Unit-1-Types of drugs (ડ્રગ્સ ના પ્રકારો )

Introduction:

• માણસની રોગ વારસામાં મળે છે રોગ તથા માણસનું સાથ જીવનભરનું છે એવા કોઈ પણ પદાર્થ કે જેનો યુઝ રોગના અટકાવ નિદાન રાહત તથા કેર કરવા માટે આવે તેને ડ્રગ્સ કહેવાય છે પહેલાના સમયમાં વનસ્પતિ તથા ખનીજ તત્વોનો દવા તરીકે ઉપયોગ થતો હતો. ક્યારેક પ્રાણીજન્ય પદાર્થો નો પણ દવા તરીકે ઉપયોગ કરવામાં આવતો હતો જેમ કે હાથી દાંતની ભસ્મ. શિંગડા નો ભૂકો વગેરે સૌપ્રથમ આયુર્વેદ માં સુશ્રુત સહીતા તથા સહિતામાં રોગને ખ્યાલ તેનો ઈલાજ અને તેમાં વપરાતી દવા વિશે લખવામાં આવે છે તેમાં વપરાતી દવા વિશે લખવામાં આવે છે કે ગ્રીક ફિઝિશિયન હિયોકેટ્સ રોગને વૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિએ સમજાવ્યો અને ધીરે ધીરે મોર્ડન મેડિસિનનો ઉદય થયો.

Terminology related to pharmacology

1.Pharmacology (દવા નું શાસ્ત્ર) :

• ફાર્મકોલોજી એ ડ્રગ્સ નું સાયન્સ છે ઓરીજન નેચર(ઉદભવ પ્રકૃતિ). કેમિકલ કોન્સ્યુંટન્ટ(રાસાયણિક બંધારણ).
• એક્શન (અસર) etc નું વૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિએ અભ્યાસ કરવામાં આવે છે જેમાં બીજા ક્ષેત્રોનો પણ સમાવેશ કરવામાં આવે છે. જેમ કે ફાર્મેકોલોજી. ફોર્મકોકીન્ટ. ડાયગ્નોસીસ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

2.Pharmacognocy: આ ફાર્મોકોલોજીની એક બ્રાન્ચ છે કે જેની અંદર નેચરલ ડ્રગ્સ નું સંપૂર્ણ અભ્યાસ કરવામાં આવે છે.

3.Pharmacy:

• ફાર્મસી એ સાયન્સ છે કે જેમાં ડ્રગ્સ નું આઈડેન્ટીફિક્શન.સિલેકશન.પાર્ય શન. સ્ટાન્ડેરાઈઝેશન. ડિસ્પેન્શીન. વગેરેનો અભ્યાસ કરવામાં આવે છે
• આઈડેન્ટીફિક્શન.- ઓળખ
• સિલેકશન.- પસંદગી
• પાર્ય શન. – પૂર્વ તૈયારી
• સ્ટાન્ડેરાઈઝેશન. – પ્રમાણિત કરવું
• ડિસ્પેન્શીન.- વેચણી કરવી

4.ફાર્મકોડાયનેમિક્સ: ફાર્મકોડાયનેમિક્સ માં ડ્રગ્સની હ્યુમન બોડીમાં થતી બાયો કેમિકલ તથા ફિઝિયોલોજીકલ ઇફેક્ટનો અભ્યાસ કરવામાં આવે છે.

5.થેરાપ્યુંટીક: થેરાપ્યુંટીક આ એક મેડિસીન ની બ્રાન્ચ છે કે જેની અંદર deasese ને કઈ રીતે કેર કરવું તથા ચિન્હોમાં કઈ રીતે રાહત આપવી etc નો અભ્યાસ કરવામાં આવે છે.

6.ફાર્મકોથેરાપ્યુંટીક્સ :આમાં ડ્રગ્સની હેલ્પથી ડીસીઝ ને કઈ રીતે કેર કરવો કઈ રીતે અટકાવવો તથા ચિન્હોમાં કઈ રીતે રાહત આપી વગેરેનો અભ્યાસ કરવામાં આવે છે.

7 .ટોક્સીકલોઝી :આ એક મેડિસિનની બ્રાન્ચ છે કે જેની અંદર ઝેરી પદાર્થોનો અભ્યાસ કરવામાં આવે છે.

8.ફાર્મકોપીયા : આ એક લાઇસન્સ કોડ છે જેમાં એસ્ટાબ્લીસ્ટ કરીેલી દવાનું સિલેક્શનના લિસ્ટ છે જેની અંદર ડ્રગ્સ ની ફિઝિકલ પ્રોપર્ટી આઈડેન્ટિટી પ્યોરીટી તથા પ્રોટેન્સી માટેના પ્રિસ્કાય કરેલા આપવામાં આવેલા હોય છે દરેક દેશો નો તેની પોલીસીને અનુરૂપ અલગ-અલગ ફાર્માકોપીયા હોય છે.

9.ફાર્મકોકાઈનેટિક્સ: આમાં દવાઓ શરીરમાં કઈ રીતે પ્રવેશ કરે છે તેને નિયમિત જગ્યાએ પહોંચે છે બોડીમાં તેનું કેમ પાચન થાય છે તથા કેવી રીતે તેનો નિકાલ થાય છે તેના અભ્યાસને ફાર્મકોકાઈનેટિક્સ કહેવામાં આવે છે.

10.ડ્રગ્સ: એવું કોઈ પણ પદાર્થ કે જે બોડીના ફીઝીયોલોજિકલ સ્થિતિમાં સુધારો લાવવા ખુલ્લી કરવા અથવા તો પેથોલોજીકલ કન્ડિશનમાં યોગ્ય ફેરફાર કરવા પેશન્ટના હિતમાં વાપરવામાં આવે તેથી તેવા પ્રિપ્રેરશન ને ડ્રગ્સ કહેવામાં આવે છે.

ટૂંકમાં એવો કોઈ પણ પદાર્થ કે જેનો યુઝ રોગના અટકાવ નિદાન રાહત તથા કેર કરવા માટે આવે તેને ડ્રગ્સ કહે છે.

11.રીસેપ્ટર: ટીશ્યુ અથવા સેલ ની અંદર આવેલા સ્પેશિયલ પ્રકારના ઘટકો હોય જેની સાથે સંયોજક ને દવાઓ તેની અસર ઉત્પન્ન કરે છે તેને રીસેપ્ટર કહે છે.

12.ડ્રગ્સ ડીપેન્ડેન્સ: કોઈપણ વ્યક્તિ શારીરિક કે માનસિક રીતે જે તે ડ્રગ્સ ઉપર આધારિત હોય છે તેને આ ડ્રગ્સ ફરજિયાત લેવાની ઈચ્છા થાય છે.

13.ઇન્ડીકેશન: ક્યારે અપાય તેને ઇન્ડીકેશન કહેવાય છે.

14.કોન્ટ્રા ઇન્ડીકેશન: કોન્ટ્રા ઇન્ડીકેશન એટલે કઈ પરિસ્થિતિમાં દવા ન આપી શકાય.

15.સાઈડ ઈફેક્ટ: Mકોઈપણ દવા બોડીમાં દાખલ થાય ત્યારે બોડીમાં તેની જોઈતી અસર તો આવે છે સાથે જ અમુક વાર ન જોઈતી અસર પણ દેખાય જે બોડીને નુકસાનકારક હોય અથવા તો ન પણ હોય તેવી અસરને સાઈડ ઈફેક્ટ કહેવામાં આવે છે.

16.ડ્રગ્સ એબ્યુસ: કોઈપણ દવાની સતત અથવા તો અમુક ટાઈમ સુધી અનિયમિત માત્રામાં લેવી જેથી કરીને વ્યક્તિને દવા થી દવા ની હેબીસ્પુસ બની જાય છે આ કન્ડિશનને ડ્રગ્સ એબ્યુસ કહે છે.

Prescribing of drugs: પેશન્ટને લેવાની ડ્રગ કેસ પેપરમાં લખી આપવામાં આવે છે જેમાં ડ્રગ નો ડોઝ કઈ રીતે લેવાની છે તે બાબતમાં લખાણને prescriptin કહેવાય છે જનરલી પ્રેશકિપ્શન ના નીચે મુજબ વિભાગો હોય છે.

1.super prescription: આની અંદર પેશન્ટનું નામ તારીખ ઉંમર સરનામું તથા સારવારનો સિમ્બોલ etc લખવામાં આવે છે.

2.in prescription: આની અંદર ડ્રગનું નામ. સ્ટેન્થ તથા ડોઝ લખેલો હોય છે. Tab – pcm – 500 mg -po-1-0-1

3.sub prescription: આની અંદર ડ્રગ્સ કેટલા પ્રમાણમાં લેવાની છે તેની માહિતી લખેલ હોય છે.

દવાઓ ના વિવિધ સ્વરૂપો:

• દવાઓ અલગ અલગ સ્વરૂપમાં જોવા મળે છે તેમાંથી ખાસ કરીને ચાર સ્વરૂપમાં વધારે જોવા મળે છે.
• 1.solid
• 2.liquid
• 3.semi solid
• 4.gas

ઉપરયુક્ત ચારેય સ્વરૂપ બીજા સ્વરૂપમાં પણ જોવા મળે છે તે નીચે મુજબ છે.

1.મિશ્રણ: બે અથવા બે કરતાં વધારે દવાઓને મિશ્ર કરી યોગ્ય દ્રાવકમાં દ્રવ્ય કરી તૈયાર થતા મિશ્રણને મિશ્રણ કહેવાય છે. Ex કાલ્મીનેટીવ મિશ્રણ (ગેસ પાસ કરવા માટેની દવા)

2.સોલ્યુશન; કોઈપણ સખત પદાર્થની પાણીમાં ઓગાળવાથી બનતા ક્લિયર મિશ્રણ ને સોલ્યુશન કહેવામાં આવે છે.

3.સીરપ ખાંડના દ્રાવણમાં જે ડ્રગ્સ ઓગાળીને ન્યુ ડ્રગ્સ બનાવવામાં આવે તેને સીરપ કહેવાય છે આમાં ડ્રગ્સને નાના ડોઝમાં આપવા માટે તથા તેના ટેસ્ટનું બદલાવ માટે અમુક ફ્લેવરિંગ એજન્ટ ઉમેરવામાં આવે છે ખાસ કરીને ચાઈલ્ડ માટે આ યુઝફૂલ પદ્ધતિ છે.

4.ટીકચર: આ એવું સોલ્યુશન છે જેના બેઇઝમાં મોટાભાગે આલ્કોહોલ હોય છે આને ટીકચર કહેવામાં આવે છે આ પીપરેશનમાં આલ્કોહોલનું પ્રમાણ વધારે હોવાથી ફક્ત થોડા પ્રમાણમાં જ ડ્રગ્સ નું મિશ્રણ કરવામાં આવે છે.
Ex ટીકચર બેન્ઝોઈન ટીક આયોડિન.

5.ઈમલ્શન: ઈમલ્શન એટલે કે એવા બે પ્રવાહી નું મિશ્રણ કે ખૂબ જ ઘટ હોય અને પાણીમાં ઓગળતું નથી પરંતુ ફેટ અથવા ઓઇલમાં ઓગળે છે.

Ex વિટામીન A સોલ્યુશન

6.લોશન: આ બાહરી યુઝ માટે ડ્રગને વોટરમાં ઓગાળી ની બનાવવામાં આવે છે તેને લોશન કહેવામાં આવે છે આ શરીરમાં ચામડીની ઉપર લગાવવામાં આવે છે જેથી જીવાણુથી ચામડીને પ્રોટેકશન આપી શકાય છે.

Ex ડેડોલ .બીટાડીન વગેરે.

7.સસ્પેન્શન: સસ્પેન્શન એટલે પ્રવાહી સ્વરૂપ ની દવા પરંતુ આમાં પ્રવાહી તથા તેમાં ઉમેરવા મા આવેલ દવા એકબીજા સાથે સારી રીતે મિક્સ થયેલ હોતી નથી એટલે કે આ દવાની બોટલ જ્યારે ઊભી રાખવામાં આવે ત્યારે તેના તળિયે દવાના કણો બેસી જાય છે એટલે તેનો ઉપયોગ કરતા પહેલા હલાવીને સારી રીતે મિક્સ કરવું જોઈએ. Ex એન્ટાચીડ

8.ટેબલેટ: તે ખરેખર પાવડર સ્વરૂપે હોય છે પણ તેને મેડિસિન એજન્ટ જોડે મિક્સ કરીને ચોક્કસ આકારમાં બનાવવામાં આવે છે તેવી પ્રોડક્ટની દવા કહે છે.

9.કેપ્સુલ: અમુક બેડ ટેસ્ટ ધરાવતી દવાને જીલેટીનના બનેલા નાના બુક્સમાં પેક કરી બનાવવામાં આવતી પ્રોડક્ટને કેપ્ચુલ કહેવામાં આવે છે. જેમાં ખાસ કરીને ઉલટી ઉબકા આવી તથા કડવા ટેસ્ટ વાળી દવાનું સમાવેશ થાય છે.

10.ઓઇન્ટમેન્ટ: ઓઇન્ટમેન્ટ પેરાફિન કે બીજા કોઈ યોગ્ય વેક્સ માટે ડ્રગ ને ઓગાળી ને તૈયાર કરવામાં આવતી પ્રોડક્ટ છે આ સેમી સોલીડ સ્વરૂપ માં હોય છે જેને બાહરી યુઝ કરવા માં આવે છે.
Ex સોફ્રોમાયસીન. નીયોમાયસીન.

11.ડ્રોપ્સ: આ એક પ્રકારનું મિશ્રણ છે કે જેમાં ડ્રગને ખાસ પ્રકારના દ્રાવણમાં ઓગાળીને બનાવવામાં આવે છે જેને લોકલ એપ્લિકેશન માટે યુઝ થાય છે. ex આંખ. કાન. નાક ના ડ્રોપ્સ.

12.પાવડર: મોસ્ટ ઓફ ડ્રગ પાવડર સ્વરૂપમાં હોય છે અને તેને સીધી ઓગાળવામાં આવે છે અથવા તો તેમાં પાણી ઉમેરીને લિક્વિડ બનાવ્યા બાદ યુઝ માં લેવામાં આવે છે. ex ORS

13.સ્પ્રે :આની અંદર આલ્કોહોલિક હાઇડ્રો આલ્કોહોલિક તથા ગ્લીમેરોલ માં દવાની ઉગાડવામાં આવે છે ત્યારબાદ તેને સ્પ્રે તરીકે યુઝ કરવામાં આવે છે આ મશીનને ઓટોમાઇઝર કહેવામાં આવે છે.

14.સપઝીટરી: આમાં દવા ને જીલેટીન સાથે કે વેસેલિન સ્વરૂપમાં મિક્સ કરવામાં આવે છે તેને મોં દ્વારા લેવાતી નથી પરંતુ રેક્ટમ દ્વારા અથવા વધાઈનામાં મૂકવામાં આવે છે આ દવા બોડીના તાપમાનના સંપર્કમાં આવતા ઓગળે છે અને તેમાંથી દવા છૂટી પડે છે.

15. ક્રીમ: ક્રીમ એ મોટાભાગે સિક્કા રહિત પ્રીપ્રેશન હોય છે જેને પેરાફીન કે ગ્લિસરીન જેવા પદાર્થમાં ઓગાળીને તૈયાર કરવામાં આવે છે તેને પણ સ્કીન પર લગાવવામાં આવે છે. ex બીટાડીન સોફાજાઇસીન. વગેરે

16.પિલ્સ: આ ઘન સ્વરૂપની ગોળી હોય છે જેની ઉપર સુગરનું પડ ચડાવેલ હોય છે અને પીલ્સ સખત હોવાથી મોઢામાં ઓગળતી નથી એની અંદર એક કે તેથી વધારે ડ્રગ્સ નું મિશ્રણ કરવામાં આવ્યું હોય છે.

17.લીન્ક્સ: સ્વીટ સીરપ કે લિક્વિડ ની અંદર ડ્રગ નાખીને તૈયાર કરવામાં આવતા thikliquid ને લીન્ક્સ કહેવામાં આવે છે

18.Lozenges: તે ચપટી અને ગોળાકાર શેપમાં મળતી ડ્રગ્સ છે જેમાં ડ્રગની સાથે અમુક ટેસ્ટ ભેળવેલા હોય છે જે મોઢામાં જ ઓગળે છે અને સુસવા લાયક સખત હોય છે. ex. વિકસ

19.Gargle: કોગળા કરવા માટેની ડ્રગને.Gargle કહેવાય છે તેનો યુઝ કરતી વખતે વધારે પાણીમાં ઓગાળવામાં આવે છે.
Ex બીટાડીને ગાગર્લ કે pp ગાગર્લ.

20.paint: સ્કિન ઉપર બ્રશ વડે લગાવવામાં આવતી ડ્રગ પેન્ટ કહેવાય આવી ડ્રગ્સ ખાસ કરીને કિન્નરોગમાં વપરાય છે ઘણી વખત ગળાની તથા મોઢાની અંદર પણ પેન્ટ નો યુઝ થાય છે. ex ગ્લિસરીન પેન્ટ કે pp lotion વગેરે.


21.Enema: રેક્ટલ રૂટ દ્વારા આપવામાં આવતી લિક્વિડ ને એનિમા કહેવામાં આવે છે.
Ex.soap water enema . ગ્લિસરીન એનિમા.

22.ડુશ: બોડી કેવીટી વોશ કરવા માટે વપરાતા સોલ્યુશનને ડુશ કહેવામાં આવે છે ખાસ કરીને તે વજાઈનલ ઇરીગેશન માટે વપરાય છે.

23.paste: આ એક બિન ચિકાસ વાળું semi solid પ્રિપ્રેશન છે કે જેમાં વધારે માત્રામાં medical powers ની દ્રાવણ માં મિક્સ કરવામાં આવે છે તેનો યુઝ બાહરી હોય છે.


24.jelly: જેલી એ પારદર્શક સેમી સોલિડ પ્રિપેરેશન છે આનો યુઝ પણ બાહરી હોય છે.ex ECG jelly.

25.ઇન્જેક્શન: બોડી કેવીટીમાં બ્લડ વેસલ્સમાં કે બોડી ટીશ્યુ માં સીરીઝ અને નીડલ દ્વારા fluid ને force થી ધકેલવાની પ્રક્રિયાને ઇન્જેક્શન આપવું એમ કહેવાય છે અને એ ફ્લુઇડ ઇન્જેક્શન કહેવાય છે.

26.elixir : આ પ્રકારનું લિક્વિડ સીરપ કરતા થોડું જુદું પડે છે આમાં સુગરનું પ્રમાણ થોડું ઓછું હોય છે આમાં વોટર કે આલ્કોહોલની અંદર જે ચોક્કસ પ્રમાણમાં દવા મિક્સ કરી મિશ્રણ તૈયાર કરવામાં આવે તેને elixis કહે છે.

27.magmas: તે વોટર કલરનું ઘટ્ટ પ્રવાહી હોય છે ઘણીવાર તેને મિલ્ક તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. ex .
ક્રીમાફિન.

દવાઓના સ્ત્રોત: દવાઓ નીચે મુજબની વસ્તુઓ અને મટીરીયલ્સ માંથી બનાવવામાં આવે છે.

1.plant product: અમુક ડ્રગ્સ વનસ્પતિના પાન મૂળમાંથી બનાવવામાં આવે છે તેને પ્લાન્ટ પ્રોડક્ટ કહે છે.
Ex ઓપિયસ. એટોપીન વિટામીન વગેરે પ્લાન્ટ પ્રોડક્ટ માંથી બને છે.

2.animal producd: અમુક પ્રકારની ડ્રગ એનિમલની ચરબી માંથી બનાવવામાં આવે છે તેને એનિમલ પ્રોડક્ટ કહે છે ex. વેક્સિન.સીરમ. હોર્મોન્સ ઇન્સ્યુલિન. વગેરે

3.chemical product: અમુક પ્રકારની ડ્રગ કેમિકલ પ્રક્રિયા કરીને બનાવવામાં આવે છે. તેને કેમિકલ પ્રોડક્ટ કહે છે.
Ex. સોડિયમ બાય કાર્બોનેટ.

4. synthetic: અમુક ડ્રગ્સ માં રસાયણો પ્રાણીજન્ય પદાર્થો તથા અમુક સંયોજનો ઉમેરી લેબોરેટરીમાં રાસાયણિક પ્રક્રિયા દ્વારા બનાવવામાં આવે છે તેને synthetic કહે છે. ex. હોર્મોન્સ.

5.minerals અમુક પ્રકારની દવાઓ ખનીજ તત્વો માંથી બનાવવામાં આવે છે જેને મિનરલ્સ કહે છે.ex.આયર્ન. કેલ્શિયમ. ફોલિક એસિડ વગેરે.

નર્સિંગમાં ફાર્મકોલોજીનું મહત્વ અથવા દવાઓનો અભ્યાસ શા માટે કરવો જોઈએ.

-પેશન્ટ ને સારી રીતે તથા અસરકારક રીતે દવા આપી શકે તે માટે.

-દવાઓની અસર ફાયદાઓ આડઅસર વગેરે જાણી શકાય તે માટે.

-દર્દીને અપાતી ડ્રોગ અને તેની આડ અસર વિશે રિપોર્ટ કરી શકાય તે માટે.

-પોતાનો વ્યવસાય અને સ્ટાન્ડર્ડની ઊંચું લાવવા માટે.

-કોઈપણ દવા આપ્યા બાદ રિએક્શન વિશે જાણકારી મેળવવા માટે.

-અમુક દવાઓ ડોક્ટર લખે તે પહેલા પ્રાઇમરિ સારવાર તરીકે આપી શકાય તે માટે.


ડ્રગ્સ નું વર્ગીકરણ:

1..drugs ડ્રગ્સના વેલ્યુ ના આધારે
–A. ઘણી દવાઓ ખૂબ મોંઘી હોય છે.
–B. ઘણી દવાઓ થોડીક ઓછી મોંઘી હોય છે.
–C. ઘણી દવાઓ ખૂબ જ સસ્તી તથા મફતમાં પણ મળે છે.

2.દવાના વપરાશના આધારે
-ઘણી દવાઓ ખૂબ જ જરૂરી હોય છે જેના વગર ના ચાલે.
-ઘણી દવાઓ જરૂરી હોય છે પણ એના વગર થોડો સમય ચાલે.
-ઘણી દવાઓ ઈચ્છનીય હોય છે.

3.દવા ની ઉપલબ્ધ ના કારણે
-સરળતાથી મળી રહે તેવી ડ્રગ.
-ઘણી ઓછી જગ્યાએ મળી રહે તેવી ડ્રગ.

4.બોડીમાં ડ્રગના શોષણના આધારે
-ઘણી દવાઓ ખૂબ જ ઝડપથી શોષાય ને અસર પામે છે.
-ઘણી દવાઓ થોડા સમય પછી શોષાય છે.
-ઘણી દવાઓ શોષાતા ઘણી બધી વાર લાગતી હોય છે.

5.બોડી ના સિસ્ટમ ઉપર અસરના આધારે
–Ex.ગેસ્ટ્રો ઇન્ટેસ્ટાઇન સિસ્ટમ.
-કાડીયો વાસ્ક્યુલર સિસ્ટમ.
-સેન્ટ્રલ નવર્સ સીસ્ટમ. વગેરે.

6.લક્ષણોમાં રાહત આપે એના આધારે
Ex.દર્દ ઓછી કરતી દવાઓ તાવ ઓછો કરતી દવાઓ ડાયાબિટીસમાં અપાતી દવાઓ અને હાઈપર ટેન્શનમાં અપાતી દવાઓ.

7.ડ્રગ ની રાસાયણિક ગ્રુપને આધારે
Ex.પેનાસીલીન ગ્રુપ. નાઈટ્રીગ્લીસરીન ગ્રુપ.
સલ્ફોનામાઈડ ગ્રુપ.

8.દવાની અસર ના આધારે

–1.એનાલજેસિક:સભાનતાની ગુમાવ્યા વગર પેઇન ઘટાડે.ex. ડાઈકલો (diclo) –2.એનેસ્થેટીક:સભાનતા ઉપર અસર કરે અને દર્દના અનુભવને ઘટાડે તેના મુખ્ય ત્રણ પ્રકાર છે.

A.જનરલ એનેસ્થેટીક:એવી દવા જે સભાનતાને ઓછું કરે અને સંવેદના વિહીન બનાવે અને તેની અસર આખા બોડી ઉપર થાય છે. B. લોકલ એનેસ્થેટીક:એવી દવા જે સંવેદના વિહીન તો બનાવે જે પરંતુ સભાનતા ઉપર અસર કરતી નથી આથી અસર કોઈપણ ચોક્કસ જગ્યાએ જ થાય છે. C. સ્પાઇનલ એનેસ્થેટીક:કમરથી નીચેના ભાગને સભાનતામાં લાવવા માટે.

3.એન્ટી એનથેલ્મીન્ટીક્સ:કૃમિને મારી અને બોડીમાંથી તેની બહાર કાઢે છે. ex અલબેન્ડાઝોલ

4.એન્ટી પેરાસાઈટીક:માનવ શરીરમાં અંદર પ્રોટોઝુઆ (પ્રજીવ) જેવા પેરાસાઇટનો નાશ કરે છે. ex ક્લોરોફિલ (મેલેરિયા)

5.એન્ટી પાયરેટીક:તાવ ઓછો કરે.ex. PCM

6.કારમીનેટિવ:પેટ અને ઇન્ટરેસ્ટાઈન માંથી ગેસની બહાર કાઢે.

7.કેથારટીક:ઇન્ટરેસ્ટાઈન માંથી ઇક્વાલ્યુએશન કરવા માટે.

8.લેક્ષેટિવ:બોરવેલ ની મુમેન્ટ વધારે આમાં કેમ્પિંગ જોવા મળતું નથી. ex. પેરાફીન

9.પરગેટિવ:બ્લુ વેલની મુમેન્ટ વધારે છે પણ કેમ્પિંગ (આચકી) જોવા મળે છે.

10.કોલાગોગસ:પિતરસના સ્ત્રાવને વધારે છે.

11.ડાયફોરેટીક:(પરસેવો વધે) સ્વેટગ્લેન્ડ એક્શન વધારે.

12.ડાયયુરેટીક:આ યુરીન આઉટપુટ વધારે. ex lasix

13.એન્ટીઈમેટીક:વોમિટિંગ રોકવા કે અટકાવવા માટે.

14.ઈમેટીક:વોમિટિંગ કરાવવા માટે.

15.ઓક્સીટોસીક:ઓક્સીટોસીક એટલે એવી ડ્રગ જે યુટરસના કોન્ટ્રાક્શનને વધારે છે.

16.એક્સ્પેકટોરન્સ:બ્રોન્કીયલ સિક્રિસનને વધારે અને મ્યુક્સ ને બહાર કાઢે છે.

17.હિપ્નોટિક્સ:ઊંઘ લાવવા માટેની ડ્રગ.

18.સિડેટીવ:બોડીની એક્ટિવિટી ને ઓછી કરે છે. ex.opium

19.માયોટિક:આંખના પ્યુપીલને સંકોચિત કરે.ex.iserian

20.મીન્ડરીયાટીક:આંખના પ્યુપીલને ડાયલેટ કરે.
Ex.એટ્રોપિન

21.ગેસ્ટ્રીક ટોનિક:ભૂખ વધારવા માટે.
22.સ્ટીમ્યુલન્ટ:શરીરના અંગોની કાર્યક્ષમતાને વધારે.

23.એન્ટી હિસ્ટામાઇન :હિસ્ટામાઇન ની એક્શન ને ઘટાડે અને એલર્જી ને રોકે. ex.CPM

24.એન્ટી થોમ્બોસિસ:થોમ્બોસિસ થતા અટકાવે.

25.એન્ટી હાઇપરટેન્સીવ:હાઇપર ટેન્શનની સારવાર નહીં પણ કંટ્રોલમાં રાખે છે. ex.Enalpril.atenolol

26.એન્ટી ડાયરિયલ:સ્ટુલની ફ્લ્યુડીટી નંબર અને કનસિસ્ટેનસી ઘટાડે છે (ઝાડા મટાડે છે)

27.એન્ટી કન્વલ્ર્જન્ટ:ચેતાતંત્રમાં ઉત્તેજનાની ઓછું કરે છે અને મેમ્બ્રેઇન ને સ્ટેબલ કરે છે:

28.એન્ટાસિડ: પેટમાં એસીડીટી ને ઓછું કરે અને પેપ્ટિક અલ્સરમાં પેન ઓછું કરે. ex . રેન્ટેક

29.એન્ટી નિયોપ્લાસ્ટીક:ડાયરેક્ટલી tuber સેલ ની નહીં મારતા પણ કોષ વિભાજન દરમિયાન તથા રિપ્રોડક્શન અને રિપ્લેસમેન્ટ ઉપર અસર કરી તેને અટકાવે છે.

30.એન્ટી માઇફોબીયલ; ઇનફેકટીયસ રોગની ટ્રીટમેન્ટ કરવા માટે યુઝ થાય છે.

31.એન્ટી સેપ્ટીક:સ્કિન પર એપ્લાઈ કરવાથી બેક્ટેરિયાનો નાશ થાય છે.

32.એન્ટી લ્યૂસીન :બ્રેઇનમાં કોફીંગ સેન્ટર ઉપર અસર કરે છે અને કફિંગ ઓછું કરે છે.

• 1.AC- before meal (જમ્યા પહેલા)
• 2.PC – post meal (જમ્યા પછી)
• 3.AM- morning
• 4.pm- afternoon – evening (સાંજે)
• 5.om – Eaech morning (રોજ સવારે)
• 6.bd – twice a day (બે વાર)
• 7.od – Eaech day (એકવાર)
• 8.tds tid – thirce a day (ત્રણ વાર)
• 9.qid – four time a day (સવાર. બપોર. સાંજ. રાતે)
• 10.hs- Night ar at bed time
• 11.prm- when required ( જરૂર પડે ત્યારે)
• 12.sos – if necessary
• 13.comp – compound
• 14.Dill – Dillute
• 15.et – and
• 16.inf – infusion
• 17.lin – liniment
• 18.liq – Liquid
• 19.paw- Power
• 20.lot – Lation
• 21.mist – mixture
• 22.opill – nills
• 23.SP – Spirit
• 24.tr or tinet..tinture
• 25.Ont.. ointment

દવાઓ ને લગતા વિવિધ કાયદાઓ દવાઓ ને લગતા કાયદા મુખ્યત્વે (6) છે.

1.મેડિસિન એક્ટ.1968

• આ કાયદા હેઠળ ડ્રગ્સ બનાવતી કંપનીએ નીચેના નિયમો પાળવા જરૂરી બને છે.
• દવા બનાવતી કંપની અને દવા વેચનાર વ્યક્તિ પાસે સરકારી પરવાનગી હોવી જોઈએ એટલે કે તેની પાસે લાયસન્સ હોવું જોઈએ.
• દરેક પ્રકારની દવા પર લેબલ લગાડેલ હોવું જોઈએ જે યોગ્ય સાઈઝનું રાખવું.
• લેબલ માં આપવામાં આવતી માહિતી મુજબ જ તેમાં દવા બનાવેલી હોવી જોઈએ.
• જો દવાની કોઈ આડઅસર હોય તો લેબલમાં તે દર્શાવવું જોઈએ.
• જો લાંબુ સમય લેવાથી દવાની આદત પડી જાય એમ હોય તો આ બાબતનો ઉલ્લેખ લેબલમાં કરવો.
• શરીરને નુકસાન કરતા લેબલ પર લાલ અક્ષરે પોઈઝન દવા એવું દર્શાવવું જોઈએ.

2.નાકોટિક એક્ટ .1933

• આ એક્ટ હેઠળ દવા બનાવતી દરેક કંપની પાસે સરકારી લાઇસન્સ જરૂરી છે તથા દવાનું વેચાણ માત્ર ફાર્માસિસ્ટ કરી શકે છે.
• નાકોટીક એક્ટ હેઠળ નોંધાયેલી તમામ દવાનું લિસ્ટ કંપની તથા ફાર્માસિસ્ટ પાસે હોવું જોઈએ અને દર મહિને તેનું મૂલ્યાંકન થવું જોઈએ.
• પોઈજન દવા ને લગતી વેચાણ ની માહિતી 5 વર્ષ સુધી રાખવી જરૂરી છે.
• ડોક્ટરના પ્રિસ્ક્રિપ્સ વગર આ દવાઓનું વેચાણ થઈ શકતું નથી.
• દરેક ડ્રગ લેબલ પર તે દવાની ઉત્પાદન અને એક્સપાય ડેટ દર્શાવવી જરૂરી છે.

3.ડેનજર ડ્રગ એક્ટ.1930

• આ એક્ટ મુજબ જે દવાઓથી નુકસાન થઈ શકે આવી દવાઓના અલગ થી રેકોર્ડ રાખવો જરૂરી છે તથા તેનું રજિસ્ટ્રેશન જાળવવું પણ જરૂરી છે.
• તો આ પ્રકારનો રેકોર્ડ જાળવવામાં ન આવે તો કંપનીને પેનલ્ટી તથા અમુક કિસ્સામાં તેનું લાઇસન્સ પણ રદ થઈ શકે છે.

4.પોઈઝન ડ્રગ રૂલ.1952

આ કાયદા મુજબ પોઈઝન રગ ડોક્ટરના પ્રિસ્ક્રિપ્સ વગર આપી શકાતી નથી એટલે કે આપ પ્રકારની દવાઓ લેવા માટે ડોક્ટરના પ્રિસ્ક્રિપ્સ નીચેની વિગતો હોવી જરૂરી છે જેમાં.

• ડોક્ટરનું નામ.
• દર્દીનું નામ.
• દવાનું નામ અને ડોઝ.
• દવાની માત્રા.
• ડોક્ટરની સાઇન અને ડેઇટ.

જો આ પ્રિસ્ક્રિપ્સ ફરીથી રીપીટ કરવી હોય તો ડોક્ટર રે ફરીથી અને સિગ્નેચર કરવી પડે.

5.ફૂડ એન્ડ કોસ્મેટિક એક્ટ.1906

• દવાઓ માં કે ખોરાકમાં કોઈપણ જાતની ભેળસેળ માટેનો આ કાયદો છે જો કોઈ વસ્તુમાં હોય તો કંપનીની માન્યતા રદ થઈ શકે અને તેની ઉપર કાયદેસર પગલાં લેવાય છે.

6.એમિડન્ટ એક્ટ.1972

• આ નિયમ અનુસાર દવા બનાવનાર અને વેચનાર બંનેએ નીચેના મુદ્દા નું ધ્યાન રાખવું જોઈએ.
• દવા સ્ટાન્ડર્ડ ક્વોલિટીની હોવી જોઈએ.
• બ્રાન્ડેડ કંપનીની દવાઓ હોવી જોઈએ.
• દવાનું લાઇસન્સ જરૂરી છે અને દવાના ફાયદાઓ ન થાય તો બંને પર આરોપ આવી શકે.

Calculation of dose

મેટ્રોલોજી

• એ મેજરમેન્ટ નું સાયન્સ છે.
• દવાને મેજરમેન્ટ કરવાની બે રીત છે.

1.મેટ્રિક સિસ્ટમ 2.એપોથેકેરીક્સ સિસ્ટમ

1.મેટ્રિક સિસ્ટમ:આ રીત ડેસીબલ એકમ સિસ્ટમ પર આધારિત છે અને પુરા દેશમાં સ્વીકૃત છે.

ફાયદા -ટેબલેટ સેમ્પલ માં હોય છે.
-તેમાં ટેબલેટ માં વજન કદ અને માપ આ ત્રણેય એકબીજા સાથે સંકળાયેલ છે.
-લંબાઈને મીટરમાં.વજનને ગ્રામમાં.વેલ્યુને લિટરમાં મપાય છે.

Tablet of weight :Ex.1000.gm -1.kg
– 10.mg – 1db (ડેસીબલ)

Tablet of volum :Ex.1000 ml-1 litter
– 1ml-1cc

Tablet of lenth:Ex.1000mm- 1miter
– 100cm-1m
– 10mm-1cm

2.એપોથેકેરીક્સ સિસ્ટમ

Tablet of volum

• 60ml- 2 fluid once
• 16 ફ્લુઈડ ઓસ – 1 પાઈન્ટ
• 2 પાઈન્ટ – 1 કવાટ
• 1 ક્વાટ – 1 ગેલેન

મેટ્રિક અને એપોથેકેરીક્સ સિસ્ટમ વચ્ચેનો સંબંધ

• 60 mg – 1 ગ્રેન
• 1 ounce – 30 gm
• 1 ફલુઇડ – 30 ml
• 1 પાઇન્ટ – 500 ml

ઘરગથ્થુ માપ

• 1 drop – 0.1ml
• 1 table spoon – 1.5 ml
• 1 tea spoon – 5ml
• 1 water glass – 250ml
• 1 milk bottle – 600ml

પ્રવાહીની સાંદ્રતા કઈ રીતે જોવાય છે

• 1.% વેઇટ/વોલ્યુમ w/v
• 1% w/v =19m/100ml

• 2.% વોલ્યુમ/વોલ્યુમ
• 1% 19m/100gm

• 3.% w / w
• 1% w/w = 1.9m/100gm

શરીરમાં ડ્રગ્સ કેટલા પ્રમાણમાં અપાય તે કઈ રીતે નક્કી કરશો

1.ઉંમર પ્રમાણે

Young formula
Age × adult Agent

12 વર્ષ સુધીના બાળકો માટે Young formula દ્વારા ડોઝ નક્કી કરવામાં આવે છે.

Ex. Age = 2 L / R
Adult = 500mg =2 × 500
– 2+12 – = 2 × 500 = 7
1 47

= 71.43 mg (2 વર્ષના બાળક)

2.વજન પ્રમાણે

Clarks formula
=Weight (kg)+adult+dose ———————— . – 70 = 71.42

3.બોડી સરર્ફેસ એરિયા પ્રમાણે

કોઈ ટોક્સિક ડ્રગ હોય ત્યારે આ મેથડ ને યુઝ કરવામાં આવે છે.

બોડી સરર્ફેસ એરિયા પ્રમાણે
B.S.A.in 59 mitter×aduld ——————— 1.7 59 miter =2 37 × 50 ———–
17 = 697

દવાઓના ડોઝ અને તેની ઉપર અસર કરતા પરિબળો

1.ઉમર:પુખ્ત ઉંમર ના પેશન્ટ કરતા નાના બાળકો તથા ખૂબ જ મોટી ઉંમરના એટલે કે વૃદ્ધ વ્યક્તિઓને દવાના ઓછા ડોઝ ની જરૂરિયાત રહે છે.

2.જાતિ:સ્ત્રી કરતાં પુરુષને અમુક સમયે વધારે ડોઝની જરૂરિયાત રહેતી હોય છે.

3.બોડી વેઇટ:વધુ વજનવાળા પેશન્ટને સામાન્ય દર્દી કરતા વધારે ડોઝની જરૂર પડે અને ઓછા વજનવાળા પેશન્ટને ઓસા ડોઝ ની જરૂર પડે છે.

4.શારીરિક સ્થિતિ:જ્યારે દુ:ખાવો વધુ હોય ત્યારે દવાની વધારે માત્રામાં જરૂર પડે છે શોક તથા કોમ્પ્લિકેટેડ કન્ડિશનમાં સ્ટીમ્યૂલન્ટ ડ્રગ્સ ની અસર ઘટાડવા માટે એન્ટિડોઝ તરીકે અપાતી વધુ ડોઝમાં આપવી પડે આ ઉપરાંત પેશન્ટની પરિસ્થિતિમાં ધ્યાનમાં રાખી દવાના ડોઝ માં ફેરફાર કરવામાં આવે છે.

આ ઉપરાંત કોઈ દવા નું રિએક્શન આવે ત્યારે તે રિએક્શનની અસર ઘટાડવા માટે અપાતી દવાનો ડોઝ પણ મોટો હોય છે.

5.ટોલરન્સ (સહનશક્તિ):જે પેશન્ટનું સહનશક્તિ પાવર વધુ સારો હોય તેને દવાનો વધુ ડોઝ આપવામાં આવે તો પણ ડ્રગ્સના ટોક્સીન સિમ્ટોમ્સ ઉત્પન્ન થતા નથી.

6.ટેવ પડી જવી:અમુક પ્રકારની દવાઓ લાંબા સમય સુધી લેવામાં આવે તો તેની ટેવ પડી જાય છે એના પરિણામે તેને તે દવાની વધારે જરૂર પડે છે.

7.એકિસકિશન(નિકાલ):જ્યારે ડ્રગ્સનું એકિસકિશન બોડી માંથી ઝડપથી થતું હોય ત્યારે આવી દવા ઓછી કલાકમાં કરીને રીપીટ કરવામાં આવતી હોય છે.
Ex. પેનિસિલિન જ્યારે ડ્રગ્સનું એકિસકિશન slowly થતું હોય ત્યારે તે દવા આપવાનું અંતર વધુ હોય છે.
કેમકે ડ્રગ ઓછા કલાકમાં ફરીથી રીપીટ કરવામાં આવે તો ટોક્સીસીટી ના લક્ષણો ઉત્પન્ન થાય છે.

8.એડિકશન:હેબીટ ધીરે ધીરે એડિકશન માં પરિણામે છે આ ડ્રગ્સ ન આપવાથી પેશન્ટમાં with drowl સિમ્ટોમ્સ જોવા મળે છે અને પેશન્ટનું ડ્રગ પ્રત્યે સહનશક્તિ વધી જાય છે.

9.જોઈતી અસર:ડ્રગ બે પ્રકારની અસર ઉત્પન્ન કરે છે.

1. લોકલ ઇફેક્ટ
2. જનરલ ઈફેક્ટ

લોકલ ઇફેક્ટ લિમિટેડ એરિયા પૂરતી હોય છે જ્યારે જનરલ ઇફેક્ટ આખા બોડીને અસર કરે છે.

10.રૂટ ઓફ એડમીનીસ્ટેશન

• ડ્રગ્સ આપવાની મેથડ પણ અસરકારકતા ઉપર અસર કરે છે.
• Iv root દ્વારા આપવામાં આવતી ટ્રક જલ્દી અસર ઉત્પન્ન કરે છે.

11.જિનેટિક સેન્ટર:વ્યક્તિના જીવનની સરચના ચયાપચન માટે જવાબદાર ઉત્સેચકો ને ઉત્પન્ન કરવા માટે જવાબદાર ઘર હોય છે.

12.ન્યુટ્રિશનલ સ્ટેટસ:કુપોષણમાં શરીરમાં ચરબી અને પ્રોટીનની ખામી ને કારણે એન્જોઇમની પ્રવૃત્તિ ઓછી થાય છે જેને ડ્રગ્સ ની અસર કરતા આવતા વાર લાગે છે.

Types of orders

1.standing orders:આ પ્રકારના ઓર્ડર ચોક્કસ સમયગાળા માટે હોય છે તથા અમુક કંડીશનમાં દર્દીને પહેલેથી જ નક્કી કરેલ દવાઓ આપવામાં આવે છે આ પ્રકારના ઓર્ડર ને સ્ટેન્ડિંગ ઓર્ડર કહે છે.
Ex ખૂબ તાવ આવતો હોય તો મોટાભાગની હોસ્પિટલમાં સ્ટેન્ડિંગ ઓર્ડર તરીકે એડલ્ટ પેશન્ટ ને ટેબલેટ મોરફિન 2mg અને pcm 500 mg આપવામાં આવે છે.

2.P.R.N ઓર્ડર (S.O.S ઓર્ડર):જ્યારે પેશન્ટને જે તે દવાની જરૂરિયાત ઊભી થાય ત્યારે આ દવા આપવાની હોય છે આમાં પેશન્ટની જરૂરી મુજબ દવા થાય તેનો ડોઝ નક્કી કરવામાં આવે છે ટૂંકમાં S.O.S એટલે કે જરૂર પડે તો ટેબલેટ આપી મેરોફિન 1 mg S.O.S આપવામાં આવે છે.

3.single orders:આ પ્રકારના ઓર્ડરમાં જે તે દવાનો સિંગલ ડોઝ આપવામાં આવે છે એટલે કે આ દવા માત્ર એક જ વાર દર્દીને અપાય છે.

4.state ઓર્ડર્સ:આ પ્રકારના ઓર્ડરમાં જે તે દવા તાત્કાલિક રીતે એક વખત આપવામાં આવે છે.