Unit : 2 -Safe water

Introduction :

પાણી તે હવા પછીની બીજી અગત્યની જરૂરિયાત છે. પાણી વગર પ્રાણીનું જીવન અશક્ય છે. WHO ના સંશોધન પરથી જાણવા મળે છે કે ભારતની 3/4 વસ્તીને પીવા માટે શુદ્ધ પાણી પણ મળતું નથી અને જેના લીધે ” 50000000″ લોકો વોટર બોર્ન ડીસીઝ થી પીડાય છે. અને તેમના દર વર્ષે 20,00,000 લોકો મૃત્યુ થાય છે. પહેલાના સમયમાં શુદ્ધ પાણી માટે લોકો પાણીને તાંબાના વાસણમાં રાખીને સૂર્યપ્રકાશમાં રાખતા. કે જેથી પાણી અમુક પ્રમાણ માં જંતુ રહિત થઈ શકે 1976 માં WHO એ જીનીવામાં એક સભા ભરી હતી જેમાં એવું નક્કી કરવામાં આવ્યું કે watar for all by 1990 એટલે કે ઈ.સ.1990 સુધીમાં દરેક જગ્યાએ પાણી પૂરું પાડવું.

લોકોને શુદ્ધ પાણી મળે તે માટે નીચેના નિયમો બનાવેલા છે.

• 1.દેશની બધી જ જગ્યાએ પાઇપ લાઇન દ્વારા પાણી પૂરું પાડવું જોઈએ.
• 2.દરેક વખતે પાણીનું દબાણ એક સરખું જળવાઈ રહેવું જોઈએ અને દરેક કાર્ય માટે પૂરતી પ્રમાણમાં પાણીનો જથ્થો પૂરો પાડવો
• 3.પાણી મેળવવાનું સ્થળ પ્રદૂષિત ન થાય તે માટેની કાળજી રાખવી જોઈએ.
• 4.પાણી પૂરું પાડવાની વ્યવસ્થા સારા પ્રમાણમાં જળવાઈ રહેવી જોઈએ.
• 5.પાણીના શુદ્ધિકરણ માટે જાળવણી માટે અને સપ્લાય માટે પૂરતા પ્રમાણમાં ફંડ હોવો જોઈએ.
• 6.પાણીની શુદ્ધતા અને ગુણવત્તા પર પૂરતું ધ્યાન આપવું જોઈએ.

ભારતે 1943 માં ભોર કમિટીની સ્થાપના કરવામાં આવી 1946 માં આ કમિટી દ્વારા એવું નક્કી કરવામાં આવ્યું કે ગ્રામ્ય વિસ્તારમાં આરોગ્યની સેવાઓ માટે અનુકૂળ મકાન અને અનુકૂળ આરોગ્ય પદ વાતાવરણ અને સ્વસ્થ પાણી મળે છે.

પાણીનું બંધારણ (H2o): પાણી તે બે ભાગ હાઈડ્રોજન અને એક ભાગ ઓક્સિજનના સંયોજનથી બને છે. જે મિશ્રણની સ્થિતિમાં છે. અને રાસાયણિક ભાષામાં તેને H2o કહેવાય છે.

કેરેક્ટરીસ્ટીક ઓફ વોટર :

• પાણી તે રંગ ગંધ અને સ્વાદ વગરનું પ્રવાહી છે.
• પાણીમાં ખનીજ તત્વો થોડા પ્રમાણમાં જોવા મળે છે.
• પાણીને 0’સે. ( ગરમીના એકમ છે ) માં રાખવામાં આવે તો તેમાંથી બરફ બને છે. અને 100′ c પર રાખવામાં આવે તો પાણીમાંથી વરાળ બને છે.

પાણીનો ઉપયોગ : સામાન્ય રીતે પાણીનો વપરાશ વાતાવરણ લોકોને ટેવો અને રહેવાની પદ્ધતિ ઉપર છે તેની પ્રમાણે છે.

1.Domestic use ( ઘરગથ્થુ વપરાશ ) : જેમાં વ્યક્તિગત ઉપયોગ માટે પાણી વાપરવામાં આવે જેમ કે નાહવામાં ધોવામાં પીવામાં સફાઈ કામમાં રસોઈ કામમાં વગેરેમાં વાપરતું પાણી

2.public purpose ( જાહેર ક્ષેત્રમાં ઉપયોગ ) : જેમાં લોકોમાં તથા સમાજ માટે પાણી ઉપયોગમાં લેવામાં આવે છે. જેમકે જાહેર સ્થળે વપરાતું પાણી આગ ઓલાવવા માટે વપરાતું પાણી જાહેર સ્નાનઘરોમાં અને બગીચાઓમાં વપરાતું પાણી.

3.indstrial use ( ઔદ્યોગિક ઉપયોગ ) : જેમાં ખાસ કરીને આયર્ન (iron ) steel, pepar વગેરે બનાવવાના કારખાનાઓમાં પાણીની જરૂરિયાત વધારે હોય છે.

4.Agricutural use ( ખેતીવાડીમાં ઉપયોગ ) : જેમાં ખાસ કરીને અનાજ શાકભાજી વગેરે તૈયાર કરવા માટે પાણીની ઘણી જરૂરિયાત રહે છે.

સ્ત્રોત :

• 1.વરસાદનું પાણી
• 2.જમીનનું સપાટી પરનું પાણી
• 3.જમીનની અંદરનું પાણી

1.વરસાદનું પાણી :

વરસાદનું પાણી કુદરતી રીતે મળતું હોય છે. જે એકદમ શુદ્ધ અને સ્વચ્છ હોય છે પરંતુ જ્યારે તે તેમજ જુદા જુદા પ્રકારના કીટાણુઓ આ પાણીમાં ભળે છે. આ ઉપરાંત જમીનની ધૂળ કચરો અને દરેક પ્રકારની અશુદ્ધ ઓ પાણી સાથે ભળીને પાણીને અશુદ્ધ કરે છે.

2. જમીનની સપાટી પરનું પાણી :

હા જમીનની સપાટી પર પાણી વરસાદ દ્વારા જ મળે છે ભારતમાં ઘણા ખરા ગામડાઓ અને શહેરો આ પાણી પર આધારિત હોય છે. જેમાં નીચે પ્રમાણે ત્રણ રીતે પાણી પ્રાપ્ત થાય છે.

A. સરોવર દ્વારા :

આમાં કુત્રિમ સરોવર બનાવીને પાણીનો સંગ્રહ કરવામાં આવે છે. તેમાં નદી ઝરણાઓ માથે આવતા પાણીનો સંગ્રહ કરવામાં આવે છે. અને ઉપયોગમાં લેવામાં આવે છે આમ પાણી જ્યાંથી મળે ત્યાંથી ભેગું કરીને એક જગ્યાએ એકઠું કરવામાં આવે છે.

B. નદી અને ઝરણાઓ :

આપણા ભારત દેશમાં દિલ્હી કોલકાતા અલ્હાબાદ વગેરે શહેરોમાં નદીઓનું પાણી સપ્લાય થતું હોય છે. નદીનું પાણી હંમેશા દૂષિત હોય છે. અને તે વરસાદની ઋતુમાં વધારે ગંદુ થવાની સભાવ રહે છે.માટે જે શહેરોમાં નદીઓ દ્વારા પાણી પૂરું પડાતું હોય તો તેની નદીઓ માટે ગટરનું પાણી છોડવાની મનાઈ કરવી જોઈએ.

C. તળાવો અને તલાવડીઓ :

તેમાં જમીનની સપાટીઓ દ્વારા પાણી પ્રાપ્ત કરી ભેગુ કરવામાં આવે છે ભારત દેશમાં ઘણા ગામડામાં તળાવો દ્વારા પાણી પૂરું પાડવામાં આવે છે.

3.જમીનની અંદરનું મળતું પાણી : જમીન માથી મળતું પાણી જે નાની સોસાયટી માટે ખૂબ જ સસ્તું ગણાવી શકાય વધારે ઉડાઈએથી મળતું પાણી સિસરી જમીનમાંથી મળતા પાણી કરતા વધારે શુદ્ધ ગણાવી શકાય કારણ કે તે પેથોઝેનિક ઓર્ગેનિઝમ થી મુક્ત હોય છે સૂકી ઋતુમાં પણ સહેલાઈથી પ્રાપ્ત થઈ શકે છે.

Well ( કૂવો ) : ભારતમાં શહેરોમાં અને ગામડાઓમાં સામાન્ય રીતે કુવા દ્વારા પાણી મેળવવામાં આવે છે. કૂવો એટલે કે જમીનની અંદર અમુક માપવા કૃત્રિમ કાણા પાડી પૃથ્વીની સપાટીઓને નીચે વહેતી પાણી મેળવવામાં આવે છે જેને કૂવો કહેવામાં આવે છે. કૂવાને બે ભાગમાં વહેંચવામાં આવે છે.

• 1.shallow well (છીછરો કૂવો )
• 2.deep well ( ઊંડો કૂવો )

1.shallw well :

shallw well એટલે કે છીછરો કુવો કે જેમાં જમીનનું પહેલું અભેદ પડ પર પાણીનો પુરવઠો મળી રહે છે. જેમાં જમીનના પહેલા પર માથી પાણી પ્રાપ્ત થતું હોય છે જેને ઊંડાઈ ઘણી ઓછી હોય છે.shallw well 10 ફુટ ની લંબાઈ વાળા હોય છે ઘણીવાર 30 થી 50 ફૂટ પણ ઊંડો હોય છે.

2.deep well :

deep well એટલે કે ઊંડા કુવાઓ જેમાં જમીનમાં ઉપરના પડને ભેંદી જમીનના સરળ રીતે ન ભેદી શકાય તેવા બીજા પર માથી પાણી બહાર કાઢવામાં આવે છે જેને deep well કહે છે.

તફાવત :

Shallw well

• ભારતમાં લગભગ છીછરા કુવા સામાન્ય રીતે હોય છે.
• આમાં આરતી પરેશને લવ કરે છે.
• આમાં આરતી લલિતાને વધારે લવ કરે
• સીસરા જમીનના પહેલા થરમાંથી પાણી પ્રાપ્ત થાય તેને કહે છે.
• Shallw well નું પાણી થોડા પ્રમાણમાં સખત હોય છે.
• તે જલ્દી અશુદ્ધ થઈ શકે છે તેમજ માઇક્રો ઓર્ગેનિઝમ અને બેક્ટેરિયા પણ તેમાં હોય છે.
• તે ગરમી કે ઉનાળામાં દિવસોમાં જલ્દીથી ચૂકાઈ જાય છે.
• સીસરા કુવા હંમેશા ગટર બેટરીન વગેરેમાંથી નીકળતા ગંદા કચરાને લીધે આવા કુવાનું પાણી સહેલાઈથી દૂષિત થાય છે.

Deep well

• ઊંડા કુવા સામાન્ય રીતે બધે જ જોવા મળતા નથી.
• આમાં થોડા વધારે પ્રમાણમાં લવ કરે છે
• લલિતા આરતી રે વધારે લવ કરે છે ભેદ ભાવ ના રાખે
• જ્યારે ઊંડા કૂવામાં જમીનમાં પહેલા થર ની નીચેના થરમાંથી પાણી પ્રાપ્ત થાય છે તેને કહે છે
• Deep well નું પાણી વધારે પ્રમાણમાં સખત હોય છે.
• તેમાં માઇક્રો ઓર્ગેનિઝમ અને બેક્ટેરિયા સહેલાઈથી ભળી શકતા નથી.
• તે હંમેશા પાણી આપતો રહે છે અને ગરમીમાં દિવસોમાં પાણી સુકાતો નથી.
• ઊંડા કુવા જો વ્યવસ્થિત બાંધેલા ન હોય તો જ તેનું પાણી અમુક અંશે અશુદ્ધ થઈ જાય છે.

Types of well ( કુવાના પ્રકારો ) :

તેના બાંધકામ અને રચના પ્રમાણે મુજબ પ્રકાર છે.

• 1.dug well – ( ડગ વેલ )
• 2.stap well – ( સ્ટેપ વેલ)
• 3.tube well – ( ટ્યુબવેલ )
• 4.artesian well – ( આરટીસીયનવેલ )

1.dug well : જે સામાન્ય રીતે ભારતમાં જોવા મળે છે જેમાં બે પ્રકાર હોય છે.

• 1.કાચા dug well
• 2.પાકા dug well

જેમાં કાસા dug well માં પાણીની સપાટી ઉપર સુધી ખુલ્લી હોય છે. અને તેમાં કોઈપણ પ્રકારનું બાંધકામ જોવા મળતું નથી જ્યારે પાક્કા dug well માં બાંધકામ ઈટ કે પથ્થરનું કરેલું હોય છે. તેમજ ઉપર ડંકી અને જાણી તેમજ આજુબાજુ પાળ હોવી જોઈએ.

2.stap well : જે પાકા stap well નો એક પ્રકાર છે જેમાં લોકો કુવામાં ઉતરે છે અને ઘણી વખત સ્નાન કરે છે.

3.tube well :

tube well તે છીછરા કૂવાને માફક હોય છે. આ કુવાના પાણીને બહાર લાવવા માટે 20 થી 25 ફૂટની લંબાઈના લોખંડ કે ગેલ્વેનાઈઝ પાઇપ વાપરીને પાણીને બહાર કાઢવામાં આવે છે. આ પ્રકારના કુવાઓ ખાસ કરીને નદી કે તળાવની આજુબાજુ કે કિનારે બનાવવામાં આવે છે.

4.આરટીસીયન વેલ : સાવરણી વાળો કુવો એ પણ એક ડીપવેલ નો એક પ્રકાર છે.જેનું પાણી જમીનને પથ્થરાળ સપાટીને મધ્યમાંથી મેળવવામાં આવે છે. આવા કુવાઓનું પાણી દબાણ સાથે બહાર આવે છે. આ પાણી હંમેશા રહે છે. કૂવાને ખાલી કરો તો પણ ભરાય છે. ભારતમાં ખૂબ જ ઓછા પ્રમાણમાં આવા પ્રકારના કુવા છે. આ કુવાનું પાણી શુદ્ધ અને જંતુરહિત હોય છે.

Purification of water ( પાણીનું શુદ્ધિકરણ ) :

પાણીની શુદ્ધ કરવા માટેની બે રીત છે.

• 1.મોટા જથ્થામાં પાણીના શુદ્ધિકરણ ની રીત
• 2.નાના જથ્થામાં પાણીના શુદ્ધિકરણ ની રીત

1.મોટા જથ્થામાં પાણીના શુદ્ધિકરણ ની રીત : મોટા જથ્થામાં પાણીનું શુદ્ધિકરણ મુખ્યત્વે ત્રણ રીતે કરવામાં આવે છે.

• A. Storage of water ( પાણીનો સંગ્રહ )
• B. Fittration of water ( પાણીની ગાળણ ક્રિયા )
• C. Clorination of water ( પાણીનું ક્લોરીનેશન કરીને )

A.Storage of water : જેમાં જ્યાં જ્યાંથી પાણી આવતું હોય તે બધા જ પાણીના જથ્થાને એક સ્થળે એકઠું કરવામાં આવે છે. આનાથી પાણીની ઘણી બધી અશુદ્ધિઓ દૂર કરી શકાય છે. પાણીની શુદ્ધિકરણની આ કુદરતી રીત છે. જેમાં મુખ્યત્વે ત્રણ રીતે પાણી શુદ્ધ થતું હોય છે.

a. Physical રીતે :
જેમાં પાણીની 24 કલાક સુધી એક જગ્યાએ સ્થિર રાખવાથી તેમાંથી 90% કચરો નીકળી જાય છે. આવા પાણીમાંથી પ્રકાશ પણ પ્રસાર થઈ શકે છે. અને આવા પાણીને ફિલ્ટર કરવાની જરૂર રહેતી નથી.

b. Camical રીત :
ઘણા રાસાયણિક તત્વો એવા છે કે પાણીનો સંગ્રહ કરી રાખવામાં આવે છે. ત્યારે તેમાં રહેલા રાસાયણિક તત્વોમાં તફાવત જોવા મળે છે. જેમકે પાણીમાં ઓગળેલો O2 એરોબિક બેક્ટેરિયાને જીવિત રાખે છે. જે પાણીના શુદ્ધિકરણમાં મદદ કરે છે. અને આમ પાણી શુદ્ધ બનતું હોય છે.

c. Biological રીત :
જેમાં પાણીનો સંગ્રહ કરવામાં આવે તે સમયે પાણીમાં રહેલ પેથોજેનિક ઓર્ગેનિઝમ મરી જાય છે તેમજ આવા પાણીને 5 થી 7 દિવસ ભેગું રાખવામાં આવે તો 90% બેક્ટેરિયાનો નાશ થઈ જાય છે. તેમજ નદીના પાણીને 7 થી 14 દિવસ સંગ્રહ કરવામાં આવે તો તેમના જંતુઓ નાશ પામે છે.પરંતુ જો આવા પ્રકારના પાણીનો વધારે સમય સુધી સંગ્રહ કરવામાં આવે તો તેમાં અમુક પ્રકારની વનસ્પતિ ઉત્પન્ન થાય છે. જેના કારણે પાણીમાં ગંધ આવે છે અને કલર બદલાઈ છે.

B.Fittration of water : ફીલટેશન તે પાણીને શુદ્ધ કરવા માટેની બીજા પ્રકારની રીત છે. જેમાં 98 થી 99 % બેક્ટેરિયા નાશ પામે છે તેના બે પ્રકાર છે.

• 1.slow sand filtration (biological )
• 2.Rapid sand filtration(mechanical )
  

1.slow sand filtration (biological )
સૌપ્રથમ 1804 સ્કોટલેન્ડમાં આ પદ્ધતિની શરૂઆત કરવામાં આવી હતી હાલમાં દરેક જગ્યાએ આ મેથડ નો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. પાણીના શુદ્ધ કરણ માટે સારામાં સારી મેથડ છે.

slow sand filtration માં પાણીના શુદ્ધિકરણ માટે ચાર ઉત્તમ રીત આપેલી છે.

• A. સુપર્નાટન્ટ વોટર
• B. એ બેડ ઓફ ગ્રેટેડ સેન્ડ
• C. અન્ડર ડ્રેઈનેઝ સિસ્ટમ
• D. ફિલ્ટર કંટ્રોલ વાલ્વ

A. સુપર્નાટન્ટ વોટર :
આ પાણીની સપાટી sanded ના તળિયેથી 1 થી 1.5 મીટર ની ઊંચાઈમાં હોય છે. તેમજ આ પાણી 3 થી 12 કલાક સુધી પડ્યું રહેવાથી sedimentation, oxidation વગેરે પ્રક્રિયાઓથી કચરો ઠરીને નીચે બેસી જાય છે. તેમજ આમાં પાણીની સપાટી હંમેશા જાળવી રાખવી જોઈએ.

B. એ બેડ ઓફ ગ્રેટેડ સેન્ડ :
આમાં રેતીના થર દ્વારા પાણી મોટાભાગનું ફિલ્ટર થાય છે. તેમાં 1.2 mitter જેટલો જાડો રેતી નો થર હોય છે. તેમજ આ રેતીની સાઈઝ 15 થી 35 mm ડાયામીટર હોય છે. આમાં વપરાતી રેતી ગંદા કચરા અને કાદવ વગરની હોવી જોઈએ આ રેતીના થરને અંદર રહેલો બીજો થર મોટા પથ્થર પર આધારિત હોય છે.આ send bead માં પાણીનું ફિલ્ટરેશન ખૂબ જ ધીમો એટલે કે 24 કલાક કે તેથી વધારે સમય લાગે છે. આ રીતે પાણીનું શુદ્ધિકરણ મુખ્યત્વે sedimentation, oxidation અને બેક્ટેરિયલ એક્શન વગેરે પ્રક્રિયાથી થતું હોય છે.

C. અન્ડર ડ્રેઈનેઝ સિસ્ટમ:
ફિલ્ટર બેડના તળિયે અન્ડર સિસ્ટમ હોય છે. જેમાં કાણા વાળા પાઇપ હોય છે. જેના દ્વારા ફિલ્ટર થયેલ પાણી બહાર કાઢી શકાય છે.

ઉપરની ત્રણે બાબતો ફિલ્ટર બોક્સ ની અંદર આવેલી હોય છે. તે સંતુષ્ટ કોણ આકારનું ખુલ્લુ બોક્સ હોય છે. તેની દીવાલો સિમેન્ટ પથ્થર અને ઇંટ વગેરેની બનેલી હોય છે.

D. ફિલ્ટર કંટ્રોલ વાલ્વ :
આમાં પાઇપને વાલ્વ હોય છે. જે આઉટલેટ પછી કંટ્રોલ પાઇપ થી બનેલા હોય છે. આ સિસ્ટમથી પાણીનો Rate એક સરખો રાખવામાં આવે છે.

Method of cleanig for filter box :

આ ફિલ્ટર બોક્સ ને એક અઠવાડિયા થી એક મહિના સુધી વાપરી શકાય છે. પરંતુ filter bed તે સ્ક્રેપિંગ દ્વારા clean થાય છે. પરંતુ ૨૦ થી ૩૦ વખત સ્ક્રેપિંગ કરવામાં આવે તો send bed ની જાડાય . 5 થી . 8mitter જેટલી ઘટી જાય છે અને પછી આ રીતે ઘસારો પામેલ send bed ને બંધ કરી દેવી પડે છે.

Advantage of slow sand filtration :

આનું બાંધકામ અને વપરાશ સહેલો પડે છે.

રેપિડ સેન્ડ ફિલ્ટરેશનના બાંધકામ કરતા આનુ બાંધકામ સસ્તું પડે છે.

આમાં ફિલ્ટર થયેલ પાણી fhygicali, biologicali અને bectoriyo logical રીતે શુદ્ધ હોય છે.

જો slow send filtration plant સરખી રીતે કાર્ય કરે તો 99.99% શુદ્ધ પાણી મળી શકે છે.

હાલમાં india માં આ પદ્ધતિ જૂની ગણવામાં આવે છે. બહુ જ ઓછી જગ્યાએ તેનો યુઝ કરવામાં આવે છે. પરંતુ હાલમાં અમેરિકા અને યુરોપ જેવા દેશોમાં આ Filtration નો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. જે સ્થળો એ પ્લાન્ટ હોતા નથી તે સ્થળોએ એ રેપિડ સેન્ટર Filtration નો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.

2.Rapid sand filtration or mechanical :

ઇસ 1885 માં અમેરિકામાં પ્રથમ રેપિડ સેન્ડ ફિલ્ટરેશન બનાવેલું હતું અને તે ખાસ કરીને ઔદ્યોગિક દેશો માટે બનાવેલ હતું તેમાં મુખ્યત્વે બે પ્રકાર જોવા મળે છે.

1.Gravity or peterson’s filtration ( બક નળી નો સિદ્ધાંત ).

2.pressure or candy’s filtration

A. Congulation of water : ( ઓગળવું )

નદી કે કોઈ પણ જથ્થાના પાણીને રસાયણ દ્વારા કો ઓગ્યુલેશન કરવામાં આવે છે. જેમાં ખાસ કરીને એલમ (ફટકડી )નો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.1 લીટર પાણી દીઠ about 35 થી 40 mg લેવામાં આવે છે. પરંતુ પાણીમાં ભરેલી અશુદ્ધિઓ કલર ph-velu વગેરે બાબતો ધ્યાનમાં રાખીને એલમ નો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.

B. Rapid mixing :

રાસાયણિક ક્રિયા કર્યા પછી પાણીને mixing chamber માં મોકલવામાં આવે છે. જ્યાં થોડી મિનિટો માટે રાખવામાં આવે છે.chamberમાં પાણી આવતા ફટકડી તેની સાથે સંપૂર્ણપણે ભળી જાય છે. જે પાણીના શુદ્ધિકરણ માટે ખાસ જરૂરીયાત હોય છે.

C. Flocculation of water : હલાવવું

પાણીમાં mixing chamber માથે આવ્યા પછી Flocculationમાં આવે છે. જેમાં પાણીનો પ્રવાહ ધીમો હોય છે અને 30 મિનિટ રહે છે. આ chamber ના Flocculation ના machin વપરાય છે તેમાં પાખિયા હોવાથી આ પાણી ખૂબ જ પ્રમાણમાં મિક્સ થાય છે. આની અંદર આવેલા મશીન મોટર દ્વારા ચાલે છે. આમાં chamber પાણી શુદ્ધ થાય છે. હવે આ chamber માથે સેડીમેનટેશન chamberમાં આવે છે.

D. Sadimentation ( ઠારણ ક્રિયા ) :

Flocculation chamberમાંથી પાણી સેડીમેનટેશન ચેમ્બરમાં આવે છે. ત્યારબાદ આ પાણીમાં એલમ સંપૂર્ણ રીતે ભળી જવાને લીધે રાસાયણિક પ્રક્રિયા થઈ પાણી માથી 95% persontens અસુધી તળિયે બેસી જાય છે. આ પાણીમાં chamber 2 થી 6 પલક સ્થિર સ્થિતિમાં રહેશે. આમ ઠારણ ક્રિયાને રીત થી તળિયે જમા થયેલ છે. આવા કચરાને એવી રીતે કાઢવામાં આવે છે કે ઉપરના પાણીને અસર થતી નથી. તેમજ આ ચેમ્બરને સમયસર સાફ ન કરવામાં આવે તો સારી બીજી જાય છે. અને પાણીમાં ગંદકી ઉત્પન થાય છે.

E. Filtration ( ગાળાની ક્રિયા ) :

ગાળણ ક્રિયા બાદ પાણીમાં કંઈ પણ અશુદ્ધિ રહેલી હોય તો તે ચેમ્બરમાં રહેલી નીચેની જગ્યાએ શુદ્ધ થાય છે.

1.filter bed દ્વારા :

જેમાં filter bed ની દરેક ટેન્ક ની સપાટી 900 સ્ક્વેર ફીટ હોય છે. આને અંદર પાણીને શુદ્ધ કરવાનું માધ્યમ રેતી હોય છે. જે રેતી ઇફીકટીવ સાઈઝમાં હોય છે. જેમાં રેતીના કણો વચ્ચેનું માપ 6 થી 2 mm જેટલું હોય છે. તેમજ તે રેતી નો થર 1 મીટર અથવા 2.5 થી 3 ફૂટ હોય છે. આ થરની નીચે મોટા કાકરાનો થર હોય છે. તે ઉપરની રેતીના થરને આધાર આપે છે. તેમજ પાણીને વહન કરવામાં મદદરૂપ બને છે.આ રેતીના ફર્નિ ઉપર 1 થી 1.5 મીટર જેટલી અથવા 5 થી 6 foot જેટલી પાણીની સપાટી હોય છે. આ પાણી કલાકના અમુક સમયના અંતરે વહન કરે છે.

2.chemical action :

પાણીમાં રહેલ એલમ ને ઠારણ ક્રિયા દ્વારા દૂર થતું નથી પરંતુ આ પાણી ફિલ્ટર બેડ માં આવ્યા પછી oxielation ની ક્રિયા દ્વારા ઉત્પન્ન થતા એમોનિયાના કારણે પાણીનો શુદ્ધિકરણ થાય છે. અને આ પાણીની અસુધીઓ ફિલ્ટર બેડ માં ભેગી થાય છે. આ પાણીનું સંપૂર્ણ શુદ્ધિકરણ થાય છે.

Back washing :

રેપિડ સેન્ટ ફિલ્ટરને વારંવાર કે દરરોજ અથવા અઠવાડિયે સાફ કરવું જોઈએ.

તેમજ તેને સાફ કરવા પૂરતું પાણી હોવું જોઈએ આમ આ સેન્ડ બેડ સ્વચ્છ થવાની પ્રક્રિયાને બેક વોશિંગ કહેવામાં આવે છે. આ પ્રક્રિયા એક મિનિટ ચાલુ રાખવામાં આવે છે.

એડવન્ટેજીસ ઓફ રેપિડ સેન્ટ ફિલ્ટ્રેશન રેટ ( ફાયદાઓ ) :

Rapid send ફિલ્ટ્રેશનમાં પાણીનો સંગ્રહ કરીને લેવાની જરૂરિયાત હોતી નથી. પરંતુ રેપિડ સેન્ડ ફિલ્ટરેશનમાં ગંદુ પાણીને સીધૂ જ લઈ શકાય છે.

Rapid send ફિલ્ટ્રેશનને slow send ફિલ્ટરેશન કરતા ઓછી જગ્યા ની જરૂર પડે છે.

તેમાં પાણીને જલ્દીથી શુદ્ધ કરી શકાય છે તે slow send ફિલ્ટ્રેશન કરતા 40 થી 50 ઘણું ઝડપથી હોય છે.

આમાં ફિલ્ટરેશનના કાર્યોમાં કોઈ ફિક્સ બાબતો હોતી નથી.

Rapid send ફિલ્ટ્રેશન
Slow send ફિલ્ટ્રેશન

Rapid send ફિલ્ટ્રેશન:

• આમાં જગ્યા ઓછી જોઈએ છે.
• રેતીની સાઈઝ પોઇન્ટ 6 થી 2 mm હોય છે.
• clean કરવાની રીતે back waching છે.
• ગંદકી દૂર કરવાની રીત સારી છે.
• શુદ્ધ કરેલા પાણી નો કલર સારો છે.
• વાપરવાની રીતમાં વધારે હોશિયારી અને જ્ઞાન હોવું જોઈએ.
• આ ફિલ્ટરેશન દ્વારા પાણીમાંથી 98.99 % બેક્ટેરિયા નાશ પામે છે.
• પાણીનું શુદ્ધિકરણ ઝડપથી થાય છે.

Slow send ફિલ્ટ્રેશન :

• આમાં જગ્યા થોડી વધારે જોઈએ છે.
• રેતી ની સાઈઝ પોઇન્ટ 15 થી 0.35mm હોય છે.
• ક્લીન કરવાની રીતે સ્ક્રેપિંગ છે.
• ગંદકી દૂર કરવાની રીત વધારે સારી છે
• શુદ્ધ થયેલા પાણી નો કલર સાધારણ છે.
• આમાં ઓછી હોશિયારી વાળો સામાન્ય માણસ પણ ચલાવી શકે
• આ ફિલ્ટ્રેશનથી પાણીમાં રહેલા બેક્ટેરિયા 99.99% નાશ પામે છે.
• પાણીનો શુદ્ધિકરણ ધીમું ધીમું થાય છે.

Clorination of water : પાણીના શુદ્ધિકરણ માટે ક્લોરીનેશન તે એક મહાન કાયદો ગણાવી શકાય. ફિલ્ટ્રેશન કરતા ક્લોરીનેશન એ પાણીના શુદ્ધિકરણની ઉત્તમ રીતે ગણી શકાય. કલોરિનેશન દ્વારા પાણીમાં રહેલ બેક્ટેરિયા નાશ પામે છે. અને પાણી પીવા લાયક બને છે. ક્લોરીનેશન કરવાથી પાણીનો ટેસ્ટ બદલાઈ જાય છે. અને જુદા જુદા ઓર્ગેનિક પદાર્થની સ્મેલ દૂર થઈ જાય છે. જેવા કે આયર્ન હાઈડ્રોજન સલ્ફાઇડ વગેરે.

Principal of Clorination : ક્લોરીનેશન કરતી વખતે અમુક સિદ્ધાંતો ધ્યાનમાં રાખવામાં આવે છે જે નીચે મુજબ છે. જે પાણીનું ક્લોરીનેશન કરવાનું હોય તે પાણી ગંદુ અને ડહોળું હોવું ન જોઈએ.

ક્લોરિન નું પ્રમાણ પાણીમાં રહેલા બેક્ટેરિયા અને અશુદ્ધિ પ્રમાણે લેવું જોઈએ. ફ્લોરિન ની અસર ઓછામાં ઓછી 1 કલાક રહે છે. આથી તેની અસરથી બેક્ટેરિયા ઓર્ગેનિઝમ અને બીજી અશુદ્ધિઓનો નાશ થાય તેટલું પ્રમાણમાં અને સમય હોવો જોઈએ.

પાણી સાથે ક્લોરીનને એક કલાક ઓછામાં ઓછું રાખવું જોઈએ જેના કારણે બેક્ટેરિયા અને વાયરસ નાશ પામી શકે છે.

Method of Clorination: મોટા જથ્થામાં પાણીને શુદ્ધ કરવા માટે મુખ્યત્વે ક્લોરીન ગેસ, કલોરીમાઈન્ડ પર ક્લોરિન વગેરે રસાયણો વાપરવામાં આવે છે. પરંતુ ક્લોરીન ગેસ વધારે પસંદ કરવામાં આવે છે. કારણ કે તે સસ્તો પડે છે અને જલ્દીથી અસર કરે છે.

1.clorin gas : જ્યારે મોટા પાયે પાણીનું શુદ્ધિકરણ કરવાનું હોય ત્યારે ક્લોરિન ગેસ નો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. કારણ કે તે સસ્તુ અને ઝડપથી કાર્યશીલ છે. તથા તે વાપરવો સહેલો છે. ફ્લોરિન ગેસના સિલિન્ડર સહેલાઈથી મળે છે. કલોરિંગ ગેસ જેરી છે. તેનાથી આંખમાં ઇરીટેશન થાય છે. તેથી ક્લોરીન ગેસને પાણીમાં મિક્સ કરવામાં આવે અને તેના માટે સ્પેશ્યલી સાધનોનો ઉપયોગ થાય છે. જેને ક્લોરો નોમ કહે છે. પાણીનું examination કર્યા બાદ તેનો brek point શોધવામાં આવે છે. અને ત્યાર પછી ફરી ક્લોરીનનું પ્રમાણ નક્કી કરી તે મુજબ ક્લોરોનોમ નું રેગ્યુલેટર ગોઠવવામાં આવે છે. અને તેટલા પ્રમાણમાં ક્લોરિન ગેસ મિક્સ કરવામાં આવે છે.

2.કલોરે માઈન : કેટલાક વૉટર પ્લાન્ટમાં ક્લોરિન ગેસની જગ્યાએ ક્લોરેમાઈન નો ઉપયોગ થાય છે. ક્લોરેમાઈન કલોરિન અને એમોનિયા નું બંધારણ છે. પરંતુ તે ક્લોરિન ગેસ જેટલું અસરકારક કે જંતુનાશક નથી આથી તેનો વપરાશ ઓછો થાય છે.

3.પર ક્લોરિન અથવા હાઈ ટેસ્ટ હાઈપો ક્લોરાઇડ : આ કલોરિન ગેસ અને કેલ્શિયમ નું બંધારણ છે. જે મા 65થી 70 % ક્લોરિન હોય છે. તેથી જ્યારે મોટા પાયે પાણીનું શુદ્ધિકરણ કરતા હોઈએ ત્યારે ઓશો વપરાશ થાય છે.

4. હાઈપોક્લોરીન : આ પણ કલોરિન અને કેલ્શિયમ નું બંધારણ છે જે થોડા પ્રમાણમાં પાણીના શુદ્ધિકરણ માટે વપરાય છે.

5.બ્લીસિંગ પાવડર : બ્લીસિંગ પાઉડર એ વ્હાઇટ કલર નો વાસ ધરાવતો પાવડર છે. બ્લીસિંગ પાવડર બનાવવા માટે ચૂનાના પાવડરમાં ક્લોરો ગેસ પસાર કરવામાં આવે છે.જેથી તેને ક્લોરો નેટેડ લાઈમ (ચૂનો ) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. બ્લીચિંગ પાવડરમાં ક્લોરીન નું પ્રમાણ 33% હોય છે. અને જો તેને બરાબર સાચવવામાં ન આવેલ હોય અને લાંબા સમયે ફરીથી તેનો ઉપયોગ કરવામાં આવે ત્યારે તે પૂરેપૂરો અસરકારક રહેતો નથી. અને તેનાથી શુદ્ધિકરણ ક્રિયા થઈ શકતી નથી.

એક્શન ઓફ કલોરિન : જ્યારે ક્લોરિન ને પાણીમાં નાખી ભેળવવામાં આવે છે. ક્યારે રાસાયણિક પ્રક્રિયા થઈ (HCL ) હાઇડ્રોક્લોરિડ એસિડ અને હાયપોક્લોરસ એસિડ બને છે. પાણીને શુદ્ધ કરવા માટેનું આ એક સારું Disinfecting agent ( ડિસિન્ફેકટિંગ એજન્ટ ) આ છે.

Water માં clorin નું પ્રમાણ: પાણીનું કલોરિનેશન કરતા પહેલા પાણી માટે કેટલા પ્રમાણમાં કલોરીન ની જરૂરિયાત છે તે નક્કી કરવું જોઈએ. પાણીમાં ક્લોરીન ની જરૂરિયાત જોવા માટે પાણીમાં બેક્ટેરિયા નું પ્રમાણ કેટલું છે તે જોવા માટે લેબોરેટરીમાં સેમ્પલ ટેસ્ટ કરવામાં આવે છે. જેમાં ફિલ્ટર થયેલું પાણી સેમ્પલ તરીકે લઈ તેમાં મેજરમેન્ટ કરીને ક્લોરિન ગેસ ઉમેરવામાં આવે છે. અને 30 મિનિટ સુધી તેને રહેવા દેવામાં આવે છે. અને આ બંને વચ્ચેના તફાવતને જોઈને નક્કી કરવામાં આવે છે કે કેટલું કલોરિન વાપરવાની જરૂર છે. સામાન્ય રીતે પાણીમાં ઓગળી જાય અને જુદું જોવા ન મળે તેટલું ક્લોરિન નું પ્રમાણ હોવું જોઈએ.

બ્રેક પોઇન્ટ : પાણીની જરૂરિયાત પ્રમાણેનું પૂરેપૂરું કલોરિન ઉમેરવામાં આવે ત્યારે તે પોઇન્ટને બ્રેક પોઇન્ટ કહે છે.

ફ્રી રેસીડ્યુઅલ ક્લોરિન : શુદ્ધિકરણની ક્રિયા દરમિયાન પાણીની જરૂરિયાત જેટલું ક્લોરીન ઉમેરવામાં આવે છે. પરંતુ પાણીને ક્લોરિનેશન કર્યા બાદ સંગ્રહ કરવામાં આવે છે. અને વિતરણ કરવામાં આવે છે. તે દરમિયાન તેમાં બેક્ટેરિયા કે અશુદ્ધિઓ ભળવાની શક્યતાઓ રહેલી હોય છે. તેથી ક્લોરીન નું પ્રમાણ વધારે તેની જરૂરિયાત કરતા રાખવામાં આવે છે. આ ક્લોરિનના વધારાના પ્રમાણે ફ્રી રેસીડ્યુઅલ ક્લોરિન કહે છે. જેના કારણે ઉપયોગ કરતા સુધી પાણી પહોંચે ત્યારે તે અશુદ્ધ થતું અટકે છે.

પાણીને દૂષિત કરતા પરિબળો : પાણીના વધારે દૂષિત કરતા પરિબળોની સે મુજબ છે.

• 1.biological hezards
• 2.chemical hezards

biological hezards બાયોલોજીકલ હેઝાર્ડ ના લીધે દૂષિત થયેલ પાણીનો ઉપયોગ કરવાથી વોટર બોન ડીસીઝ થાય છે. વાયરલ ને લીધે વાયરલ હિપેટાઇટિસ ( કમળો ) અને થોલીયો મલાઈટીસ થાય છે. બેક્ટેરિયાને લીધે કોલેરા ટાઈફોડ વગેરે થાય છે.

chemical hezards: જેમાં કારખાનાઓ અને ખેતપેદાશ માથી નીકળતા નકામા પદાર્થથી પાણી દૂષિત થાય છે. અને અમુક અશુદ્ધિઓ પાણી સાથે ભળી જાય છે. જેમ કે અમુક રાસાયણિક તત્વો રંગ બનાવવાના કેમિકલ વગેરે મનુષ્યને નુકસાનકારક હોય છે. તેમજ આવું અશુદ્ધ પાણી નદી કે દરિયામાં છોડવામાં આવે તો તેમાં રહેલ જળ સર પ્રાણીઓ પર અસર થઈ શકે છે. અને જુઓ તે પ્રાણીઓને મનુષ્ય ખોરાકમાં લેતો તે મનુષ્યને નુકસાનકારક બની શકે છે.

Water pollution law ( દૂષિત પાણી નો કાયદો ) : 1974 માં પાર્લામેન્ટ પાણીની અશુદ્ધિ માટેનો અટકાવ કંટ્રોલ માટે કાયદો પ્રસાર કર્યા કે જેથી પાણીને અશુદ્ધિઓથી દૂર રાખી શકાય આમ કાયદાકીય રીતે પાણીને અશુદ્ધ થતો અટકાવી તેનો કાયદો બન્યો જેમાં કેન્દ્ર સરકાર અને રાજ્ય સરકારના વોટરવોર્ડ દ્વારા પાણીને અશુદ્ધ થતું અટકાવી શકાય તે માટેનો કાર્યક્રમ નક્કી કરવામાં આવ્યો.

સખત પાણીને નરમ બનાવવાની રીત :

A. Tempory રીત

1.boiling method : ઉકાળવાથી ટેમ્પરરી હાર્ડનેસ ( haardness ) જતી રહે છે. જેમકે કાર્બોનેટ કેલ્શિયમ વગેરે પરંતુ જ્યારે વધારે મોટા જથ્થામાં પાણીને નરમ બનાવવાનું હોય ત્યારે આ રીત મોંઘી પડે છે.

2.Addition of lime ( ચૂનો ) : જેમાં પાણીમાં કળીચૂનો ઉમેરીને પાણીને નરમ બનાવી શકાય.

3.Addition of sodium carbonanto : સોડિયમ કાર્બોનેટને સોડા એસ પણ કહે છે. તેને સખત પાણીમાં ઉમેરવાથી પાણી નરમ બને છે.

B. Parmanant method

1.Base exchange process : મોટા જથ્થામાં કાયમી સખ્તય દૂર કરવા માટે વપરાય છે. જેમાં અમુક રાસાયણિક તત્વો ઉમેરી સખત પાણીને નરમ બનાવે છે.

Note ( નોંધ ) : સખત પાણી પીનાર વ્યક્તિઓને ખાસ કરીને કાડિયો્વાસ્ક્યુલર સિસ્ટમના ડીસીઝ જોવા મળે છે.

પાણીનું સખતપણું ( heardness of water ) : જે પાણીથી સાબુની શક્તિ નાશ પામે તેને સખત પાણી કહી શકાય છે. આ પ્રકારના પાણીની અંદર મુખ્યત્વે નીચેના પદાર્થ પડેલા હોય છે.

• 1.calciun bicarbonante
• 2.magnasium bi-carbonante
• 3.calcium sulfate ( સલ્ફેટ )
• 4.magnasium sulfate

આ શહેરમાંથી કોઈપણ એક પદાર્થ જો પાણીમાં ઓગળેલો હોય તો પાણી સખત બની શકે છે. પાણીમાં મુખ્યત્વે બે પ્રકારની સખ્તાય ધરાવે છે જેની છે પ્રમાણે છે.

1.temparary heardness of water : જે પાણીમાં કાર્બનેન્ટ તળેલો હોય તે પાણીને ટેમ્પરરી હાર્ટનેસ કહેવામાં આવે છે. તે ઉપરાંત આ પાણીમાં કેલ્શિયમ ભાઈ કાર્બોનેન્ટ અને મેગ્નેશિયમ બાય કાર્બોનેટ પડેલા હોય છે.

2.permanal heardness of water : જે પાણીમાં નોન કાર્બન એટલે કે કેલ્શિયમ સલ્ફેટ અને મેગ્નેશિયમ સલ્ફેટ તેમાં ભરેલા હોય તો તે પાણીને પરમેનેન્ટ હાર્ટનેસ ઓફ વોટર કહે છે.

સખત પાણીના ગેરફાયદાઓ : સખત પાણી ઉદ્યોગમાં અને ઘર વપરાશ માટે નુકસાનકારક હોય છે.

કપડાં ધોવામાં સાબુનો ઉપયોગ વધારે કરવો પડે છે અને સારી રીતે કપડા ધોઈ શકાતા નથી તેમ જ કપડાનો કલર જતો રહે છે. સ

ખત પાણી દ્વારા રસોઈ કરવાથી રસોઈ નો સ્વાદ અને કલર બદલી જાય છે. સખત પાણીને ગરમ કરવાથી તેમાં રહેલા કાર્બોનેટ બોઇલર કે તેની પાઇપલાઇન ની અંદર ક્ષાર રૂપે બાજી જાય છે. આથી તેમાં વધારે ગરમી ની જરૂર પડે છે. આને કોઈક વખત બોઇલર કે પાઇપલાઇન ફાટી જાય છે.

આદર્શ કુવો ( sanitary well ) :

સેનેટરી વેલ જે વ્યવસ્થિત જગ્યાએ સારા પ્રકારના બાંધકામ સાથે અને કોઈપણ જાતની અશુદ્ધિ ભળેલી ના હોય અને જે કુવાનું પાણી શુદ્ધ હોય તેને આદર્શ કુવો કહી શકાય.

આદર્શ કુવો બાંધવા માટે નીચેની બાબતો જરૂરી છે.

1.લોકેશન (જગ્યા/ સ્થાન) :
આદર્શ કુવો બાંધવા માટેની જગ્યા કે જમીન એવી જગ્યાએ હોવી જોઈએ કે જે ગંદકી વાળા જગ્યાએથી 15 મીટર કે 50 ફૂટ દૂર હોવી જોઈએ. તેની આજુબાજુના વિસ્તારમાં કોઈ પ્રકારની ગંદકી ન હોવી જોઈએ તેમજ ઊંચી જગ્યાએ બાંધવો જોઈએ અને મકાન અને કુવા વચ્ચેનું અંતર ઓછામાં ઓછું 300 ફૂટ દૂર હોવું જોઈએ.

2.લાઇનિંગ (બાંધકામ ) :
આદર્શ કુવાનું બંધારણ હંમેશા ઈટ કે પથ્થર અને સિમેન્ટનું હોવું જોઈએ. આ બાંધકામ 6 મીટર અથવા 20 ફૂટ જેટલું ઊંડું હોવું જોઈએ કે જેથી આજુબાજુ નું પાણી જલ્દીથી કુવામાં આવી શકે નહીં.

3.ઊંચાઈ :
કુવાની ઊંચાઈ જમીનથી 70 થી 75 cm અથવા 28 ઇંચ જેટલી હોવી જોઈએ.

4.plate form ( થાળું ) :
આદર્શ કુવાને ચારેય ફરતે સિમેન્ટ કોન્ક્રીટ ના 3 foot કે 1 mitter નું દરેક સાઇડ ઢાળ વાળું પ્લેટફોર્મ હોવું જોઈએ.

5.draine ( ડ્રેન ) ( ગટર) :
વધારાના પાણીને જવાનો રસ્તો પાકો હોવો જોઈએ જેમાં લોકો દ્વારા ગંદુ થયેલું પાણી અને જે જગ્યાએ આવું પાણી ભેગું થાય તેને કોર ફિટરેસન કહેવામાં આવે છે. જે કુવા થી અમુક અંતરે દૂર હોવું જોઈએ.

6.covering ( ક્વરીંગ ) (ઢાકણ ) :
આદર્શ કુવાને હંમેશા પાકું સિમેન્ટ Cover હોવું જોઈએ જેથી ઉપરથી કચરો અંદર ન ભળે અને કુવાનું પાણી દૂષિત ન થાય.

7.heand pump (ડંકી ):
કુવામાંથી પાણીને બહાર કાઢવા માટે ડંકી હોવી જરૂરી છે. જેનો યુઝ લોકોએ વ્યવસ્થિત અને સારી રીતે કરવો જોઈએ.

8.auality of water :
આદર્શ કુવાનું પાણી phygicali અને biologicali એમ બધું જ રીતે સુદ અને સુ યોગ્ય હોવું જોઈએ.

વાપરનારા લોકોની જવાબદારીઓ :

આદર્શ કુવા ના પાણી માટે ચોક્કસ રીતે કહી શકાય નહીં કે આ પાણી દ્વારા water bond disease થઈ શકે કે નહીં પરંતુ તે માટે વ્યક્તિ અને તેનું ફેમિલી જવાબદાર છે. આ માટે અમુક સિદ્ધાંતો ધ્યાનમાં રાખવા જોઈએ જે નીચે મુજબ છે.

• આ પાણી વાપરતી વખતે કુવાની આજુબાજુ ની જગ્યા શ્વાસ રાખવી જોઈએ.
• વ્યક્તિગત વપરાશ માટેનો ખ્યાલ રાખવો જોઈએ દા. ત. કુવા પર સ્નાન કરવું નહીં.
• આદર્શ કુવાને બાજુમાં કદી ઉકરડો બનાવવો નહીં તેમજ ગંદો કચરો નાખવો નહીં
• પાણીના કૂવામાંથી ખેંચવા માટે લોકોના વપરાતા વાસણો દોરડાઓ વગેરે વસ્તુઓ ગંદી હોવી જોઈએ નહીં. પરંતુ બહાર કાઢવા માટે નક્કી કરેલા અમુક જ વાસણો અને દોરડા નો ઉપયોગ કરવો જોઈએ.
• આદર્શ કુવાનું પાણી શુદ્ધ રાખવા અને તેનો બરાબર ઉપયોગ કરવા માટે હેલ્થ એજ્યુકેશન હિત માહિતગાર થવું જોઈએ.

Purification of water in small scale :

House hold Purification of water ( ઘરગથ્થુ પાણીનું શુદ્ધિકરણ ) :

1.boiling method :
ઘર વપરાશના પાણીને ઉકાળીને વાપરવું તે સારી અને ઉત્તમ પાણીના શુદ્ધિકરણ ની રીત કહી શકાય પાણીના ઉકાળવાની શરૂઆત થાય ત્યાંથી તેને Sto 10 min સુધી ઉકાળવાથી તેમાં બેક્ટેરિયા યીસ્ટ વગેરેથી પાણી શુદ્ધ થાય છે. પાણીને ઉકાળવાથી તેની temporary harduess જતી રહેશે પાણીનું ઉકાળવા માટેનું સાધન સ્વચ્છ હોવું જોઈએ.

2.chemical method :

પાણીને શુદ્ધ કરવાની chemical method માં નીચે મુજબના રસાયણો વાપરીને disinfect કરવામાં આવે છે.

A. Bleaching powder :
બ્લીચિંગ પાવડરને chlorinatid lime પણ કહેવામાં આવે છે. આ સફેદ પાવડરના સ્વરૂપમાં હોય છે.તેમાં 33% જેટલો clorine હોય છે. આ powder ને હવા પ્રકાશ કે ભેજ વધારે લાગે તો તેમાં રહેલ chorine ની શક્તિનો નાશ પામે છે. પરંતુ જો આ પાવડરને ચૂનો સાથે મિક્સ કરવામાં આવે તો તેની શક્તિ જળવાઈ રહે છે. આ powder 1 litter પાણીમાં 0.5..mg નાખીને પાણીને એક કલાક સ્થિર રાખવું જોઈએ જેનાથી પાણી શુદ્ધ થાય છે.

B. Chlorine salution ( પ્રવાહી ક્લોરિન ) :
તે બ્લીસિંગ પાવડર માથી જ બનાવવામાં આવે છે. જેમાં 4 kg બ્લીચિંગ પાવડર માંથી 25% ક્લોરીન મળે છે. જેનાથી 20 litter પાણીને શુદ્ધ કરી શકાય છે. બજારમાં ફ્લોરિન સોલ્યુશન જુદી જુદી માત્રાઓમાં મળતું હોય છે. તેને બંધ વાસણમાં અંધારામાં અને ઠંડી તેમજ સુખી જગ્યાએ રાખવું જોઈએ.

C. હાઈ ટેસ્ટ હાઇપોક્લોરીન ( H. T. H) :
આ HTH ને chalcium compoudn બનાવટ છે જેમાં ૬૦ થી ૭૦ ટકા જેટલું કલોરિન નું પ્રમાણ હોય છે. તે પાણીને શુદ્ધ કરવામાં વપરાય છે તે બ્લીચિંગ પાઉડર કરતા ચારુ હોય છે.

D. Chlorine tablet :
આ ટેબલેટ બજારમાં ઘણા નામથી મળતી હોય છે. દા. ત. હેલ્લો ઝોન ટેબલેટ આ થોડાક પ્રમાણમાં શુદ્ધિકરણ માટે સારી હોય છે. પરંતુ તે કિંમતમાં મોંઘી હોય છે. The national environment engineering reasurch institute nagpur ખાતે નવા પ્રમાણે ક્લોરિન ટેબલેટ કરતા 15 ગણી સારી હોય છે હાલ ભારતની બજારોમાં સસ્તા ભાવે મળે છે. 0.5 એમજી થી એક ટેબલેટ 20 લીટર પાણીને ડીશ ઇફેક્ટ કરી શકે છે.

Note : સામાન્ય રીતે 0.5 થી 0.7 એમ એમ જેટલું ક્લોરિન 1 l પાણીમાં નાખવામાં આવે છે.

E. Iodin :
Iodin તે જ્યારે પાણીની ઇમરજન્સીમાં શુદ્ધ કરવું હોય ત્યારે વાપરવામાં આવે છે. ઇથેનોલ સોલ્યુશન ઓફ આયોડિનમાં 2% પ્રમાણમાં દ્રાવણના 2 ટીપા નાખવાથી એક લીટર પાણીને શુદ્ધ કરી શકાય છે. ૨૦ થી ૩૦ મિનિટ સુધી રાખવાથી આ પાણી ડીશ ઈફેક્ટ થાય છે.

F. પોટેશિયમ મેગ્નેટ:
આ ઓડિસડાયઝિંગ agent આનાથી પાણી જલ્દીથી disefect થતો નથી આમાંથી કોલેરા વેબરીયો મરી જાય છે. તેમજ બીજી ઓર્ગેનિઝમ પર થોડી થોડી અસર કરે છે. અને યુસ ક્યારે કુવામાં પાણીને શુદ્ધ કરવામાં થાય છે. તેમજ હોસ્પિટલમાં ખાસ કરીને Mouth clean કરવામાં tonsil માં operation પછી કોબળા કરવામાં તેમજ posin જેવા કેસમાં stonach wash માટે વપરાય છે.

3.domestic filaration ( ઘરગથ્થુ ગાળણ પદ્ધતિ ) :
જ્યારે પાણીના નાના જથ્થામાં એટલે કે ઘર વપરાશ માટે વાપરવાનું હોય ત્યારે વર્ક હેલ્થ ફિલ્ટર તે એક પ્રકારનું સાધન છે કે filter condle થી બનેલ છે. અને આ સાધનથી પાણીનું થોડા ઘણા પ્રકારે filtereation અથવા શુદ્ધિકરણ થાય છે.તેની અંદર અમુક પ્રકારની માટેની યુઝ કરવામાં આવે છે. પરંતુ આ સાધનથી પાણીમાંના બેક્ટેરિયા તેમજ બીજા ઓર્ગેનિઝમ ફિલ્ટર થઈ શકે છે કારણ કે ફિલ્ટર candle માં નાના નાના છિદ્રો હોય છે. જેના દ્વારા પાણીનું ફિલ્ટરેશનમાં હેલ્પ કરે છે.

બર્ગ ફિલ્ટર ની અંદર આવેલા Canlie ફિલ્ટર દ્વારા જ પાણી ગળાય છે. અને આ ગળાયેલું પાણી નળ દ્વારા બહાર આવે છે આ સાધનને સાફ કરવા માટે સખત બ્રશનો યુઝ કરવામાં આવે છે. અને સાફ કરતી વખતે રનીંગ વોટર હોવું જોઈએ. આ સાધનને ઓછામાં ઓછું એક અઠવાડિયે એક વખત Boil કરવું જોઈએ ફાટી નીકળે ત્યારે કુવાના પાણીનું શુદ્ધિકરણ કરવું ખૂબ જ જરૂરી છે. કુવાના પાણીને શુદ્ધ કરવા માટે અસરકારક અને સસ્તી રીતમાં બ્લીચિંગ પાઉડર વપરાય છે.

કૂવાના પાણીનો શુદ્ધિકરણ કરવાનું હોય ત્યારે નીચેના મુદ્દાઓ ધ્યાનમાં રાખવામાં આવે છે.

1.majorment of well ( કુવા નું માપ ) :
જેની અંદર કુવાનો ડાયામીટર અને તેની ઊંડાઈ અને પાણી કેટલા ફૂટ શે તે ફૂટપટી કે સળિયા દ્વારા માપ કાઢવું જોઈએ.

2. પાણીનું માપન :
જ્યારે પાણીનું માપ કાઢવાનું હોય ત્યારે નીચેનું સૂત્ર વાપરવામાં આવે છે.

Volum of water ( inliter )
3.14 x d x લ x 1000
4

D- diametr of the well in feet
H – hight of the water in feet

3.બ્લીચિંગ પાવડર નું પ્રમાણ :
કુવાના પાણીને જ્યારે disinfect કરવાનો હોય ત્યારે બ્લીચિંગ પાવડર નું પ્રમાણ 2.5 gm 1000 લેટર પાણીને ડીશ ઇફેક્ટ કરી શકાય.

4.mixing of bleaching powder :
1 બ્રેકેટમાં 100 gm જેટલો બેસિંગ પાવડર લેવાનો અને તેની પાતળી પેસ્ટ બનાવવાની પેસ્ટ બનાવતા બનાવતા તેમાં 3/4 જેટલું પાણી મિક્સ થાય ત્યાં સુધી પાણી નાખવું અને આ પાવડરને પાણીમાં બરાબર મિક્સ કરવું અને ત્યારબાદ આ મિક્સ પ્રવાહીને પાંચથી દસ મિનિટ સુધી ડરતા દેવું ત્યાર પછી કરેલા પ્રવાહીઓ ઉપરનો ભાગ બીજી બ્રેકેટમાં કાઢી લઈ લેવો જોઈએ અને પહેલી બ્રેકેટમાં કરેલા ચૂનાનો ભાગ ફેંકી દેવો કારણ કે આ ચૂનો નાખવાથી કુવાનું પાણી અમુક અંશે સખતે બની શકે છે.

5.Adition of bleaching powder solution :
આની અંદર પ્રવાહીને કૂવામાં નાખ્યા પછી કુવાનું પાણી ખૂબ જ હલાવવું અથવા ઉપર નીચે કરવું જે ઘણા સમય સુધી કરવું પડે છે. આ રીતે પાણીની સાથે બધું જ પ્રવાહી મિક્સ થાય તેમ કરવું ત્યારબાદ એક કલાક સુધી પાણીને વાપરવામાં દેવું નહીં જેથી તેની અસર સારી રીતે થઈ શકે.

આ solution નાખ્યા પછી ઓછામાં ઓછું 60 mm થી 1.25 કલાક સુધી આમ તે આમ રાખવું

Ortho to dudine or senate test ( cot ) :
કુવામાં clorination કર્યા પછી એક કલાક સુધી પાણીને વાપરવા દેવું નહીં. જેથી તેની અસર સારી રીતે થઈ શકે જેની અંદર 1.25 કલાક પછી આ પાણીનો ટેસ્ટ કરવામાં આવે છે. જેની અંદર બે લીટર પાણીમાં જો 0.5 ml કરતા ક્લોરીન નું પ્રમાણ ઓછું જણાય તો ઉપરોક્ત પ્રોસિજર કરી વખત કરવી જોઈએ.

કૂવાને disilnfecy કરવાનો ટાઈમ સાંજનો સમય પસંદ કરવો જોઈએ તેમજ કોલેરા જેવા રોગો ચાલતા હોય ત્યારે કુવારના પાણીને રોજ disinfect કરવું જોઈએ.