Introduction :

મનુષ્ય સમાજમાં તેના ડેઇલીના જીવન કાર્યમાં Communication એક important જેના દ્વારા જ કાર્ય વ્યવહાર પોસિબલ બન્યો છે આવી સામાજિક વાતાવરણને જીવંત રાખવાનું કામ communication કરે છે.

આ એક પ્રક્રિયા છે. જેમાં આપણે ચોક્કસ hanguage નો યુઝ કરીને બોલીને ગીત ગાયને લખીને કે મોના હાવ ભાવ અથવા હાથના ઇશારા થી આપણે એકબીજાને ચોક્કસ માહિતી પહોંચાડી શકીએ છીએ. અથવા પુરી પાડીએ છીએ આમ આપણું મનુષ્ય જીવન પારિવારિક તથા સામાજિક રીતે સરળ અને સુખમય બનાવી શકીએ પોતાના કે બીજાના ભાવને લાગણીને કે માહિતીનું આડન પ્રદાન કરી શકાતું નથી તેમના દરેક વ્યવહારમાં પરિવર્તન લાવી શકાતું નથી.

તેથી જે આરોગ્ય કાર્ય કરે તરીકે communication વિશે જાણવું ખૂબ જ અગત્યનું છે communication તે એક ઇંગ્લીશ વર્લ્ડ છે. જેનો ગુજરાતી અર્થ ઘણા બધા છે. જેવા કે વિચાર વિનિમય વિચાર પરિવહન વિશાલ સંક્રમણ કે પ્રસારણ etc થાય છે.communication wordletion word lommunilare ઉપર થી બનાવ્યો છે.communication એટલે કનિષ્ઠા પૂર્વક વાત કરવી એ કઈ ભાગ કેળવો તેથી પરસ્પરસ સામાન્ય સમજશક્તિ કેળવાય છે જે ખૂબ જ અગત્યનું પાસું છે.

Defination communication

• communication એક એવી પ્રક્રિયા છે જેના દ્વારા સર્વ સામાન્ય સમજ કેળવવા માટે બે કે તેથી વધુ વ્યક્તિઓને માહિતી વિચારો કે લાગણીઓનું આદાન-પ્રદાન કરવામાં આવે છે. જેથી તેમના વિસ્તાર વલણ અને વર્તનમાં પરિવર્તન લાવી શકાય છે.

• કોમ્યુનિકેશન એ એવી પ્રક્રિયા છે જેમાં સિમ્બોલ ગાયને અથવા બિહેવીયર વર્તન દ્વારા બે વ્યક્તિઓ વચ્ચે માહિતી નું એક્સચેન્જ થઈ શકે એટલે કોમ્યુનિકેશન.

Community helth education &communication of prinicipals : આરોગ્ય શિક્ષણ તથા કોમ્યુનિકેશનના સિદ્ધાંતો :

1.know to unknow :

કોઈપણ હેલ્થ એજ્યુકેશન આપતા પહેલા લોકો તે વિશે કેટલું જાણે છે. અથવા કેટલું નથી જાણતા તે આપણે જાણી લેવું જોઈએ

દા. ત. ફેમિલી Welfers immunization વગેરે વિશે તેઓએ કેટલું નોલેજ છે તે જાણી તેને અનુરૂપ એટલે કે જે વસ્તુ નથી જાણતા તે બાબતનું જ્ઞાન આપવાની તેમને રસ પણ પડશે અને તે માટે તેઓ જાગૃત પણ થશે.

2.know your nanles

લોકોની culture રીતરિવાજો તેમની તેઓ સામાજિક અને આર્થિક માળખું તથા તેમના occupations પણ ધ્યાનમાં રાખવી જોઈએ. દા. ત. કોઈપણ ઘરમાં પોતાની Culture પ્રમાણે જીવન જીવતા હોય છે તેવા લોકોને તેમની outare ને કેશ પાસે નહિ અને આપણો objective પણ પાર પડી શકે તે ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ.

દા. ત. વેજિટેરિયન ફેમિલી હોય તો તેમાં Nonvege રેસીપી ડાયટ ની સલાહ આપીએ તો તે અયોગ્ય છે. આવા ફેમિલીમાં આપણે કઠોળ દૂધ દાળ etc વધુ લેવા માટે કહી શકીએ જે ઈંડા તથા ફેસ ની ગરજ સારે છે આમ સામાજિક પ્રાણીનો સમાજમાં રહીને જ પોતાનો હેલ્થ જાળવી શકે.

3.know your area :

તમારા વિસ્તારમાં કંઈ આરોગ્યની સેવા ઉપલબ્ધ છે. તે વિશેનું નોલેજ હોવું જોઈએ.

દા. ત. મલેરીયા વર્કર ડાયગ્રામ આરોગ્ય મિત્ર આશા કે ઇ ટી સી આરોગ્ય ટીમના સભ્યો છે પૂરતા પ્રમાણમાં છે કે નહીં તેમજ આરોગ્ય સેવા માટે જવાબદાર વ્યક્તિ તરીકે તેઓ સંપૂર્ણ કાર્યરત છે કે કેમ તે જાણવું.

4.લોકો છે મારો સ્તર આવે છે અથવા લોકોની મુખ્ય need જાણો : મુખ્ય needs જાણવી અને તે પ્રમાણે માર્ગદર્શન આપવુ.

દા.ત. ઘરમાં નાનું બાળક માંદો હોય તો એવા સમયે ફેમેલી નિયોજન ની વાત ન કરીએ કારણ કે હાલમાં મુખ્ય નીડ બાળકની સારવારની છે. તે પૂર્ણ કરવી ખૂબ જ અગત્યની છે. એમ કરશો તો લોકોના ટ્રસ્ટ સીટી આપણે અહીંયા હેતુલક્ષી હેલ્થ એજ્યુકેશન તથા વિચારોનું આદાન-પ્રદાન કરવાની આપણે પ્રત્યે તેમનો વિશ્વાસ કેળવાશે જેથી આપણા અન્ય આરોગ્ય હેતુ સરળતાથી પાર પાડી શકીશું.

5.લોક ભાગીદારી : દરેક વ્યસન ના નિરાકરણ માટે બંને વચ્ચે શૂન્ય અને પોસિબલિટી વલણ અને વર્તન હશે તો સેવા આપનાર અને લેનાર એક્ટિવ Invilvment ના કારણે પ્રશ્નો જલ્દી હલ થઈ અસરકારક પરિણામ લાવશે.

6. લોકોની સમજદારીનું ધોરણ નક્કી કરો : લોકોની સમજ શક્તિના સ્તર પ્રમાણે સમજાવવું આપણે Language વાક્યરચના કહેવાની ઢબ જે સરળ અને સાદી હોવી જોઈએ દરેક વખતે એવું નથી હોતું પરંતુ હાઈ લેવલના વ્યક્તિ માટે તે પ્રમાણેના વાક્યના યુઝ કરીને વાત કરવી અને અભણ તથા ઓછું ભણેલા લોકો માટે સરળ સમજી શકાય તેવી અસરકારક બની રહે તેવી રીતે સમજાવવું.

7.refreshment પુનરાવર્તન: અમુક અમુક સમયે આપેલ શિક્ષણનું પુનરાવર્તન કરાવવું જોઈએ એક તારું બીજી રીતે સમજાવતા રહેવું જોઈએ સમજાવવાની મેથડ બદલે નાખવાની પરંતુ આપણો હેતુ બદલવાનું હોતો નથી. આમ વારે ઘડીએ કરવાથી લોકો આપણને જરૂરથી સહકાર આપશે.

8.પ્રોત્સાહિત કરવા અથવા પ્રેરક બળ પૂરું પાડવું : દરેક વ્યક્તિને નવું શીખવાની મૂળભૂત જરૂરિયાત છે આ જરૂરિયાત તે પરિપૂર્ણ કરવા માટે નીચેના પ્રેરક બળ જવાબદાર છે.

1.પ્રાથમિક પ્રેરકબળ : હવા પાણીને ખોરાક તે પ્રાથમિક જરૂરિયાત છે.

2.સેકન્ડરી પ્રેરકબળ : સ્ટેપ્સ અથવા ધોરણ જેમાં પ્રમોશન મળે સામાજિક ધોરણ જેમાં પ્રમોશન મળે આર્થિક સ્થિતિ ના કારણો પણ લોકોને સમજદારી સુધારી શકે છે. ઘણીવાર પોઝિટિવ તથા નેગેટીવ મોટીવેશન પણ કરી શકાય છે.

દા. ત. શહેરમાં વખાણ કરવા અથવા જાહેરમાં નિંદા કરવી ઉપરાંત આત્મસન્માનનું અપમાન કરવું. આમ કરવાથી વ્યક્તિ પોતાની ભૂખ સમજી શકે છે અને સારા કાર્ય માટે મોટી વેઇટ કરી શકીએ છીએ.

9.કાર્ય કરીને શીખવો :

જો હું સાંભળીશ તો ભૂલી જઈશ

IA i head i forget

IA- i see i rember

જો હું મેષના તો હું યાદ રાખીશ

10. તારા મનનીય સંબંધો : હંમેશા પર્સનલ બાબતો મનમાં રાખવી લોકો સાથે આત્મમિતા કેળવવી જેથી તેમની નાનામાં નાની તકલીફ હશે જે ગમે તેવી ગંભીર અથવા ગુપ્ત હશે તો આપણને મુક્તપણે કરી શકાશે અને આપણે તેને સારવાર અને માર્ગદર્શન આપી શકીશું ક્યારેક પણ લાભાર્થીના ગુપ્ત બાબતો બહાર લાવવી નહીં જેથી લોકોને આપણા પર ભરો છો અને વિશ્વાસ બેસે છે. અને આપણી આરોગ્યની સેવાઓ આપવામાં તકલીફ પડતી નથી.

11. નેતાઓ નો ઉપયોગ કરો : ગામના વડીલ સરપંચ તલાટી ગ્રામસેવક પંચાયતના સભ્યો મહિલા પ્રમુખ વગેરે જેવા ગામના વર્ષો થયા ધરાવતા હોય લોકોના માનીતા હોય લોકો ના માન્યતા હોય લોકો તેના પર ભરોસો રાખતા હોય તેના વ્યક્તિને આપણા કાર્યક્રમમાં સામેલ કરો જેથી તેમાં સહકાર આપણી સેવાઓની સરળતા રીતે આપવાનો માર્ગ બની જાય છે.

Communication અને આરોગ્ય શિક્ષણ માટેના હેતુઓ :

1. માહિતી આપવાનો
2. શિક્ષણ આપવાનો
3. ગમ્મત સાથે જ્ઞાન પૂરો પાડવાનો
4. વ્યક્તિના જ્ઞાનમાં વધારો કરી સુ યોગ્ય ફેરફાર લાવવાના

Concept of Communication: આધુનિક જમાનામાં શબ્દ એ ખૂબ જ અગત્યનો છે. આયોજન દ્વારા એક સર્વ સામાન ગોલ પ્રાપ્ત કરવા માટે જે પ્રક્રિયા કરવામાં આવે છે. એકબીજાના સહકાર સહભાગી હવે ખૂબ જ જરૂરી છે હોય તો આપણે તે ગોલ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. આ ક્રિયા પૂર્ણ કરવા માટે કોમ્યુનિકેશન દ્વારા સરકાર અને સહભાગીતા પ્રાપ્ત કરી શકીએ છીએ આમ જોવા જોઈએ તો મેનેજમેન્ટ ને પૂર્ણ કરવા માટે 90 ટકા સમય કોમ્યુનિકેશન પસાર થાય છે.

સાંભળવામાં – 45 %
બોલવામાં – 30 %
વાંચવામાં – 16 %
લખવામાં – 9 %

જો લોકો ઉપર પ્રમાણેના વાતાવરણમાં રહી કાર્ય કરે તો અસરકારક કોમ્યુનિકેશન માત્ર માહિતી આપવી સમજાવવા પૂરું પાડવા જેટલું જ નહીં પરંતુ તેમના વિચારવા વાળી વર્તનમાં પરિવર્તન લાવી શકાય છે. અને વ્યક્તિ કે ગ્રુપની સાથે કાયમી સરકાર અને સહભાગી પ્રાપ્ત થયા કરે છે.

વિચાર વિનિમય મહત્વના ઘટકો :

Communication proces માટે નીચેના ચાર ઘટકો જવાબદાર છે.

• 1.મેસેન્જર અથવા સેન્ડર ( સંદેશા મોકલનાર )
• 2.મેસેજ – (સંદેશા )
• 3.મીડિયા અથવા ચેનલ (માધ્યમ )
• 4.રીસીવર (સંદેશાઓ ગ્રહણ કરનાર )

1.મેસેન્જર : સારા કોમ્યુનિકેશન માટે માહિતી મોકલનાર નો રોલ ખુબ જ અગત્યનો છે. જે નીચે મુજબની લાક્ષણિકતા ધરાવતો હોવો જોઈએ.

1. ચોક્કસ હેતુ લક્ષી સંદેશો આપનાર હોવો જોઈએ.
2. મેસેજ રિસીવ કરનાર ની ભાષા અને જરૂરિયાત ખબર હોવી.
3. જે તે વસ્તુ માટેનો સંદેશો વૈજ્ઞાનિક રીતે પુરવાર છે તેની ખબર હોવી જોઈએ.
4. જે ક્યાંય સંદેશો મોકલનારનો છે. તે સંદેશો ગ્રહણ રાખનાર વ્યક્તિ સારી રીતે સમજી શકે તેવી સ્કિલ દ્વારા આપી શકનાર હોવા જોઈએ.

2.મેસેજ: સંદેશો લોકોને અનુરૂપ ઉપયોગી અને તેઓની જરૂરિયાત સંતોષ છે તેવો હોવો જોઈએ. સારી રીતે સમજી શકાય તેવો સરળ હોવો જોઈએ. લોકોને માન્યતાઓ અને વિવાદોને સુસંગત હોવો જોઈએ. આંકશ્રીત હોવો જોઈએ. દા. ત. તેમાં આનંદ ઉદભવે તેવા અથવા રમુજી હોવા જોઈએ.

3.મીડિયા : Communication માટેના માધ્યમો અસરકારક સંદેશા માટે કોમ્યુનિકેશનના માધ્યમો ખૂબ જ જરૂરી છે. સંદેશા અને લોકોને ક્ષમતા ધ્યાનમાં રાખીને માધ્યમો પસંદ કરવા જોઈએ સંદેશા અસરકારક અને ઇન્ટરેસ્ટિંગ બને તેવા અથવા લોકોના જ્ઞાન સાથે ગમ્મત મળે તે માધ્યમના વિવિધતા હોવી જોઈએજરૂરી છે. કોઈપણ માધ્યમ સરળ રીતે ઉપલબ્ધ માં અને ઓછી કિંમતના એટલે પોસાય તેવા જોઈએ અને લોકોને વાતમાં જકડી રાખે તેવો સંદેશો આપવો જોઈએ.

4.રીસીવર : સંદેશો મેળવનાર કોમ્યુનિટીના લોકો હોય છે. જેથી તેઓનું જ્ઞાન અને અનુભવ ધ્યાને લેવા સંદેશા તેઓની લાગણી અને વલણ સાથે સુસંગત હોવા જોઈએ.

Communication proces: વિશાર વિનિમય એટલે વિચાર માહિતી અભી ઋષિની સામેના વ્યક્તિ કે વ્યક્તિઓ સાથેની આપેલ માટે આપણે સામેના વ્યક્તિ સાથે સામાન્ય પણું સારા સંબંધ પ્રસ્થાપિત કરવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ જેથી વિચાર વિનિમય ની પ્રક્રિયા સરળ બને.

આકૃતિ:

• આમ ઉપરના જણાવેલ આકૃતિ મુજબ વિચાર વિનિમય ની પ્રક્રિયા એક માર્ગીય હોય તો તે અપૂર્ણ છે. એને ઓછી અસરકારક બને છે. પરંતુ વિચાર વિનિમયની પ્રોસેસમાં ઉપરના ત્રણ ઘટકોમાં ચોથું ઘટક ખૂબ જ અગત્યનું છે. જે પ્રતિભાવ અથવા ફીડબેક ઉમેરવાથી વિચાર વિનિમય ની પ્રક્રિયા દ્વિ માર્ગીય અને અસરકારક રીતે પૂર્ણ બને છે.

• આમાં આકૃતિમાં ચાર ઘટક દર્શાવ્યા છે જે મુજબ વિચાર વિનિમયના દ્વિ માર્ગીય પ્રક્રિયાથી સંદેશો મૂળ સ્વરૂપમાં ગ્રહણ થયો છે. કેમ અથવા સાંભળનાર છે ને વિચાર કે સંદેશો નો સાચો અર્થ સમજી શકે કેમ તેની પ્રતીતિ પ્રતિભાવ પરથી જાણી શકાય છે.

method of communication: વિચાર વિનિમય ની પદ્ધતિ :

1.એક માર્ગે વિચાર વિનિમય :one way communication: આ મેથડ માં communication એક્ સાઇડ થી થાય છે. તેનું પરિણામ મળી શકતું નથી આ પ્રક્રિયા પેસિવ લર્નિંગ પ્રોસેસ છે. જેનાથી રીસીવર નું લર્નિંગ પ્રોસેસમાં પાર્ટિસ હોતું નથી. દા. ત. લેક્ચર આપીને ચાલ્યા જવું અથવા વક્તવ્ય પ્રવચન આપવુ.

2.દ્વિ માર્ગીય વિચાર વિનિમય :two way communication :આ મેથડ માં રીસીવર મેસેજ સાંભળે છે. સમજે છે. અને તેનાથી ઉદ્ભવતા પ્રશ્નો તથા પોતાના આઈડિયા ને દર્શાવી શકે છે. અને તેનાથી દરેક બાબત સાચી સમાધાન કરી રીતે અસરકારક બને છે. કારણ કે તમારે સિહોરનું ઇનવોલમેન્ટ ( સામેલ)હોવાના કારણે.

3.verbal communication: verbal communication માં ભાષાનો શબ્દનો ઉપયોગ થાય છે. વાતચીત દ્વારા અથવા લખીને communication કરવામાં આવે છે. દા. ત. પત્ર લખીને ઈમેલ દ્વારા ટેલિફોન ની વાત છે.

4.non verbal communication : આ કોમ્યુનિકેશનમાં ફક્ત ઈશારા અથવા તો એક્શન કરવામાં આવે છે. જેમાં ફેશિયલ ઓફ પ્રેશન (સંદેશ અભાવ )સેવા કે સ્માઈલ આંખોમાં સારા કરવા આઇબ્રોની મોમેન્ટ અથવા કમ્પલેટ સાઇલેન્ટ ઉપરાંત લોકો મોમેન્ટ દ્વારા communication કરવામાં આવે છે.communication ખૂબ જ અસરકારક નીવડે છે. એની સાથેverbal communication ભળે તો ખૂબ જ અસરકારક નીવડે છે.

5.માત્ર સાંભળવું : મોટાભાગનો એજ્યુકેટર પોતાના સમય બોલવામાં કાઢે છે. અને સાંભળવા માટેના સમય ઘણો ઓછો રહે છે. પરંતુ તેમાં લિસનિંગ પ્રક્રિયાથી ફક્ત સાંભળવું એવું જ નથી પરંતુ પૂરતી સમજવા સાથે સાંભળવું આ communication ની સ્કીલમાં સાંભળવા માટે કોમ સનટ્રેશન (એકાગ્રતા ) ની જરૂરિયાત છે બરાબર સાંભળવું અથવા ધ્યાનથી સાંભળવું એ કોમ્યુનિકેશનની ચાવી છે. દા. ત. ટીબી, મીડિયા.

માનસિક પ્રક્રિયાના તબક્કાઓ :વિશાળ વિભમય દ્વારા પરિવર્તનની પ્રક્રિયામાં લોકો નવી વસ્તુ સ્વીકારતા પહેલા જુદા જુદા માનસિક તબક્કાઓમાંથી પસાર થાય છે. તે માટેના જુદા જુદા તબક્કાઓની સમ મુજબ છે.

1. અવરનેસ (જાગૃતિ આવશે): લોકો મારી તે વિશે પૂરેપૂરી જાણકારી મેળવશે અને પોતાની બાબતને વધુ જાણવા પ્રેરા છે.
2. ઇંટ્રેશ (રસ દાખવશે ): આ સ્ટેજમાં લોકો વધુ માહિતી જાણવા પ્રેરાશે અને ધ્યાનથી સાંભળશે અથવા એકબીજાની સાથે અનુભવોની આપ-લે કરશે.
3. સેલ્ફેઅસેસમેન્ટ (જાતે તપાસ ): માહિતી પોતાના માટે તથા કુટુંબ માટે કેટલી ઉપયોગી છે. તેથી જાતે તપાસ કરશે શું સ્વીકાર કરવું અને શું ન કરવું તે વિશે ઊંડું ચિંતન કરશે.
4. ડિસિઝન મેડિંગ (નિર્ણય લેવો ): આ સ્ટેજ દરમિયાન વ્યક્તિ નિર્ણય લેશે કે આ સેવાને અપનાવી કે કાયમી રિજેક્ટ કરવી.
5. ટ્રાયલ ટુ પ્રેક્ટિસ (વર્તનમાં દાખવવા પ્રયત્ન કરશે ): સેવામાં ફાયદા ગેરફાયદા કહેવા છે.તે જાણવા માટે પોતાના સામાન્ય જીવનમાં અમલમાં મૂકશે.
6. સેલ્ફ ઈવાલ્યુઅશન ( સ્વમૂલ્યાંકન ): જીવનમાં પ્રેક્ટિસ મૂલ્યાંકન બાદ તેનું મૂલ્યાંકન અને એક ચોક્કસ પોઇન્ટ પર પહોંચશે કે આ સેવા કાયમ માટે સ્વીકારવી કે નો સ્વીકારવી.
7. એડોપ્શન (સ્વીકાર કરવો) : આ સ્ટેજમાં ચોક્કસ નિર્ણય પર આવી સેવાનો પોતાના જીવનમાં અમલ કરે છે અથવા સેવાનો લાભ લે છે

વિશાળ વિનિમયના અવરોધ પરિબળો :

1.શારીરિક પરિબળો :

• 1.સાંભળવાની જોવાની કહેવાની થતી હોય તો
• 2.સામેની વ્યક્તિ એવી એડ ને સારી રીતે જોઈ શકતી ન હોય

2.માનસિક પરિબળો :

• 1.વ્યક્તિની લાગણીને કંઈક આપઘાત લાગ્યો હોય તો વ્યક્તિ એકાંત રીતે સંદેશા સાંભળી શકતી નથી.
• 2.વ્યક્તિ બીમાર હોય ઘરમાં ઝઘડો થયો હોય સામાજિક કે આર્થિક પ્રોબ્લેમ છે.

3.વાતાવરણીય પરિબળ : ઘોંઘાટ, ગીચતા, ગરમી,વરસાદ.તડકો.ઠંડી,લાઇટિંગ ફેસીલીટી બેસવાની જગ્યા ન હોય વગેરે કારણો ના લીધે communication અસરકારક બની શકતું નથી.

4.સાંસ્કૃતિક પરિબળો : રીતરિવાજો ધર્મ માન્યતાઓ અંત શ્રદ્ધા વગેરે communication ને અવરોધક બને છે.

સારા વિચાર વિનય કરતા ગુણો :

• 1.C- candid – સરળ,સાલસ
• 2. c – courtius – મેનર વાળા સારી રીતે ભાત
• 3. c- conerect- ચોક્કસ
• 4. complet – સંપૂર્ણ માહિતી ધરાવનાર
• 5. corroct – સાચો
• 6. concise – મુદ્દાસર આપનાર
• 7. clear – સ્પષ્ટ

communication with diffrent group &. Health team :

આરોગ્ય શિક્ષણ લોકો સુધી પહોંચાડવાની માર્ગો :

1.કાયદાકીય અભિગમ : કાયદા દ્વારા લોકો પાસે સ્વસ્થ પણ અમલ કરાવવો કાયદા દ્વારા આપણને લોકોનું વર્તન લક્ષી શકતા પરંતુ રોગ શાળાને કાબુમાં લેવા માટે અથવા તો કટોકટી ન પરિસ્થિતિમાં તથા મેળા કે ઉત્સવના કાયદો જરૂરી છે.

2.સેવાકીય અભિગમ: લોકો ઘરે ઘરે જઈને સેવા આપે છે પરંતુ અમુક ચોક્કસ સેવાઓ આપવામાં જ આવે છે. જેનાથી બધી જ સેવાઓ આવરી લેવારી નથી તેમજ લોકો જે આ સેવા મુક્ત મળે છે તેની વેલ્યુ રાખતા નથી.

3.શૈક્ષણિક અભિગમ: આમાં લોકોનું પોતાનું ઇનવોલમેન્ટ હોય છે. અને આરોગ્ય શિક્ષણ આપી શિક્ષણ આપવામાં આવે છે. ઇન્ટર્નલ લર્નિંગ દ્વારા લોકોનું વર્તન બદલવાનું પ્રયત્ન કરવામાં આવે છે આ અભિગમ ખૂબ જ સફળ છે .

1.વ્યક્તિગત સંપર્ક: લોકો સાથે વ્યક્તિગત સંપર્ક કે ડોક્ટર Clinic માં home visit દ્વારા અને હોસ્પિટલ પેશન્ટ સાથે અથવા લાભાર્થી સાથે સંપર્ક કરી શકાય છે. એક વ્યક્તિ એક જ વ્યક્તિ હેલ્થ એજ્યુકેશન આપે છે. વ્યક્તિગત સંપર્કથી વ્યક્તિ પોતાની મૂંઝવણ પોતાનું સમસ્યા કોઈપણ જાતના સંકોચ વડે કહી શકે છે. અને આપણે પણ તેને ચોક્કસ એડવાઈઝ આપી તેનું વલણ બદલી શકીએ છીએ વ્યક્તિ આપણી પર વિશ્વાસ રાખી તેની ખાનગી બાબતો પણ આપણને જણાવે છે. વ્યક્તિની બોલવાની તક આપો અને આપણે ધ્યાનથી બધું સાંભળવું જોઈએ સારા મિત્ર સારી એપ્રોસ અપનાવવું જેથી સાક્ષી વિગતો જાણી Two way communication દ્વારા તેને વધુ અસરકારક બનાવવું આમ કરવાથી તેનું મૂંઝવાનો પ્રશ્નનું નિરાકરણ સાસુ અને ચોક્કસ લાવી શકાય છે કારણ કે તેની ખાનગી બાબતો સાંભળવા માટે કોઈ અન્ય વ્યક્તિ હોતી નથી જેથી તેનો ડર ગભરાટ વગેરે દૂર કરી મુક્તપાણે ચર્ચા કરવાની તક મળી રહે છે. Exa AIDS માં પેશન્ટ સાથે વાતચિત

2.વ્યક્તિગત સંપર્કમાં ગેરફાયદા :

• વધારે સમય અને વધારે માણસની જરૂર પડે છે.
• વ્યક્તિગત હોવાથી ગતિ ધીમી છે.
• આપણા દેશમાં વસ્તી વધુ હોવાથી આ પદ્ધતિ ઓછી અપનાવી શકીએ છીએ.

3.જૂથ સંપર્ક : કોઈપણ ગ્રુપ લઈને જેમ કે એન્ટિનેટર મધર પોસ્ટ મેટલ મધર મહિલા મંડળ સ્કૂલના બાળકો કિશોરીઓ તથા વૃદ્ધ યુવક જેમાં વ્યક્તિઓની સામાન્ય need હોય છે. જેમ કે હેલ્થ એજ્યુકેશન આપી Two way communication અસરકારક બનાવી શકાય છે.

ફાયદા તથા ધ્યાનમાં રાખવાના મુદ્દા :

• વિષયની યોગ્ય પસંદગીની નીડ છે.જેથી લોકોનો ઇન્ટરેસ્ટ સાણી વિષયની પસંદગી કરવી.
• આમાં દરેક વ્યક્તિ પોતાના વિચારો સ્પષ્ટ અને સરળ રીતે ડિસ્કશન કરવાની તક મળે છે.
• ગ્રુપમાં લોકો એકબીજાને ઓળખતા હોવાથી અસરકારક બને છે.
• ગ્રુપ સિલેક્શન હોવાથી ગ્રુપ લીડર બધી વ્યક્તિને બોલવાની તક આપે છે.
• ગ્રુપ લીડર તરીકે દરેક સભ્યોને શાંતિથી સાંભળવા જોઈએ અને કોઈની પોતાની રજૂઆત અટકાવવા જોઈએ નહીં.
• ટીકાઓનો પણ સ્વીકાર કરવો જોઈએ.
• ગ્રુપને યોગ્ય નિર્ણય લેવામાં મદદ કરવી જોઈએ.
• લીડરે દરેક અગત્યના મુદ્દાઓની નોંધ કરવી.
• To way prosess કરી learning effective બનાવો.

Communication ની વિવિધ પદ્ધતિ :

1.ગ્રુપ ડિસ્કશન અથવા મિટિંગનું આયોજન : આપણા પોતાના કાર્ય વિસ્તારના દરેક લાભાર્થીને પરંતુ હેલ્થ એજ્યુકેશન પૂરું પાડી અસરકારક રીઝલ્ટ લાવવા માટે મિટિંગ જે અગત્યની પદ્ધતિ ગણવામાં આવે છે. સીટિંગ નું આયોજન ચોક્કસ સ્થળે ચોક્કસ દિવસે ચોક્કસ સમયે અને ચોક્કસ વિષય વસ્તુનું પૂર્વ આયોજન કરી આયોજન કરવામાં.

આયોજક તરીકે પોતાની ફરજો :

• જે ગ્રુપ છે તેની ઉપયોગી માહિતી કરી વિગતવાર મુદ્દા તૈયાર કરો.
• ગ્રુપમાં 20 થી 25 વ્યક્તિનો સમાવેશ કરવો.
• દરેકને સમય સ્થળ ની જાણકારી આપો.
• જયા મીટીંગ કરવાના હોય ત્યાંના સ્થળની વ્યક્તિગત ગોઠવણી કરો.

મિટિંગ દરમિયાન પોતાની ફરજો :

• મિટિંગના સમયસર ચાલુ કરો
• સેલ્ફ ટીમના દરેક સભ્યોનો સહકાર લો
• ગ્રુપમાં લોકોને આવકારો અને ઓળખાણ કરાવો
• બની શકે તો સર્કલ અથવા ગોળાકારમાં બેસાડો જેથી દરેકના મો જોઈ શકાય.
• ભેગા થવાનું કારણ બતાવો અને વિશે વસ્તુને ખુલ્લો મૂકો
• જો સ્પેશિયલ કોઈ વક્તા બોલાયેલ હોય તો ઓળખાણ કરાવો તથા તેના વિશે ટૂંકમાં કહો.
• જૂથના દરેક વ્યક્તિને પોતાના પ્રશ્નો કહેવા માટે પ્રોત્સાહન પૂરું પાડો.
• વક્તા દ્વારા ન સમજતે બાબતોને સરળ બનાવી સમજણ આપો.
• શાંત બેઠેલ વ્યક્તિને બોલાવવા માટે પ્રેરણા અથવા પ્રોત્સાહન પૂરું પાડો.
• વાતાવરણને હળવું રાખવા પ્રયત્ન કરો.
• ક્યારેય પણ હું લીડર છું તેનું વર્તન ન કરો.
• જરૂર પડે તો વધુ રસપદ બનાવવા આવ, AID નો યુઝ કરો
• લોકો દરેક બાબતને દઢપણે વિશ્વાસપૂર્વ ગ્રહણ કરે નિર્ણય લઈ શકે તે માટે મદદ કરો જેથી આપણે હેતુ સિદ્ધ કરી શકાય.
• દરેક મુદ્દાનો પુનરાવર્તન કરી ચકાસણી કરી લે.
• પોતાનો ડાયરી મીટીંગ વિશે સારાંશ લખો.

મિટિંગના અંતેની કામગીરી :

• મિટિંગમાં મોડેથી આવેલ વ્યક્તિના હાલ ચાલ તથા ખબર પૂછો.
• ચા નાસ્તાનું આયોજન કરો.
• આપણે મીટીંગ આયોજનની પણ પહેલા તથા પછી જવાબદાર વ્યક્તિ જેવા કે FHS તથા mo ને કરો.

2.role day : role day માં આપણા જે કોઈ મેસેજ આપવાનો હોય તેનું પ્લાનિંગ કરી છે તે વિસ્તારમાં ભજવવાનું હોય છે . તે ચોક્કસ જગ્યા અને ટાઈમ નક્કી કરી એક્યુઅલ પરિસ્થિતિ ઉભી કરી નાટક દ્વારા લોકોને સમજાવવું હોય છે.એક્યુઅલ કન્ડિશનમાં નાટક કરવાનું હોવાથી લોકો સારી રીતે સમજી શકે અને તેમની ખોટી માન્યતાઓ દૂર થાય છે. અને લોકોને ગમ્મત સાથે નોલેજ મળે છે. દા. ત. એન્ટિનેટલન મધરના ગ્રુપ ફૂડ વિશે સમજાવવું હોય તો લોકોને ખોટી માન્યતાઓ વિશે તથા તે ફૂડ ને ન આપવો. હોવાથી એન્ટિનાલ મધર એનેમિક રહેશે. તો તેવા ટાઈમ એ લોકોને રીંગણા બાજરી ગોળ દૂધ દ્વારા etc બાબત વિશે લેવાથી શું થાય. અને ન લેવાથી શું પરિણામ આવે છે. Role play દ્વારા સમજાવવું અને તેમની માન્યતાઓ દૂર કરવી માત્ર રોલ એ ગામમાં સાથે જ્ઞાનનો ઉત્તમ ઉદાહરણ છે.

3.ડેમોસ્ટ્રેશન : કોઈપણ વસ્તુ કેવી રીતે કરવામાં આવે છે અથવા બનાવવામાં આવે છે. તે કરી બતાવવું તેને ડેમોસ્ટ્રેશન કહે છે.દા. ત. ORS બનાવવાની રીત તથા જુદી જુદી પૌષ્ટિક વાનગીઓ રીતે બનાવીને શીખવું. આમ કરવાથી લોકો વધુ સારી રીતે સમજીને અમલ કરતા શીખે છે અને પોતાના રોજિંદા જીવનમાં તેનો યુઝ કરી શકે છે

4.health talk : health talk માં પણ છે તે વિષયનું પૂર્વ આયોજન કરી ચોક્કસ day, time, place નક્કી કરવામાં આવે છે.health talkઆપતા પહેલા જે તે નક્કી કરેલ સ્થળ પર બેસવાની light ની તથા air ની અવરજવર માટેની સંપૂર્ણ સુવિધાઓ પહેલેથી તૈયાર કરવામાં આવે છે. જરૂરી AV, AID પણ ready રાખવામાં આવે છે.

health talk ની શરૂઆત આપતી વખતે ધ્યાનમાં રાખવાના મુદ્દા :

• હેલ્થ સ્ટોક શરૂઆત પોતાનો પરિચય આપી કરો ત્યારબાદ વિષયવસ્તુ અથવા અથવા ટોપીક વિશે ખ્યાલ આપવો.
• લોકોને સમજાય તેવી સાદી સરળ અને સ્પષ્ટ ભાષાનો યુઝ કરવો. પોઇન્ટ નોંધીને લઈ જવા જેથી કોઈ ટોપીક રહી ન જાય.
• વિષય શરૂ કરતાં પહેલાં થોડા પ્રશ્નો પૂછો જેથી તેઓ કેટલું જાણે છે તે આપણે જાણી શકીએ.
• એક સાથે ત્રણ થી વધુ પોઇન્ટ સમજાવવા નહીં કારણકે ઓછા પોઇન્ટ સમજીને યાદ રાખી શકશે.
• વધુ ઉતાવળું અથવા ફાસ્ટ બોલવું નહીં શાંતિથી સ્પષ્ટ બોલવું.
• શ્રોતાઓ સાથે Eye to eye contect રાખવો જેથી લોકોને કંટાળો આવે છે કે કેમ તેનું ધ્યાન રહી શકે.
• સ્થાનિક બાબતોમાં જ ઉદાહરણ આપો.
• લોકોની લાગણી દુભાય તેવા દાખલા ન આપો adways group નાનું રાખો.
• હેલ્થ ટોક આપનારે સ્થાન લેવું કે બધા તેમને જોઈ શકે.
• હેલ્થ ટોક આપતી વખતે વચ્ચે વચ્ચે AV AID નો use તથા દાખલાઓ આપે સમજાવતા જાવો.
• મુક્ત તથા હળવો વાતાવરણ ઊભો કરો જેથી લોકો પોતાના વિચાર રજૂ કરી શકે બોલતા અટકી જાય તો સપોર્ટ કર્યો પ્રોત્સાહન આપો.

અન્ય પદ્ધતિઓ :

1.લેક્ચર: જ્યારે હેલ્થ ટીમના સભ્યોને શિક્ષણ અથવા માહિતી આપવાની હોય ત્યારે ચોક્કસ નિષ્ણાત વ્યક્તિ દ્વારા આપવામાં આવે છે. આમાં મૌખિક પ્રેઝન્ટેશન હોય છે. આ દ્વારા ટીમ મેમ્બરની વિચારશક્તિ કેળવાય છે. પરંતુ આનો આધાર લેકચર આપનાર પરફોર્મન્સ પર હોય છે. જો માત્ર લેક્ચર હોય તો one way communication થાય છે જે ઓછું અસરકારક છે પરંતુ લેક્ચર સાથે ડિસ્કશન હોય તો one way communication બને છે. જે આપણા વિચારોને પ્રોત્સાહન આપે છે અને આપણા નોલેજમાં વધારો કરી વિચાર વર્તનમાં પરિવર્તન લાવી શકાય છે.

2.પેનલ ડિસ્કશન :આમાં ચારથી આઠ વ્યક્તિઓ જે તે વિષયના નિષ્ણાત હોય છે. તેમાં એક ચેરમેન હોય છે. ચેરમેનજે topic વિશે ટૂંકમાં પરિચય આપે છે. અને દરેક સ્પીકર ને ઓળખાણ સાથે વારાફરતી જુદી જુદી topic પર બોલવાની તક આપે છે. અને લોકોને પ્રશ્નનું ડિસ્કશન કરી પ્રશ્નો હલ કરવા પ્રયત્ન કરાય છે.

3.ચિનકોસિયસ : આમાં પસંદ કરેલ વિષય પર દરેક મેમ્બર પોતાના નોલેજ દ્વારા વિચારો રજૂ કરવામાં આવે છે.લાસ્ટ પ્રશ્નોનું આદાન-પ્રદાન થયા બાદ ચેરમેન દ્વારા ચોક્કસ નિર્ણય જાહેર કરાય છે.

4.work shop :

• નાના નાના ગ્રુપ બનાવવા આવે છે.
• મીટીંગ કરી શકો છો ટોપીક આપવામાં આવે છે.
• દરેક ગ્રુપ સતત એક્સપોર્ટ સંપર્કમાં રહે માર્ગદર્શન મેળવે અને જે તે પ્રશ્નોનું સોલ્યુશન અથવા સમાધાન માટે Plan ready કરે છે.
• દરેક ગ્રુપમાં Friondly aproush થી જે તે કાર્યને સારી રીતે શીખી શકે છે આમ કરવાથી આપણો confidance વધે છે.
• દરેક રેડી કરેલ પ્લાન ને અમલમાં કેવી રીતે લાવી શકાય તે નક્કી કરી વર્કશોપ ને પૂર્ણ કરવામાં આવે છે.

AV AID :

Introduction : શિક્ષણ અને શીખવાની પ્રક્રિયામાં AV AID એ ખૂબ જ યુઝફુલ મટીરીયલ છે. જો તેઓ યોગ્ય બુદ્ધિપૂર્વક યુઝ કરવામાં આવે તો જ કુળદાય અથવા પરિણામ લક્ષી બની શકે છે. નહીં તો તે સામાન્ય વસ્તુ બની જાય છે.

Defination : AV AID એ એવું મટીરીયલ છે કે જે જોઈ શકાય છે. સાંભળી શકાય છે અને સ્પષ્ટ આઈડિયા સરળ રીતે રજૂ કરી શકાય છે તેવું તે ઇન્ટરનેશનલ એઇડ છે.

Objectives need :

• એક સાથે ઘણી બધી વ્યક્તિઓને મેસેજ પહોંચાડવા માટે
• સહેલાઈથી શીખવા માટે અને શીખવવા માટે
• ઓછામાં ઓછા શબ્દો વાપરીને પણ અસરકારક બનાવવા માટે
• ઇન્ટરેસ્ટ વધારવા માટે
• વિચારોને જાગૃત કરવા માટે
• થોડામાં ઘણું સમજાવવા માટે
• શીખવાની જુદી જુદી રીતો અમલમાં મુકવા માટે
• ભાષાકીય તકલીફ દૂર કરવા માટે
• Class નું તથા ગ્રુપનું વાતાવરણ હોવું બનાવવા માટે
• વ્યક્તિને યાદ રહી જાય તે રીતે સમજાવવા માટે
• સાંભળનારને રસ રહે અને સતત આનંદ ભર્યો વાતાવરણ જળવાઈ રહે તે માટે
• યોગ્ય પ્રકારનું સતમ્યુલેશન મેળવવા માટે અથવા મોટી વાઈટ કરવા માટે

ફાયદા:

• એક જગ્યાએથી બીજી જગ્યાએ સરળતાથી લઈ જઈ શકાય છે.
• વિચારો સસોટ રીતે રજૂ કરી શકાય છે.
• દરેક ગ્રુપમાં યુઝ થઈ શકે છે.
• અગત્યની માહિતી એકબીજા સાથે સાંકળીને વાસ્તવિકતા ની નજીક રહી શકાય છે.
• સ્ટોરમાં સાચવી શકાય છે અને ફરીથી યુઝ કરી શકાય.

Clasificatim :

1.વિઝ્યુઅલ એઇડ :

• બ્લેક બોર્ડ
• ફ્લેનલ ગ્રાફ
• મોડેલ
• સ્પેસીમેન
• પોસ્ટર
• સ્લાઇડ
• ફિલ્મ સ્ટ્રીય

2.ઓડિયો એઇડ :

• ટેપ રેકોર્ડ
• માઇક્રોફોન ( માઈક )
• એમ્પ્લીફાયર
• ઈયર ફોન
• રેડિયો

3.AV AID:

• ટેલિવિઝન
• કોમ્પ્યુટર

જુદા જુદા એડમી બનાવટ તથા તેનો ઉપયોગ :

1.બ્લેક બ્લોડ : બ્લેકબોર્ડ જુદા જુદા વિઝ્યુઅલ એઇડ બનાવવાનું એક ઉત્તમ માધ્યમ છે. જે સ્કૂલ કોલેજ તથા અન્ય શૈક્ષણિક સંસ્થાઓમાં ખૂબ જ ઉપયોગી છે. આ AID એક વખત ખરીદ કર્યા પછી વારંવાર ઉપયોગમાં લઈ શકાય છે. જો તેને યોગ્ય જગ્યાએ રાખીને ઉપયોગ કરવામાં આવે તો વધુ માહિતી આપી શકાય છે.

2.પોસ્ટર: પોસ્ટર એ સહચિત્ર મધ્યમ છે. તેથી તેના ઉપયોગ વડે ગ્રુપનું ધ્યાન દોરી શકાય છે. તેમાં જે તે ટોપીક ની હકીકતોને પ્રતિબંધ દર્શાવવામાં આવે છે. જે clear અને fastly સમજી શકાય છે જ્યારે શૈક્ષણિક બાબત માટે તથા બહોળા પ્રમાણમાં publicity કરવાની હોય ત્યારે પોસ્ટર નો યુઝ કરી શકાય છે.

પોસ્ટર ના ઉપયોગી મટીરીયલ :

• પોસ્ટર પેપર જુદા જુદા સાઇઝના માર્કેટમાં મળે છે.
• સર્વ સામાન્ય સાઈઝ 48*28 ના હોય છે.
• જુદા જુદા કટીંગ કરેલ પિક્ચર પેન્સિલ, બ્રશ કેસ પેન etc.
• 24 થી 36 મોટું પોસ્ટર 11 થી 17 ઇંચ નાનું પોસ્ટર 18 થી 24 ઇંચ મીડીયમ

પોસ્ટર બનાવવાના ધારા ધોરણ :

• પોસ્ટર Alwasys સાદુ હોય જોઈએ અને પોસ્ટર બનાવતી વખતે મુખ્ય હેતુ જળવાઈ રહેવો જોઈએ.
• પોસ્ટર clean તથા લખેલ લખાણ સારી રીતે વાસી શકાય તેવું હોવું જોઈએ.
• વધુ પડતા કલરનો યુઝ કરવો નહીં
• પોસ્ટરમાં એક અથવા બે જ માહિતી અથવા પાત્ર દર્શાવવા
• કલર કોમીનેશન પ્રોપર હોવું જોઈએ
• પોસ્ટ ની ચારે બાજુ એકથી દોઢ ઇંચ બોર્ડર બનાવી.
• ચિત્ર અથવા લખાણ ક્લીયર લખવુ તથા દોરવું
• ચેતક નું heading સૌથી ઉપર લખવું
• ત્યારબાદ જો લખાણ બીજુ લખવાનું હોય તો હેડિંગ થી નાના જુદા જુદા કલર નો યુઝ કરવો.
• પોસ્ટર ની અંદર ફની શબ્દનો ઉપયોગ ન કરવો
• દરેક વાક્ય અર્થ સફર અથવા હેતુલક્ષી લખો.

પોસ્ટર નો ઉપયોગ કરતી વખતે ધ્યાનમાં રાખવાની બાબતો :

• પોસ્ટર બતાવતી વખતે મોટી Scale અથવા pointer નો યુઝ કરો.
• લોંગ ટાઈમ સુધી પોસ્ટરનો ટીગાડી ન રાખો
• જ્યારે જે પોઇન્ટને અનુરૂપ પોસ્ટર હોય ત્યારે જ તે પોસ્ટર ટીગાડો.

plash card : Plash card અન્ય health education દરમિયાન ઉપયોગમાં લેવામાં નાના નાના કાર્ડ છે plash card કહેવામાં આવે છે. તેનો ઉપયોગ હંમેશા ગ્રુપ નાનું હોય ત્યારે કરવામાં આવે છે. આ કાર્ડ ગ્રુપની સાથે જુદા જુદા વિચારો રજૂ કરવા માટે વપરાય છે.plash card ખાસ કરીને ત્રણ સાઈઝમાં બનાવાય છે. 108 ઇંચ, 10.58. 5,12*10 ઇંચ ના plash card નો યસ દરેક કાર્ડને નંબર આપવા જેથી દરેક વિશાલ એકબીજા સાથે સુસંગત બની રહે flash જાય તેવા ન હોવા જોઈએ.

Flash card બનાવવા તથા ઉપયોગમાં લેવા ના સિદ્ધાંતો :

• કાર્ડ સાહિત્ય હોવા જોઈએ.
• Card local condition કે વેશભૂષાને ધ્યાનમાં લઈને બનાવવા જોઈએ
• Flash cardમા simple pictare કે સાદા શબ્દોનો યુઝ કરવો.
• Flash card પર ચિત્ર વાર્તા પણ તૈયાર કરીteaching આપી શકાય છે.
• કાર્ડનો યુઝ કરતી વખતે chost level સુધી રાખવા અને body થી બહુ દૂર ના રાખવા.
• Plash બતાવો અથવા present કરો ત્યારે તમારાhand ની આંગળીથી લખાણ અથવા ચિત્ર ઢંકાઈ ન જાય તે રીતે પકડો
• Card ગ્રુપ સામે દેખાડતા તથા સમજાવતા પહેલા તેનું પૂરેપૂરો અભ્યાસ કરવો અને ક્રમ પ્રમાણે ગોઠવીને રાખવો
• Flash card ની પદ્ધતિ મુખ્ય હેતુ લખવો જેથી આપણે તે જોઈને શિક્ષણ આપી શકીએ.
• કાર્ડ બતાવવામાં કોઈ રીપીટ થવું ન જોઈએ.
• કાર્ડમાં દર્શાવેલ આખી સ્ટોરી અથવા વિગત ક્રમશ પૂર્ણ થવી જોઈએ .

Flash card નો use : પોસ્ટની જેમ આ કાર્ડ પણ નાના નાના ગ્રુપ ને આરોગ્ય શિક્ષણ આપવા ખૂબ જ ઉપયોગી માધ્યમ છે.

Flip book : આ પણ એક પ્રકારનું AV AID છે. આનો યુઝ અને એજ્યુકેટેડ કે નાના બાળકોમાં ઇન્ટરશીપ કેળવવા માટે થાય છે.Flip book જે સબ્જેક્ટ પર હેલ્થ એજ્યુકેશન આપવાનું હોય તે ના અનુસંધાને ચિત્ર દોરી અને સામેની પાના પર લખાણ લખવું Flip book નો યુઝ 10 થી 15 મેમ્બરોના ગ્રુપમાં કરવામાં આવે છે.

અસરકારક ઉપયોગ માટેની સૂચના :

• 108 અથવા 10.5*8.5 ના હોવા જોઈએ.
• તે સરળ તાથી એક જગ્યાએથી બીજી જગ્યાએ લઈ જઈ શકાય તેવા હોવા જોઈએ
• બુકનું કવર આકર્ષક હોવું જોઈએ.
• ચિત્રો Clear હોવા જોઈએ.
• ચલો લખાણ પણ ચિત્રના અનુરૂપ હોવું જોઈએ.

5 .ફેલલ બોર્ડ : ફ્રેન્ડલ બોર્ડ બનાવવા માટે નીચેની વસ્તુઓ યુઝ કરી બનાવવામાં આવે છે. જેમાં હાર્ડ બોર્ડ કે જાડુ પુઠો આશરે 2.5 * 3.5 ફૂટનો હોવો જોઈએ ફ્લેનલ બોર્ડ કવર કરવા માટે પ્લેનલ ક્લોથ સિલાઈ કરવા માટે સોય દોરો અથવા તો ચાર ક્લિપ અથવા પંપ પીન નો યુઝ કરી બનાવી શકાય છે. ફ્લેનલ ક્લોથ અથવા ખાદી રેલર કાળો કલર કે કાર્ડ બ્લુ કલરના લેવા જોઈએ જેથી દરેક કટ આઉટ સારી રીતે ઉપસી આવે અને જોઈ શકાય.

Use : પોસ્ટર બતાવવા માટે એક ગ્રાફ બતાવવા માટે થાય છે.

6.મોડલ : મોડલ એટલે કે જે પ્રકારનું બંધારણ હોય તે પ્રકારના બંધારણીય વધુ નજીક રહે તે રીતે આર્ટિફિશિયલ જુદા જુદા મટીરીયલ માંથી બનાવવામાં આવે છે. આ પ્રકારના મોડલર બનાવવા માટે pop પોલીથીન રબર પ્લાસ્ટિક ગ્લાસ મટીરીયલ બધાનો યુઝ થાય છે. મોડલ બનાવતો હોય ત્યારે તેના shap size color etc નું ધ્યાન રાખવું જોઈએ મોડલ પર એજ્યુકેશન આપતા હોય ત્યારે લોકોને સ્ટેટ જળવાઈ રહે તે માટે દરેક વિભાગને ખૂબ જ સારી રીતે નિર્દેશ કરવા જેથી વધુ અસરકારક બની શકે.

7.સસ્પેન્શન ચાર્ટ : જુદા જુદા ચાર્ટ ને ન્યૂઝ પેપર થી કવર કરવામાં આવે છે. ત્યારબાદ ટોપિક ના મુદ્દા પ્રમાણે ખોલવામાં આવે છે. આ શર્ટમાં અગાઉ શું આવે તેને ઇન્તઝારી રહેશે. અને તે વધુ જાણવા માટે પ્રેરાય છે.

8.પ્રેમપ્લેટ : ટેમ્પલેટ્સમાં આરોગ્યનો કોઈ પણ ટોપીક રેડી કરી તેની હેન્ડ કટ કોપી લોકોને પહોંચાડવામાં અથવા આપવામાં આવે છે. આ ટેમ્પ્લેટ તેમાં પ્રિન્ટેડ msg પણ હોય છે અને આને અનુરૂપ લખાણ પણ લખેલું હોય છે.

9.chart ચાર્ટ : સાચી આંકડા કહેવાય માહિતી રજૂ કરવા માટેનો અસરકારક માધ્યમ છે.chart always સાદા સારો સમજી શકાય તેવા હોવા જોઈએ આવા chart આપણે આરોગ્ય કેન્દ્ર પર લગાવી શકીએ છીએ. આંકડાકીય માહિતી ને બાર, ચાર્ટ, પાઈચાર્ટ etc મારફતે પ્રદર્શિત કરી શકાય છે. ચાર્ટના પાયાના ભાગે અથવા સાઈડમાં તે ચાર્ટ નિ કી હોય છે જે તે ચાર્ટ ને સમજાવા માટેનો કલર અથવા સિમ્બોલ માં યુઝ કરવો.

10.બુલેટિન બોર્ડ અથવા ડિસ્પ્લે બોર્ડ : આ પ્રકારના બોર્ડ આરોગ્યને Msg પીરસવા માટે ખૂબ જ ઉપયોગી છે આ બોર્ડને ક્લાસરૂમ વેઇટિંગ હોલ વર્ંડ etc માં મૂકી શકાય છે મોટા ગ્રુપ ની મીટીંગ હોય અથવા કેમપ હોય તેમાં પણ સર્વનું ધ્યાન કેન્દ્રિત થાય તેરી દિવાલ પર લગાવવામાં આવે છે બોર્ડને ઓલવેઝ આખના લેવલે લગાડવું. બોર્ડ પર મૂકવા માટેની માહિતી ન્યુઝ પેપર કે મેગેઝીનમાંથી લઈ શકાય છે. સાથે સાથે ફોટોગ્રાફ ચાર્ટ ડાયોગ્રામ etc પણ મૂકી શકાય છે આ બોર્ડ અથવા ડિસ્ટ્રિક્ટ હેલ્થ ઓફિસમાંથી મેળવી શકાય આ બોર્ડ પર બાબતો વખતે વખત અમુક સમયાંતરે માહિતી બદલાતા રહેવું જેથી નથી નવી માહિતી સર્વ જાણી શકે. આ બોર્ડ પોચા લાકડા માંથી અથવા અન્ય મટીરીયલ માંથી બનાવવામાં આવે છે. તેથી તેમના ફરતે ક્રમ પણ હોવી જોઈએ અને અંદરના ભાગે કુદરતી કલરનું કપડું લગાડવું જેથી આકર્ષક બંને અને દરેકનું ધ્યાન ખેંચાઈ અને આપણે હેતુ પણ પૂર્ણ થાય.

11. પપેટ : પપેટ કપડા નાના ટુકડાઓ રબર બેલ્ટ પેપર બેગ ન્યુઝ પેપર etc વસ્તુ માંથી બનાવી શકાય છે. પપેટ બનાવવા માટે તથા ઉપયોગ કરવા માટે થોડી સ્કીલ ની જરૂર પડે છે સૌપ્રથમ સ્ટોરી રેડી કરી તેના ડેવલોપ પ્રમાણે મોમેન્ટ આપે ત્યારે થઈજ્યુકેશન આપવાનું હોય ત્યારે ખૂબ જ અસરકારક બની રહેશે. બાળકોને ગમ્મત સાથે નોલેજ મળી રહે છે. ઘણીવાર વાજિંત્ર વગાડીને પણ ડાન્સિંગ મોમેન્ટ સાથે સંગીત બનાવીને પણ મેસેજ આપી શકાય છે. પેપર 100 કરતા પહેલા પ્રેક્ટિસની ખૂબ જ need હોય છે. Becoze મોમેન્ટ સાથે આંગળીની મોમેન્ટ અને સ્પેસ etc નો સુમેલ હોય તો ખૂબ જ અસરકારક બને છે. તદ ઉપરાંત જે એરિયામાં પેપર snow કરવાનો હોય તે લોકોને પહેરવેશ મુજબ પેપર તૈયાર કરવી તથા ભાષા પણ તેમની જ વાપરવી જેથી તેઓ વધુ સમજી શકે. વિચાર ઘરે અને પોતાના જીવનમાં અમલ કરી શકે.

પેપટ ના ઉપયોગ વખતે ધ્યાનમાં રાખવાના મુદ્દા :

• 4-5 વ્યક્તિ દ્વારા ઉપયોગમાં લેવી
• હેલ્થ એજ્યુકેશનની સ્ટ્રીપ્ટ પહેલાથી જ ready કરવી અને તે અનુરૂપ પ્રેક્ટિસ કરવી.
• શો દરમિયાન આગળના ભાગે પડદો લગાવો.
• પડદા પાછળ રહી પેપટને યોગ્ય મુવમેન્ટ કરવામાં જવું અને ડાયલોગ બોલતા જવું.
• always આપણા બોલવાની સાથે action માં પણ તાલ અને મળવો જોઈએ
• આવા સોના આયોજન સાથે મોટો સંસ્કૃતિ કાર્યક્રમ પણ રાખી શકાય જેથી લોકોનો ઉત્સાહ જળવાઈ રહે.
• પેપટની મુવમેન્ટ કરતી વખતે જે વ્યક્તિ તથા વ્યક્તિનું હાથ દેખાવવો ન જોઈએ

પેપટ ના પ્રકારો :

1. Hand ગ્લોઉંઝ પપેટ :
   હાથમાં પહેરીને તેને મુવ મેન્ટ કરવામાં આવે છે. અને શિક્ષણ આપવામાં આવે છે.
2. સ્ટ્રીંગ પેપટ :
   દોરી વડે કંટ્રોલ કરવામાં આવે છે. હવાની મુવમેન્ટ માટે પેપટ સોના નિષ્ણાંત ની જરૂર પડે છે પેપટ સાથે બાંધવામાં આવેલ દોરી સો કરાવતા વ્યક્તિના હાથમાં હોય છે. અને તે દોરી વડે મુવમેન્ટ કરાવે છે.
3. સ્ટીક પેપટ :
   લાકડામાં દોરી બાંધી તેની મુવમેન્ટ કરવામાં આવે છે. પપેટ શો એ ગમ્મત સાથે જ્ઞાનનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. પરંતુ તેનું યોગ્ય પ્રેઝન્ટેશન કરવામાં આવે છે. તો જ અસરકારક બને છે.

Av aid ના ઉપયોગની મર્યાદાઓ :
(Av aid ક્યારે અસરકારક ન બને )

• આપણને ચોક્કસ રીતે નક્કી ખબર હોવી જોઈએ કે કેટલા av aids મેમની જાતે કોઈપણ સંદેશોને રસપ્રદ અને આકષર્ક બનતા નથી.
• લોકો કોઈપણ ચિત્રને જુવાનો દ્રષ્ટિ કોણ જુદી જુદી રીતે હોવાની દરેક av ad જુદી જુદી રીતે સમજે છે.
• ભાષા પણ એક પ્રોબ્લેમ છે. દરેક લોકોને તેમની પોતાની ભાષામાં ન હોય તો સંદેશ Areay હોવા છતાં લોકો સમજી શકતા નથી.
• આપણે ખાતરી કરી જોઈએ કે સંદેશ જે તે સંદેશાને અનુરૂપ av aids છે. કે કેમ? તથા તેની જગ્યા બરાબર છે કે કેમ જો ન હોય તો કોઈએ જ અસર આપી શકતું નથી.
• av adis હું સમજવાની સ્કીલ ન હોય તો માત્ર મટીરીયલ્સ બની જાય છે

Av aid ની પસંદગી: કોઈપણ av aid નો ઉપયોગ કરતા પહેલા નીચેના માપદંડો ધ્યાનમાં રાખવા.

1.Group ની પસંદગી : ગ્રુપ કેવા પ્રકારનું છે. તે ખાસ જોવું જેમકે ભણેલા કે અભણ પુરુષ કે સ્ત્રી અલગ અથવા બાળકો તદ ઉપરાંત નાનું ગ્રુપ અથવા ફેમિલી (કુટુંબ) ગ્રામ કક્ષાનું કે શહેરી વિસ્તારનું છે. વગેરે ધ્યાનમાં રાખી av aid પસંદ કરો.

2.મોટીવેશન :

• લોકોમાં ઉત્પન્ન થયેલા ગુભરામણ અથવા ભૂલોને સુધારવા માટે ઉપયોગ કરવો.
• લોકોને મોટી વેઇટ કરવા માટે જેમ કે ઇમ્યુનાઈઝેશન તથા ફેમિલી પ્લાનિંગ.
• લોકોના સમૂહને એક સાથે આરોગ્ય શિક્ષણ આપવા.

3.ટાઈમ અને પ્લેસની : રાત્રે કે દિવસનો સમય છે. તે જોવું સ્કૂલ અથવા ક્લિનિક ની અંદર અથવા બહાર કયું સ્થળ છે. તે પ્રમાણે એવી એઈડ પસંદ કરવું.

4.હેલ્થ વર્કર ની સ્કીલ :કોઈપણ એવી એઇડના ઉપયોગ માટે હેલ્થ વર્કર ની સ્કીલ ખૂબ જ જરૂરી છે. જેમ કે એવી એઇડને સમજવાની રીતે તેની ભાષા જો તેને અનુરૂપ ન હોય તો અસરકારક બનતી નથી.

5.મેનેજમેન્ટ:

• ઈલેક્ટ્રિસિટી સપ્લાઈ છે કે નહીં તે પણ ધ્યાનમાં રાખવું.
• સાધના જેવા કે સ્ટેજ, ટેબલ, પ્રોજેક્ટ,પડદો વગેરે છે કે કેમ?
• તૈયારી માટેનો પૂરતો સમય છે કે કેમ?
• તેનો ખર્ચ પોંચાય તેમ છે.કેમ?
• જો પ્રોજેક્ટ હોય તો તેને ચલાવનાર અથવા મદદનીશ છે. કે કેમ?

એવી એઈડ બનાવતી વખતે ધ્યાનમાં રાખવાની બાબતો :

1. બેજીક :
   કોઈપણ એવી એઈડ તૈયાર કરવા પાયાની કુશળતા જરૂરી જેમાં ડ્રોઈંગ, અક્ષર, કલર વગેરે.
2. સાદુ ચિત્ર :
   ડ્રોઈંગ સાધુ સરળ સમજી શકાય તેવું જોઈએ પેન્સિલ થી લાઇન લાઇન કરી બધીજ ચોરસ સરખા બનાવી ત્યારબાદ તેમાં ચિત્ર અથવા અક્ષરો.
3. અક્ષરો :
   અક્ષરો પોસ્ટર મુજબ નાના નાના અથવા મોટા હોવા જોઈએ વાઈટ પેપર ઉપર કાળા અક્ષર અથવા ડાર્ક કલરથી લખો કાળા પેપર ઉપર વાઈટ અક્ષરો લખો જેથી દૂરથી વાંચી શકાય પરંતુ ફેન્સી હોવા જોઈએ.
4. અનુરૂપ :
   કોઈપણ એવી એઈડ નું કલરિંગ પીછે અથવા કલર પેન્સિલ વડે કરી શકાય છે. તમારો ચોક્કસ હેતુ અથવા જે તે પરિસ્થિતિ અથવા અર્થ દર્શાવવા માટે તેને અનુરૂપ કલર નો ઉપયોગ કરવો.

કોમ્યુનિકેશનના આવશ્યક પરિબળો :

• શારીરિક માનસિક વાતાવરણીય
• મેસેન્જર
• મેસેજ
• રીસીવર
• પ્રતિભાવ

શીખવવાની અને શીખવાની પ્રક્રિયા :

Introduction :
ભૂતકાળમાં શિક્ષક તરીકેનો રોલ સરમુખ પર શાહી જેવો હતો શિક્ષણનું કડક વલણ શીખનાર અથવા સારી ખરાબ છાંય પડતી અને વિદ્યાર્થી શિક્ષકને અનુરૂપ વર્તન કરી શિક્ષા પણ પોતાના ધ્યેય સિદ્ધ કરવા પ્રયત્ન કરતો હતો .

આજના નવા યુગમાં વિદ્યાર્થીઓના અથવા ગ્રુપના લોકોનું જ્ઞાન સમજ તેમનો ઇન્ટરેસ્ટ વગેરેને ધ્યાને રાખી વિદ્યાર્થીઓની ભાગીદારી સાથે ભણવાની શૈલીને અમલમાં આપી જો હાલમાં એક આરોગ્ય વર્કર તરીકે કે ટીચર તરીકે લોકોની વચ્ચે રહી તેઓનું જ્ઞાન વિચારો અનુભવો વગેરેનો આદાનપ્રદાન થાય છે. જે લોકો કેન્ટ્રમાં રાખી કરવામાં આવે છે. શીખવવામાં અને શીખવાની પ્રક્રિયા સતત ચાલુ રહે છે.

શીખવવાનો ખ્યાલ :
અભ્યાસની પોતાના વિચારો અનુભવ અને કાર્ય કરવાની પ્રણાલીમાં બદલાવ લાવવાનો એક રસ્તો છે. ખરેખર અભ્યાસનો અર્થ એ નથી કે કોઈ પણ સમાચાર સાંભળવા અને તેને યાદ રાખવાનો પ્રયત્ન કરો પરંતુ તેને સમજી તેના વિચારો પોતાના જીવનમાં અમલ કરવો. દા ત જો હું સાંભળું તો ભૂલી જાઉં છું જો હું જોઉં તે યાદ રાખું છું.

પરંતુ જો હું કંઈ કરું તો બંન્ને તેની ખબર પડે છે. અને તેનું મહત્વ સમજાય છે. જેથી માત્ર સમાચાર માહિતી મેળવી એટલૂજ અગત્યનું નથી. પરંતુ તેનું બિહેવિયર માં બદલાવ લાવવો જરૂરી છે.

શીખનાર ની લાક્ષણિકતા :
દરેક સામાન્ય માણસ તેને જિંદગી દરમિયાન ઘણી બધી બાબતો વિશે જાણશો. લોકો જુદા જુદા માર્ગો છે તે વસ્તુનું જ્ઞાન મેળવે. ઘણા લોકો ખૂબ જ ઝડપીથી શીખી જતા હોય છે. અને ઘણા લોકો ધીમે ધીમે સમજે છે. અને શીખે છે.

શહેરી વિસ્તારના લોકો ગ્રામ્ય લોકો ગ્રામ્ય લોકો કરતા વધુ હોય છે.રોજ દરરોજ માહિતી સમાચાર પત્ર ટીવી રેડિયો તથા વિડીયો કેસેટ વગેરેનો ઉપયોગ કરી ઘણું બધું જ્ઞાન અને વિચાર વર્તનમાં પરિવર્તન લાવે છે. પરંતુ તે શહેરી લોકોમાં એવો એક સ્મોલ વિસ્તાર છે.જેમાં લોકોને નવું શીખવવા માટે વધુ પડતી મદદની જરૂરિયાત રહે છે. તેમના બદલાવ લાવવા મહેનત કરવી પડે છે.

ગ્રામ્ય વિસ્તાર અપૂરતી સ્કૂલો હોવા છતાં અમુક વિશેષ તેઓ ઘણું બધું જ્ઞાન ધરાવે છે. દા ત ખેતીકા મને પૂછેલું વગેરે ગ્રામ લોકોમાં આરોગ્ય અને માંદગી ઘણી બધી રોટીઓ અને માન્યતાઓ તેના તેનો અમલ જેના કારણે તેનામાં ચેન્જ લાવવો મુશ્કેલ છે. જેથી કોઈ નવી બાબત શીખવા માટે તેમને મદદ થોડી શાંતિ અને સમજદારી જરૂરી છે.

મોટી ઉંમરના લોકો તેઓ તેમના ભૂતકાળના અનુભવો પરથી શીખે છે. ઘણી વખત તે જ તે પ્રદેશના ભાગરૂપે અસર કરે છે. દા ત જૂની ઋતુઓમાં મોટી ઉંમરના વ્યક્તિઓમાં બદલાવ લાવવા માટે કરતા વધુ મોટીવેશન ની જરૂર છે. મોટી ઉંમરના ચોક્કસ રસ અને તેઓ જે કંઈ કરવા માગતા હોય તેવી બાબત નક્કી હોય છે. અને તેઓ જુદી જુદી રીતે છે.અને ફેસ ટુ ફેસ કોમ્યુનિકેશન થી સારી રીતે શીખે શકે છે. સ્વતંત્ર હોવાથી કોઈપણ હોવાથી કોઈપણ કાર્ય નિર્ણય લઈ જાતે વર્તન મા પરિવર્તન લાવી શકે છે. આ જ બાબતો માટે બાળકો ડરે છે. અને નિર્ણય લઈ શકતા નથી તેમ જ સ્ત્રીઓને જરૂર સ્વતંત્રતા મળતી નથી તેથી તેઓ સમજે છે. વિચાર છે. પરંતુ 100% કરી શકતા નથી નાના બાળકો બીજાનો અનુકરણ કરીને તેની તેઓ સારા નરસાનો નો ભેદ જાળવી શકાતા નથી. એમને ચોક્કસ સમયે સારી બાબતો શીખવવામાં આવે છે. બહુ જ ઝડપથી તેઓ શીખી શકે છે.બાળકોને હંમેશા તેમની જરૂર છે. તેથી તેઓ શીખવવામાં રસ દાખવી શકે છે.

શીખવાના પગથીયા :

1.નિરીક્ષણ કરવું : જ્યારે આપણે કંઈ જોઈએ ત્યારે જોઈએ ત્યારે આપણું તેના પ્રત્યેક ધ્યાન આકર્ષાય છે. અથવા જે આપણે જોઈએ કે કેવી રીતે કરવું તેના આપણું રસ રાખીએ છીએ. અને તે વિશે વધારે જાણકારી જિજ્ઞાસા વધે છે.

2.સમજવું : આપણે પહેલા શું શીખ્યા હતા અને હાલમાં શું શીખી રહ્યા છીએ તે બંનેનો સમન્વય કરીને આપણે તેના વિશે વિચારીએ છીએ આપણી આ પરિસ્થિતિમાં જિજ્ઞાસા દ્વારા મળતી હોય છે. સાથે સાથે આપણા વિચારો લાગણીઓ પણ તેમાં ભળે છે. તેથી આપણે આપણા જુના વિચારોને નવા વિચારો સાથે જોઈએ છીએ અને બંને વિચારોની સરખાપણું તથા જુદા જુદા તારવી સમજણ કેળવીએ છીએ.

3.કાર્ય કરવું : શીખવાની પ્રક્રિયા તે અનુભવ અને તેનો અમલ કરવાથી પૂર્ણ થાય છે. તે ખરેખર વાસ્તવિક પરિસ્થિતિઓ અથવા ભણવાના અનુભવ પરથી મળે છે.પરંતુ જ્યારે કોઈ પણ વસ્તુ વારંવાર કરવાથી તેનું સારી રીતે શીખે અમલ કરી શકાય છે.

શીખવાના સિધ્ધાતો : ટીચિંગ એ સ્ટુડન્ટને અથવા લોકોને કંઈ શીખવવામાં મદદ કરે છે. હેલ્થ વર્કર એ ટીચિંગ સ્કિલ ડેવલોપ કરવો ખૂબ જ જરૂરી છે. જેથી તેનું ઉપયોગ પોતાની કોમ્યુનિટી સારી રીતે કરી શકે.

• સ્ટુડન્ટ ને કંઈ નવું શીખવામાં મદદ કરે છે
• હેલ્થ વર્કર તરીકે ટીચિંગ અથવા માટે સ્કેલ ડેવલોપ કરવા માટે મદદ કરે છે.
• કોમ્યુનિટીમાં તેનો ઉપયોગ સારી રીતે કરી શકે તે માટે હેલ્પ કરે છે.

કૌશલ્યના ઉપયોગના માર્ગો :
પોતાના કાર્ય વિસ્તારના હેલ્થ ટીમના મેમ્બર જેના ગ્રામ આરોગ્ય મિત્ર આશી mphw ( મલ્ટી પર્પસ હેલ્થ વર્કર ) aww તાલીમ પામેલ ગ્રામ્ય સ્વાસ્થ્ય સંઘના સભ્ય દરેક નવા કૌશલ્ય વિશે નવું શીખવવા નવી વસ્તુની પૂરેપૂરી જાણ આપવા માટે ઉપયોગી છે. પોતાના કાર્ય વિસ્તારના લોકોને પોતાના જીવન ઉપયોગી તથા તંદુરસ્તી જાળવવા માટેનું આરોગ્ય શિક્ષણ આપવા માટે ખૂબ જ ઉપયોગી છે. જો આપણે ટીચિંગ સારી હશે તો આપણી આરોગ્ય સેવાનો લાભ લેતા હશે અને તેનાથી સમજ સાથેનું જ્ઞાન હોવાથી આત્મા સંતોષ પણ કેળવાશે.

અસરકારક ટીચિંગ માટેના મુદ્દાઓ ( પરિબળો ):

• સારું વાતાવરણ પરિસ્થિતિને તૈયાર કરવી લોકોને ભણાવવાનું છે.તે આપણી પૂર્વ તૈયારી રૂપે નક્કી કરવું.
• લોકોને આપણા સાથે જ મિત્રો અથવા આપણા જ છે. તે સમજી સમાનતાના ધોરણે હળવા વાતાવરણ ચિત્રચારી ભાવેશ શિક્ષણ આપવું તથા દરેક આપણને ધ્યાનપૂર્વક સાંભળે તથા જે બાબત કહેવામાં રહી છે. તે ધ્યાન પૂર્વક સાંભળે અને તેમાં રસ દાખવી શકે.
• ભણનાર પોતાના અનુભવો દ્વારા થતા લોકોના અનુભવને ધ્યાને લઈ દરેક શિક્ષણ તેની સુચ ગલતા છે. કે નહીં તેનો ખ્યાલ રાખો જેથી લોકોના પ્રોબ્લેમ શોલ્ય કરવા તથા પોતાની જરૂરિયાતો સંતોષવી તે માટેનું પરંતુ શિક્ષણ મેળવી જીવન સાથે સુનસંગ તથા જાણી શકે.
• દરેક શિક્ષણ એ કોઈ ચોક્કસ પ્રવૃત્તિ સાથે મળે છે. જેથી આપણે ખ્યાલ રાખો કે શિક્ષણ બાદ જે કાંઈ પ્રવૃત્તિ કરે તો સાચી રીતે જ કરે જેથી તેઓ વધુ સારી રીતે શીખી શકે છે.
• લોકો દરેક ટીચિંગ બનીગ પ્રોસેસમાં વધુને વધુ શીખી શકે તે માટે મોટીવેટ કરવો દા ત જુદા જુદા દાખલા આપી પ્રોત્સાહિત કરો જેમકે પોતાના રીતે તેમના પ્રશ્નો તેમના મંતવ્યો પ્રવિધાતો વગેરે જે તે દરેક બાબત સમજવામાં મદદરૂપ થાય છે.
• જૂથ ચર્ચાનું આયોજન કરો જેમાં દરેક સક્રિય ભાગીદાર બનાવી તેમના વિચારોને આવડતને મહત્વ આપો અને વધુ ચર્ચા માટે પ્રોત્સાહિત કરો જેથી આપણે ટીચિંગ અને લર્નિંગ પ્રોસેસ વધુ અસરકારક બનશે.

મેથડ ઓફ ટીચિંગ : ટીચિંગ માટેની મુખ્ય ત્રણ પદ્ધતિઓ છે.

1.ઇન્ડિવિડ્યુઅલ ટીચિંગ મેથડ:

A. ડાયલોગ અથવા વાતચીત સાથે પ્રશ્નોત્તરી :

જ્યારે આપણે કોઈ ચોક્કસ લાભાર્થીક નિરીક્ષણ આપતા કોઈએ ત્યારે તેની જરૂરિયાતને અનુરૂપ વાતચીત અથવા પ્રશ્નોત્તરી કરી અને તેની સમસ્યાનું નિરાકરણ લાવવા પ્રયત્ન કરીએ છીએ.દા. ત. પ્રાઈમીને ડીલેવરી પાસે સ્તનપાનની અગત્યતા વિશે તથા પોતાની તથા બાળકની તંદુરસ્તી જળવાઈ રહે તે માટે ખોરાક સ્વચ્છતા તથા બે બાળકો વચ્ચે ગાળો રાખવા શું કરવું તથા બે બાળકો વચ્ચે ગાળો રાખવા શું કરવું તથા ગાળો રાખવાથી થતા ફાયદાને સમજણ વ્યક્તિગત મુક્ત રાખવાની તથા ફાયદાને વધુ અસરકારક બને છે. કારણ કે તેમાં સાચી ખોટી દરેક બાબતોનું ઊંડાણપૂર્વક ચર્ચા થાય છે.પ્રશ્ન સમાધાન થાય છે.

B. ડેમોસ્ટેશન.:

કોઈપણ કાર્ય કરવા માટે શિક્ષણ આપ્યા બાદ લાભાર્થીની આગળ આપણે કરી બતાવી એનો તે વધુ અસર બને છે. દા. ત. આંખમાં ઇન્ફેક્શન થયેલ બાળકને નાના સેન્ટર પર આવે છે તે તેને સાફ કેવી રીતે કરવી તથા આઇ ડ્રોપ્સ કેવી રીતે નાખવા તે હેલ્થ વર્કર એકવાર ડેમોસ્ટ્રેશન કરી બતાવે છે. તેથી માતા ઘરે પોતાની બાળકને આંખની કાળજી લઈ શકે અને સમજાવતા જઈને કરી બતાવવાથી તેમને તે બાબત સારી રીતે સમજાય છે તથા પોતે કરતા શીખે છે.

2.ગ્રુપ ટીચિંગ મેથડ : 1.વાતચીત દ્વારા: આ એક મહત્વની ટાઈમ બચાતે તેવી છે. આ મેથડ જ્યારે કોઈ નવી બાબત સમજાવો હોય ત્યારે કરવામાં આવે છે. આથી તે ગ્રુપ ઓડિયન્સને જે તે ટોપીક ઉપર 10 થી 15 મિનિટ બોલવામાં આવે છે. આ ટોપિક દરમિયાન ઓડિયન્સ તથા રસ સળવાઈ રહે તે માટે જો વિઝ્યુઅલ એડ ઉપયોગ કરીને સ્ટેપ બાય સ્ટેપ ચર્ચા કરવામાં આવે છે. વધુ ઉપયોગી તથા સરકાર સરકાર બને છે.

3.ગ્રુપ ડિસ્કશન :

મોટી ઉમરમા લોકોમાં શીખવવા માટે સારી મેથડ છે. આમાં લોકો એક બીજા સાથે ચર્ચા કરી મંતવ્ય તથા અનુભવો કહી શકે છે. જયારે ગ્રુપ ડિસ્કશન કરો તયારે ગ્રુપ બહુ જ મોટુ ન હોવું જોઈએ દરેકના મંતવ્ય જાણી શકાય આમાં એક ગ્રુપ લીડર જે મુદ્દા ને ચર્ચા મા મૂકે અને ચર્ચા થાય છે. કે કેમ તેનું ધ્યાંન રાખે અને એક વ્યક્તિ ચર્ચાના પોઇન્ટ તથા નિચોડ નો રોપોર્ટ તૈયાર કરી રિપોર્ટ ગ્રુપ ને ઉપયોગી તથા કાર્યરૂપ બનાવો જોઈએ.

C. ચર્ચા

કોઈ એક સ્ટેટમેન્ટ નક્કી કરી તેના વિશેના મંતવ્યો રજુ કરવામાં આવે છે. જેમાં કોઈ પણ એ ત્રણ સંચાલન કરતી વ્યક્તિ રજૂ કરે છે. તેમાં તેને અનુરૂપ બધા લોકો તેમના મંતવ્ય આપે છે. છેલ્લે ચેરમેન તેના પર મહોર લગાવે છે.

4.ફિલ્ડ ટ્રીપ -field trip :

ફિલ્ડ ટ્રીપમાં વિદ્યાર્થી જે કાંઈ માટે રૂમમાં જ્ઞાન મેળવેલ છે તેને કોમ્યુનિટીમાં અનુભવ માટેથી તક પૂરી પાડવામાં આવે છે.

ધ્યાન રાખવું પડે છે કે આ તેમના ક્લાસરૂમમાં પ્રમાણે બરાબર અનુભવ મેળવે છે. કે કેમ છો બરાબર પૂરતો દાખવી ને મેળવે તો એક તેની ઇન્ટ્રાકટર અને ગ્રુપ બંનેને એ ધ્યાનપૂર્વક નો ઉપયોગ કરવાનો હોય છે.

5.નિરીક્ષણ- ઓબ્ઝર્વેશન : સારી સ્કિલ કેળવવા માટે સ્કિલ મેળવેલ વ્યક્તિ દ્વારા કોઈ તે પ્રોજેસર કરવામાં આવે છે. અને સ્ટુડન્ટ તેનું સારી રીતે ઓબ્ઝર્વેશન કરે છે. અને ત્યારબાદ તેમણે શું ઓબ્ઝર્વ કર્યું છે. તેને બાદ કરવા માટેની તક પૂરી પાડવામાં આવે છે.

6.ડેમોસ્ટ્રેશન: નાના ગ્રુપ માટે આ રીતે સારામાં સારી છે. દરેક વ્યક્તિ ચોક્કસ ડેમોસ્ટ્રેશન જોઈ તેનો ખ્યાલ રાખી શકે છે. શરૂ પડે તો ફ્રીડમ સ્ટોન કરી આપવા કરાવી ચોક્કસ રીતે શીખી શકાય છે. ડેમો સ્ટેશનના ટોપીક ને લગતુ ડિસ્કશન અને પ્રશ્નોત્તરી ખુબ જરૂરી છે.

7.સ્ટીમયુલેટર લર્નિંગ એક્સપિરિયન્સ : આમાં ગ્રુપ પૈકીની એક વ્યક્તિ પેશન્ટના શોલના રોલ કરે છે. અને ગ્રુપની બીજી વ્યક્તિ રિયલ પેશન્ટ હોય તો કેવી રીતે તેને હટ કરવું તે પેશન્ટ પર કરી બતાવે છે.

8.રોલ પ્લે – નાટક : આમાં ગ્રુપ કોઈ એક પેપિક ચોક્કસ જ કાર્ય કરે મેળવ્યા બાદ નાટક દ્વારા વિચારોની આપ લે ત્યારબાદ ગ્રુપ ચર્ચા થાય છે. અને તેને લોકો વચ્ચે કેવી રીતે પહેર્યું તેનું દ્રશ્ય ખરું કરી ભજવવામાં આવે છે. હાલમાં આરોગ્યના સંદેશા માટે આ મેથડ ખૂબ જ પ્રચલિત છે.

9.કટપુટલી પપેટ શો :

10.પ્રોજેક્ટ: કોઈપણ ચોક્કસ ગ્રુપ જેના વિદ્યાર્થી તથા સર્વિસ કરતા કર્મચારી ગ્રુપમાં વ્યક્તિગત વાતો નવા ગ્રુપ માટે ઉપયોગી છે. એમાં કોઈ પણ વિષય માટે શું કાર્ય આસેસમેન્ટ રાખવામાં આવે છે. સે અભ્યાસ ને લગતો હોય છે જેમાં વધુ નવું સંશોધન અથવા કોઈ પણ પ્રોબ્લેમ હોય છે ex: એક નાનું ગ્રુપ માખીઓનો ઉદ્ભવ કેવી રીતે થાય છે. તે સંશોધન કરશે અને બીજું માખીઓ નો કંટ્રોલ કરવાની રીતો કઈ છે. તે વિશે અભ્યાસ કરવા આ બંને ગ્રુપ ભેગા થાય તેનો રિપોર્ટ તૈયાર કરી તેનો અભ્યાસ કરી ગામડામાં સેનિટેશન સુધારવાનો ઉપયોગી કરશે આ મેથડ દરેકના જ્ઞાનની કસોટી તથા નવું વિચારવાની તક પૂરી પાડે અને કંઈક નવું કરવા માટે પ્રોત્સાહન પૂરું પાડે છે.

11.નાટક : ગામના growth ગ્રુપ આરોગ્ય ને લગતા સામાજિક ડ્રામા કરે છે. આ માટે આરોગ્ય વર્કર ગ્રુપને જરૂરી સુચન આપ છે અને તેના શબ્દો ડાયલોગ પહેરવેશ વગેરેને ટોપીક ના અનુસંધાને લગાડવા પ્રયત્ન જેથી અસરકારક બની શકે આ ડ્રામા તેમના સ્થાનિક સમસ્યાને ધ્યાન ને લઈને કરવામાં આવે છે. જેમાં સ્થાનિકના પહેરવેશ નો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. આમાં થોડીક પ્રેક્ટિસ ની જરૂર પડે છે. જેટલી પ્રેક્ટિસ સારી કેટલી અસરકારક જોવા મળે છે.

12.સોંગ એન્ડ ડાન્સ: આમાં જાણીતા ભજનો ગીતો વગેરેના ઉપયોગ કરી સંદેશ વહેંચવામાં આવે છે. ગીતોને સુર તાલ જાણીતા હોય છે. અને શબ્દો આરોગ્ય સંદેશો હોય છે. અને સાથે ગમ્મત મળતી હોવાથી ઓડિયન્સનો વધુ જળવાઈ રહે છે.

13.સ્ટોરી ટેલિંગ : ડાન્સ ને ગીતો ની જેમ વાર્તાઓ કહેવી એ પણ જૂની પ્રણાલીગત રીતે છે. જેમાં વાર્તા કહેવાનું કુશળતા જરૂરી છે. વાત કહેનાર આરોગ્ય શિક્ષણ આપતી વખતે રસ પડે તેવી રીતે ચોખ્ખું જોઈએ Ex. ચારણ.

લર્નિંગ એક્સપિરિયન્સ એન્ડ ગેમ્સ : આ મેથડમાં આરોગ્યની અને તૈયારી ની જરૂર છે આ લર્નિંગ એક્સાઇઝર જે વ્યક્તિ વચ્ચેની સંબંધો અને કોમ્યુનની કેબલ સ્કીલ ડેવલપ કરવામાં ખૂબ જ મહત્વની છે.

3.માસ્ટિચિંગ મેથડ( ફોર જનરલ પબ્લિક માં ):

1.બ્રોડકાસ્ટિંગ મેથડ : બોર્ડ કાસ્ટિંગ એ આરોગ્ય નો સંદેશ સામાન્ય વ્યક્તિ સુધી પહોંચાડવા માટેનો ખૂબ જ ઉપયોગી છે.દા. ત. રેડિયો વાર્તા પંદર મિનિટથી વધારે લાંબી ન હોવી જોઈએ ટીવીમાં પણ આરોગ્ય શિક્ષણ આપવામાં સરળતા મળી શકે છે. Ex. પોલિયો પ્રોગ્રામ ની જાહેરાત.

2.ફિલ્મ સો : ગામડાના મોટા સમૂહ માટે જાણીતી અને આકર્ષણ રીતે છે જેના ફિલ્મ શો મારફતે આરોગ્ય શિક્ષણ આપી શકાય છે.

3 . એક્ઝિબિશન (પ્રદર્શન )-exhibition

મોટા સમૂહને આરોગ્ય શિક્ષણ આપવા માટે આ સારી રીત છે પ્રદર્શન હંમેશા ગામ કે શહેરના માધ્યમ ભાગમાં અને તે માટે લાઇટની વ્યવસ્થા તથા તેને ગોઠવણી ક્રમ પ્રમાણે જોઈને પણ સમજી શકાય તેવી હોવી જોઈએ તેનો એક્સપ્લેસન સમજવા માટે બધી માહિતીથી માહિતી ગાર વ્યક્તિને રાખવા જેથી જોનાર દરેક જીવનમાં સાચા જવાબ આવી શકે જેથી કોઈ જોઈ અને સમજીને વધુ સારી રીતે શીખી શકે છે.

હેલ્થ એજ્યુકેશન :

• આરોગ્ય શિક્ષણ એ એવી પ્રક્રિયા છે જેના લીધે લોકોની વર્તણૂક અને જ્ઞાનમાં સુધારો લાવે જીવન વધારે સારી તંદુરસ્તી અને જ્ઞાનમાં સુધારો આરોગ્ય પદ બનાવી શકાય છે.
• આરોગ્ય શિક્ષણ એ કોમ્યુનિટી હેલ્થમાં જાગૃત લાવવા માટે અગત્યનું સાધન છે એટલે કે આરોગ્ય શિક્ષણ. આરોગ્ય વિશેનો વૈજ્ઞાનિક નામ આપવું કે જેથી વ્યક્તિનું વલણ અને વર્તન અનુકૂળ બનાવે છે અને ઇચ્છિત આરોગ્યમય વર્તનને અપનાવતા થાય તે માટેની પ્રક્રિયાને આરોગ્ય શિક્ષણ.
• લોકોને જરૂરિયાત અને સેવાઓ વચ્ચે કુળની ગરજ સારે છે.
• આરોગ્ય શિક્ષણનું ધ્યેય લોકોના વિશ્વાસ સિદ્ધિ જાગૃતિ લાવવાનો છે. આ રીતે આરોગ્ય શિક્ષણ વ્યક્તિ અને લોકોના વલણમાં પરિવર્તન લાવી લોકો આરોગ્યનું સ્થર ઓછું લાવવુ.

વ્યાખ્યા :

હેલ્થ એજ્યુકેશન: લોકો આરોગ્ય વિષયનું વૈજ્ઞાનિક જ્ઞાન મેળવી તે અંગેના વલણો અનુકૂળ બનાવી ઇચ્છિત આરોગ્ય વર્તનને અપનાવતા થાય તે પ્રક્રિયાને આરોગ્યનો એજ્યુકેશન કહેવામાં આવે છે.ex. થયેલ રોગ વિશે જ્ઞાન આપવું તે સાફ અને સારો વલણ પણ રાખવું અને તેનું હોસ્પિટલ લઈ જવો આરોગ્ય શિક્ષણ.

આરોગ્ય શિક્ષણના ક્ષેત્રો વિષય :

1. શરીરનું બંધારણ -physical health શરીરનું બંધારણ અને તેના કાર્ય વિશેનું જ્ઞાન આપણે સ્ટ્રક્ચરને ખાસ કરીને ગલોડ ફંક્શન થી આશરે થાય છે.જે મનુષ્યના વૃદ્ધિ અને વિકાસમાં અગત્યનો ભાગ ભજવે છે. આ દરેક સ્ટેજમાં થતા માનસિક અને શારીરિક ફેરફારનો ખ્યાલ આપવા દે તેમનામાં થતા ફેરફારનો સામાન્ય શિક્ષણ આપવાથી તે સમય માટે તૈયાર રહે છે. અને તે પ્રમાણે પોતાની જાતને ગોઠવી શકે છે આમ હ્યુમન બાયોલોજી એ હેલ્થ એજ્યુકેશન માટે ખૂબ જ જરૂરી છે.
2. ન્યુટ્રીશન: નાના બાળકોથી માંડીને દરેકમાં તથા સ્પેસીફિક કન્ડિશનમાં કેવો ખોરાક લેવો તથા તેની ઉણપથી થતા રોગો વગેરે વિશે શિક્ષણ આપવું.
3. પ્રિવેશન ઓફ કોમ્યુનિકેશન ડિસિઝ : સંક્રાત્મક રોગો અટકાવવા શું પગલાં લેવા તે વિશે સંપૂર્ણ જ્ઞાન આપવાથી લોકો સહકાર મળી જાય છે અથવા લોક સહકાર મળી શકે છે. કમ્યુનિકેબલ ડીઝીસ પ્રિવેન્ટ કરી શકાય છે.
4. પર્સનલ હાઇઝન: ઘણા લોકો પૂવર હાઈજિંગને કારણે થતા હોય છે. તેથી પોતાની સ્વચ્છતા કેવી રીતે રાખવી ખાસ કરીને અમુક સમય
   Ex. Mc પિરિયડ દરમિયાન
   પોસ્ટનેટલ પિરિયડ દરમિયાન વગેરે.
5. ફેમિલી પ્લાનિંગ : તે બાળકો વચ્ચે ગાળો રાખવો તથા રાખવાથી થતા ફાયદા વિશે સમજ આપવી.
6. પ્રિવેશન ઓફ એક્સિડન્ટ હોમ એકસીડન્ટ જનરલ એકસીડન્ટ કેવી રીતે અટકાવી શકાય તેનું હેલ્થ એજ્યુકેશન આપવુ.
7. મેન્ટલ હેલ્થ : માનસિકતા શરીર ઉપર કેવી રીતે અસર કરે છે તે વિષય શિક્ષણ આપવું.
8. આરોગ્ય સેવાઓનો અમલ નવા નવા આરોગ્ય કાર્યક્રમને અમલી બનાવવા માટે લોકોમાં જાગૃતતા લાવવો એ સેવાના સ્વીકારતા થાય તે માટે આ શિક્ષણ ખૂબ જ જરૂરી છે.

આરોગ્ય શિક્ષણના હેતુઓ :

• આરોગ્ય શિક્ષણનો મુખ્ય હેતુ લોકો માટે પોતે જ વિચારીને દરેક સેવાઓનો પૂરતો લાભાર્થે અને સારા આરોગ્ય માટે હંમેશા પ્રયત્નશીલ રહે Who એ આરોગ્ય શિક્ષણના મુખ્ય હેતુનીસે મુજબ રાખેલ છે.
• સમાજના લોકોને આરોગ્ય એ ખૂબ જ મૂલ્યવાન છે તેની ખાતરી કરવાનો
• લોકોને આરોગ્યના પ્રોબ્લેમ પોતાની મેળે કેવી રીતે ઉકલવા તે માટેનું કૌશલ્ય કેળવવા માટેનું પ્લાન પૂરું પાડવાનું.
• આરોગ્ય શિક્ષણ દરેક હોસ્પિટલ સ્કૂલો પ્રાથમિક શાળા કોલેજો તેમજ હેલ્થ સેન્ટર અને દરેક ઘરમાં અને સમાજમાં નિયમિત રીતે આપવું જોઈએ આ શિક્ષણ દરેક કાર્યક્રમની સાથે સાંકળી લેવું જોઈએ.

કોન્સેપ્ટ ઓફ હેલ્થ એજ્યુકેશન:

• આરોગ્ય શિક્ષણ એટલે ફક્ત માહિતી આપવી તેટલી બાબતે નથી પણ તેની કાંઈક વિશેષ છે માહિતી આપવી એટલે કે વાસ્તવિકતા રજૂ કરવી લોકોને હેલ્થ એજ્યુકેશન અનુસંધાને પોતાનો અભિપ્રાય રજૂ કરવા જેથી પ્રેરણા મળી શકે.
• હેલ્થ એજ્યુકેશન એક લર્નિંગ પ્રોસેસ છે. જેમાં લોકો પોતાના અભિપ્રાયો કારણોસર રજૂ કરે છે.
• હેલ્થ એજ્યુકેશનમાં લોકો સ્વતંત્ર રીતે વિચાર દ્વારા કેળવી તેમાં સ્વતંત્ર રીતે રચનાત્મક અભિગમ અપનાવી શકે છે.
• લોકો આરોગ્યમાં વધારો કરવા માટે તેમની જીવન શૈલીમાં સુધારો કરી વધુ તંદુરસ્તી બનાવે તેવો અભિગમ રહે છે.

આરોગ્ય શિક્ષણ માટેનું આયોજન : એજ્યુકેશન પ્લાનિંગ નીચે મુજબના સ્ટેપ પ્રમાણે કરવામાં આવે છે.

1 . આરોગ્ય શિક્ષણની જરૂરિયાત જાળવ :

એટલે કે પ્રશ્નો તથા રોગોના કારણો વિશે પૂરતી માહિતી એકઠી કરવી આરોગ્ય શિક્ષણની જરૂરિયાત જાણવા માટે નીચે મુજબના પ્રશ્નો પૂછી સમસ્યાઓ જાણવી.

કાંઈ બીમારીઓ

• કાંઈ બીમારીઓ સામાન્ય છે અને તેના કારણો કહેવાશે!
• રોગના ફેલાવવા માટે જવાબદાર લોકોના વલણ અને વિચાર કેવા છે.
• ન્યુટ્રીશન એજ્યુકેશન માટે ક્યુ ટાર્ગેટ ગ્રુપ છે તથા તેની હેલ્થને શોખમ કેટલો રહેલું તે જણાવો.
• આરોગ્ય અને પોષણ માટે શું અસર કરતા છે જે લોકો વિચાર શરણી અને નિર્ણય લેવામાં અસર કરે છે.

ધાર્મિક સંતોષક!: નેતાઓ હેલ્થ વર્કર કરનાર તો તેઓને એજ્યુકેશન આપતા પહેલા સર્વ કરી ઉજવતા પ્રશ્નોના જવાબ આપવા.

મદદ કરતા વ્યક્તિઓની જાણકારી મેળવવી સેલ્ફ એજ્યુકેશન મદદ કરતા વ્યક્તિઓની સહકારની ખૂબ જ જરૂર પડે છે.

1. વિલેજ લીડર : હેલ્થ એજ્યુકેશનના પ્રોગ્રામને સફળ બનાવવાના ગામના આગેવાનો છે માનીતા હોય તેવા નેતાઓની સહાયતા ખૂબ જ જરૂરી છે. કારણ કે લોકો તેમના આહાર સન્માન કરતા હોય છે અને તે વચ્ચે હોવાથી વધુ અસરકારક બની રહે છે.
2. વિલેજ હેલ્થ ટીમના મેમ્બર : ગ્રામ આરોગ્ય મિત્ર પાછા વર્કર Aww વગેરે લોકોના દરેક ઘરની માહિતી ગ્રામ્ય આરોગ્ય મિત્ર તથા આશા વર્કરને હોવાથી તેઓની આદતો તથા મૂંઝવતા પ્રશ્નો વિશે તેઓ વધુ માહિતગાર હોવાથી તેમના સહકાર વડે બધી બાબતો જાણી વધુ અસરકારક શિક્ષણ આપી શકાય છે. હાઈ છે તાલીમ પામેલ હોય છે તેનો અનુભવ દ્વારા ઉપયોગી એવું માહિતી તથા શિક્ષણ આપવામાં મદદરૂપ બને છે.
3. સ્કૂલ ટીચર : બાળક અને માતા પિતાને આરોગ્ય શિક્ષણ આપવા માટે આરામદાયક શિક્ષણ પાસેથી મેળવી અને તેમને આપણા પ્રોગ્રામમાં સામેલ કરવા જેથી વધુ અસરકારક બની શકે.
4. બાળકો: બાળકોએ કુદરતી રીતે આવા પ્રોગ્રામમાં યોગદાન આપતા હોય છે. તેમને નિકાલ સત્તા તથા નિર્દેશન આપણને ઘણા જીવનનો ના જવાબ સહજ આપી જતા હોય છે તેથી તેમને પણ આપણા કાર્યક્રમને વધુ રસિક બનાવવા સામેલ કરો.

હેલ્થ એજ્યુકેશન માટે પ્લાનિંગ :

• આરોગ્ય શિક્ષણ આપવા માટેની જરૂરીયાતો શોધી કાઢવા પછી રિસોર્સ પર્સનલ તથા મટીરીયલ તૈયાર કરી ત્રીજા સ્ટેપ તરીકે પ્રોગ્રામ ને જરૂરી પ્લાનિંગમાં મૂકવો.
• હેલ્થ ટીમ તથા કમ્યુનિટી ની વ્યક્તિઓ સાથે સાથે સહકાર મેળવી જે તે હેતુ પ્રાપ્ત કરવામાં આવે છે.
• આરોગ્ય શિક્ષણનો મુખ્ય હેતુ આરોગ્ય અંગે હકારાત્મક બદલાવ લાવી આરોગ્યનું સ્થળ ઓછું લાવવું તે પ્રક્રિયા સતત ચાલુ રહે છે.
• હેલ્થ ટી મને કોમ્યુનિટીના લોકોના વિચારો અલગ અલગ હોવાથી પહેલા ચર્ચા વિચારણા કરવી.

વર્કરે ધ્યાનમાં રાખવાની બાબતો :

• આ પ્રોગ્રામમાં જરૂર ટાર્ગેટ ગ્રુપનો સમાવેશ થયો છે કે કેમ તે જોવું
• તેમને જરૂરિયાતને અનુરૂપ છે કે કેમ તે જોવું
• આપણે નક્કી કરેલ ગોલ્ડ સિદ્ધ થાય છે કે કેમ તે જોવું

મેસેજ કન્ટેન :

• લાભાર્થી ની જરૂરિયાત અને રુચિ પ્રમાણે
• ગ્રુપના લોકો શું જાણે છે અને ત્યાં આરોગ્યની રચનાની જરૂરિયાત છે.
• ઉંમર જાતિ શિક્ષણ
• કોમ્યુનિટીમાં આરોગ્યનો પ્રોબ્લેમ
• આરોગ્યનો મેસેજ સાદો ટૂંકો સરળતાથી સમજાઈ શકે તેવો અને લોકો શક્ય હોય ત્યાં સુધી સ્વીકારે અને અમલમાં મૂકે તેવો હોવો જોઈએ.

4. સિલેક્શન ઓફ મેથડ : કોમ્યુનિટીમાં હેલ્થ એજ્યુકેશન આપતી વખતે દરેક સહભાગી બની શકે છે. તેવું વાતાવરણ રાખો અને એ પણ ધ્યાન રાખવું કે કમ્યુનિકેશન એક તરફી તો નથી ને? કારણ કે અસરકારક શિક્ષણ આપવા માટે ફેસ ટુ ફેસ કોમ્યુનિકેશનની વધુ જરૂર છે. કારણ કે લોકો જો તેમાં વધુ સામેલ થાય તો તેઓ વધુ જાણે છે અને હકારાત્મક બદલાવ લાવી શકાય છે. યોગ્ય હીચિંગ એડ નો ઉપયોગ જરૂરી છે. દા.ત. નાના ગ્રુપ માટે બ્લેકબોર્ડ સ્લીવ ગ્રાફ અથવા બુક લેટ ફ્લેસ કાર્ડ ડેમોસ્ટ્રેશન અને રોલ વગેરે જ્યારે ગ્રુપ માટે પોસ્ટર બુલેટિન ફોરેક્સ ફિલ્મમાં છો વગેરેનો ઉપયોગ કરવો.

5.અમલ:

• જે વિષય પર શિક્ષણ આપવાનું હોય તેના પ્લાન્ટથી અગાઉથી તૈયાર કરેલ હોય પરંતુ તેમના બદલાવને આવશ્યક હોવો જોઈએ.
• બેન જરૂરી અને વધુ પડતી માહિતી ન લેવી.
• જે તે વિષય વસ્તુની પૂરેપૂરી જાણકારી હોવી જોઈએ ગ્રુપમાંથી આવતા પ્રોબ્લેમ ના જવાબ સાચા અને સંતોષકારક આપી શકાય છે.
• શિક્ષણ આપતી વખતે લોકોના બેગ્રાઉન્ડ નો હંમેશા ખ્યાલ રાખવો.
• ગ્રુપ તરફથી નવા વિચારો મેળવવા તૈયાર રહેવું.
• આપેલ ગ્રુપ ટીચિંગ નું મૂલ્યાંકન કરવું જેથી આપેલી જાગૃતિ કેટલા અંશે પહોંચી શકે છે. તે જાણી શકાય અને પ્રોગ્રામના કાંઈ દબલાવીને જરૂરિયાત છે તેમ જાણી શકાય છે.
• તરફથી સુધારા માટે કોઈ અભિપ્રાય હોય તો જાણી શકાય છે.
• લોકો પ્રોગ્રામને સમજી શકે અને તેમાં નવા વિચારો સામેલ કરવા પ્રયત્નશીલ છે કે નહીં તે જાણી શકાય.

6. ફોલોઅપ એક્ટિવિટીઝ (મૂલ્યાંકન) : જ્યારે હેલ્થ ટીમના મેમ્બર હોમ વિઝીટ કરે ત્યારે જ બાબત શીખવામાં આવી છે.તે અમલમાં મૂકે છે કેમકે તે જ હોવું જો જરૂર પડે તો ફરીથી સમજણ આપે અને સમજી ગયા પછી પણ અમલમાં ન મૂકીએ તો ક્યાં કારણોસર સંમંત નથી કર્યા તેની જાણકારી મેળવ્યા અને જરૂર પડીએ આપણા પ્રોગ્રામમાં બદલાવ લાવવા. જ્યારે જ્યારે ફોલોઅપ માટે જઈએ ત્યારે લોકો સાથે ચર્ચા વિચારણા કરવી અને આરોગ્ય પ્રવૃત્તિઓનો અમલીકરણનો ભાગનો મેળવવો.

7. રી પ્લાનિંગ : રી પ્લાન કરવું એટલે કે હવે પછીની વિઝીટનું આયોજન કરવું અને તે આયોજન કરવું અને તે આયોજન હવે આરોગ્યની જરૂરિયાત પૂરી પાડવાની છે તે મુજબ કરવું.

Bcc ( બિહેવિયર ચેન્જ કોમ્યુનિકેશન ):

• અર્થપૂર્ણ રીતે કમ્યુનિકેશનથી વ્યક્તિનું બિહેવિયર માં સંપૂર્ણ રીતે ચેન્જ લાવી શકાય તેને યાર કહેવામાં આવે છે. જે શિક્ષણ દ્વારા માહિતી દ્વારા જુદા જુદા પોસ્ટરો પેન પ્લેટ મંડપ બુલેટિવ ટીવી જાહેરાત ફ્રેશ તથા જુદીજુદી મેથડ નો ઉપયોગ કરી વ્યક્તિગત ગ્રુપ કે વિશાળ સમુદાયનું શાસુ જ્ઞાન આપવાથી અને પ્રક્રિયા ચાલુ રાખવાથી લોકો તે તરફ આકર્ષાય છે. સતત અને પોતાના વિચારોને બદલી સારી બાબતોને ગ્રહણ કરી જીવનમાં કાયમ માટે બદલાવ લાવી જીવન જીવવા પ્રયત્નકરે છે.

• Bcc વાત પર ધ્યાન આપે લક્ષિત જૂથના સભ્યમાં વિચારવાનું આદાન-પ્રદાન થાય અને તે પછી વ્યવહારોની બાબત નક્કી કરવામાં આવે છે. એક અથવા કેટલાક લોકોના આદેશ મક સંદેશ આવડતી પણ શક્ય બને છે.

• આપણે જોઈએ છે કે વ્યવહાર પરિવર્તનની પ્રક્રિયામાં સમાજ તેના કેનવું માં છે આથી પુરી પ્રક્રિયાને સામાજિક પરિવર્તનના સિદ્ધાંતો નું સંદર્ભમાં સમજાવવું વધુ સરળ રહે છે.

• સામાજિક પરિવર્તનની શરૂઆત સામૂહિક રીત બાદ ચિત્રથી થાય છે. અને એ તે એક સામૂહિક કાર્ય પૂરું કરે છે. આ પ્રયત્ન સમુદાયને સંપૂર્ણ રીતે પ્રભાવિત કરે છે અથવા એક શબ્દને અલગ અલગ પ્રભાવિત કરે છે. સામુહિક વાતચીત અને કાર્ય સંપાદન એક પછી એક થઈ શકે છે અથવા બંને કામ એક સમયે કરી શકાય છે. આ વાતચિત માર્ગીય બને છે. તેમાં માત્ર સાંભળવું કે કહેવું પૂરતું નથી પરંતુ વિચારોના આદાન-પ્રદાન થી લક્ષિત જૂથના હિત માટે બનાવવામાં આવેલ આરોગ્ય લક્ષી સમાધાન ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.

• જેને કેટલાય માધ્યમોથી અને કેટલી રીતોથી ઉપયોગી કરીને વ્યવહાર પરિવર્તનને પ્રોત્સાહિત કરી શકાય છે જેનાથી આરોગ્ય લક્ષી જોખમો ને લાંબા સમય સુધી ઓછા કરી શકાય છે.

BCC ની પરિકલ્પના નો આધાર :

• સમાજના સભ્યોમાં પરિવર્તનની જરૂરિયાત અનુરૂપ કરવામાં આવે છે.
• પરિવર્તનને સારસા સમૂહના સભ્ય વચ્ચે થાય.
• સંસારને સાંભળવાની સમજવાની ઈચ્છા જગાડવામાં આવે છે.
• પ્રચારને પ્રોત્સાહન આપવા મોટીવેશન ની જરૂરિયાતો
• વિચારોના આદાન-પ્રદાન એકબીજાને સમજવું તથા એકબીજાથી વાત માનવી.
• એકબીજા પર વિશ્વાસ કરવામાં આવે છે.
• સમાજમાં જે નક્કી કરવામાં આવે છે તેનો બધા અમલ કરે છે. અંતમાં બધા વ્યવહાર પરિવર્તનમાં સફળ થાય છે.

BCC ના તબક્કાઓ :

• સમસ્યાની ઓળખ
• સંબંધિત મુજબ પલકારોનું જોડાવું
• વ્યક્તિગત અને સામૂહિક રુચિની અભિવ્યક્ત
• વિરોધ તથા અસંતોષનું રૂપ વ્યક્ત થવું
• ઉદેશો નક્કી કરવા
• કાર્યવાહીના વિકલ્પો તેની સમજૂતી
• કાર્ય યોજના તથા અમલીકરણમાં જવાબદાર લોકોને જવાબદારીની ચોપણી
• કાર્યને જવાબદારીની ચોપણી
• કાર્યની શરૂઆત તથા વર્તનમાં પરિવર્તન લાવવાની પ્રક્રિયા

BCC એ શીખવાની એક સતત પ્રક્રિયા છે. જ્ઞાન પર આધારિત કાર્ય નીતિ નક્કી કરવામાં આવે છે. આખા કાર્યક્રમ દરમિયાન આની ઉપર કાર્ય કરવામાં આવે છે અને વકતો વખત કાર્યક્રમના અનુભવના આધારે જરૂરી સુધારા વધારા કરવામાં આવે છે. સંશોધન કરવામાં આવે છે. અને તેને ફરીથી લાગુ કરવામાં આવે છે. આપણે કોના વ્યવહારના પરિવર્તન લાવવાની વાત કરીએ છીએ અને કેવા પ્રકારનું પરિવર્તન લાવવા માગીએ છીએ તેમના જીવન આરોગ્ય માટે એટલું હિતકારક છે શું એ સમાજને સ્વીકારે છે. ઉપયોગી છે.અને બધા પ્રશ્નોને ધ્યાન રાખીને ટાર્ગેટ જૂથની જરૂરિયાત સંતોષાય તથા તે સર્વ સામાન્ય સ્વીકાર્ય બને છે. તે પરિવર્તન લાવવા માટે આવે છે.

IEC ( ઇન્ફોર્મેશન એજ્યુકેશન કોમ્યુનિકેશન ): ટીચિંગ લર્નિંગ ની દરેક મેથડ નો ઉપયોગ કરી હકારાત્મક વિચાર વલણ અને વર્તનની આશા સાથે કરવામાં આવતી પ્રક્રિયાને IEC કહેવામાં આવે છે.

IEC ની તકો :

• IEC ની તકો જગ્યાએ આપણે પ્રાપ્ત બને છે.
• હોમ વિઝીટ વખતે વ્યક્તિ અથવા પૂરા કુટુંબ સાથે Aww મા દિવસે બાળકો કિશોરીઓ તથા સગર્ભ માતા તથા ઘાત્રી માતા સાથે.
• સ્ટાફ મિટિંગ વખતે પોતાની હેલ્થ તેમને નવા પ્રોગ્રામ વિશે આવેલ કરવા.
• ગ્રામ સભા હોય ભારે ગામના વડીલો યુવાનો તથા બહેનો અને લીડર સાથે.
• એફ પી નો કેમ્પ હોય ત્યારે દા. ટ. ફેમિલી પ્લાનિંગ નો કેમ્પ સર્વ રોગ નિદાન કેન્દ્ર કેમ્પ
• ક્લિનિકમાં એન્ટિનેટર ક્લિનિક વેલ બેબી ક્લિનિક પ્રાઇવેટ ક્લિનિક વાત્સાયન કેન્દ્ર
• હેલ્થ સેન્ટર જેવા કે સબ સેન્ટર PHC, CHC ડિસ્ટ્રિક્ટ હોસ્પિટલ તથા નાની મોટી દરેક હોસ્પિટલમાં
• જાહેર સ્થળો કે શાળા કોલેજો બાળ મંદિર ડેરી પંચાયત કમ્યુનિટી હોલ બસ સ્ટેન્ડ રેલવે સ્ટેન્ડ વગેરેમાં પોસ્ટરો અથવા બનાવીને તથા તક મળે સ્પેસ આપવાથી અથવા ડ્રીમ કરીને કરવામાં આવે છે.
• જનરલ કોમ્યુનિટીમાં રાત્રિ સોમા રંગાણા રંગીલીનો પોકેટ નો સો જે યુવાનો ડ્રામા જાગૃતિ લાવવો નાટક અથવા સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમના આયોજન સાથે વાણી લેવાથી Iec કરી શકાય છે.
• આમાં ઘરેથી લઈને વ્યક્તિ જ્યાં જવા જાય છે. ત્યાં એક અગત્યની સ્થળો એ એક યા બીજી રીતેIEC પ્રક્રિયા સાથે ચાલુ રહે છે. પરંતુ તેને ગ્રહણ કરવાની ક્રિયા તેમની વિચાર તથા રસ ઉપર આધારિત છે.

Ippral of iec ( અભિગમ): IEC માટે જુદા જુદા અભિગમોનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે જેમાં નીચે મુજબના અભિગમોનો સમાવેશ થાય છે.

1. રેગ્યુલેટરી એપ્રોચ : પ્રિન્ટેડ ડાયજ્ઞોસ્ટિક સ્ટેજ MTP કેદાર અને PNDT એક્ટ અમુક સમાંતર કરે તથા મેળાઓ માટે ચોક્કસ કાયદાકીય જોગવાઈ.
2. સર્વિસ એપ્રોચ : લોકો ઘરે ઘરે જઈને સેવા આપે છે. પરંતુ અમુક ચોક્કસ સેવાઓ જ આપવામાં આવે છે. શેનાથી બધે સેવાઓ આવરી લેવાની નથી તેમ લોકો જે આ સેવા મફત મળે છે તેથી લખેલું રાખવા.
3. એજ્યુકેશન એપ્રોચ : આમાં લોકોનું પોતાનું ઇન્વોલ હોય છે. અને આરોગ્ય શિક્ષણ આપે શીખવામાં આવે છે. લોકોનું વર્તન બદલાવ્યું પ્રયત્ન કરવામાં આવે છે આ અભિગમ ખૂબ જ સફળ છે.

4. ઈન્ડીવિઝ્યુઅલ એપ્રોચ :
5. ગ્રુપ એપ્રોચ :
6. માસ એપ્રોસ : આમ જુદા જુદા એપ્રોચ દ્વારા એક ચોક્કસ હેતુ જેના આરોગ્યનું સ્થર ઓછું લાવી લોકો શ્વસનમય આનંદિત અને સંતોષકારક જીવન માણી શકે છે.