહેલા વ્યક્તિગત ગુણના જથ્થાને સામાજિક આરોગ્ય કહેવામાં આવે છે.
• ટૂંકમાં સોશિયલ હેલ્થ એ વ્યક્તિગત અને સામાજિક સંબંધો પર આધારિત છે સામાન્ય રીતે વ્યક્તિ વ્યક્તિ વચ્ચે સમાજ અને વ્યક્તિ વચ્ચે તેમજ વ્યક્તિ અને દુનિયા વચ્ચે જોવા મળે છે સોશિયલ હેલ્થ એ વ્યક્તિની physical mental health ની અસર કરે છે ex સમાજથી તરછોડાએલી વ્યક્તિને સામાજિક અને માનસિક બીમારી થવાની સંભાવના રહે છે.

4.સ્પીરીરયુઅલ ડાયમેન્શન

તે પણ હેલ્થ માટે જરૂરી પરિણામ છે સામાન્ય રીતે મેન્ટલ ડાયમેન્શન અને સ્પીરીરયુઅલ ડાયમેન્શન એકબીજાથી અલગ પડી શકતા નથી એટલે કે બંને એકબીજા પર સંપૂર્ણ આધારિત છે આધ્યાત્મિક બાબત વ્યક્તિના વર્તન અને સામાજિક સ્થિતિની પર અસર કરે છે ex યોગા પ્રાર્થના યાત્રા ધાર્મિક પ્રસંગો અને સામાજિક સ્થિતિ વગેરેની વ્યક્તિની માનસિક અને શારીરિક તંદુરસ્તી જાળવવામાં ખૂબ જ અસરદાયક છે .

હેલ્થ માટેના આ ચારેય ડાયમેન્શન વ્યક્તિના પોઝિટિવ હેલ્થ માટે ખૂબ જ જરૂરી છે

હેલ્થના વધારાના ડાયમેન્શન

• વોકેશનલ ડાયમેન્શન
• પોલિટિકલ ડાયમેન્શન
• એજ્યુકેશન ડાયમેન્શન
• ન્યુટ્રિશનલ ડાયમેન્શન

કોમ્યુનિટી :જુદા જુદા ગ્રુપના લોકો ચોક્કસ રીતે રિવાજ રેણી કેણી જુદી જુદી હોય છે અને જેમાં પુરુષ સ્ત્રી બાળક યુવાનો રૂંધો વગેરેનો સમાવેશ થતો હોય તેવા સમાજની કોમ્યુનિટી કહે છે

કોમ્યુનિટી હેલ્થ :કોમ્યુનિટી હેલ્થ શબ્દને આરોગ્ય સેવામાં પ્રમાણ માં સ્વીકારવામાં આવે છે કારણ કે WHO દ્વારા કોમ્યુનિટી હેલ્થ શબ્દ ૧૯૭૯ ની સાલમાં રજૂ કરવામાં આવેલ અને પબ્લિક હેલ્થને કોમ્યુનિટી હેલ્થ આપવામાં આવ્યું છે.

કોમ્યુનિટી હેલ્થ એ કોમ્યુનિટીના દરેક મેમ્બરનું હેલ્થ સ્ટેટસ રજૂ કરે છે અને તેને કયા કયા હેલ્થ પ્રોબ્લેમ છે તે મુજબ હેલ્થ પૂરું પાડવામાં આવે છે પ્રોમોટીવ . ક્યુરેટિવ. પ્રીવેન્ટીવ વગેરે હેલ્થ સર્વિસમાં સમાવેશ થાય છે.

Community health is the science ant art preventive disease.prolonging life and promotiong health and ificeanci to organised community ehrts

Community health nursing :કોમ્યુનિટી હેલ્થ તે કોમ્યુનિટીના દરેક મેમ્બર નું હેલ્થ સ્ટેટસ રજૂ કરે છે અને તેઓને કયા કયા હેલ્થ પ્રોબ્લેમ છે તે મુજબ ટોટલ હેલ્થ તે પૂરી પાડવામાં આવે છે જેમાં ક્યુરેટીવ પ્રવેન્ટીવ પ્રોમોટીવ વગેરે હેલ્થ સર્વિસ નો સમાવેશ થાય છે. નર્સિંગ સ્ટાફ દ્વારા કોમ્યુનિટીમાં લોકોની હેલ્થ નીડ જાણીને તે પ્રમાણે જરૂરી આરોગ્ય સેવાઓ આપવામાં આવે છે તેને કોમ્યુનિટી હેલ્થ નર્સિંગ કહે છે.


ડીટરર્મિનેશન ઓફ હેલ્થ(આરોગ્યની અસર કરતા પરિબળો) :

વ્યક્તિ પોતાના કુટુંબ કે સમાજમાં રહેતી હોય તેની આજુબાજુના પરિબળો તેમજ વ્યક્તિની પોતાની અમુક ક્રિયાઓ તેના આરોગ્ય પર અસર કરે છે આવા પરિબળો વ્યક્તિના આરોગ્યમાં વધારો અથવા ઘટાડો કરે છે

હેરીડીટી
વારસાગત :વ્યક્તિના જન્મ પૂર્વ ગર્ભધાન સમયે જીન્સ દ્વારા માતા પિતાની અમુક શારીરિક અને માનસિક બાબતો તેના બાળકમાં વારસાગત રીતે આવતી હોય તેની સાથે સાથે અમુક પ્રકારના રોગો કે ખામીઓ પણ વ્યક્તિને વારસાગત રીતે મળી હોય છે તેને જીનેટીક ડિસઓર્ડર રંગસુત્રિય ખામીઓ કહે છે જેવી કે હિમોફીલિયા ડાઉન સિન્ડ્રોમ થેલેસેમિયા મેન્ટલ રીટાયર ડેસન વગેરે આમ કોઈ પણ વ્યક્તિનું હેલ્થ સ્ટેટસ તેના જીનેટીક કોનસીટ્યુશન પર આધારિત હોય છે આથી હેરીડીટી ને આરોગ્ય માટે અસરકારક તત્વ પરિબળ છે.

ઇન્વાયરમેન્ટ
વાતાવરણ :વ્યકિત જયા રહે છે ત્ય તેની આજુબાજુ કે અંદર બહારની સ્થિતિ કહે છે વ્યક્તિના શરીરને અંદરનામેન્ટને માઇક્રો ઇનવાઇરોમેન્ટ કહે છે જેમાં શરીરના ટીશ્યુ ઓર્ગન અને જુદા જુદા સિસ્ટમ ના કાર્યોનું સમાવેશ થાય છે જ્યારે શરીરની બહારના ઇન્વાયરમેન્ટ ને એક્સટર્નલ ઇન્વેરિમેન્ટ અથવા મેક્રો ઇન્વાયરમેન્ટ કહે છે જેમાં એર વોટર ફૂડ હાઉસિંગ નોઈસ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

ફિઝિકલ ઇન્વાયરમેન્ટ :જે વ્યક્તિના હેલ્થની સીધું જ અસર કરે છે જેમાં હાઉસિંગ લાઇટિંગ વોટર સપ્લાય એર વેન્ટીલેશન કંટ્રોલ વેસ્ટનો વગેરેનો સમાવેશ થાય છે જ્યારે હાલની પરિસ્થિતિ મુજબ ડિફેક્ટીવ ફિઝિકલ ઇન્વાયરમેન્ટના કારણે ભારત દેશ સહિત ઘણા વિકસિત દેશોમાં પણ હેલ્થ પ્રોબ્લેમ જોવા મળે છે ખાસ કરીને પોપ્યુલેશન એક્સપોઝિમ વસ્તી ગીચતા ઉદ્યોગીકરણ શહેરીકરણ વગેરે બાબતો જવાબદાર છે

બાયોલોજિકલ ઇન્વાયરમેન્ટ :જે તે વ્યક્તિના હેલ્થને સીધું અસર કરે છે જેમાં હાઉસિંગ લાઇટિંગ વોટર સપ્લાય એર વેન્ટિલેસન નોઇસ કંટ્રોલ વેસ્ટ વગેરે ઉપરાંત વ્યક્તિની આજુબાજુ રહેલી જૈવિક વસ્તુઓ બેક્ટેરિયા વાયરસ જીવજંતુ પ્રાણીઓ વૃક્ષો વગેરે અને માનવ જીવનનું સમાવેશ થાય છે.
બાયોલોજીકલ માં સમાવેશ ઉપરોક્ત જીવંત વસ્તુ પૈકી અમુક જીવજંતુ રોગ ઉત્પન્ન કરે છે અને અમુક ફેલાવે છે જ્યારે અમુક રોગ થતા અટકાવે છે આમ બાયોલોજીકલ ઇન્વાયરમેન્ટ એ હેલ્થ માટેનું પરિબળ છે.


સાઇકો સોશિયલ ઇન્વાયરમેન્ટ:

વ્યક્તિની આજુબાજુ બનતી રોજની ઘટનાઓ સામાજિક ક્રિયાઓ કે વ્યક્તિ વ્યક્તિ વચ્ચેના વહેવાર ની સાઇકો સોશિયલ ઇન્વાયરમેન્ટ કહે છે આ દરેક બાબત વ્યક્તિના આરોગ્યને સીધી રીતે અથવા તો આડકતરી રીતે અસર કરે છે જે ઘરમાં સ્કૂલમાં કામ કરવાની જગ્યામાં કે કોમ્યુનિટીમાં જોવા મળે છે.

કોઈપણ વ્યક્તિ સામાન્ય રીતે તેના કુટુંબ સમાજ અને અંતે સમગ્ર દેશનો એક સભ્ય છે આથી વ્યક્તિ પોતાના કુટુંબના સભ્યો દેશના નાગરિકો સમાજના લોકો સાથે હળી મળીને રહી શકે અને તેની સાથે સારી રીતે વહેવાર કરી શકે તો તે શારીરિક માનસિક સામાજિક રીતે પરિચય રહી શકે પણ આ બાબતમાં કોઈપણ ઉણપ રહે તો તેની અસર વ્યક્તિના હેલ્થ પર થાય છે.

આમ સાયકો સોશિયલ ઇન્વેરિમેન્ટ બાયોલોજીકલ એન્વાયરમેન્ટ એન્ડ ફિઝિકલ એન્વાયરમેન્ટ એ દરેક વ્યક્તિના આરોગ્ય ઉપર ડાયરેક્ટ કે ઇનડાયરેક્ટ અસર કરે છે એટલે કે ઇન્વાયરમેન્ટ એ હેલ્થને અસર કરતું ખૂબ જ અગત્યનું પરિબળ છે

3.લાઈફ સ્ટાઈલ:વ્યક્તિની કુટુંબ અને સમાજમાં રહેવાની રોજિંદી રીત ભાતને તેને લાઈફ સ્ટાઈલ કહે છે જે વ્યક્તિની સોશિયલ વેલ્યુ એટીટ્યુડ અને એક્ટિવિટીઝ દર્શાવે છે જેમાં વ્યક્તિના રોજિંદા કાર્યો સંસ્કાર વર્તન આરામ વ્યક્તિગત સ્વચ્છતા હેબિટ માન્યતાઓ પોશાક ખોરાક વગેરેનો સમાવેશ થાય છે લાઈફ સ્ટાઈલ વ્યક્તિના ઓવર ઓલ હેલ્થ પર અસર કરે છે હેલ્થી લાઈફ સ્ટાઈલ વ્યક્તિના આરોગ્યમાં વધારો કરે છે જ્યારે અનહેલથી લાઈફ સ્ટાઈલ વ્યક્તિમાં બીમારી લાવે છે ex સમતોલ આહાર પૂરતી કસરત સારું શિક્ષણ રોજગારી સારો વ્યવહાર વગેરે સારી જીવન શૈલી વ્યક્તિના આરોગ્યમાં વધારો કરે છે જ્યારે અપૂરતો આહાર અસ્પષ્ટતા ખોટી માન્યતાઓ દેખાડું જીવન બેરોજગારી અસામાજિક પ્રવૃત્તિ વ્યસન વગેરે આદતો વ્યક્તિના આરોગ્યને નુકસાન કરે છે અને બીમારી લાવે છે.

4.સોશિયો ઇકોનોમિકલ કન્ડિશન:

• વ્યક્તિની સોશીયો ઇકોનોમિકલ કન્ડિશન તેના વ્યક્તિગત આરોગ્ય ઉપર અસર કરે છે સામાન્ય રીતે પરકેપિટલ ઈનકમ માથાદીઠ આવક એજ્યુકેશન ન્યુટ્રીશન અને પોલિટિક્સ સિસ્ટમ વગેરે બાબતોનું સમાવેશ સામાજિક અને આર્થિક સ્થિતિમાં જોવા મળે છે.
• આ દરેક બાબતની વ્યક્તિ ઉપર નીચે પ્રમાણે અસર જોવા મળે છે.

ઇકોનોમિકલ સ્ટેટસ:હેલ્થ કેર મેળવવા આ ખૂબ જ અગત્યનું પરિબળ છે જીવન શૈલી અને સોશિયલ સ્ટેટસ ઉપર અસર કરે છે ટૂંકમાં કહીએ તો ગરીબ લોકોમાં મધ્યમ વર્ગ અને શ્રીમંત લોકો કરતા વધારે બીમારીઓ જોવા મળે છે.

સોશિયલ સ્ટેટસ:સોશિયલ સ્ટેટસમાં વ્યક્તિમાં એકબીજા સાથે સંબંધો વ્યક્તિગત ઈમેજ લીડરશીપ વગેરે બાબતોનો સમાવેશ થાય છે આ બાબત વ્યક્તિના આરોગ્યની સિધી કે આડકતરી રીતે અસર કરે છે.

એજ્યુકેશન:આ ખૂબ જ અગત્યનું પરિબળ છે જે વ્યક્તિના આરોગ્ય પર ખાસ અસર કરે છે શિક્ષણ દ્વારા વ્યક્તિના જે તે બાબતનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય તેના ઉપયોગ દ્વારા વ્યક્તિ સારી રીતે હેલ્થ મેળવી શકે છે જ્યારે અભણ વ્યક્તિઓ જાણકારી ના અભાવે તેમજ અજ્ઞાનતા કે ખોટી માન્યતા ના કારણે કુટેવોમાં શકાય છે જેથી તેઓની હેલ્થ વધારે ખરાબ થાય છે.

એક્યુપ્રેશન:આ પણ એક ખૂબ જ મહત્વનું પરિબળ છે જે વ્યક્તિઓ રોજગારમાં રોકાયેલ છે તેના કરતાં બેરોજગાર વ્યક્તિઓમાં બીમારીનું પ્રમાણ વધુ જોવા મળે છે બેરોજગારીના લીધે વ્યક્તિ આર્થિક અને સામાજિક રીતે પણ પાછળ રહે છે કારણ કે તેઓ પોતાની રોજીંદી જરૂરિયાતો પણ મેળવી શકતા નથી તેથી બીમારીનું પ્રમાણ વધુ જોવા મળે છે.

પોલિટિકલ સ્ટેટસ:લોકશાહી દેશમાં પોલિટિકલ ડિસિઝન મુખ્ય ગણાય છે એટલે કે જાહેર આરોગ્ય માટેના કાર્યની મંજૂરી અને તે પૂરી પાડવા માટેની જરૂરી અનુદાન મનુ પાવર સાધન સામગ્રી વગેરેની ફાળવણી પોલિટિકલ્સ એટલે કે આરોગ્ય મંત્રી દ્વારા થાય છે આથી નિર્ણયો લેવામાં નિર્ણય વ્યક્તિઓ હોવા સત્તા તે જવાબદારી પૂર્વ કાર્ય કરી શકતા નથી જેની અસર લોકોના આરોગ્ય પર થાય છે.

5.હેલ્થ એન્ડ ફેમેલી વેલ ફેર સર્વિસીસ

હેલ્થ એન્ડ ફેમિલી વેલ ફેલ સર્વિસ એ વ્યક્તિગત અને સામૂહિક રીતે પ્રમોટી ક્રિએટિવ હેલ્થ કેર સર્વિસીસ પૂરી પાડે છે અને તે હંમેશા લોકોની તંદુરસ્તી વધારવા અને જાળવવામાં હેલ્થ કેર છે આરોગ્ય અને કુટુંબ કલ્યાણ સેવાઓનું મુખ્ય હેતુ લોકોનું આરોગ્ય સુધારવાનું અને વધારવાનું છે.
Ex અસરકારક રસીકરણ કાર્યક્રમ દ્વારા સમાજમાં બાળકોમાં સેપી રોગો જેવા કે પોલિયો ડિટેરિયા બાળ ટીબી મોટી ઉધરસ ઓરી ધનુર વગેરે થતા અટકાવી શકાય છે તેમજ નાબૂદ કરી શકાય છે તેવી જ રીતે મેટર્નલ એન્ડ ચાઈલ્ડ હેલ્થ સર્વિસ દ્વારા બાળકો અને સ્ત્રીઓમાં માનકીનું પ્રમાણ ઘટાડી શકાય છે આમ હેલ્થ એન્ડ ફેમિલી વેલ ફેર સર્વિસિસના વિવિધ પ્રોગ્રામ દ્વારા વ્યક્તિ અને લોકોનું આરોગ્ય જાળવી અને ઓછું લાવી શકાય છે.

ઉપરના 5 ફેક્ટર હેલ્થ ઉપર ખૂબ જ અસર કરે છે આ દરેક પરિબળો વિશે જાણકારી મેળવવી અને સાનુકૂળ બનાવવામાં આવે તો બધા લોકોનું આરોગ્ય જાળવી અને વધારી શકાય છે આ માટે વ્યક્તિગત સમાજ અને સરકાર લેવલે ખાસ પ્રકારની જવાબદારી નિભાવવી જોઈએ.

6 અધર હેલ્થ ડીટર્મિનેશન:હેલ્થ ડિપાર્ટમેન્ટ ને હેલ્થ કેર પૂરી પાડવા માં મદદરૂપ થતા અન્ય વિભાગો જેવા કે ફૂડ એન્ડ ન્યુટ્રીશન એગ્રીકલ્ચર એજ્યુકેશન સોશિયલ વેલફેર રૂરલ ડેવલોપમેન્ટ વગેરે પણ હેલ્થને અસર કરતા પરિબળો છે

પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર:

દુનિયાના દરેક વિભાગમાં ઘણા વર્ષોથી તબીબી સારવાર માટે નાના મોટા દવાખાનાઓ તેમજ હોસ્પિટલ કાર્યરત છે તેમ છતા વિકસિત દેશોમાં લોકોની હેલ્થ વધારે સારી જોવા મળતી નથી એટલે કે માંદગી અને મૃત્યુનું પ્રમાણ વધુ રહે છે આ બાબતની આરોગ્ય સમસ્યા માટે ચર્ચા વિચારણા કરવા માટે જુદી જુદી કમિટીઓ જેવી કે ભૂર કમિટી મુદ્દલ્ય કમિટી જંગલવાલા કમિટી કરતા કમિટી શ્રીવાસ્તવ કમિટી બજાજ કમિટી મુખર્જી કમિટી વગેરેની નિમણૂકથી સમાન કાર્ય કરવામાં આવેલ તેમ છતાં ગ્રામ્ય આરોગ્યમાં કહી શકાય એવો વિશેષ સુધારો જોવા મળેલ નથી તેથી 1978 માં આલમ આટા નામની કોન્ફરન્સ યોજનામાં આવેલી તેમાં ગામના આરોગ્ય વિશે ચર્ચા કરવામાં આવેલી વિચારણા કરવા માટે 134 ગવર્મેન્ટ અને 57 પ્રાઇવેટ ઓર્ગેનાઈઝેશન એકત્ર થઈ બેઝિક મેડિકલ કેર સાથે ઇન્ટીગ્રેટેડ હેલ્થ સર્વિસ આપવા માટે નું ફાર્મવર્ક એટલે બંધારણ તૈયાર કરવામાં આવેલ અને ડીકલેરેશન બહાર પાડેલ જેમાં પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર ની ડેફીનેશન નીચે મુજબ આપવામાં આવેલ છે.

ડેફીનેશન ઓફ પ્રાઈમરી હેલ્થ કેર:

પ્રાઇમરી સારવારે જરૂરી હેલ્થ કહે છે કે જે સર્વત્ર સ્વીકાર્ય અને વ્યક્તિગત રીતે અનુકૂળ હોય તેવી લોકોના સંપૂર્ણ સહકારથી કે જે સમાજ અને દેશ માટે કિંમતમાં પોસાય તે રીતે આપવામાં આવે છે.

એલિમેન્ટ્સ ઓફ પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર (ઘટકો)

આલમાઆટા ડીકલેરેસન પ્રમાણે પ્રાયમરી હેલ્થ કેર ના આઠ એલિમેન્ટ નક્કી કરવામાં આવેલ છે જે નીચે મુજબ છે.

1. લોકોની એનડેમિક ડીસીઝ ને અટકાવવો તથા તેના ઉપર કંટ્રોલ કરવો
2. જરૂરી દવા પૂરી પાડવી
3. કોમન ડીસીઝ સામે સારી સારવાર આપવી
4. મેજર ઇન્ફેક્શન સેપી રોગો ડીસીઝ ઇમ્યુનાઈઝેશન દ્વારા અટકાવવા
5. પ્રોપર ફ્રુડ અને ન્યુટ્રીશન નું સપ્લાય કરવું
6. સેનીટેશન જાળવવું અને સ્વચ્છ પાણી સપ્લાય કરવું
7. લોકોને એજ્યુકેશન આપવું જેમકે હેલ્થ પ્રોબ્લેમ પ્રિવેન્શન કરવા હેલ્થ પ્રવેન્શન અને કંટ્રોલ કરવાની મેથડ વગેરે વિશે એજ્યુકેશન આપવું
8. એજ્યુકેશન ફેમિલી પ્લાનિંગ મેટરનલ અને ચાઈલ્ડ હેલ્થ કેર પૂરી પાડવી પ્રિન્સિપલ્સ ઓફ પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર (સિદ્ધાતો)

ઇ.સ. 1984 માં WHO ની એક્સપર્ટ કમિટી દ્વારા તેની ડેફીનેશન અનુસંધાને પાંચ પ્રિન્સિપલ રજૂ કરવામાં આવ્યા છે જે નીચે મુજબ છે

1.ઇક્વિટેબલ ડીસટ્બ્યુશન એક સમાન વહેંચણી.:પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર એ સોસાયટી કે કમ્યુનિટી ની અંદર દરેક ફેમેલી ની જરૂરિયાત મુજબ મળી રહે તેમ જ જે ફેમિલીને વધારા પડતા હેલ્થ પ્રોબ્લેમ હોય તેમના પ્રત્યય પૂરતું ધ્યાન આપી શકાય તેવી રીતે કુટુંબની જરૂરિયાત મુજબ એરિયાની જરૂરિયાત મુજબ પ્રાયમરી હેલ્થ કેરનું ડેસ્ટિબ્યુશન કરવું જોઈએ આવા ડેસ્ક્યુબશન ઓફ સોશિયલ જસ્ટિસ કહેવામાં આવે છે.

2.કોમ્યુનિટી પાર્ટિસિપેશન કોમ્યુનિટીમાં લોકોને સામેલ કરવા:પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર લોકો માટે અને લોકો દ્વારા આપવામાં આવતી સારવાર છે જેમાં સમાજની વ્યક્તિને પણ જરૂરિયાત મુજબ સામેલ કરવી જોઈએ ખાસ કરીને હેલ્થ કેર ના પ્લાનિંગમાં ઇમ્પેમેન્ટેશન અને મેન્ટેનેશનમાં સમાજમાં લોકોને સહકાર લેવો જોઈએ.

Ex. કોઈપણ ગામની અંદર રસીકરણ કાર્યક્રમ કરવાનો હોય તો તેના પ્લાનિંગમાં ગામના સરપંચ લીડર વગેરેને સામેલ કરી શકાય તેના ઈમ્પેલસેશન બાળ આંગણવાડી કાર્યકર સ્કૂલ ટીચર વગેરે સામેલ કરી શકાય અને મેન્ટેનન્સ માટે બાળકના માતા-પિતા અને વાલીને સહકારમાં લઈ શકાય.

3.અપ્રોપ્રાઇટ ટેકનોલોજી યોગ્ય સાધન સામગ્રી:પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર આપવા માટે જરૂરી સાધન સામગ્રી ઉપલબ્ધ હોય તે પ્રમાણે તેનો ઉપયોગ કરવો જોઈએ ખાસ કરીને કોમ્યુનિટીમાં જ અવેલેબલ હોય તેની સાધન સામગ્રી હેલ્થ કેર આપવા કેવી રીતે યુઝફૂલ બની શકે તે નક્કી કરવું ખાસ જરૂરી છે કારણ કે હેલ્થ કેર માટે મોડેલ અને સાધનો દરેક જગ્યાએ પૂરા પાડવા શક્ય હોતા નથી તેથી તેના બદલે ઉપયોગમાં લઈ શકાય તેવી અન્ય સાધન સામગ્રી ઉપયોગ કરવો જોઈએ ex ડસ્ટબીન કોમ્યુનિટીમાં હેલ્થ કેર આપવાની વખતે સાથે લઈ જવાની જરૂર રહેતી નાની નથી તેવા માટે ઘર વપરાશની ડોલ ઉપયોગમાં લઈ શકાય.

4.ફોકસ ઓન પ્રિવેન્શન અટકાયત પ્રત્યે ધ્યાન:પ્રાઇમરી હેલ્થ કેરમાં પ્રિવેન્શન પર ખાસ ધ્યાન રાખવું જરૂરી છે ફેમિલીમાં કોઈપણ હેલ્થ કેર આપતા પહેલા અને પછી જે તે આરોગ્ય વિષયક બાબતે આરોગ્ય શિક્ષણ આપતી વખતે લોકોને હેલ્થ પ્રોબ્લેમ અટકાવવા માટે જાગૃત કરવા જોઈએ કોઈપણ હેલ્થ પ્રોબ્લેમ સોલ્વ કરતાં અટકાવો અને સહેલો છે આથી પ્રાઇમરિ હેલ્થ કેરમાં પ્રિવેન્શન માટેના પગલાં ખાસ લેવા જોઈએ.

5.મલ્ટી સેક્રેટ વિવિધ વિભાગો સાથે સંકલન:પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર સારી રીતે આપવા માટે આરોગ્ય વિભાગ ઉપરાંત પ્રાયમરી હેલ્થ કેર અન્ય બીજા વિભાગોનો પણ તેના ઉપયોગ કરવો જરૂરી છે આ માટે એજ્યુકેશન ડિપાર્ટમેન્ટ સેનિટેશન ડિપાર્ટમેન્ટ એગ્રીકલ્ચર ડિપાર્ટમેન્ટ વગેરેના સહકાર લેવો જોઈએ ઉપરના 5 પ્રિન્સિપલ લોકોને પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર સારી રીતે આપવામાં માટે ખૂબ જ અગત્યના છે આ દરેક સિદ્ધાંત વિશે જાણકારી મેળવી તેનો ઉપયોગ કરવામાં આવે તો કોમ્યુનિટી ની અંદર સર્વે લોકોનું આરોગ્ય જાળવી અને વધારી શકાય આ માટે વ્યક્તિગત સમાજ અને સહકાર લેવલે ખાસ પ્રકારની જવાબદારી ઉઠાવવી જોઈએ

રોલ ઓફ નર્સિંગ ઇન પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર:પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર ના પ્લાનિંગ માં ઓર્ગેનાઇઝેશનમાં ઇવોલ્યુશન અને ઇમ્પ્લેમેશનમાં નર્સની ભૂમિકા ખૂબ જ અગત્યની છે WHO દ્વારા 1984 માં એક્સપર્ટ કમિટીમાં નક્કી થયા મુજબ પ્રાઇમરી હેલ્થ કેરમાં નર્સનો રોલ નીચે મુજબ છે.

1. સમજમાં વ્યક્તિના હેલ્થ સ્ટેટસ નું એસેસમેન્ટ કરવું
2. જે તે આરોગ્ય સેવાઓ પૂરી પાડવા માટેનું પ્લાનિંગ કરે છે.
3. કોમ્યુનિટીમાં ઉપલબ્ધ રિસોસીસ ને ઇન્વોલવ કરવા.
4. લોકોની ઈન્ડિગ્રેટેડ હેલ્થ કેર પૂરી પાડવી ઉપરાંત ઈમરજન્સી અને રેફરલ સેવાઓ આપવી.
5. Epidemiological સર્વે અને રેકોર્ડ મેન્ટેન કરવા.
6. પોતાની અંડરમાં કામ કરતા હેલ્થ વર્કરને જુદી જુદી ટ્રેનિંગ આપવી.
7. પોતાના અંડરમાં કામ કરતા હેલ્થ વર્કરના વર્કનું સુપરવિઝન કરવું.
8. પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર માં સામેલ બીજા વિભાગો સાથે સંબંધ મેન્ટેન કરવા.
9. PHC નું ઇવેલ્યુશન કરવું અને તેના પ્રોગ્રેસનું સતત મોનિટરિંગ કરતા રહેવું.
10. સરકાર દ્વારા ચલાવવામાં આવતા રાષ્ટ્રીય હેલ્થ પ્રોગ્રામની સેવા લોકો સુધી પહોંચાડવી.
11. PHC આપતા સમયે કમ્યુનિટીના લોકોને આરોગ્ય શિક્ષણ આપવું અને અપાવવું.
12. કોમ્યુનિટીમાં લોકોને આરોગ્ય પ્રત્યે જાગૃત કરવા માટે વિવિધ કાર્યક્રમોનું આયોજન કરવું.
13. માતા અને બાળકને આરોગ્ય શિક્ષણ આપવા માટે આપવામાં આવતી હેલ્થ કેર નું આયોજન કરવું.
14. રાષ્ટ્રીય આરોગ્ય કાર્યક્રમને લગતી તમામ સેવાઓ પૂરી પાડવામાં આવે છે.
15. દરેક લોકોને રોગ અટકાવવા માટે અને ખોડ ખાપણ થતા બીમારી ઘટાડવા માટે જાગૃત કરવા.

(આમ પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર માં નર્સિંગ નો રોલ ખૂબ જ અગત્યનો છે.)

નર્સિંગ ડેફીનેશન:નર્સિંગ એ એક આર્ટ અને સાયન્સનો વ્યવસાય છે કે જેના દ્વારા માણસ છે તેને બીમારીમાંથી મુક્ત થવા અથવા તેની નોર્મલ હેલ્થ જાળવી રાખવા માટે હેલ્પ કરે છે તથા તેને શારીરિક માનસિક અને આધ્યાત્મિક તકલીફો માંથી રાહત મળે તેવી પ્રવૃત્તિ કરે છે