THE SPECIAL SENSES (સ્પેશીયલ સેન્સીસ) :

બોડીમાં ઘણી સંખ્યામાં સેન્સિસ આવેલી હોય છે અમુક સેન્સ જનરલ સેન્સ તરીકે ઓળખાય છે દાખલા તરીકે ટચ, ટેમ્પરેચર, પેઇન અને અમુક સ્પેશિયલ સેન્સ તરીકે ઓળખાય છે દાખલા તરીકે વિઝન, હિયરિંગ, બેલેન્સ, ટેસ્ટ અને સ્મેલ આ સેન્સને ઓળખવા માટે શરીરમાં અમુક સેન્સ ઓર્ગન આવેલા હોય છે જેમ કે ઇયર, નોઝ, આઈ અને માઉથ. આપણે આ સેન્સ ઓર્ગન વિશે જોઈએ…

EAR (ઇયર):

ઈયર એ હેડ ની બંને બાજુએ એક એક આવેલ હોય છે. તે સાંભળવાની અને બોડી બેલેન્સ જાળવવાની ક્રિયા સાથે જોડાયેલ ઓર્ગન છે.

Structure (સ્ટ્રક્ચર):

સ્ટ્રક્ચરની રીતે ઇયરને એનાટોમીકલી ત્રણ ભાગમાં ડિવાઇડ કરવામાં આવે છે

1. External or Outer Ear (એક્સટર્નલ અથવા આઉટર ઈયર)
2. Middle Ear (મિડલ ઈયર)
3. Inner Ear (ઇનર ઇયર)

1.External or Outer Ear (એક્સટર્નલ અથવા આઉટર ઈયર):

એક્સટર્નલ ઈયર એ સાઉન્ડના વેવ્સ ને કલેક્ટ કરી અંદરની બાજુ ટ્રાન્સફર કરવાનું કામ કરે છે આ એક્સટર્નલ ઈયર ના નીચે મુજબ ના ભાગ પડે છે.

Auricle or pinna (ઓરીકલ અથવા પીના):

એક્સટર્નલ એકોસ્ટિક મીએટસ એટલે કે ઓડિટરી કેનાલ

Auricle (ઓરીકલ):

તે હેડની બંને સાઈડમાં આવેલ એક એક ફ્લેપ જેવો ભાગ છે જે ઇલાસ્ટિક કાર્ટિલેઝ થી બનેલો છે અને તે બહારના ભાગે ચામડીથી કવર થયેલો હોય છે તે બહારના વાતાવરણમાંથી આવતા સાઉન્ડ વેવ્સને એકત્રિત કરી અંદરના છિદ્ર તરફ ટ્રાન્સમિટ કરે છે. તેના સૌથી ઉપસેલા ઉપરના ભાગને હેલિક્સ કહેવામાં આવે છે અને નીચે લટકતા સોફ્ટ પાર્ટને લોબ્યુલ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

External acoustic meatus (એક્સટર્નલ એકોસ્ટીક મિયેટસ):

તેને ઓડિટરી કેનાલ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે તે S આકારની એક કર્વડ ટ્યુબ છે. તેની લંબાઈ  2.5 cm જેટલી હોય છે તે અંદરની બાજુએ લંબાયેલ કેનાલ હોય છે અને તેની દીવાલ માં આવે ગ્લેન્ડસ એ વેક્સ જેવું ચીકણું પ્રવાહી સિક્રીટ કરે છે જેને શેરુમેન તરીકે પણ ઓળખાય છે આ કેનાલમાં અમુક હેઇર પણ પ્રેઝન્ટ હોય છે જે ચીકણા પ્રવાહી સાથે જોડાય ડસ્ટ તથા ફોરેન બોડીને અંદરની દિવાલ એટલે કે ટીમ્પેનીક મેમ્બ્રેઇન સુધી પહોંચવા દેતા નથી.

Tympanic membrane (ટીમ્પેનીક મેમ્બરેન):

તે એક પાતળી મેમ્બરેન છે જે એક્સટર્નલ ઈયર અને મિડલ ઈયર ને સેપરેટ કરે છે અને તે ઓવેલ શેપની છે. આ મેમ્બ્રેઇન એપીથેલીયમ ટીસ્યુ તથા કનેક્ટિવ ટીશ્યુની બનેલી હોય છે તેમા ફાઇબ્રોબ્લાસ્ટ સેલ્સ આવેલા હોય છે.

2. Middle ear (મિડલ ઈયર):

તે એક નાની એઈર ભરેલી કેવીટી હોય છે જે ટેમ્પોરલ બોનમાં આવેલી હોય છે આ કેવીટીની લાઇનિંગ એપીથેલીયમ ટીસ્યુની બનેલી હોય છે અને તે ટીમ્પેનીક મેમ્બ્રેઇન એટલે કે ઇયર ડ્રમ દ્વારા એક્સટર્નલ ઇયર થી અલગ પડે છે અને ઇન્ટર્નલ ઈયર એ ઓવેલ અને રાઉન્ડ વિન્ડો દ્વારા મિડલ ઈયર ને અલગ પડે છે.

તેની એન્ટિરિયર વોલમાં ઓપનિંગ આવેલા હોય છે જેને ઇસ્ટેચીયન ટ્યુબ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ ટ્યુબ એ મિડલ ઇયરને નેઝૉ ફેરિંગ્સ ના સ્ટ્રક્ચર સાથે જોડે છે અને તે ટ્યુબ કેવીટી ની અંદર પ્રેશર મેન્ટેન કરે છે જેનાથી યાઉનિંગ તથા ખોરાક ગળે ઉતારવા સમયે પ્રેશર મેન્ટેંઇન થતાં ટીમ્પેનીક મેમ્બ્રેઇન રફ્ચર થતી અટકે છે.

Auditory ossicles (ઓડિટરી ઓસિકલ્સ):

મિડલ ઇયર માં આવેલ બોન્સ ને ઓડિટરી ઓસિકલ્સ કહેવામાં આવે છે જેની અંદર મેલસ, ઇન્કસ અને સ્ટેપસ બોન નો સમાવેશ થાય છે. તેની સંખ્યા દરેક ઈયર મા એક એક હોય છે એટલે કે બોડી માં ટોટલ 6 ની સંખ્યામાં ઓડિટરિ ઓસીકલ્સ આવેલા હોય છે.

Malleus (મેલસ):

તે હથોડી આકારનું હોય છે તેનું હેન્ડલ એ ટીમ્પેનિક મેમ્બરેઇન ની દિવાલ સાથે જોડાયેલ હોય છે. મેલસનું હેડ એ ઇનકસ બોન સાથે જોડાયેલું હોય છે.

Incus (ઇનકસ):

તે વચ્ચેનું બોન છે જે એનવિલ શેપમાં આવેલું હોય છે તે મેલસ બોન સાથે જોડાયેલું હોય છે અને તેનું હેડ એ સ્ટેપસ બોન સાથે જોડાય છે જોઈન્ટ ના ભાગે ફાઇબર ટીશ્યુ આવેલા હોય છે.

Stapes (સ્ટેપસ):

તે સ્ટીરપ આકારનું બોન છે જેનું હેડ ઈનકસ બોન સાથે જોડાય છે અને તેની ફુટ પ્લેટ એ ઓવેલ વિન્ડો સાથે એટેચ થાય છે તેની નીચેના ભાગે રાઉન્ડ વિન્ડો આવેલી હોય છે.

આમ ટીંપેનિક મેમ્બ્રેન થી ઓવેલ અને રાઉન્ડ વિન્ડો સુધીના ભાગ ના સ્ટ્રકચર ને મિડલ ઈયર કહેવાય છે.

3.Inner ear (ઇનર ઇયર):

તેને લેબીરિંથ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. તે ગુંચવણ ભર્યું સ્ટ્રકચર ધરાવે છે અને તે સાંભળવાની ક્રિયા તથા બેલેન્સ જાળવવાની ક્રિયા સાથે જોડાયેલ ભાગ છે.

તેના બે ભાગ પડે છે બોની લેબરિંથ અને મેમ્બરેનિયસ લેબીરિંથ.

Bony Labyrinth (બોની લેબિરિંથ):

તે કેવીટી ટેમ્પોરલ બોન ના પેટ્રિયસ પોર્શનમાં આવેલી હોય છે જેની દિવાલ એ પેરીઓસ્ટિયમ ના પડ થી બનેલી હોય છે તેની અંદરની બાજુએ એક પ્રવાહી આવેલું હોય છે જેને પેરીલીફ કહેવામાં આવે છે. તે ત્રણ ભાગ ધરાવે છે. એક વેસ્ટિબ્યુલ, એક કોકલીયા અને ત્રણ સેમી સર્ક્યુલર કેનાલ્સ.

Vestibule (વેસ્ટિબ્યુલ):

તે બોની લેબિરિંથ નો વચ્ચેનો ઓવલ શેપનો પોર્શન છે જેની અંદર યુટ્રીકલ અને સેક્યુલ સ્ટ્રકચર આવેલા હોય છે તેની લેટરલ વોલ માં ઓવેલ અને રાઉન્ડ વિન્ડો આવેલા હોય છે.

Cochlea (કોકલિયા):

બોની લેબિરિંથ નો આ ભાગ એ હીયરિંગ સાથે જોડાયેલો હોય છે તે ગુંચડા જેવો ભાગ છે જેને સ્નેલ્સ સેલ તરીકે પણ ઓળખાય છે.

Semi Circular Canal (સેમી સર્ક્યુલર કેનાલ):

આ કેનાલ નું સ્ટ્રક્ચર એ બેલેન્સ સાથે જોડાયેલું હોય છે. સેમી સર્ક્યુલર કેનાલની ત્રણ ટ્યુબ એકબીજાના કાટખૂણે ગોઠવાયેલી હોય છે.

Membreneous Labyrinth (મેમ્બરેનિયસ લેબેરીન્થ ):

બોની લેબિરિંથ ની અંદર એક મેમ્બરેન ની ટ્યુબ આવેલી હોય છે જેને મેમ્બરેનિયસ લેબિરિંથ કહેવામાં આવે છે જેની અંદર એક ફ્લુઇડ આવેલું હોય છે જેને એન્ડોલિમ્ફ કહેવામાં આવે છે. આ ફ્લુઇડ ની પ્રોપર્ટી CSF જેવી હોય છે.

1.વેસ્ટિબ્યુલ કે જેમા યુટ્રિકલ અને સેક્યુલ આવેલા હોય છે.

2.વેસ્ટિબ્યુલ અને સેમી સર્ક્યુલર કેનાલ.

• ઇન્ટર્નલ ઇયર માં આવેલા વેસ્ટિબ્યુલ અને સેમી સર્ક્યુલર કેનાલ એ બોડી નું બેલેન્સ જાળવવા માટે કામ કરે છે.
• જેમાં સેમી સર્ક્યુલર કેનાલ સેક્યુલ અને યુટ્રીકલ એ બોડી નું ડાયનેમિક ઇકવિલીબ્રિયમ જાળવવા માટે મદદ કરે છે.સેમી સર્ક્યુલર કેનાલ એ ટ્યુબ જેવું સ્ટ્રક્ચર છે જે વેસ્ટીબ્યુલ ની પાછળ અને ઉપર આવેલું હોય છે અને તે કેનાલ એકબીજાના ખૂણે ગોઠવાયેલી હોય છે. સેમી સર્ક્યુલર કેનાલ અને કોકલીયા જેની બહારની દીવાલ બોની લેબીરિંથ અને તેની અંદર પેરિલિમ્ફ ફ્લુઇડ આવેલું હોય તેની અંદર બીજી ટ્યુબ આવેલ હોય છે જેને  મેમ્બ્રેનિયસ લેબિરીંથ કહે છે અને તેની અંદર એંડોલિમ્ફ આવેલ હોય છે.
• યુટ્રિકલ એ એક મેમ્બ્રેનિયસ સેક જે વેસ્ટિબ્યુલ નો ભાગ છે અને તે બધી ડક્ટ એક ડાયેટેડ પોર્શન પાસે ખુલે છે જેને એમપ્યુલા કહે છે. સેક્યુલ એ વેસ્ટિબ્યુલ નો ભાગ છે અને તે યુટ્રિકલ અને કોકલીયા સાથે કોમ્યુનિકેશન ધરાવે છે.
• યુટ્રિકલ, સેક્યુલ અને એમ્બ્યુલાની દિવાલ માં સ્પેશિયલ એપીથેલીયલ સેલના હેર જેવા નાના પ્રોજેક્શન આવેલા હોય છે જેમાં સેન્સરિ નર્વ એંડિગ્સ પ્રેઝન્ટ હોય છે જે વેસ્ટિબ્યુલર ભાગ બનાવે છે અને ત્યાંથી વેસ્ટીબ્યુલો કોકલિયર નર્વ પસાર થાય છે.

3. કોકલીયા

કોકલીયા એટલે કે સ્નેલ તે ગોકળગાય જેવું ગુચડા વાળું સ્ટ્રક્ચર છે કોકલીયાની અંદર એક મેમ્બરેન આવેલી હોય છે જેને કોકલીયર ડક્ટ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે જે ભાગ સાંભળવાની ક્રિયા સાથે મુખ્યત્વે જોડાયેલો હોય છે કોકલીયાના ક્રોસ સેક્શનમાં નીચે મુજબના ભાગ જોવા મળે છે.

• Scala Vestibuli (સ્કેલા વેસ્ટીબ્યુલી)
• Scala Media (સ્કેલા મીડિયા અથવા કોકલિયર ડકટ)
• Scala Tympani (સ્કેલા ટીમ્પેની)

કોકલીયર ડક્ટ એ ટ્રાયએન્ગ્યુલર શેપની ટ્યુબ છે. કોકલીયા ના બોની પાર્ટના બે વિભાગ પડે છે અપર અને લોવર જેમાં અપર ભાગને સ્કેલા વેસ્ટીબ્યુલી અને લોવર ભાગને સ્કેલા ટિમ્પેની કહેવાય છે. વચ્ચેના ભાગમાં કોકલીયર ડકટ આવેલી હોય છે અને તેની રૂફ ની મેમ્બ્રેનને બેઝિલર મેમ્બ્રેન કહેવામાં આવે છે. ઓર્ગન ઓફ કોર્ટી કે જેને હીયરિંગ ઓર્ગન કહેવામાં આવે તે બેસિલરી મેમ્બ્રેન પર આવેલું હોય છે.

Physiology of Hearing (ફિઝિયોલોજી ઓફ હીયરિંગ):

ફિઝિયોલોજી ઓફ હીયરિંગ એટલે સાંભળવા ની ક્રિયા. સાંભળવા માટેના તરંગની તરંગ લંબાઈ 20 થી 20,000 hz હોય છે. મનુષ્યના ઈયરની ક્ષમતા 500 થી 5,000 hz વચ્ચેની ફ્રિકવન્સી હોય છે. અવાજના વેવ્સ વાઇબ્રેશન થવાની ફ્રિકવન્સી ને પીચ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે જેમ વાઇબ્રેશન વધારે તેમ તેની પીચ વધારે હોય છે.

દરેક અવાજ એ અવાજના વેવ્સ ઉત્પન્ન કરે છે અને તે ઓરીકલના બહારના ભાગે અથડાય છે અને ત્યાંથી એક્સટર્નલ ઓડિટરી કેનાલ મારફતે અંદર દાખલ થઈ આ અવાજના વેવ્સ ટીમ્પેનીક મેમ્બરેન એટલે કે ઇયર ડ્રમને વાઇબ્રેટ કરે છે જે એક્સટર્નલ ઇયર અને મિડલ ઈયર વચ્ચેનું જંકશન છે.

આ ટીમ્પેનિક મેમ્બરેન સાથે મેલસ બોન જોડાયેલું હોય છે મેલસ બોન સાથે ઇનકસ અને ઇનકસ સાથે સ્ટેપસ સુધી આ વેવ્સ જાય છે અને આ સ્ટેપસ બોન એ આગળ ઓવેલ વિન્ડો સાથે જોડાયેલું હોય છે ઓવેલ વિન્ડો માંથી આ સાઉન્ડ વેવ્સ એ પેરિલિમફ ના ફ્લુઇડના ભાગે પોહચે છે જે કોકલીયાના ભાગે જાય છે અને ત્યાંથી એન્ડોલિમફ માં જાય છે અને રાઉન્ડ વિન્ડો વાઈબ્રેટ થતા એ વેસ્ટિબ્યુલ કોકલીયર નર્વ દ્વારા સેરેબ્રમ સુધી જાય છે અને અવાજ ની ઓળખાણ થાય છે.

બેલેન્સ અને ઇયર…

Vestibule And Semi Circular Canal (વેસ્ટિબ્યુલ અને સેમી સર્ક્યુલર કેનાલ):

ઇન્ટર્નલ ઇયર મા આવેલા વેસ્ટિબ્યુલ અને સેમીસર્ક્યુલર કેનાલ એ બોડી નુ બેલેન્સ જાળવવા માટે કામ કરે છે.

જેમા સેમીસર્ક્યુલર કેનાલ સેક્યુલ અને યુટ્રીકલ એ બોડી નુ ડાયનેમિક ઇકવિલીબ્રિયમ જાળવવા માટે મદદ કરે છે.સેમીસર્ક્યુલર કેનાલ એ ટ્યુબ જેવુ સ્ટ્રક્ચર છે જે વેસ્ટીબ્યુઅલ ની પાછળ અને ઉપર આવેલુ હોય છે અને તે કેનાલ એકબીજાના ખૂણે ગોઠવાયેલી હોય છે. સેમીસર્ક્યુલર કેનાલ અને કોકલીયા જેની બહારની દીવાલ બોની લેબિરિન્થ અને તેની અંદર પેરિલિમ્ફ ફ્લુઇડ આવેલું હોય તેની અંદર બીજી ટ્યુબ આવેલ હોય છે જેને મેમ્બરેનિયસ લેબિરીંથ કહે છે જેમા એંડોલીમફ ફ્લૂઇડ આવેલ હોય છે.

(Physiology of Equilibrium) ઇક્વીલિબ્રીયમ ની ફીઝીયોલોજી:

ઇન્ટ્રોડક્શન (Introduction):

ઇક્વીલિબ્રીયમ (Equilibrium) એ બોડી નું બેલેન્સ (Balance) જાળવી રાખવાની એબીલીટી છે. એ માટે બોડીમાં વિશિષ્ટ સેન્સ ઓર્ગન્સ અને નર્વસ સિસ્ટમ (Nervous System) ની કોઓર્ડિનેટ્સ એક્શન રિસ્પોન્સીબલ હોય છે. ઇક્વીલિબ્રીયમ બે પ્રકારનું હોય છે:

1.સ્ટેટિક ઇક્વીલિબ્રીયમ (Static Equilibrium) : જ્યારે બોડી સ્થિર હોય ત્યારે પોઝિશન જાળવવી.

2.ડાયનેમિક ઇક્વીલિબ્રીયમ (Dynamic Equilibrium) : જ્યારે બોડી ગતિમાં હોય ત્યારે બેલેન્સ જાળવવું.

આ બંને પ્રક્રિયાઓ વેસ્ટિબ્યુલર એપારેટસ (Vestibular Apparatus), વિઝ્યુલ ઇનપુટ (Visual Input) અને પ્રાયોસેપ્ટિવ ફીડબેક (Proprioceptive Feedback) દ્વારા રેગ્યુલેટ થાય છે.

વેસ્ટિબ્યુલર એપરેટસ (Vestibular Apparatus):

વેસ્ટિબ્યુલર એપરેટસ ઇયર ના ઇન્ટર્નલ ભાગમાં આવેલું હોય છે, જેનું મેઇન ફંક્શન્સ બોડીના ઇક્વીલિબ્રીયમ ને મેઇન્ટેઇન કરવાનું છે. તે નીચે મુજબના ઘટકોમાં વિભાજિત છે:

1.સેમિસર્ક્યુલર કેનાલ્સ (Semicircular Canals):

• ત્રણ ધરીઓમાં આવેલી નળી જેવા સ્ટ્રક્ચર – એન્ટીરિયર (Anterior), પૉસ્ટીરિયર (Posterior), અને લેટરલ (Lateral).
• દરેક કેનલના શરુઆતમા એમ્પ્યુલા (Ampulla) હોય છે જેમાં ક્રિસ્ટા એમ્પ્યુલારિસ (Crista Ampullaris) હોય છે.
• ક્રિસ્ટા એમ્પ્યુલારિસ પર હેઇર સેલ્સ (Hair Cells) હોય છે.
• જ્યારે હેડ ની મુવમેન્ટ થાય છે ત્યારે એન્ડોલિમ્ફ (Endolymph) ની મુવમેન્ટ એ હેઇર સેલ્સને પ્રેસર આપે છે.
• એ ઇન્ફોર્મેશન એ વેસ્ટિબ્યુલોકોક્લિયાર નર્વ (Vestibulocochlear Nerve – CN VIII) દ્વારા બ્રેઇન સુધી પહોંચે છે.
• આ ઘટકો ડાયનેમિક ઇક્વીલિબ્રીયમ માટે જવાબદાર છે.

2.યૂટ્રિકલ (Utricle) અને સેક્યુલ (Saccule):

• બંનેમાં મેક્યુલા (Macula) નામનું સેન્સરી એરિયા હોય છે.
• હેર સેલ્સની ઉપર ઓટોલિથ મેમ્બ્રેન (Otolith Membrane) રહે છે જેમાં ઓટોલિથ્સ (Otoliths – Calcium Carbonate Crystals) હોય છે.
• જ્યારે હેડ મુવમેન્ટ માં હોય છે, ત્યારે ઓટોલિથ્સની જગ્યામાં ફેરફાર થવાથી હેર સેલ્સ પર પ્રેશર પડે છે.
• આ પ્રેશર એ સ્ટેટિક પોઝિશન અને રેખીય ગતિ વિશે બ્રેઇન ને જાણ કરે છે.
• યૂટ્રિકલ અને સેક્યુલ સ્ટેટિક ઇક્વીલિબ્રીયમ માટે જવાબદાર છે.

વિઝ્યુલ ઇનપુટ (Visual Input):

• આઇસ થી મળતી વિઝ્યુઅલ ઇન્ફોર્મેશન પણ ઇક્વીલિબ્રીયમ જાળવવામાં ઇમ્પોર્ટન્ટ હોય છે.
• જો vision બંધ કરવામાં આવે તો બોડી નું બેલેન્સ જાળવવું મુશ્કેલ બને છે, જે દર્શાવે છે કે વિઝ્યુલ સિસ્ટમ પણ ઇક્વીલિબ્રીયમમાં ભાગ લે છે.

પ્રાયોસેપ્ટિવ ફીડબેક (Proprioceptive Feedback):

• મસલ્સ (Muscles), ટેન્ડન્સ (Tendons) અને જોઇન્ટસ (Joints) માંથી મળતી સેન્સરી માહિતી પ્રાયોસેપ્ટર્સ (Proprioceptors) મારફતે બ્રેઇન સુધી પહોંચે છે.
• આ ઇન્ફોર્મેશન થી બ્રેઇન ને ખબર પડે છે કે બોડી ના ઓર્ગન્સ કઈ પોઝીશનમાં છે.

નર્વસ પાથવે અને બ્રેઈન ઇન્ટીગ્રેશન (Nerve Pathways and Brain Integration):

• વેસ્ટિબ્યુલર ઇન્ફોર્મેશન વેસ્ટિબ્યુલોકોક્લિયાર નર્વ (Vestibulocochlear Nerve) દ્વારા બ્રેઈનસ્ટેમ (Brainstem) સુધી જાય છે.
• ત્યારબાદ તે સેરેબેલમ (Cerebellum), મેડ્યુલા ઑબલાંગેટા (Medulla Oblongata) અને સેરીબ્રલ કોર્ટેક્સ (Cerebral Cortex) સુધી પહોંચે છે.
• આ કોઓર્ડિનેશન દ્વારા બોડી નું પોઝિશન અને ગતિ કંટ્રોલ થાય છે.

ઇક્વીલિબ્રીયમ ની ફીઝીયોલોજી એ બહુજ કોમ્પ્લીકેટેડ પણ કોઓર્ડિનેટ પ્રોસીઝર છે જેમાં વેસ્ટિબ્યુલર એપરેટસ, આઇસ, અને પ્રાયોસેપ્ટિવ સિસ્ટમ દ્વારા મળેલી ઇન્ફોર્મેશન એ બ્રેઇન સુધી જઈને, બ્રેઈન દ્વારા પ્રક્રિયા થાય છે અને યોગ્ય મોટર રિસ્પોન્સ (Motor Response) મેળવીને બોડી નું બેલેન્સ જાળવવામાં આવે છે.