Social process :
સમાજ વ્યવસ્થામાં તેમાં અસ્તિત્વ, સાતત્ય અને પરિવર્તનના સામાજિક પરિવર્તન, સામાજિક આંતરક્રિયા અને સામાજિક સંબંધો તે મુજીબુધ બાબતો છે.

સામાજિક વર્તન:
સમાજમાં મનુષ્ય પોતાની અનેક વિવિધ needs સંતોષવા કે હેતુ સિદ્ધ કરવા માટે વર્તન કરે છે. સવારથી સાંજ સુધી અને જીવનભર મનુષ્ય વિવિધ ક્રિયા પ્રવૃત્તિ કે વર્તન કરતો હોય છે. તેની મોટાભાગની ક્રિયામાં કે વર્તન સામાજિક હોય છે. કે બીજી વ્યક્તિઓ સાથે થતી હોય છે. અમુક વ્યક્તિના સામાજિક સંજોગો કે સમુદાયના સંદર્ભના ક્રિયાઓ થતી હોય છે. તેને સામાજિક ક્રિયાઓ કહેવાય છે. વ્યક્તિ એકાંતમાં હોય ત્યારે જે તે ક્રિયાઓ કરે તે પણ સામાજિક હોય છે. દા. ત સવારે ઉઠીને બ્રશ કરવું. નાઈટ ધોઈને કપડાં પહેરી તૈયાર થવું વ્યક્તિની આ બધી ક્રિયાઓ કે વર્તન સામાજિક છે. કારણકે સમજના રીત રિવાજ નિયમો પ્રમાણે તેવી વર્તન કરે છે. ખાવું પીવું નાખવું ધોવા વસ્તે પ્રદાન કરવા, રમવું, હરવું ફરવું શાળાએ જવું નોકરીએ જવું આ બધી જ પ્રવૃત્તિઓ એક સામાજિક ક્રિયા છે. કેમ કે તે સમાજના સંદર્ભમાં અને સમાજના રિવર્સ ધોરણ પ્રમાણે થાય છે.

સામાજિક આંતરક્રિયા :
વ્યક્તિ મોટાભાગના વર્તન ક્રિયા બીજા વ્યક્તિઓને સંપર્કમાં સંગમમાં અથવા તેની સાથે થતી હોય છે. એક વ્યક્તિ અમુક વર્તન કરે તેની પ્રતિસાદ રૂપે ઉતેજનાન પરિણામે સામી વ્યક્તિ વર્તન કરે ત્યારે સામાજિક આંતરક્રિયા અસ્તિત્વમાં આવે છે. સામાજિક આંતરક્રિયા એ સમાજના જીવનની મૂળભૂત અવશ્યકતા છે. કેમકે તેની લીધે એક તરફ સમાજની મૂળભૂત અવશ્યક છે. કેમ કે તેને લીધે એક તરફ સમાજના વ્યવસ્થા ઉદ્ભવે છે. બીજી તરફ સામાજિક આંતરક્રિયા ના અનુભવો તે પરિણામે વ્યક્તિના વ્યક્તિત્વનો વિકાસ થાય છે વળી દરેક સામાજિક આંતરક્રિયા અમુક સમાજ સ્વીકૃત મૂલ્યો ધોરણ પણ સામાજિક આંતરક્રિયા માંથી પેદા થાય છે. આમાં સામાજિક આંતરક્રિયા સાથે વ્યક્ત સમાજ અને સંસ્કૃતિ ગાઢ રીતે વણાયેલા છે.

સમાજના જીવન વ્યક્તિએ માટે કુટુંબમાંથી આંતરક્રિયા શરૂઆત થાય છે.બાળકો તે ભૂખ લાગે અને ખાવાનું રોકે અને તેની માતા તેને ખવડાવે અથવા બાળક બહાર ફરવા લઈ જવાની જીદ કરે અને પિતા તેને લઈને બગીચામાં બહાર આટો મારી આવી કુટુંબમાં આવી અનેક આંતરક્રિયાઓ કુટુંબમાં સભ્ય વચ્ચે થતી હોય છે. સાથે રમતા રમતા મિત્રો વચ્ચે દુકાનદાર અને ગ્રાહક વચ્ચે મિત્રો વચ્ચે શિક્ષણ વિદ્યાર્થી ઓ ડોક્ટર અને દર્દી વચ્ચે ઓફિસરમાં કર્મચારી પટાવાળા અને તેના ઉપરની અધિકારી વચ્ચે રાજકીય પક્ષના કાર્યકર અને પક્ષના અગ્રણીઓ વચ્ચે આપવા પક્ષના કાર્યકરો વચ્ચે રાખવાના સંચાલક અને મુદ્દત રંગ કે કામ દર વચ્ચે રાજકીય પક્ષના કાર્યકર અને પક્ષના અગ્રણીઓ વચ્ચે અથવા પક્ષના કાર્યકરો વચ્ચે હા કાનામાં સંચાલક અને મુકાદમ કે કામદાર વચ્ચે ધર્મગુરુ અને તેના નિષ્જો વચ્ચે અને સામાજિક જીવનમાં વિવિધ ક્ષેત્રે અનેક વિધિ હેતુસર વ્યક્તિ વ્યક્તિઓ વચ્ચે ક્રિયા અને પ્રતિક્રિયા રૂપે અંતર ક્રિયાઓ થતી હોય છે.

સામાજિક આંતરક્રિયા વ્યક્તિઓ વચ્ચે થાય છે. તેમજ જે રીતે વિવિધ સામાજિક એકમો સમૂહો સંગઠનો સમુદાયો વચ્ચે પણ થતી હોય છે.વિવિધ રાષ્ટ્ર વચ્ચે જેમ કે ભારત અને અમેરિકા ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે આર્થિક ક્ષેત્રે અને ઉદ્યોગોના માલિકો સંચાલક અથવા મજૂરોના મહાજનો કે ટ્રેડ યુનિયન નો વચ્ચે વિવિધ ધર્મ કે ધાર્મિક સમુદાયો વચ્ચે ઉદ્યોગ અને સરકાર વચ્ચે ક્યારેક સહકાર તોં ક્યારેક બાંધછોડ ના સ્વરૂપે સામાજિક આંતર ક્રિયા થતી હોય છે.

આપ ક્રિયામાં જોડનાર અને પક્ષથી એકબીજા પર અસર પડતી હોય છે. એકબીજાને નિયંત્રણમાં લેવું કે એકબીજાનું વિરોધ કરવો મનમેળ સાધીને સો કર સગડવું કે અવરોધ ઊભો કરવો કે સંઘર્ષ કરવો અને અનુકૂળ થઈને રહેવું આથી સામાજિક આંતરક્રિયામાં આવું કંઈક અસર ભરત અસરરૂપે થતું જ હોય છે. સામાજિક આંતરક્રિયા માટે ધ્યેય પણ હોય છે.

સામાજિક આંતરક્રિયા ની મુખ્ય શરતો 🙁 ઘટકો પરિબળો )
સામાજિક આંતરક્રિયા અને મુખ્ય ત્રણ શરતો છે. આ ત્રણ શરતો ફળાય તો જ આંતરક્રિયા થાય છે.

એક થી વધારે વ્યક્તિ હોવા :
પ્રથમ શરત એક કે બે કે તેથી વધુ પક્ષ હોવા જોઈએ અંતર ક્રિયા માટે ઓછામાં ઓછા બે પક્ષો હોવા જોઈએ વ્યક્તિ વ્યક્તિ જૂથ કે જૂથ જૂથ વચ્ચે થતી ક્રિયા પ્રતિવત્તે પક્ષોમાં જોવા મળે છે.

બીજી શરત છે. કે સંપર્ક સાધવો :
સામાજિક સંપર્ક વગર આંતરક્રિયા ને અભાવે વ્યક્તિઓ કે જૂથો પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ સંપર્કમાં આવે ત્યારે જ તેની વગર આંતક્રિયા ઉદ્ભવે છે.

માધ્યમ :
ત્રીજી શરતે છે.કે માધ્યમ બન્ને પક્ષ સંપર્ક મા આવી પરસ્પર અસર ઉભજાવા માટે કે અર્થ પૂર્ણ માટે અભિવ્યક્ત માટે કોઈને કોઈ માધ્યમનો ઉપયોગ કરે છે. વાણી, ભાષા કે અંગરોષ્ટ દ્વારા સામાજિક પ્રતિકોના માધ્યમ દ્વારા આપલે કે સંચાર થતો હોય.

આંતરિક ક્રિયા ના પ્રકારો :

1.કો ઓપરેશન સહકાર : સામાન્ય હેતુ માટે સાથે મળીને કામકાજ કરીને સમાન ધયેય પ્રાપ્ત કરવા માટે કરવામાં આવતી સહિયારી ક્રિયા ઓને સહકારની આંતરિક ક્રિયા કહેવામાં આવે છે. કુટુંબના સભ્યો એકબીજા ની જરૂરિયાત સંતોષવા અરસ પરસ મદદ કરે છે. અને તેમાં સહકાર સ્વરૂપે સામાજિક આંતરક્રિયાઓ જોવા મળે છે. પડોશમાં રહેતા બાળકો રમત ગમતના હેતુ માટે સાથે મળીને રમતો રમે છે. તેમાં સહકાર જોવા મળે છે. ઉદ્યોગમાં પણ સંચાલકો અધિકારીઓ કર્મચારીઓ અને કામદારો વચ્ચે ઉદ્યોગ ના લક્ષ્યોને પહોંચી વળવા સહકાર જરૂરી છે.

કો -ઓપરેશન ના પ્રકારો :

A. પ્રત્યક્ષ સહકાર (ડાયરેક્ટ કો -ઓપરેશન ): વ્યક્તિ કે જુઠના સભ્યો કોઈ પણ ધ્યેયની પ્રાપ્તિ માટે એક સાથે સમાન પ્રવૃત્તિ કરતા હોય તેમનું માધ્યમ ભાષા સરખી હોય તેને પ્રત્યક્ષ સહકાર કહે છે. આ પ્રકારના સહકારમાં વ્યક્તિ વ્યક્તિ વચ્ચે મોઢા મોઢા ના સંબંધો હોય છે. દા. ત. એક જ કુટુંબ નું વ્યક્તિનું પ્રત્યક્ષ સહકારનું મહત્વ વધારે હોય છે બંને વચ્ચે ભૌતિક નિકટતા હોય છે.

B. પરોક્ષ સહકાર( ઇનડાયરેક્ટ કો -ઓપરેશન ):એક જ ધ્યેયની પ્રાપ્તિ માટે કોઈ એક સેવા સંપર્કમાં ન આવતા આડકતરી રીતે સહાયરૂપ થાય છે. તેને પરોક્ષ સહકાર કહે છે. આમાં સહકાર આપનાર વ્યક્તિ એકબીજાની અજાણ હોય છે. તેમનું હેતુ એક હોય છે. અને તેને સિદ્ધ કરતા હોય છે. દા. ત. કોઈ વ્યક્તિને દાન આપવું છે અને બીજી વ્યક્તિની આર્થિક સહાયની જરૂર છે. બંને એકબીજાને ઓળખતા નથી. છતાં એકબીજાનો સુખી રીતે ધ્યેય પ્રાપ્ત થાય છે.

2.સંઘર્ષ: સામાજિક અને અંતર ક્રિયામાં સહકાર જેવી જ મૂળભૂત પ્રક્રિયા સંઘર્ષની છે. મર્યાદિત્યન ધેયોને પ્રાપ્ત કરવા માટે અનેક વ્યક્તિ વચ્ચે સ્પર્ધા થતી હોય છે. તેમાં નિયમોનું જ્યારે પાલન થાય તે તંદુરસ્તી સ્પર્ધા કહેવાય પણ આ નિયમોનું જ્યારે ઉલ્લંઘન કરવામાં આવે ત્યારે તે સંઘર્ષ બને છે. આ ઉલ્લંઘનમાં બીજા પક્ષને નુકસાન પહોંચાડવાના કે હેરાન કરવાના પ્રયાસોનો સમાવેશ થાય છે જેમ કે રાષ્ટ્રીય પક્ષો ચૂંટણીમાં જીતવા માટે અને વિરોધ પક્ષોને કરાવવા માટે એક બીજા પર આક્ષેપ બીજા કરે હિંસા નો સહારો લે તો તે સંઘર્ષ છે. વ્યક્તિઓ વચ્ચેના ક્લેસ ફેમિલી વચ્ચેના ઝઘડા પાડોશીઓ વચ્ચેની તકરારો રાજકીય પક્ષો વચ્ચે વચ્ચે વિવિધ ધર્મના સમુદાયો કે કોઈ એક ધર્મના સંપ્રદાર્થો વચ્ચે ડોક્ટર વકીલ એન્જિનિયરિંગ કેસ એવા વ્યવસાયિક મંડળો વચ્ચે વિવિધ વિચારસરણી ધરાવતા સંગઠનો સંસ્થાઓ વચ્ચે અવારનવાર સંઘર્ષ થતો હોય છે.

સંઘર્ષના પ્રકાર :

A. પ્રત્યક્ષ સંઘર્ષ : બે વ્યક્તિ કે બે પક્ષનું ધ્યેય એક હોય ધ્યેય પ્રાપ્ત કરવા પ્રયત્ન કરતા હોય ત્યારે બંને સીધી રીતે અવરોધ ઊભા કરે અને અસરકારક જોવા મળે જેના લીધે છે સંઘર્ષ ઉત્પન્ન થાય છે તેને પ્રત્યક્ષ સંઘર્ષ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. દા.ત. રાષ્ટ્રીય પક્ષો એકબીજાની વિરુદ્ધના બોલતા હોય છે. અને એકબીજાની શારીરિક નુકસાન કરે છે .

B. પરોક્ષ સંઘર્ષ :આવા સંઘર્ષને લીધે તેનું પરિણામ લાંબા ગાળે જોવા મળે છે. અને વ્યક્તિ એકબીજાની પ્રવૃત્તિઓનો ખ્યાલ આવે અને કોઈ વખત સંજોગો વસ સંઘર્ષનું કારણ મળી જાય તો આપોઆપ સંઘર્ષમાં ફેરવાઈ જાય છે.

આવા સંઘર્ષ માટે જી ગ્રુપ કે વ્યક્તિ મેદાનમાં આવતું નથી અને અંતર ક્રિયા પણ સીધી રીતે કરતા નથી પરંતુ બીજો પક્ષ કે બંને વ્યક્તિ પરસ્પરની ધ્યેય પ્રાપ્ત માટે અવરોધ ઊભા કરે છે. તેને પરોક્ષ સંઘર્ષ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

C . આંશિક સંઘર્ષ : જ્યારે બે વ્યક્તિ કે બે જૂથ એક જ ધ્યેય માટે પરસ્પર વિરુદ્ધ પ્રવૃત્તિ કરતી હોય પરંતુ તેમની વચ્ચે એકતા કે રૂચી જેવા સંબંધો હોય તેવા સંબંધના આંશિક સંઘર્ષ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. જેમાં શારીરિક બાબતોનો ઉપયોગ થતો નથી. દા.ત. નીલ મજૂરો અને માલિક વચ્ચેનો સંઘર્ષ

D . સંપૂર્ણ સંઘર્ષ :જ્યારે ધ્યેય પ્રાપ્તિ માટે સંઘર્ષ થતો હોય ત્યારે બે વ્યક્તિ કે બે જૂથ વચ્ચે કોઈ પણ જાતના કરાર હોતા નથી અને ધ્યેયની પ્રાપ્તિ માટે વિરોધ દર્શાવવા એકબીજા પર શારીરિક બળનો ઉપયોગ કરે છે. દા.ત. કોમી હુલ્લડ વ્યક્તિઓને ગ્રુપ વચ્ચે સંઘર્ષ ઉત્પન્ન કરે છે.

E. વ્યક્તિ અને ગ્રુપ વચ્ચે સંઘર્ષ : આ પ્રકારના સંઘર્ષમાં વ્યક્તિ એક બાજુ હોય છે. અને સામા પક્ષે એક કરતા વધુ વ્યક્તિ હોય છે એમાં ગ્રુપ જોવા મળે છે. આવા સંઘર્ષ જો એક વ્યક્તિ ગ્રુપ કરતાં વધારે સવાલ હોય અને મજબૂત હોય ત્યારે આ પ્રમાણેના સંઘર્ષ રચાય. દા.ત.મિલ માલિક અને કાયદાઓના સંગઠન વચ્ચેનું સંઘર્ષ.

F. ગ્રુપ અને ગ્રુપ વચ્ચેનો સંઘર્ષ : ગ્રુપ અને તેની સામે બીજું ગ્રુપ એક જ ધ્યેય પ્રાપ્તિ માટે સામે સામે ઊતરે ત્યારે ગ્રુપ ગ્રુપ વચ્ચેનો સંઘર્ષ સર્જાય છે. અને બંને ગ્રુપમાં થોડાક ઘણા અંશે નુકસાન ઉતરવું પડે છે.
દા. ત. ભારત અને પાકિસ્તાન નું યુદ્ધ આ યુદ્ધનો હેતુ કાશ્મીર મેળવવાનો છે. જેમાં જાતના સંઘર્ષ દરરોજ ચાલતા હોય છે. આવા સંઘર્ષના પરિણામે નુકસાન અને કુટુંબિક વ્યક્તિઓના પણ જોખમમાં મુકાય છે અને તે હાનિકારક પુરાવા થાય છે વ્યક્તિ અને ગ્રુપ વચ્ચે સુમેળ સધાતો નથી જેથી તેની અસર દરરોજના જીવનમાં જોવા મળે છે. અને ખાસ કરીને અભણ પ્રજા પણ સમજુ પ્રજામાં ગેરવૃતિ રાખનાર જોવા મળે છે. આવા સંઘર્ષના નિવારણ માટે નીચે મુજબના પગલાં લઈ શકાય છે.

બંને પક્ષોને વચગાળાનું માર્ગ શોધી રાખવો.

બંને પક્ષો માટે નીતિ નિયમો તથા કરાર કરી આપવા.

જો બે પક્ષોમાંથી કોઈ એક પક્ષ સમજુ હોય તો સમજો પક્ષ પોતાની ભાગે જતું કરીને પોતાનો આવેલ ઓછો કરી સંઘર્ષની અંત લાગે છે બંને પક્ષોને એકત્ર કરી સમજૂતી અથવા વિચારવાનો સમય આપો.

3.સ્પર્ધા: સ્પર્ધાએ એક આંત્રક્રિયા છે. જેમાં બે કે તેથી વધુ પક્ષોનો ધ્યેય એક જ હોય છે. પરંતુ ધ્યેય પક્ષ એકબીજાની પહેલા ધ્યેય પ્રાપ્ત કરવા પ્રયત્ન કરે છે. જ્યારે પણ સ્પર્ધા થાય ત્યારે સામેની વ્યક્તિને કે સામેની પક્ષની ધ્યેય પ્રાપ્તિ માથી બાકાત રાખીને પોતાના ધ્યેય પ્રાપ્ત કરવા કાર્ય કરે છે ત્યારે તેને સ્પર્ધા કહે છે.

પ્રકારો :

પ્રત્યક્ષ સ્પર્ધા : જો હરિફો પરસ્પર ભૌતિક કે શારીરિક નિષ્ફ્ળતા ધરાવતા હોય એકબીજાનો મોઢા મોઢાના સંપર્કમાં આવતા હોય તે એકબીજાને હરીફ થી સમાન હોય અને કોઈ ચોક્કસ ધ્યેય પ્રાપ્તિ કરવા નિયમોને આધીન હોય પરસ્પર એકબીજાની પહેલા એ ધ્યેય પ્રાપ્ત કરવા પ્રયત્ન કરતા હોય છે. તેને પ્રત્યક્ષ સ્પર્ધા કહે છે. દા.ત રમતગમત માટેની બે ટીમ વચ્ચેની સ્પર્ધા.

પરોક્ષ સ્પર્ધા :આ પ્રકારની સ્પર્ધામાં હરીફો એકબીજાની પરિચિત હોતા નથી એકબીજા સાથે મોઢા મોઢા નો સંપર્ક ધરાવતા નથી તથા પરસ્પર ની હાજરીથી સભાન પણ હોતા નથી સતત બીજા પહેલા ધ્યેય પ્રાપ્ત કરવા માંગે છે.

Socialization (સમાજિક કરણ ):

• સામાજિક શીખવવાની પ્રક્રિયા છે. જેના દ્વારા શીખનાર વ્યક્તિ સામાજિક ભૂમિકાઓ ભજવવામાં માટે શક્તિમાન બને છે. માનવ આંતર ક્રિયામાંથી ઉદભવવાની સામાજિક રચના અને ટકાવી રાખવા સામાજિક કરણની પ્રક્રિયા તે સામાજિક રીતે મહત્વનું છે.

• જીવીત વ્યક્તિને સામાજિક વ્યક્તિ બનાવતી પ્રક્રિયાને સામાજિક કરણ કહે છે. સામાજિક કારણ તરીકેની વ્યક્તિના જૂથના ધોરણોને અનુરૂપ થઈને વર્તન કરવાનું શીખવતી એક પ્રક્રિયા છે. આ પરથી કહી શકાય કે સામાજિક કરણ એ એક પ્રક્રિયા છે. જેની દ્વારા જનમતા બાળકોને સમાજમાં સામાજિક જીવન જીવવાની તાલીમ મળે છે.

• જન્મ વખતે બાળક સમાજની કોઈપણ પ્રવૃત્તિમાં ભાગ લેવા શક્તિમાન હોતું નથી તેને પોતાના અંગેના હાવ ભાવ તથા શરીરના હલનચલન પર કાબુ હોતું નથી અને પોતાનો પણ ખ્યાલ હોતો નથી આમ જન્મ સમયે બાળક અજ્ઞાનતા ધરાવતું હોય છે. સમય જતા સમયમાં રહેવું સમાજના સભ્ય થઈ જવું તથા સમાજનો દર જન્મે ધારણ કરે છે તથા સમાજના ધોરણનું પાલન કરે છે.

• સમાજ તેની પાસેથી જે પ્રકારના વર્તનની અપેક્ષા રાખે છે. તેવું તે વર્તન કરે છે પોતાની અમુક આક્રમણ અને જૈવિક પ્રવૃત્તિઓનું નિયંત્રણ કરે છે. વ્યક્તિની ઈચ્છા અને કારણ સમયે છે . આમ બાળક સામાજિક વ્યક્તિત્વ વાળું અને છે કારણ કે સામાજિક socialization ના કારણે બાળકને સમાજની તમામ તાલીમ મળે છે. આમ સામાજિક કરણ સમાજ અને વ્યક્તિ વચ્ચે સંબંધ સ્થાપિત કરે છે. બાળકને અમુક age સુધી આ પ્રક્રિયા વધારે મહત્વની છે. કારણ કે બાળકના ઘડતરના શરૂઆતને વર્સ ખૂબ જ મહત્વના હોય છે. સામાજિક કારણ નું મૂળ માનવી આંતરક્રિયામાં રહેલું છે.

• બાળકના જન્મ પછી તેની Fist આંતરક્રિયા ની તેની માતા સાથે હોય છે. ત્યાર પછી ફેમિલીના સભ્યો પાડોશીઓ બાળક મિત્રો સ્કૂલ ફ્રેન્ડ તથા સમાજના સભ્ય સાથે આંતરક્રિયા થાય છે. આ વિવિધ આંતરક્રિયામાં બાળક મૂલ્યની ધ્યેય પ્રાપ્ત કરવાનો પ્રયાસ કરે છે. ત્યારે તેને પરોક્ષ સ્પર્ધા કહે છે.

દા.ત. અલગ અલગ પ્રકારના સાબુ કે ઠંડા પીના કે ખાન પાનની વસ્તુઓની જાહેરાત દ્વારા વેચાણ માટેના પ્રયત્નો

• આ સ્પર્ધા માટે ઉત્પાદકો પોતાની ચીજ વસ્તુઓનું વધુમાં વધુ વેચાણ કરવા નો ધ્યેય રાખે છે. આ માટે ચીજો વસ્તુઓની સગુણતામાં વધારો કરે અને તેના ભાવ ઘટાડે તથા ફ્રી ઉપર આપીને ગ્રાહકને પોતાના તરફ આકર્ષતા હોય છે. અથવા તો ઇનામોની જોગવાઈ કરે છે આમાં ઉત્પાદકો વચ્ચે પ્રત્યક્ષ હાજરી હોતી નથી.

4.Assimilatim : બીજા લોકો સાથે પોતાનો સમાવેશ કરવો એ પણ એક સામાજિક આંતરક્રિયા છે. મામા પોતાની એક સામાજિક રાખે છે. અને ગ્રુપ સાથે ભળી જાય છે. અને પોતે જ ગ્રુપ થી અલગ ન પડી જાય તે માટે સતત સંઘર્ષ કરે છે. અને તે રીતે પોતાનું વલણ ધરાવે છે. પોતાની લાઈફ જીવતા શીખે છે દા. ત. આદિવાસી વિસ્તારમાંથી લોકો કામ ધંધા માટે સિટીમાં આવે છે. ત્યારે તેમની બોલ ચાલ રહેણીકરણી રીતરિવાજો બદલીને તે લોકોમાં ભળી જાય છે. જે લોકોને ખબર પડતી નથી.

5.Adjustment : આ પણ એક પ્રકારની સામાજિક પ્રક્રિયા છે. આમાં વ્યક્તિ પોતાની નીડ પ્રમાણે અથવા પોતાના જીવન need મુજબ તેને પૂરી પાડવા માટે સંઘર્ષ કરે છે. પોતાની સામાજિક sitution તથા રહેઠાણની sitution આર્થિક sitution તથા રહેઠાણની sitution મુજબ પોતાની એડજસ્ટમેન્ટ થવાનું ટ્રાય કરે છે. દા. ત. ગામડામાંથી સીટી માં નોકરી કરવા જાય ત્યારે સીટી એકદમ ન્યુ પ્લેસ હોય છે. તથા સેટ થવા માટે પોતાની need મુજબ વ્યવસ્થા કરવી પડે છે. ન્યુ પ્લેસ કોઈપણ વ્યક્તિ કે ફેમિલી માટે પડકારરૂપ હોય Agjust કરતા હોય છે અને પોતાની ધારણ કરે છે.

સોશિયલ લર્નિંગ ની પ્રક્રિયા બાળકમાં કઈ રીતે થાય છે.

બાળકના સોશિયલ લર્નિંગ માટે નીચે મુજબ જોવા મળે છે.

1.અનુકરણ: બાળક બીજાના વર્તનનો અનુકરણ કરીને શીખે છે બીજા જેવું કરે તેવું કરવાનો પ્રયત્ન કરે છે. ત્યાર પછી અનુકરણ વ્યક્તિને સમાજના નીતિ નિયમો અને સંસ્કૃતિ સુસવે છે.

2.પાત્ર દ્વારા: બાળકને પાત્ર ગમતું હોય છે.પ્રકારનું બાળક ઘડતર થાય છે. દા.ત. બાળકને police નું પાત્ર ગમતું હોય તો બાળકને પોલીસ બનવું ગમે છે.

3.શિક્ષા કરવી અને બદલો આપવો : બાળક પોતાના પર નિયંત્રણ રાખતા શીખે છે. ધીમે ધીમે આ નિયંત્રણ જો તેને ખોટું કર્યું હોય તો શિક્ષા દ્વારા અને જો સારું કાર્ય કર્યું હોય તો તેના બદલામાં ઈનામ દ્વારા નિયંત્રણ કરવાનું શીખે છે.
દા.ત. Child જો બીજા Child સાથે ચોરી કરતા શીખે તો તેને શિક્ષા કરવી અને જો એ જ રીતે કોઈ નાનું સરખું કાર્ય કરે તો તેની પ્રશંસા કરવી જેથી કરીને બાળક પોતાના પર નિયંત્રણ કરતા શીખે.

4.સ્વનો વિકાસ કરવો : બાળકને પોતાનું નામ આપવું બાળક પોતે કોણ છે તે સમજશે અને ધીમે ધીમે માણસો અને વ્યક્તિ રીતે પોતાને સમજતો થશે કોઈ નાની ભૂલ કરી હશે તો પણ તે શરમ અનુભવ છે. તો તેનો વિકાસ થઈ રહ્યો છે સામાજિક કારણનું આ મહત્વનું પગલું છે.

5.સહકાર: બીજા સાથે સહકાર સાથીને ચાલવું ખૂબ જ અગત્યનું સામાજિક કરણ માટેનું પગલું છે. વ્યક્તિગત નિડ પોતે જ ભૂમિકા વિશે સભાનતા કેળવે છે. ટીમ મેમ્બર તરીકે તેને શીખવવાની જરૂર છે. કે બીજા સાથે કેવી રીતે આદાન-પ્રદાન કર્વુ.

6.એડજસ્ટમેન્ટ : એડજસ્ટમેન્ટ તે ખૂબ જ મુશ્કેલી ભર્યું કાર્ય છે સામાજિક કારણમાં બીજા સાથે કોઈપણ પ્રકારના ઘર્ષણમાં ઉતર્યા સિવાય સહેલાઈથી રહેવું સહેલું નથી અને નવા વાતાવરણમાં પોતાના adjust થવામાં આવે ત્યારે કરસન પણ થાય છે સમાજમાં રહીને આપણે adjustment શીખીએ છીએ ને સમજવું અને ક્યારેક આપણે સહમતી માંથી સહમતિ તરફ વળવું જોઈએ.

સામાજિક કારણના તબક્કા : સામાજિક કરણ ની પ્રક્રિયા વ્યક્તિના સમગ્ર જીવનકાળ દરમિયાન ચાલે છે. બાળક એક સાથે વધુ શીખી જતૂ નથી. અમુક સમયે બાળકો પોતાનું ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે સામાજિકકરણ ની પ્રક્રિયા નીચે પ્રમાણે મુખ્ય ચાર તબક્કામાં વહેંચવામાં આવે છે.

A. પ્રથમ તબક્કો: સામાન્ય રીતે જન્મથી સામાજિક કરણના પ્રથમ પગથિયા ની શરૂઆત થાય છે. જે એક વર્ષ સુધી ચાલે છે. જન્મ થી બાળકને મુશ્કેલીઓ પ્રથમ અનુભવ થાય છે. આ તબક્કા દરમિયાન બાળક સંપૂર્ણ માતા પર આધારિત હોય છે. શ્વાસ લેવી ભૂખ સંતોષવી જેવી મુશ્કેલીઓ સામે child ને જમવાનું હોય છે આ તબક્કા દરમિયાન પોતાની સંભાળ માટેની નિડ સંતોષવાની નિશાની શીખે છે આ સમય દરમિયાન બાળક ફેમિલી નો સંપર્કમાં ધીમે ધીમે આવતું હોય છે.

B. બીજો તબક્કો : બીજા તબક્કાની શરૂઆત ક્યારે થાય છે. તેનો આધાર ફેમિલી સમાજ અને કાર્ય Etc ભરત પણ આધાર રાખે છે બાળકને બોલવાની ચાલવાની કે મળમૂત્રના નિકાલની તાલીમ આપવામાં આવે છે. આ તબક્કા માં બાળકને બે નવી ભૂમિકા અંતર્ગત સામાજિક કરણ થાય છે. તેને પોતાની અને માતાની બંનેની ભૂમિકા જુદા પડે છે. આ તબક્કા બાળકની ફક્ત સંભાળ જ લેવાની નથી પરંતુ બાળકને પ્રેમ મળે છે અને તેને મળેલા પ્રેમના બદલામાં સામો પ્રેમ આપતા શીખે છે. આ સમયે બાળકને સાચા અને ખોટા વર્તન વચ્ચે પારકતા શીખવાડવામાં આવે છે.

C. ત્રીજો તબક્કો :સામાન્ય રીતે બાળક ચાર વર્ષની age થી લઈ 12 થી 16 વર્ષ સુધીનું થાય ક્યાં સુધીના તબક્કાને ત્રીજો તબક્કો ગણવામાં આવે આ તબક્કા દરમિયાન બાળક સમગ્ર ફેમિલીનો સભ્ય બને છે. ફેમિલી ની બધી જ ભૂમિકા શીખી લે કે પોતાની કાસ્ટ મુજબ પોતાને મળેલ ભૂમિકા ની સમજણ કેળવે છે.

D . ચોથો તબક્કો : આ તબક્કામાં યુવાન પુત્ર પુત્રીઓ માતાના નિયંત્રણ માંથી મુક્ત થતા હોય છે. તેમના સ્વતંત્રતા ગમે છે અને તેની ઝંખના રાખે છે. આ સમય દરમિયાન માનસિક તાણની લાગણીઓ વધુ જોવા મળે છે. ખાસ કરીને જાતીય પ્રવૃત્તિમાંથી માતાનું નિયંત્રણ વધુ હોવાથી આ તબક્કામાં પહોંચતા નથી તેના લગ્ન વ્યવસાય જેવા ક્ષેત્રોની પસંદગી કરવાની હોય છે. આ તબક્કા દરમિયાન વ્યક્તિને ભૂમિકા નું સ્વરૂપ ખૂબ જ સ્પષ્ટ થવાથી અનેક ક્ષેત્રોમાં તેનો નિર્ણય લેવા પડે છે. આ સમયગાળા લગભગ બે વર્ષ સુધીનો હોય છે.

સામાજિક કારણમાં ભાગ ભજવતા એકમો

• સામાજિક કરણ પ્રક્રિયા ક્યાં ક્યાં થઈ શકે.
• Family
• સમન્વયના જૂથો
• School
• આંતરક્રિયા ના અન્ય સાધનો

1.family : family મહત્વનુ ભાગ ભજવે છે. તે બાળક માટેનું પ્રથમ સામાજિક વાતાવરણ છે. સામાજિક કરણના પ્રથમ પાઠ ફેમિલી માંથી શીખે છે. સામાજિક જીવનમાં ધોરણોમાં પ્રથમ પાઠ ફેમિલી માંથી ગ્રહણ કરે છે. જેમાં ટેવો ગમો અણગમો વલણ તથા વ્યક્તિની અનેક લાક્ષણિકતા નો પાયો ફેમિલીમાં નખાય છે. Baby ફેમેલીમાં માતા પિતા તથા બીજા સભ્યો સાથે થતી આ ક્રિયાના કારણે સમાજને સાંસ્કૃતિકમાં પરિચય નો આવે છે. માતા-પિતાને પોતાના બાળકને સમાજના સાંસ્કૃતિક અને સામાજિક માળખામાં બંધબેસતા કરવાનું કામ હોય છે.

2.સમાન વયના જૂથો : બાળકના શેરી મિત્રો સ્કૂલના મિત્રો રમત ગમતના મિત્રો વગેરેનો સમાન વયના જૂથો તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. બાળકના વ્યક્તિત્વના સમગ્ર ઘડતરમાં અને સારીત્રિય નિર્માણમાં આ જૂથો કાળો હોય છે. આ જૂથ અને ફેમિલીને પ્રાથમિક જૂથ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તેના સ્વભાવનો ઘડતર આ જુથના થાય છે. બાળકો સાથે રમતા પોતાના માટે અમે ઘણાંની ભાવના કળવાય છે. તેનું આમ કેન્દ્રિત વ્યક્તિત્વ ધીમે ધીમે સમાજ કેન્દ્રીત બનતું જાય છે.

3.school : સામાજિકકરણમાં શાળાના શિક્ષકો અને વિદ્યાર્થીઓ પણ મહત્વનો ભાગ ભજવે છે જ્ઞાન સાથે વિવિધ લલિત કળા પણ હસ્તગત કરવા ઉપરાંત નૈતિક મૂલ્યો રાષ્ટ્રીય વલણ અને સમાજના નિયમો અને ધોરણો પણ શીખે છે.

4.આંતરક્રિયા ના અન્ય સાધનો : સામાજિકકરણના અન્ય સાધનોમાં માસ મીડિયાનો સમાવેશ થાય છે જેવા કે સમાચાર પત્ર રેડિયો ટીવી સિનેમા પુસ્તકો મેગેઝીન અને બીજા યુઝ ના સાધનો પણ મહત્વનો ભાગ ભજવે છે. આ બધાને અસર આપણા વ્યક્તિત્વ પર થાય છે. અને તેમ કરતા આપણે શીખીએ છીએ અને આપણામાં સમાજના મૂલ્યનો પ્રતિબંધ પડે છે.

સામાજિક કારણનું મહત્વ : જો બાળકને સમાજથી વિખોટ પાડી દેવામાં આવે તો તેનો સામાજિક વિકાસ થતો નથી તેમજ વ્યક્તિત્વનો પણ વિકાસ થતો નથી. સામાજિક કારણથી તેમજ પોતાનો વિકાસ થાય છે. વ્યક્તિને સંસ્કૃતિ શીખવા મળે છે.તે બાળકો પોતાનું ભાવી અને સામાજિક કરણ છે.દા. ત. અમલા અને કમલા બેનાની બાળકીઓમાંથી એક નો ઉછેર સમાજમાં અને બીજાનો ઉછેર વનમાં થયો સમાજમાં ઉછરેલ બાળકીનું વ્યક્તિત્વ કહેવાય અને જંગલમાં બાળકીનું જંગલના પશુ જેવું જીવન વિતાવતી હતી.

સામાજિક કરણના ઉપદેશો : જો બાળકને સમાજથી વિખુટ પાડી દેવામાં આવે તો તેનો સામાજિક વિકાસ થતો નથી. તેમજ વ્યક્તિત્વના પણ વિકાસ થતો નથી સામાજિક કારણથી તેમજ પોતાના વિકાસ થાય છે. વ્યક્તિને સંસ્કૃતિ શીખવા મળે છે. તે બાળકો પોતાનું ભાવી અને સામાજિક ભૂમિકા ભજવવા માટે લાયક બને છે. સમાજના સાંસ્કૃતિક વારસો પેઢી દર પેઢી જળવાય છે. આ સામાજિક કરણની ક્રિયા વ્યક્તિ સમાજ અને સંસ્કૃતિ ક્ષેત્રે ટકાવી રાખે છે. આ ત્રણેયનો એકંદરે સમન્વય ફરતી મહત્વની પ્રક્રિયા સામાજિક કારણ છે. દા.ત. અમલા

સામાજિક કરણના ઉપદેશો : મૂળભૂત શિષ્ત એ જ બાળકને ફેમિલી માંથી વર્તન અંગેના ધોરણો શીખવામાં આવે છે. પોતાની જન્મજાત નીડ ભુખ તરસ મળમૂત્ર વિસર્જન etc સંતોષવાની પદ્ધતિ ફેમિલી અનુસાર જોવા મળે છે.

• સામાજિક કારણો મહત્વની આકાંક્ષા ની પ્રેરણા આપે છે.
• સમાજ માન્ય ભૂમિકા શીખવે છે.
• સામાજિકકરણની કૌશલ્ય શીખવે છે.

સામાજિક સ્તરીકરણ :

સામાજિક સ્તરીકરણ એ કેવી પ્રક્રિયા છે. જેમાં વ્યક્તિઓ કે જૂથને જુદા જુદા સ્તરમાં વિલીન્ન દરજ્જાઓમાં વહેંચવામાં આવે છે. કોઈપણ એક્ સ્તરે વ્યક્તિ છે જૂથનું બનેલું હોય તેમાં લગભગ સમાન દરજ્જો ધરાવતા હોય છે. દરેક સમાજમાં ઉચ્ચ નીચ વાળા કોઈને કોઈ પ્રકારની ભેદભાવના આવેલ હોય છે . જ્યારે ઉચ્ચની જ કોઈ એક ધોરણ પર નિશ્ચિત સ્વરૂપમાં દાખલ કરી સમાજ માન્ય બને ત્યારે તે સમાજને સામાજિક સ્તરીકરણ પામેલો સમાજ કહે છે.

સામાજિક સ્તરીકરણ સાર્વત્રિક છે. જુદા જુદા સમાજમાં સંપત્તિના ધોરણો કોઈ સમાજમાં જનમના આધારે સ્તર રસના જોવા મળે છે. સમાજમાં સમાજના અમીર માધ્યમ અને ગરીબ વર્ગમાં થયેલ સ્તરીકરણ કરવા તે સંપત્તિના આધારે થયેલું હોય છે. જ્યારે જાતે પ્રમાણે સ્તરમાં કરણ જનમના આધારે જોવા મળે છે.

વ્યાખ્યા:

1.સામાજિક સ્તરીકરણ એટલે જે તે સમાજના લોકોનું સડતા ઉતરતા ક્રમમાં કે સ્તર વિભાજન થયું જેના લીધે વ્યક્તિઓમાં ઉચનીસ સ્તરના ઉત્પન્ન થાય છે તેનો સામાજિક સ્તરીકરણ કહે છે.

2.સામાજિક સ્તર રસના એટલે કે સામાજિક સમૂહ અથવા સામાજિક કોટી ક્રમ વાળા છે છતાં સંપત્તિ સામાજિક મૂલ્યાંકન અને માનસિક સંતોષની દૃષ્ટિએ સમાન હોય તેવી ગોઠવણી.

હેરી મેન્સન ના મતે સામાજિક સ્તર રસના એક એવી પ્રક્રિયા છે. જેમાં વ્યક્તિઓ કે સમૂહના સ્તરને વિભિન્ન દરજ્જો મળેલો હોય છે. અને કોઈપણ સ્તરની બધી લાક્ષણિકતાઓ કે સમૂહના સામાજિક દરજ્જો લગભગ સમાન હોય છે

સામાજિક દરજ્જો કેવી રીતે મળે છે

• 1.એસ્કોબીર્ક : જન્મથી પ્રાપ્ત થતો દરજ્જો
• 2.એચીવડ : પોતાના પુરુષાર્થી પ્રાપ્ત થતો દરરોજ.

1.ઓસ્કોબીક : લોકોને સમાજમાં ઉચો કે નીચો દરરોજ તેના જન્મ પ્રમાણે જ્ઞાતિ મુજબ જોવા મળે છે. ચામડીનો રંગ વારસાગત ગુણો દ્વારા મળે છે. જેના પર વ્યક્તિનો પોતાનું કાબુ હોતું નથી જે ફેમિલીના જન્મ થાય તેના પ્રમાણે વ્યક્તિનો સામાજિક દરરોજ હોય છે. હિન્દુ સમાજમાં ખાસ કરીને ચાર પ્રકારની વર્ણ વ્યવસ્થા જોવા મળે છે.

1. બ્રાહ્મણ
2. ક્ષત્રિય
3. વૈશ્ય
4. શુદ્ધ

આમાં વ્યક્તિનો દરરોજો જીવન પર્યંત બદલી શકતો નથી.

2.એચીવડ આમાં વ્યક્તિ પોતાના પુરુષાર્થથી પોતાનો દરજ્જો પ્રાપ્ત કરે છે. વ્યક્તિની પોતાની ગુણવત્તા મુજબ સમાજમાં વર્ગ મળે છે. વ્યક્તિ પોતાના પુરુષાર્થી પોતાનો દરજ્જો બદલી શકે છે આમાં વર્ગ વ્યવસ્થા જોવા મળે છે.

સામાજિક સ્તરીકરણ નું વર્ગીકરણ :

2. આર્થિક સામાજિક સ્તરીકરણ
3. વ્યવસાયિક સામાજિક સ્તરીકરણ
4. રાષ્ટ્રીય સામાજિક સ્તરીકરણ

1.આર્થિક સામાજિક સ્તરીકરણ:આમાં વ્યક્તિની આર્થિક પરિસ્થિતિ મુજબ સ્તરીકરણ જોવા મળે છે. લોકોને આવકમાં સમાનતા જોવા મળે છે અને એક જ સમાજમાં અમીર ગરીબને ભેદભાવ જોવા મળે છે તેને આર્થિક સામાજિક સ્તરીકરણ કહે છે.

2.વ્યવસાયિક સામાજિક સ્તરીકરણ : સમાજમાં સભ્યોમાં વિભિન્ન વ્યવસાય જોવા મળે છે. અને વ્યવસાય મુજબ તેમનું જૂથોમાં વિભાજન થયેલું હોય છે. અમુક વ્યવસાયની તુલનામાં ઊંચા કે નીચા ગણવામાં આવે છે અને તે રીતે સામાજિક સ્તર રસના જોવા મળે છે.

3.રાષ્ટ્રીય સામાજિક સ્તરીકરણ : સમાજમાં સત્તા પ્રતિષ્ઠા અને માનના સંદર્ભમાં કોટિક્સ હોય છે આમાં સાક્ષીત અને અસાક્ષિત એ મુજબ સ્તર રસના જોવા મળે છે.

સામાજિક સ્તરરચનાના કારણો:

1. સમૂહ જીવન : અમુક સમાજના વડીલો નેતાઓ અને તેના અનુયાયીઓ જેવા સમૂહ રચાય છે. વડીલો અને નેતાઓ સમાજ પર નિયંત્રણ કરતા કરતા કેન્દ્ર છતાં બની જાય છે. એટલે કે નિયંત્રણ ઉદ્ભવતા સામાજિક અસમાનતા અસ્તિત્વમાં આવે છે જે સામાજિક સ્તરીકરણ ઉભૂ કરે છે.
2. વ્યક્તિગત જન્મજાત તફાવત : વ્યક્તિની શારીરિક કે માનસિક શક્તિઓ જન્મજાત હોય છે. અને શારીરિક વૃદ્ધિ પણ જન્મજાત હોય છે. તેમાં દરેક સરખા હોતા નથી તેમાં તફાવત હોય છે. વ્યક્તિને દરેક સમાન બનાવવા માટે રંગસૂત્રોની સમાનતા જરૂરી છે. વ્યક્તિ નો જન્મજાત તફાવત પણ સામાજિક સ્તરીકરણ ઉભુ કરે છે.
3. વાતાવરણીય તફાવત: વાતાવરણીય તફાવત વિભિન્નતા સામાજિક સ્તરીકરણ નો જન્મ આપે છે વ્યક્તિ અને વાતાવરણને અનુકૂળ બની પોતાને ટકાવી રાખવા પ્રયત્ન કરે છે. અને અનુકૂળ વાતાવરણમાં જન્મેલી વ્યક્તિમાં વિકાસની તકો વધારે હોય છે. જ્યારે પ્રતિકૂળ વાતાવરણમાં જન્મેલી આમ તો રીતે વ્યક્તિને વાતાવરણના લીધે પણ સ્તરીકરણ ઉદ્ભવે છે.
4. લગ્ન: લગ્ન એ આવશ્યક સામાજિક પ્રથા છે જેમાં સ્ત્રી તથા પુરુષ પતિ પત્નીના સંબંધમાં જોડાઈને પોતાનું સામાજિક સ્થાન મેળવે છે. અને જીવનકાળ દરમિયાન બાળકો ઉત્પન્ન કરવાની સામાજિક અનુમતિ મેળવે છે.ફેમિલી ની રચના માટે લગ્ન એક આવશ્યક ચલણ છે અને આ પ્રથાને વિશ્વના દરેક સમાજને સ્વીકારી છે.

સામાજિક સ્તર રચનાના લક્ષણો :

1. સામાજિક અસમાનતા : સ્તર રચના વાળા સમાજમાં સામાજિક અસમાનતા પર્વત છે. અને તે વ્યક્તિ અને વ્યક્તિના તથા સમૂહ વચ્ચે ડિયતા ઉતરતા પણ અનુભવાય છે. સામાજિક અસમાનતા એ સ્થળ એ સ્તરરચનાનો પાયો છે.
2. સમાજમાં વિભાજન:
   સ્તર રચના વાળા સમાજમાં વિવિધ સમૂહ જોવા મળે છે. અને તેઓનો દરરોજ જો સમાજ હોતો નથી આવા વિભિન્ન ચડિયાતા ઉતરતા દરજ્જા વાળા સમૂહને લીધે સમાજનો જુદા જુદા ખંડોમાં વિભાજન થાય છે.દા ત hindu સમાજના જ્ઞાતિના આધારે વિભાજન જોવા મળે છે. ગ્રામીણ કે શહેરી સમુદાય જમીન ની માલિકી કે ઉત્પાદનના સાધનોની માલિકોના લીધે સામાજીક વર્ગ તથા જોવા મળે છે.
3. ચડતો ઉતરતો ક્રમ :
   સમાજમાં વિવિધ અસમાનતા સમૂહો સમાજ ગોઠવાઈ હોતા નથી. અને તેઓ ચડિયાતા ઉતરતા હોવાથી એકબીજા પર તર કે પડતી જેમ કે ગોઠવાઈ છે. જેને સામાજિક કોટિક્રમ કહે છે. કોઈક સમાજના આ ક્રોટીક્રમ બૂફર હોય છે તો કોઈ જગ્યાઓ સ્થાનિક કક્ષાએ સમજી શકાય છે. આ સમૂહને કોટિક્રમમાં પોતાનો દરજ્જો મળે છે.
4. વારસાગત :
   તર રચનાના કોટિક્રમમાં સમૂહને મળતો દરજ્જો મુખ્યત્વે વારસાગત હોય છે. વ્યક્તિ જે સમૂહમાં જન્મે છે. તેને એના દરજ્જો મળે છે. આ દરજ્જો એક પેઢી પાસેથી બીજી પેઢી પાસે જાય છે અર્થાત જન્મજાત પરિસ્થિતિ જ સ્થાન નક્કી કરે છે દા. ત જ્ઞાતિનું સ્થાન જન્મના આધારે નક્કી થાય છે અને એવું જ વર્ણાનુ પણ છે. પરંતુ વર્ગમાં સમય જતા સ્વ પ્રાપ્તિથી વર્ગ બદલી શકાય છે.
5. ટકા ઉપણુ :
   સામાજિક સ્તરના સતત જોવા મળતી પ્રક્રિયા છે આ પ્રક્રિયા ઘણા સમાજનો ના સૈકાઓ સુધી ચાલુ રહે છે આમ સ્થળ રચનાની ગોઠવણીમાં કાયમી પણ જોઈ શકાય છે કોઈક વાર સામાજિક કાનજી થાય તો સમાજ રચનામાં અમૂલ પરિવર્તન સંભાળ શકે છે. અને એવી સ્થિતિમાં સ્તર રચનામાં પણ પરિવર્તન શક્ય બની શકે છે.દા ત આધુનિક યુગમાં જ્ઞાતિ પ્રથા હોવા છતાં તેમાં નોંધપાત્ર પરિવર્તન જોઈ શકાય છે.
6. સભ્ય વચ્ચે તાબેદારી નો સંબંધ :
   સામાજિક કોટિક્રમા ગોઠવેલા સમૂહની દરજ્જો ચડિયાતો ઉતરતો હોય છે આ ગોઠવણ સંસ્કૃતિ માન્ય હોવાથી સમૂહ અને અનુમતિ આપે છે. આના પરિણામે વ્યક્તિ અને વ્યક્તિતા સમૂહ અને સમૂહ વચ્ચે તાબેદારીના સંબંધો જોવા મળે છે.દા ત નિઝન સમૂહના સભ્ય જડિયાતા સમૂહના સભ્ય સાથે અમુક રીતે જ વર્ત છે. અને તેમનું પ્રભુત્વ સ્વીકારે છે.
7. મર્યાદિત વ્યવહાર :
   સર રચનાવાળા સમાજના સમુહ પોતાના સભ્ય માટે બુક નક્કી કરે છે. અને બે માટેના મૂલ્યો અને ધોરણ રજૂ થાય છે. વિવિધ સમૂહ પોતાના સભ્યોને વર્તન અને વ્યવહારના ધોરણો માટે પણ કરતા હોય છે. જેને લીધે વિવિધ સમુહ વચ્ચે મર્યાદિત આંતરક્રિયા અને વ્યવહાર શક્ય બને છે. આપણે એને રોટી વ્યવહાર કે બેટી વ્યવહાર કે આત્મકરતી ઓળખીએ છીએ જ્ઞાતિ અને વર્ગ એવી બંને પ્રકારની સ્તર રચના વાળી પ્રથામાં આવું જોવા મળે છે.

Social control :

સામાજિક નિયંત્રણ ની પદ્ધતિઓ : દરેક સમાજના લોકોને નિયમ માટે કેટલીક પદ્ધતિઓ હોય છે.આ નિયમો ઔપચારિક અને અનૌપચારિક હોય છે. ઘણા લોકો આ નિયમમાં બહસારી રીતે અપનાવે છે. તેથી આ નિયમો તેમના જીવનમાં વણાઈ જાય છે. જેમને શીખવાની જરૂર રહેલી નથી દા ત ટ્રાફિક્સ લો

1.Custams : રીતરિવાજ એટલે કે લોકોએ સ્વીકારેલા ખાન પાન ના નિયમો લોકોને મળવાની પદ્ધતિઓ સિય દ્વારચાર વડીલો ને મદદ કરવી વગેરે આ રિવાજો સામાજિક કેવો છે. લોકોએ સ્વીકારેલા વ્યવહાર નિયમો છે. દરેક સમાજના પોતાના રીતે રિવાજ હોય છે. જે પેઢી દર પેઢી વારસામાં આવે છે. અને વંશ પરંપરાગત ચાલે છે.

• કોઈપણ પરિસ્થિતિમાં કેવું વર્તન કરવું તે આ નિયમો શીખવે છે.
• આ costams ઘણા quesation ના નિરાકરણ આપે છે અને આપણી શક્તિ સમય અને ધનને વંચાવે છે.
• રીત રિવાજો વ્યક્તિત્વનું પણ ઘડતર કરે છે.
• ઘણી વખત આ કસ્ટમ ઘણા સૂચિ હોય છે કે જેમને નીટ મુજબ જલ્દી બદલી શકતા નથી અને તેના કારણે ઘણીવાર વ્યક્તિત્વ વિકાસમાં અવરોધો ઊભા થાય છે.
• સામાજિક custams ને બધા માન આપે છે. દા ત તાલીમાં લગ્ન જ્ઞાતિ પંચ.

2.Folk ways :

• સામાજિક folk ways જેમાં પહેરવેશ અને વર્તમાન નિયમોનું સમાવેશ થાય છે.
• આ રૂટીઓનું લોકો પાલન કરે છે પરંતુ તેનો ભંગ કરતા વ્યક્તિને કોઈ શિક્ષા થતી નથી પરંતુ સમાજના તે વ્યક્તિ હસીને પાત્ર બને છે. દા ત અમુક જ્ઞાતિમાં સમુદ્ર પ્રકારનો પહેરવેશ હોય છે.
• અમુક જ્ઞાતિ બહાર નું વર્તન કરેલ વ્યક્તિને નામ બહાર કરવામાં આવે છે.
• રૂઢીઓને ઘણીવાર બદલી શકાય છે.
• કેટલીક રુઢિયો સમાજ માટે નુકસાનકારક હોય છે. તે વ્યક્તિના હેલ્થ ઉપર ખરાબ અસરો કરે છે.દા ત ડ્રીન્ક કરવું, કસુંંબો,સલામ પીવી, હું કો પીવો,
• અમુક સમાજના બિલાડી રસ્તા કાય એ તો અપશુકનિયન ગણે છે વિધવા અથવા વાંઝિયા પણ સ્ત્રીને પણ અપશુકનિયાળ ગણાય છે.

3.Mores :
આ પણ એક આપણી સંસ્કૃતિનો જ એક ભાગ છે. જેમાં વ્યક્તિઓને તેના વર્તનની પદ્ધતિઓ શીખવે છે.વ્યક્તિ સામાજિક કરણની પ્રક્રિયા દ્વારા આ પદ્ધતિઓ શીખે છે. સમાજના નીતિ નિયમો છે જેનું સમાજના સભ્ય ચુસ્તપણે પાલન કરે છે. આ નિયમોનો ભંગ થાય તો વ્યક્તિને કડક શિક્ષા થાય છે અને એની સામે કોઈ વાંધો ઉઠાવતું નથી.

સામાજિકકરણની પ્રક્રિયામાં આ નિયમો વ્યક્તિને ચુસ્તપણે શીખવામાં આવે છે. અને વ્યક્તિ આ નિયમોનો આત્મસાત કરે છે. આમ આ રુદિયો આપણા જીવનમાં એક ભાગરૂપે બની જાય છે. અને તેના પાલનો માટે દરેક વ્યક્તિ પોતે જવાબદાર હોય છે. સમાજના આધ્યક્ષ મોકલી વગેરેના આમાં સમાવેશ થાય છે. આ નીતિ નિયમો સામાજિક એકતા ટકાવી રાખે છે. આ જાતિ નિયમો સમાજની એકતા ટકાવી રાખે છે સમય મુજબ તેમાં ફેરફાર થતૂ રહે છે.દા.ત અસ્પૃશ્યતા (અભડસટ)

4.Folk lore ( રમુજી ટુચકા ):
રમુજી ટુચકાઓ, વહેમી માન્યતાઓ, દંત કથાઓ, ભૂત કથાઓ,વગેરેનો આમાં સમાવેશ થાય છે. 5.sanation (માન્યતા):
સમાજના નીતિ નિયમોના પાલન માટે વ્યક્તિ અથવા ગ્રુપને શિક્ષા અથવા ઇનામના સ્વરૂપે માં આનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.

સેકેશન ના પ્રકાર :

1.પ્રતિક રૂપે : આમાં સામાજિક નિયંત્રણ શારીરિક શિક્ષણના સ્વરૂપે હોય છે.દા.ત અંગૂઠા પકડવા.

2.શાબ્દિક રૂપે : દા.ત વખાણ અથવા પ્રશંસા કરવી કે નીદા કરવી કટાસ કરે,ધમકી આપે, ટીકા કરે.

3.ઇનામ રૂપે : સારા કાર્યના રૂપે વ્યક્તિને ઇનામ કે શાબાશી આપવામાં આવે છે. વેકેશન ઘણી વખત ની નીયમ તરીકે કાર્ય કરે છે. અને તેમાંથી સામાજિક વ્યવસ્થા નું પ્રતિબંધ પડે છે.દા. ત પછી સમાજના માથા સામે માથું આંખ સામે આંખનો રિવર્સ જોવા મળે છે. જ્યારે શિક્ષાઓ બીજા કોઈ વિસ્તારો ન હોય ત્યારે આનો use થાય છે. આમાં દંડ કેદ ચાબુક ના ફટકા મારવા માનસિક ત્રાસ આપો, મુત્યુ દંડ આપવો વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

6.ધાર્મિક વિધિઓ: ધાર્મિક માન્યતા મુજબ જાતિ નિયમોમાં અમુક વર્તનનું વિરોધ કરવામાં આવે છે.દા. ત જ્યારે છોકરી ઋતુ સ્ત્રાવ ના સમયમાં આવે ત્યારે તેને અલગ રાખવામાં આવે છે. એ સિવાય છોકરી જ્યારે ઉંમરલાયક થાય ત્યારે તેને સાથે જ ઘરની બહાર જવા દેવામાં આવતી નથી. એ રીતે અન્ય પણ ધર્મના આધારે નીતિ નિયમો બનાવવામાં આવે છે. દા.ત ઇન્ટર કાસ્ટ મેરેજ ન કરો.

7.law :
રાજ્યમાં સલામતી અને વ્યવસ્થા રૂપે તેમ જ નાગરિકોના પકોના રક્ષણ માટે થતા લોકોને સ્વતંત્રતા ના રક્ષણ માટે કાયદો જરૂરી છે આધુનિક સમાજ ખૂબ જ જટિલ પ્રકારનો સમાજ છે. તેથી તેમાં નિયંત્રણ માટે કાયદો ખૂબ જ જરૂરી છે.

કાયદો એટલે નિયમોનું માળખું જેનો અમલ કોઈ પણ પરિસ્થિતિમાં quesations ઉકેલ માટે તેનો અર્થઘટન રાજ્યની કોર્ટ દ્વારા થાય છે ઘણા તેનું અર્થઘટન રાજ્યની કોર્ટ દ્વારા થાય છે. ઘણા રીત રિવાજો માંથી પણ કાયદાનું ઘડતર કરવામાં આવ્યું.

Funcation of law : લોકોના મૂળભૂત હકોનું રક્ષણ જે રાજ્યની દરેક વ્યક્તિ સલામતી રહી શકે અને દરેક સમાન તકો નો લાભ મળી શકે.

લોકો વચ્ચે તેમજ groups વચ્ચેના સંઘર્ષનો ઉકેલ લાવે છે.

8.ધર્મ,નીતિ, નિયમ : ધર્મ અને નીતિ નિયમ એકબીજા સાથે સંકળાયેલ છે. જગતના ધર્મ જેવા કે હિન્દુ, બૌદ્ધ, ખિસ્તી, ધર્મ વગેરે સદીઓ સુધી પ્રચસ્વ જમવું છે ધર્મના સ્વરૂપમાં વ્યક્તિ સારું વર્તન કરતા શીખે છે. અને તેના ચારિત્ર નું ઘડતર થાય છે. ધર્મનો સંબંધ કુદરતી શક્તિ સાથે છે. એને આપણે ઓળખી શકતા નથી. પણ ધર્મ આપણા જીવન પર સિધ્ધિ અસર કરે છે. અને વ્યક્તિના ખોટું કરતા અટકાવે છે. દા ત ઈશ્વરનો સાપ, પાપ, કોપ વગેરે બાબતોનૂ વ્યક્તિ ખોટું કામ કરતા કરે છે.

જીવનમાં માણસને ધર્મની જરૂર શા માટે પડે છે?:
ધર્મ વ્યક્તિને જીવનની મુશ્કેલીઓનો સામનો કરવાની સમજ અને શક્તિ આપે છે. દરેકના જીવનમાં એવી પરિસ્થિતિ આવે છે કે વ્યક્તિ પોતાનું નિઃ સહાર સમજે છે. અને તે માંથી બહાર આવવાનો રસ્તો સૂઝતો નથી સમય ધર્મ જીવનને અર્થપૂર્ણ બનાવે છે. જેમાં વ્યક્તિ પોતાની અસ્તિત્વ માટે જીવનને પહેલે પાર કોઈ શક્તિ છે. તેઓ સાથ કેળવી શકે છે. ધર્મ આપણે સામાજિક ફરજો શીખવે છે. અને વ્યક્તિ જ્યારે ભાગી પડવાની આણી પર હોય અથવા વ્યક્તિ જ્યારે નિદાન અને હતાશ હોય ધર્મ ત્યારે પરિસ્થિતિને સહન કરતા અને તેમાંથી બહાર આવતા શીખે છે. દુઃખ અને નિરાશા જીવનનો એક ભાગ છે. એવું ભાન કરાવે છે. આપણા નૈતિક મૂલ્યોને સમાન બનાવે છે. અને દુઃખ ભરી પરિસ્થિતિ ના હક આપે છે.

ધર્મનું માળખું : પથ્થર યુગમાં અને આદિવાસી સમાજમાં ધર્મ ઔપચારિક હતો અને અત્યારે અધતન સમાજ ધર્મ એ સંસ્થાકીય રૂપ ધારણ કરે છે.જેમકે ચર્ચામાં મસ્જિદમાં વગેરે ધર્મગ્રહનો જેમકે મહારાજ મૌલવી પીસ્ત્રો વગેરે ધાર્મિક વિધિઓ કરાવે છે. અને ધર્મગુરુઓ જેવા કે જીસસ, મોહમ્મદ પેગમ્બર, મહાવીર સ્વામી etc સમાજમાં મહત્વનો ભાગ ભજવવો છે.

ધર્મના ગેરલાભો : ધર્મમાં અમુક ખોટી માન્યતાઓ જેવી કે અંધશ્રદ્ધામાં પરિણમે છે. તે ઘણીવાર વ્યક્તિને નુકસાનકારક બને છે. દા ત કોઈ બાબત માટે બાધા કે આખડી કરી હોય તો તેમાં જો સફળતા મળે તો વ્યક્તિ રાજા થાય પણ જો તેના નિરાશા મળે તેને ભગવાન પ્રત્યે કોટી માન્યતા બંધાય છે.

• ધર્મના નામે ઘણા ધર્મગુરુઓ લોકોને દોરતા હોય છે.
• કમાવાની વૃતિના ધરાવનાર આળસુ લોકો ધર્મના સહારે લોકોને લૂંટી લેવાનો પોતાનો હેતું પૂર્ણ કરે છે.

કાયદા :

• માનતી રાખી હોય અને તે ફળે તો ભગવાન વચ્ચે શ્રદ્ધા વધે છે. ભગવાનમાં અતૂટ વિશ્વાસ અને રાખે છે તેમાંથી તેનું મનોબળ વધે છે.
• વ્યક્તિમાં પ્રમાણિકતા સહનશીલતા વગેરે જેવા ગુણો વિકસે છે.

જ્ઞાતિ (કાસ્ટ):

• જ્ઞાતિ પ્રથમ વર્ણ વ્યવસ્થા પરથી ઉતરી આવે છે. બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈસ્યવ અને સુદ લોકો વર્ણ પ્રમાણે કામગીરી કરતા હતા. સમાજને આ સ્થળ રચના હતી દરેક હિન્દ વ્યક્તિ પોતાના માતા પિતાની જ્ઞાતિ નો સભ્ય પોતાની આવડત કે સફળતાના આ દરેક જ્ઞાતિ બદલી શકાતી નથી. જ્ઞાતિના ધોરણે વ્યક્તિનો વ્યવસાય અને દરજ્જો નક્કી કરવામાં આવતો હતો જ્ઞાતિઓનું પેટા જ્ઞાતિઓમાં વિભાજન કરવામાં આવતું.

જ્ઞાતિ પ્રથાના લક્ષણો :

• સમાજનો જુદા જુદા જૂથોમાં વર્ગીકરણ એટલે કે દરેક જ્ઞાતિનું અલગ અલગ અસ્તિત્વ હતું.
• જ્ઞાતિના પંચો દ્વારા સમાજનું નિયંત્રણ કરવામાં આવતું.
• સામાજિક નિયંત્રણમાં સામાજિક બહિષ્કાર દંડ જ્ઞાતિ ભુજ વગેરે તેને શિક્ષા રૂપે દંડ કરવામાં આવે છે.
• જ્ઞાતિમાં સોપાન ઉચનીચ વ્યવસ્થા જોવા મળી હતી એટલે કે ઊંચનીચ ના ભેદભાવો જોવા મળતા.
• ખાનપાન અંગે સામાજિક વિનિમયના પ્રતિબંધો હતા.
• ધાર્મિક વિધિ વિશેધો જ્ઞાતિ પ્રમાણે જોવા મળતા જ્ઞાતિ પ્રમાણે નાગરિકોળ ના રહેઠાણ, કુવા, અને મંદિરોમાં જોવા મળતા.
• હલકી જ્ઞાતિના લોકોને સોનાના ઘરેણા પહેરવાની, પગલા, વગર કા પહેરવાની અને છત્રી રાખવાની મનાઈ હતી.
• જ્ઞાતિ પ્રમાણે ગુનાની સજા થતી.
• ધંધાની પસંદગીમાં મર્યાદા એટલે કે દરેક જ્ઞાતિમાં વંશ પરંપરાગત ધંધા હતા.
• જ્ઞાતિ પ્રથા નું મોટું દૃશણ અસ્પૃશ્યતા છે.

સ્તર રચનાનો આરોગ્ય અને રોગો સાથે સંબંધ : દરેક સામાજિક વર્ગમાં આરોગ્યનું ધોરણ અને રોગનું પ્રમાણ સમાન રીતે વહેંચાયેલ હોતા નથી ધનિષ્ઠ લોકોમાં આયુષ્ય મર્યાદા વધુ હોય છે. અને મૃત્યુનું પ્રમાણ ઓછું જોવા મળે છે. કારણ કે તેલ લોકોનું આરોગ્ય સ્તર પોશાક આહારના લીધે ઊંચું હોય છે. જ્યારે નીચલા વર્ગમાં આનાથી વિવિદ્ય જોવા મળે છે.

રોગો પણ સમાજના જુદા જુદા વર્ગ પ્રમાણે જુદી જુદી રીતે જોવા મળે છે. જેમકે ઉપલા વર્ગમાં Bp, ડાયાબિટીસ મધ્યમ વર્ગમાં સાયકો સોમેટીક તેમજ એન્ઝાઇટીસ જોવા ડીસીઝ જોવા મળે છે.

નીચલા વર્ગમાં tb, કોમ્યુની કેબલ ડીસીઝ અને સ્કીન ડીસીઝ વધુ જોવા મળે છે. નીચલા વર્ગમાં કુટુંબની સાઈઝ મોટી હોય છે. તેથી mmr અને imr વધે છે.

રોગ માટે જવાબદાર પરિબળો :

1. ભૌતિક વાતાવરણ :
   ભૌતિક વાતાવરણના લીધે ઉપલા અને નીચલા લેવલમાં માંગી અને મૃત્યુના પ્રમાણ તફાવત ઓફવતુ જોવા મળે છે. ઉચ્ચ વર્ગના લોકોમાં નીચલા વર્ગ કરતાં મૃત્યુના પ્રમાણ ઓછું જોવા મળે છે. ચોખ્ખું પાણી અને clean હવા જેવી સગવડો નીચલા વર્ગ કરતાં ઉપલા વર્ગમાં વધુ જોવા મળતી હોય છે.
2. સુખ સગવડો :
   ઉચ્ચ વર્ગના લોકો પાસે સંપત્તિ અને આવક વધુ હોવાથી તેઓ સૌથી સારવાર લઈ શકે છે. તેથી તેમનામાં માંદગીનું પ્રમાણ ઓછું જોવા મળે છે.
3. વર્ગ રચના :
   એક જ વર્ગમાં બધાના લગ્ન થવાના લીધે રંગચત્રની ખામીના લીધે થતા વારસાગત રોગો જોવા મળે છે.
4. શૈક્ષણિક સ્તર :
   નીચલા વર્ગમાં ઓછા શિક્ષણના લીધે આરોગ્યને લગતી જાગૃતિ ઓછી જોવા મળે છે. જેથી ઘણીવાર તેઓ આરોગ્યના પ્રોગ્રામનો લાભ લઈ શકતા નથી.
5. રોગો પ્રત્યેનું વલણ :
   નીચલા વર્ગના લોકો રોગ છે. દેવદેવી નો પ્રકોપ સાળ કે નડતર માનીને દવા કરાવતા નથી અને ભુવા પાસે દોરા ધાગા કરાવે છે. જેથી કરીને તેઓ રોગમાંથી જલ્દી સામ થઈ શકતા નથી.
6. સેવાઓમાં તફાવત :
   ઉચ્ચ વર્ગના લોકો માંદા માણસને તાત્કાલિક હોસ્પિટલ લઈ જાય છે.પરંતુ ગરીબ લોકો પૈસાની સગવડ ન હોવાને લીધે માંડવ વ્યક્તિને તરત જ હોસ્પિટલમાં લઈ જઈ શકતા નથી અને ઘણીવાર પૈસાની સગવડ કરી દવાખાને લઈ જતા ઘણું મોડુ થઈ ગયું હોય છે.

Class : વર્ગ : દરેક સમાજના વર્ગનો અસ્તિત્વ હોય છે. દરેક વર્ગમાં સમાન ધોરણ ચોક્કસ રૂપ હોય છે. જનરલ ની ત્યાગની આર્થિક સ્થિતિ સરથી હોય છે. તેમની માન્યતાઓ વલણ તેમજ જીવન શૈલી એક સરખી હોય છે. દરેક સામાજિક વર્ગની વર્તણૂક માટેની એક ચોક્કસ અલગ ગુણવત્તા હોય છે. આના કારણે જીવનની દરેક પ્રવૃત્તિ જેમ કે ખોરાકની રીતભાત રહેણી કહેણી etc જુદા જુદા વર્ગની જુદી જુદી હોય છે.

દરેક વર્ગને સામાન્ય ઉપદેશો હોય છે. જેના કારણે એક વિશેષ પ્રકારની વિચારધારા ઉત્પન્ન થાય છે. દરેક સમાજની વરને વિશેષ સામાજિક મોભો કે દરજ્જો હોય છે.

ધર્મ વર્ગને નક્કી કરવાના મુદ્દાઓ :

1. ધન,મિલકત, આવક :
   વર નક્કી કરવામાં વ્યક્તિની શક્તિ તેની આવક મહત્વની બાબત છે. આવક વ્યક્તિની પસંદગી અનુકૂળતા અને જીવનની તક વધારે છે. પૈસાથી વ્યક્તિ તથા ફેમિલીને સામાજિક પ્રતિષ્ઠા મળે છે. ઊંચી આવક સમાજમાં અમૃદિધની નિશાની ગણાય છે. ઘણીવાર નીચલા વર્ગના લોકોના આવક વધે તો તે ક્ષિમત બને છે. એટલે કે સામાન્ય જીવન જીવે છે. પૈસા હોય છે. તે સામાન્ય વર્ગ સાથે સંબંધ નથી પણ તે કેવી રીતે વાપરશે ધાણ, ચોરી,કાળા બજાર અનૈતિકતા થી મેળવેલ ધન કરતા વ્યક્તિને વારસામાં મળેલ ધન તેમજ પોતાના મહેનતથી મળેલ ધનની પ્રતિષ્ઠા વધુ હોય છે.
2. કુટુંબ અને લોહીના સંબંધ:
   સામાન્ય રીતે વર્ગનો દરજ્જો વ્યક્તિગત નહીં પરંતુ વારસાગત છે. નસીબમાં મા બાપ ને ઘેર જન્મનાર બાળકને ગરીબાઈ નો દરજ્જો પ્રાપ્ત થાય છે. તારે શ્રીમંત માં જન્મ લેનાર બાળકોને શ્રીમંતાઈ નો દરજ્જો મળે છે.
3. રહેઠાણ :
   રતન નો વિસ્તાર અને રહેટાણ ના સ્વરૂપમાં વર્ગ અથવા દરજ્જોનો સંબંધ છે. અમુક વિસ્તારમાં ભવ્ય બંગલાઓને કારણે ઊંચો દરજ્જો ગણાય છે. તે વિસ્તારને શહેરનો પહોંચ એરીયા છે. દા ત અમદાવાદમાં નવરંગપુરા શાહીબાગ.
4. વ્યવસાય:
   વ્યવસાય અને ધંધાને વર્ગ સાથે સંબંધ કે જેમનો ઉચ્ચ વ્યવસાય તેમને ઉચ્ચ વ્યવસાય તેમને નીચો દરજ્જો પ્રાપ્ત થાય છે. કારખાનાના માલિક, ડોક્ટર, પ્રોફેસર, એન્જીનીયર, વકીલ, વગેરે નૂ સમાજમાં ઉંચુ સ્થાન છે. ઘણી વખત આવા કોલોની કુટુંબ સામાન્ય હોય આવક મર્યાદિત હોય છે. છતા તેમનો દરરજો ઉંચો ગણવામાં આવે છે.
5. શિક્ષણ:
   ખાસ પ્રકારનું શિક્ષણ ઉચ્ચ દરજ્જો અપાવે શિક્ષણ પ્રાપ્ત કરવા માટે પુરુષાર્થ કરવું પડે છે. ઊંચો શિક્ષણ સાથે ઉચ્ચ વ્યવસાય થાય છે. પરિણામે સમાજના ઉચ્ચ દરરોજ મળે છે. દા.ત ડોક્ટર, એન્જીનીયર, વકીલ.

વર્ગની વિશેષતાઓ :

1. મનુષ્યનો વિશે સામાજિક સમુહ : ફક્ત મનુષ્યના સમૂહને વર્ગ કહેવામાં આવતું નથી. પણ વર્ગમાં સંદર્ભમાં કોઈ વિશેષ માનવ સમૂહ સામેલ હોય છે.
2. અલખધારી આવતા દરજ્જો :
   એક સામાજિક વર્ગના સંસ્કારો બીજી સામાજિક વર્ગ કરતાં જુદા હોય છે. શ્રીમંત વર્ગ ની જુદો પાડી શકાય છે રોટી વ્યવહાર બેટી વ્યવહાર પહેરવેશ વિચાર ધારા વગેરેમાં અંતર જોવા મળે છે.
3. ઉચ નીચની ભાવના :
   સામાજિક વર્ગમાં ઊંચા વર્ગ અને નીચલા વર્ગ વચ્ચે ઉચ નીચની ભાવના જોવા મળે છે. મધ્યમ વર્ગમાં ઉપલો મધ્યમ વર્ગ અને નીચલો મધ્યમ વર્ગ કેવી રીતે ભાગ જોવા મળે છે.દરેક વર્ગને બીજો વર્ષથી ઊંચા રહેવાની ભાવના હોય છે. અને ઉપલબ્ધાની હંમેશા નીચે જ ગણે છે.
4. સભાનતા અને વર્ગ સમિતિ:
   પ્રત્યેક વર્ગમાં વિશેષ જાગૃતિ હોય છે દરેક વર્ગ સમાજ જુદી જુદી રીતે સંભાનથી જુએ છે. દા ત રહેણી કહેણી કે જીવન ધોરણ પણ વિશેષ પ્રકારના હોય છે.

લગ્ન: લગ્ન એ એક કે વધુ પુરુષોનું એક કે વધુ સ્ત્રીઓના સાથેનું સામાજિક સબંધો વાળું જોડાણ છે. જય જોધલ ઔપચારિક અને ટકાઉ હોય છે. એના દ્વારા સ્ત્રી પુરુષ વચ્ચે કાયદેસર અને સમાજ માન્ય જાગૃતિ સંબંધ સવવાય છે. સ્ત્રી પુરુષનું પરસ્પર નો સંબંધ બાળકો ઉત્પત્તિને માટે જરૂરી છે. અને બાળકો સાથેના સંબંધ પરથી તે નક્કી થાય છે. અને લગ્ન દ્વારા જોડાયેલ કુટુંબ સમાજ માન્ય કુટુંબ રચી શકે છે. લગ્ન કરનાર પર ભવિષ્ય તેમજ સંતાનના ઉછેર ને સ્વયંત્ર મહત્વની જવાબદારી આવે છે. દૃષ્ટિએ લગ્ન સંસ્થા તેર કુટુંબ જીવન અને સમાજ વ્યવસ્થાની પાયાની રીત બની રહે છે.

લગ્ન એ ધાર્મિક કે સામાજિક કે વિતી સર રીતે કરાતી વિધિ છે. હિન્દુ સમાજ તેને પવિત્ર સંસ્કાર ગણે છે. હિન્દુ નીતિશાસ્ત્ર પ્રમાણે લગ્ન એ માનવી તેના જીવનકાળ દરમિયાન કરવાના અત્યંત મહત્વના સંસ્કાર માનો એક સંસ્કાર છે. જાણીતા સમાજશાસ્ત્રી ડો મોખની લગ્નની વ્યાખ્યા નીચે જ મુજબ આપે છે.

કેટલાક હકો અને ફળજો નો સ્વીકાર કરી અથવા ફાયદા દ્વારા માન્ય કરાયેલ પદ્ધતિથી એક અથવા વધુ પુરુષો એક અથવા વધુ સ્ત્રીઓ સાથે લાઈવ સંતાનોની જવાબદારી નો સ્વીકાર કરીને જાતીય અને સામાજિક સંબંધથી જોડાઈ તેને લગ્ન કહેવામાં આવે છે.

લગ્નની સ્ત્રી અને પુરુષ વચ્ચેનો વિશિષ્ટ પ્રકારનો સંબંધ છે. જેમાં જાતીય સંબંધો કાયદેસર રીતે સ્થાપિત થયેલ હોય છે. તેરે લગ્ન કરે છે.

લગ્ન એ એક અથવા વધારે પુરુષને અથવા એક અથવા વધારે સ્ત્રીઓ સાથે જાતીય સંબંધ જેમાં પતિ પત્ની તેમજ સમજ તેમજ કહી દો અને તેનો શિકાર કર્યો છે તેને લગ્ન કહેવામાં આવે છે.

લગ્નના પ્રકાર : લગ્નના પ્રકાર લગ્નમાં જોડાતા સાથીઓની સંસ્થા આધારે ફાળવવામાં આવે છે. લગ્ન સંસ્થાઓ સૌથી શ્રેષ્ઠ લગ્ન છે. જેમાં એક સ્ત્રી એક જ પુરુષ સાથે પતિ પત્નીના સંબંધોની જોડાય છે. આખા જગતમાં તેમજ બધા વિકસિત દેશો અને દરેક પ્રજામાં એક સારી લગ્ન પ્રથા ને આદર્શ પ્રથા તરીકે ગણવામાં આવે છે. એ પ્રકાર પાડવામાં આવે છે.

1. એક સાથી લગ્ન અથવા એક પોલ પતિતત્વ લગ્ન.
2. બહુ સાથી લગ્ન અથવા બહુ પતિ પતિતત્વ લગ્ન.

1.એક સાથી લગ્ન : લગ્ન આ પ્રકારોને એક પતિ પતિનત્વ તો લગ્ન પણ કહેવામાં આવે છે. લગ્ન સંસ્થાનો આ સૌથી શ્રેષ્ઠ લગ્ન છે. જેમાં એક સમયે એક પુરુષ એક જ સ્ત્રી સાથે અને એક સ્ત્રી એક જ પુરુષ સાથે પતિ પતિન ના સંબંધોથી જોડાય છે. આખા જગતમાં તેમજ બધા વિકષિત દેશો અને દરેક પ્રજામાં એક સાથે લગ્ન પ્રેમ આદર્શ પ્રથા તરીકે ગણવામાં આવે છે. વિશ્વના મોટા ત્યાગના દેશોમાં આ લગ્નને સમાજ માન્ય સ્વરૂપ આપવામાં આવે છે.

ભારતમાં મુસ્લિમ તેમજ આદિવાસી કોની કેટલીક જાતિઓમાં ખાસ કરીને તાડા જાતિ સિવાયના બધા જ સમાજમાં એક સાથી સ લગ્ન અસ્તિત્વ ધરાવે છે. સ્ત્રી પુરુષના સમાજ અધિકારની દ્રષ્ટિએ આ પ્રથા આદર્શ લગ્ન પ્રથા છે. જે પ્રમાણે નૈસગ્રીક અને સ્વાભિમાની ગણવામાં આવે છે.

2.બહુ સાથે લગ્ન : આ પ્રકારના લગ્ન એક સાથે એક પુરુષ એક કરતાં વધારે સ્ત્રીઓ સાથે અથવા એક જ સ્ત્રી એક જ કરતા વધારે પુરુષ સાથે લગ્ન કરે છે. તેને બહુ સાથી લગ્ન કહેવામાં આવે છે. બહુ સાથી લગ્નના ત્રણ પેટા પ્રકાર છે.

1.બહુ પત્નીત્વ લગ્ન:આ પ્રથામાં એક જ સમયે એક જ પુરુષ પતિની સંખ્યા એક કરતાં વધુ હોય છે. પ્રાચીન સમયમાં હિન્દુઓમાં પણ આ પ્રકારના લગ્ન અસ્તિત્વમાં હતા ભારતના નાના ગોંડા વગેરે આદિવાસી સમાજો ના આ લગ્ન પ્રથા પ્રચલિત છે. મુસ્લિમોમાં એક પુરુષને ચાર પત્ની કરવાની છૂટ ધર્મ અને સમાજ દ્વારા મળેલ છે. 1995 માં હિન્દુ મેરેજ એકટ દ્વારા બહુ પતિ અને બહુ પત્નીત્વ લગ્ન પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો છે.

2.બહુ પતિ લગ્ન :આ લગ્ન પ્રથામાં એક જ સમયે એક જ સ્ત્રીને એક જ કરતા વધુ પુરુષ પતિ તરીકે હોય છે. એટલે કે સ્ત્રી એક જ સમયે એક થી વધુ પુરુષની પત્ની બનતી હોય છે. જેના બે પેટા પ્રકાર છે.

1. ભાતૃપતિ લગ્ન :
2. અભાતૃપતિ લગ્ન :

ભાતૃપતિ લગ્નના પત્નીના બધા પતિઓ પર ભાઈઓ હોય છે. જ્યારે અભાતૃપતિ ના લગ્ન એક સ્ત્રી બધા પતિઓ ભાઈઓ થતા નથી.

ભાતૃ ખાડુપતિ લગ્નના સ્ત્રી ઔપચારિક રીતે પુરુષ સાથે લગ્ન કરે છે. તે બધા ભાઈઓની પત્ની થાય છે. એટલું નહિ પણ લગ્ન થયા પછી જન્મનાર પતિનો ભાઈ પણ તેનો પતિ કહેવાય આ લગ્નમાં પતિઓ મોટાભાગે સગા ભાઈઓ હોય છે. પરંતુ ક્યારેક પિતરાઈ ભાઈઓ પણ હોઈ શકે ખાસ કરીને દહેરાદૂન જિલ્લાના જનસારા તેમજ કાશ્મીર પૂરગ આદિવાસીઓમાં ઓછા મત વિવિધ સાથે આ પ્રકારની લગ્ન પ્રથા પ્રચલિત છે.

આ લગ્ન પ્રથામાં પતિઓની સંખ્યા વધારે હોવાથી સંતાનોનું જૈવિક પિતૃત્વ નક્કી થઈ શકતું નથી તેથી તેને સામાજિક રીતે પિતૃત્વ અથવા માં આવે છે. બધા સંતાનોના સામાજિક પિતા મોટાભાઈ જ ગણાય છે.

આદિવાસી સમાજના પિતૃત્વ સ્થાપીય કરવા માટે તીરકા મકા એક વિધિ કરવામાં આવે છે. મોટાભાઈ શરૂ કરીને નાનામા નાના ભાઈ સુધી સૌએ સ્ત્રી ગર્ભવતી થાય ત્યાં સુધી આ વિધિ કરવાની હોય છે.જ્યારે સ્ત્રી પહેલીવાર ગર્ભવતી બને ત્યારે મોટાભાઈ આ વિધિ કરે છે. પરિણામે બે સંતાન થાય તેનો પિતા ગણાય છે. તે જ રીતે ક્રમ વાઈઝ દરેક ભાઈઓ સ્ત્રી ગર્ભવતી થાય ત્યાં સુધી આ વિવિધ કરતા હોય છે. ક્યાં સુધી આ વિધિ તે કરે નહીં ત્યાં સુધી તે ભાઈ સંતાનનો પિતા કહેવાતો નથી.

3.સમૂહ લગ્ન : પતિ પત્ની બંને છે. ઉક્રાંતિ વાદના મત પ્રમાણે લગ્ન સંસ્થાના ઉત્પતિ ના પ્રારંભિક તબક્કામાં આવા લગ્ન જોવા મળતા નથી હાલના બદલાતા સંજોગોમાં તથા પરિવર્તનશીલ સમાજમાં સમૂહ લગ્ન પ્રથા વિકાસ થાય છે. જેમાં બ્રાહ્મણ, જ્ઞાતિ પટેલ, દરજી, મોચી, અને આહીર સમાજની જ્ઞાતિ એ પણ સમૂહ લગ્ન પ્રથા અમલમાં મૂકી છે. અને સ્વીકારવા માંડી છે. આ પ્રકારના લગ્નમાં એક સાક્ષી લગ્ન જ અમલમાં આવે છે. પરંતુ લગ્નની વિધિ સામૂહિક રીતે કરવામાં આવે છે. જે ખર્ચાની દ્રષ્ટિએ વ્યવસાયની દ્રષ્ટિએ હાલના પરિવર્તનશીલ સમાજમાં યોગ્ય છે.

ોેોેોેોોેોેોેોેોેોેોેોોેોેેેેેેોેોેોેોેોેોેોેોેોેેેોેોેોેોેોેોેોેોેોેોો

હિન્દુ લગ્નના હેતુઓ :હિન્દુ ધર્મના લગ્નના ત્રણ હેતુઓ દર્શાવાય છે. ધર્મ પ્રજા અને રતી

1.ધર્મ : ધર્મ એ ફરજ પ્રત્યે સભાન બનાવે છે. પ્રત્યેની માનવીની ફરજોનું પાલન એ હિંદુ શાસ્ત્રમાં લગ્નનો સૌથી મહત્વનો ઉદ્દેશ ગણાય છે. હિન્દુઓએ પોતાના જીવન દરમિયાન પાંચ મદાપરી કરીને ઋષિઓનું દેવાનું અને પિતૃ નું ઋણ ચૂકવીને મુક્ત થવાનું હોય છે. મનુષ્યએ પાંચ મહાયજ્ઞ અને ત્રણ પ્રકારની ફરજો અદા કરવાની હોવાથી ધર્મ પ્રજાને ધર્મ ને પ્રજાને મર્મનો હેતુ ગણાવ્યો છે.

A. ધાર્મિક વિધિ : લગ્ન એ શાસ્ત્રક્રિય વિધિ અનુસાર કરવામાં આવતો સંસ્કાર છે. વિવિધ ધાર્મિક વિવિધ મુજબ કરેલા લગ્ન જ સંપૂર્ણ લગ્ન ગણાય છે. હિન્દુ લગ્નની વિધિમાં વિવાહ હોમ હવન કરવાનું સપ્તપદી કન્યાદાન વગેરે કરવામાં આવે છે. આ વિધિ સિવાયના લગ્નને માન્ય ગણવામાં આવતા નથી વૈદના પવિત્ર મત્રોચાર દ્વારા અગ્નિની સાક્ષી એ હેરાફેરી લગ્ન ની વિધિ કરવામાં આવતી હોવાની લગ્ન એ સંસ્કારી પ્રવૃત્તિ કહેવામાં આવે છે.

B. અનિવાર્ય સંસ્કાર : હિન્દુ લગ્ન મુજબ અને તેના નીતિ નિયમ મુજબ માનવીના જીવનકાળ દરમિયાન કરવામાં આવતો અત્યંત મહત્વનો સંસ્કાર પૈકીનો આ એક સંસ્કાર છે. હિન્દુ સ્ત્રી માટે લગ્ન સંસ્કાર અનિવાર્ય ગણવામાં આવે છે. તો સ્ત્રી જ્યાં સુધી લગ્ન કરે ત્યાં સુધી તેણે જીવનનો મહત્વનો સંસ્કાર મેળવેલ નથી. તેવું ગણવામાં આવે છે. હિન્દુ શાસ્ત્રમાં આના ઉપર ભાર મૂકવામાં આવે છે.

2.પ્રજા: લગ્ન કરવા પાછળના મુખ્ય હેતુ પ્રજા ઉત્પન્ન કરવાનો પણ છે. ગણપતિ લગ્ન ગ્રંથિથી જોડાઈ બાળકોની ઉત્પત્તિ કરે છે. અને પોતાનું કુટુંબ વધારે છે પોતાના કુટુંબનું વારસાગત પેદા કરવાનું મેષ હોય છે. અને આ રીતે પ્રજાની ઉત્પતિ લે પોતાના કુટુંબનો વધારો કરે છે. સ્ત્રીમાં બાળકો પેદા કરવા એક ફરજિયાત હોય છે. જે સ્ત્રી પુત્રને જન્મ આપે છે તેનો સમાજમાં માન મોભો વધે છે અને જે સ્ત્રીને બાળકો નથી તેને ધિક્કારની દ્રષ્ટિએ જોવામાં આવે છે.

3.રતિ : લગ્ન એ દંપતીને સામાજિક રીતે જાણીય સુખ માણવાની પરવાનગી આપે છે. દંપતીના પરસ્પરના જાતીય સંબંધોને મજૂરી મળેલ હોવાથી તેઓ બાળકો પણ પેદા કરી શકે છે. લગ્ન સિવાયના જાતીય સંબંધને કે લગ્ન બહાર ન જાતીય સંબંધને સમાજ માન્યતા આવવામાં આવેલ નથી આથી કહી શકાય કે લગ્ન એ જાતીય જીવન નિયમન કરે છે. લગ્નગ્રંથિથી જોડાયેલ દંપતિ પોતાની જાતિ ઈચ્છા તે પૂર્ણ કરી શકે છે.

ભારતના પ્રચલિત લગ્ન ધોરણ : દરેક સમાજ અથવા સમુદાયના લોકો કોની સાથે લગ્ન કરી શકે અથવા કોની સાથે લગ્ન ન કરી શકે તે અંગેની માહિતી દર્શાવતા ધોરણો નક્કી કરેલ છે. આ સામાજિક ધોરણો નીચે મુજબ જોવા મળે છે.

1.અંતઃ લગ્ન ધોરણ : અમુક સમૂહના પુરુષો અમુક સમૂહની સ્ત્રીઓ સાથે લગ્ન કરે તેવું દર્શાવતાં ધોરણ અંતઃ લગ્ન પૂર્ણ કહે છે. હિન્દુઓ આજે પણ પોતાની જાતિમાંથી જીવનસાથી પસંદ કરવાનો આગ્રહ રાખે છે. મુસ્લિમ જાતિના જાતિના પુરુષ જાતિની સ્ત્રીઓ સાથે લગ્ન કરી શકે છે. ની જાતિના પુરૂષોની જાતિની સ્ત્રી સાથે લગ્ન કરી શકે છે. તેવી રીતે જૈન, બૌધ, પારસી, શીખ, ખિસ્તી વગેરે ધર્મના તેમજ આદિવાસીઓમાં અંતઃ લગ્ન જોવા મળે છે.

2.બહી લગ્નના ધોરણ : આ ધોરણમાં જીવનસાથી ની પસંદગી ક્યાં ક્ષેત્રમાં ન કરી શકાય તે જોવાનું છે. આ ધોરણે વ્યક્તિને અમુક સમૂહની બહાર લગ્ન કરવાનો આદેશ આપે છે. જેને બહી લગ્નના ધોરણો તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

3.અનુલોભ અને પ્રતિલોભના ધોરણ : આ ધોરણનો પ્રમાણે વ્યક્તિના સમાજ ગણાતી જ્ઞાતિમાં લગ્ન થઈ શકે છે. પરંતુ ઉચ્ચ જ્ઞાતિ નો પુરુષ તેનાથી નીચી જ્ઞાતિ સ્ત્રી સાથે લગ્ન કરી શકે નહીં આવું દર્શાવતા ધોરણે અનુલોભ લગ્નના ધોરણ કહે છે.

જ્યારે ઉચ્ચ ગણાતી જ્ઞાતિ કે વર્ગની સ્ત્રી કે પુરુષ નીચી ગણાતી જ્ઞાતિમા સ્ત્રી કે પુરુષ સાથે લગ્ન કરે તો તેને પ્રતિલોભ લગ્નના ધોરણો કહે છે.

લગ્ન સાથી ની પસંદગી માં અગ્રતા ધરાવતા ધોરણો અંતઃ લગ્ન બહિર લગ્નના ધોરણો દ્વારા જીવનસાથી ની પસંદગી કરવામાં આવે છે.

હિન્દુ લગ્ન સંસ્થાના વિવિધ પરિબળોમાં આવેલ પરિવર્તન :
ભારતના બ્રિટિશ યુગ થી શરૂ થયેલા ઔદ્યોગીકરણ, શહેરીકરણ, અંગ્રેજી કેળવણી, સમાજ કાયદા વિવિધ વ્યવસાયો વાહન વ્યવહારમાં થયેલા પ્રગતિ આ બધાના અસરથી હિન્દુ લગ્ન સંસ્થામાં નોંધપાત્ર પરિવર્તન જોવા મળે છે.

આજે લગ્નના ધાર્મિક હેતુનો બદલે આર્થિક કે વ્યક્તિગત હેતુને મહત્વ આપવામાં આવે છે. પતિ પત્ની બંને નોકરી કરતા હોય તો જીવનની આર્થિક સમસ્યા હળવી બને છે. જીવન સરળ અને સુખી બને છે.તેવી વિચારસરણી પ્રચલિત થઈ છે.

1955 માં હિન્દુ લગ્ન ધારો તેના દ્વારા પુરુષોમાંથી લગ્નની હોય ઓછામાં ઓછી 21 વર્ષ સ્ત્રીઓની હોય ઓછામાં ઓછી 18 વર્ષ નક્કી કરવામાં આવી છે. લગ્ન ક્ષેત્રે પાત્ર પસંદગી માટે યુવક યુવતી ને સ્વતંત્રતા આપવામાં આવી છે. લગ્નમાં પહેલા ની જેમ બધી ધાર્મિક વિધિઓ થાય છે. પણ એની પાછળની ભાવનાઓ અદશ્ય થતી જાય છે. લગ્ન કરનાર દંપતી અને લગ્ન કરનાર પંડિત પણ હવે આ વિધિ ને મહત્વ અપાતા નથી. વર્તમાન સમયમાં વ્યક્તિને વિકાસ થઈ રહ્યો હોવાથી જીવનસાથીની જ પસંદગીમાં ધોરણોમાં પણ નોંધપાત્ર પરિવર્તન આવતું જાય છે.

હિન્દુઓમાં બહુ પતિ કે બહુ પત્નીત્વ લગ્નને ગેરકાયદેસર ગણવામાં આવે છે. આંતર જ્ઞાતિએ લગ્નની અસર ઓછી થતી જોવા મળે છે. કાયદા દ્વારા વિધવા ની લગ્ન ને માન્યતા આવેલ છે.

શહેરી સમુદાયમાં પોતાની જ્ઞાતિએ ઈચ્છા યુવક યુવતીઓનું જાહેર મિલન ગોઠવીને એકબીજાને પસંદ કરવાની પ્રથા અમલમાં આવે છે.

મેરેજ બ્યુરો જેવી નવી લગ્ન સંસ્થાઓ વિકસિ છે. જે લગ્ન માટે ઈચ્છુક યુવક યુવતીઓને વિવાહ સંબંધિત જોડવા અને લગ્ન ગોઠવવામાં માટે યોગ્ય માર્ગદર્શન આપે છે. અને તે માટેની પ્રવૃત્તિ કરે છે.

લગ્નનું મહત્વ :

• લગ્ન એ વ્યક્તિને જાતીય સંબંધો તેમજ જિંદગીને નિયમિત કરે છે.
• લગ્ન પહેલાં અને લગ્ન બહારના સંબંધો પર નિયંત્રણ રાખે છે.
• કુટુંબનું ગઠન કરે છે. અને લગ્ન દ્વારા બંધાતા જાતીય સંબંધી સંતોષ આપે છે. દંપતિઓને બાળકો ઉત્પન્ન કરી કુટુંબ બનવાની સંપત્તિ આપે છે.
• કરનાર સાથીઓ પોતાનું કામ અને પોતાની જવાબદારી વહેચી લે છે. અને તે મુજબનું કાર્ય કરે છે.
• દંપતી કુટુંબની બહાર થઈ વધારે કમાણી કરે છે.અને કુટુંબને નાણાકીય સહાય કરે છે.
• દંપતિઓ વરને લગનથી પ્રેમ અને લાગણીની ભાવનાને મજબૂત કરે છે.
• જૂથો વચ્ચે સામાજિક અંતર ઘટાડે છે.અને સહકાર વધારે

ભારતમાં લગ્નના લીધે થતી સમસ્યાઓ :

1. વિસ્વાસ ની કમી
2. અસ્થિરતા ( બંન્ને વચ્ચે બનતું ન હોય )
3. સ્ત્રીઓ અને પુરુષોના સંબંધો વચ્ચે બદલાવ
4. આર્થિક અસ્થિરતા
5. ધર્મનો કાબુ રહેતો નથી
6. કુટુંબનો કાબુ રહેતો નથી
7. નૈતિક પતન
8. તલાક અને સેપ્રેરેશન ( પતિ પત્ની અલગ રહેતા હોય )
9. દહેજ પ્રથા
10. પ્રાક્ષતાંય કુટુંબોની અસર
11. લઘુતા ગ્રથી તેમજ ગુરુતા ગ્રથિ ની ભાવના વિકસે છે
12. જાતીય સ્વસદતા
13. જાતીય વિવિધતા

લગ્નને લગતા કાયદાઓ : લગ્નની ઉંમર સાથીની પસંદગી વ્યક્તિ કેટલા સાથે લગ્ન કરી કરે લગ્ન વીર છેદે પુનઃલગ્ન દહેજ પ્રથા વગેરે બાબતોને લગતા ભારતીય કાનૂનોમાં ઘણા કાયદાઓ છે.

1.સતીપ્રથા નાબૂદી ધારો – 1829: પતિવ્રતા સ્ત્રીને સતી થવા માટે ફરજ પાડવામાં આવે છે. પતિના જાતે પછી વિધવા સ્ત્રી મારવાનો સંકલ્પ કરવાની ફરજ પાડવામાં આવતી સ્ત્રી જીવતા પોતાના મરણ પછી આંગણે હવાલે કરવામાં આવતી શ્રી રાજા રામમોહનરાય એ સતી પ્રથા માટે લડત કરી અને બ્રિટિશ ગવર્નર જનરલ ઓફ ઇન્ડિયાના બોર્ડ બેન્ટિક સતી પ્રથાની નાબૂતી માટે કાયદાઓ લાવ્યા સતી એક 1829 વિધવાઓના જીવન ચલાવવા માટે તેમજ સતી થવાથી વર્તણ માટે કરેવણી આપનારને અથવા ફરજ પાડ વાળને સજા આપવા માટે ઘડવામાં આવે છે .

2.હિન્દુ વિધવા પુનઃ લગ્ન ધારો – 1956 : સતી પ્રથાને નાબૂદી માટે કાયદો અમલમાં આવવા છતાં વિધવાઓનું શોષણ અને માન જ્ઞાની કરવામાં આવતી હિન્દુ વિધવાઓની શોષણ અને દૈયનિય પરિસ્થિતિ જોઈને આ પરિસ્થિતિમાંથી તેમને બહાર લાવવા જોઈએ આ પરિસ્થિતિ માટે પંડીત ઈશ્વર ચંદ્ર વિધા સાગર તેમણે બ્રિટિશ ગવર્મેન્ટ પુનઃલગ્ન માટે કાયદો લાવવા માટે દબાણ કર્યું અને આ કાયદો અમલમાં આવ્યો.

3.સ્પેશિયલ મેરેજ એકટ : 1972 :કાયદા એ હિંદુ મેરેજ સિવિલ મેરેજ ગણિત આંતરજાતીય આંતરધારી અને રજીસ્ટર મેરેજને કાયદાકીય પરવાનગી આવિ તેને 1954 માં સુધારવામાં આવ્યું અને રજીસ્ટર મેરેજ માટે સ્પેશિયલ મેરેજ એક્ટ બહાર પાડ્યો તેમાં અંતર્ગત લગ્ન કરનાર યુવક યુવતીને મેરેજ ઓફિસર આગળ મેરેજ ના કાર્યક્રમમાં એક મહિના પહેલા હાજર રહેવાનું હોય છે. અને મેરેજ ના સમયે બે સાક્ષીઓને હાજર રાખવાના હોય છે.

4.હિન્દુ લગ્ન ધારો – 1955 : જમ્મુ કાશ્મીર સિવાય પુરા ભારતમાં આ કાયદો લાગુ પડે છે. હિન્દુઓમાં આ કાયદા અંદર જૈન, શીખ, બૌધ, અનુસૂચિત જનજાતિઓનો પણ સમાવેશ કરવામાં આવે છે.

આ કાયદા અંતર્ગત લગ્ન માટેના નીચે મુજબના નિયમો છે :

• બહુ પત્નીત્વ બહુ પતી ત્વ અને બાળ લગ્ન પર વિરોધ છે.
• વ્યક્તિ કોઈ બીજા સાથી સાથે રહેતી હોવી જોઈએ નહીં.
• બંન્ને સાથીઓ માંથી કોઈ પણ પાગલ, ગાડ પણ કેમ માનસિક બીમારી ધરાવતું ન હોવું જોઈએ.
• લગ્ન માટે યુવ કે 21 વર્ષની ઉંમર અને યુવતીએ 18 વર્ષની ઉંમર પૂરી કરેલી હોવી જોઈએ.
• આ કાયદા અંતર્ગત સ્ત્રી અને પુરુષને લગ્ન માટેના તેમજ જાતીય જીવન માણવા માટેના એકસરખા હોય છે.
• બંન્ને સાથીઓ એકબીજા સાથે એકમન રહી શકતા નથી જ્યાં સુધી તેમના રીત રિવાજો આવા લગ્નને મંજૂરી આપે.
• આ લગ્ન તારા અંતર્ગત ઇન્ટરકાસ્ટ અથવા મેરેજને મંજૂરી આપવામાં આવે છે.

આ કાયદા અંતર્ગત કઈ હાલમાં છૂટાછેડા ( તલાક ) લઈ શકાય:

• બંન્ને સાથે માંથી કોઈપણ એક લગ્નના સમયે અને એક પછી પણ જાતીય જીવન માણવા માટે સક્ષમ ન હોય.
• લગ્ન સમયે બંન્ને માંથી કોઈપણ સાપીમાંથી ગાડાંપનું હોય
• મા બાપ અથવા ગાર્ડિયન (પાલક ) દ્વારા જબરદસ્તી અથવા ઠેવરામણી થી લગી કરાવેલ હોય તો
• લગ્ન સમય સ્ત્રીને જો કોઈ બીજા પુરુષનું ગર્વ રહેલ હોય તો.
• બંન્ને સાથે માંથી હિન્દુ મેરેજ એકટ મા જો કોઈ એક માનસિક રોગ હોય, ધર્મ પરિવર્તન કર્યું હોય કેstd કે લેપ્રસી હોય કે સન્યાસ સીધો હોય કે લગ્ન બહારના સંબંધો હોય અથવા સાત વર્ષથી એકબીજાનો પરીત્યા ક્યો હોય હાઈ પરિસ્થિતિમાં ન્યાયાધીશના છુટા પાડ્યા પછી બે વર્ષ સુધી પતિ પત્ની સાથે ન રહેતા લગ્ન વિછેદ કરવામાં આવે છે.

5.દહેજ પ્રથા નાબૂદી ધારો : 1961: હા તારા અંતર્ગત લગ્ન સમયે એકબીજાને 1000 વધુની ભેટ સોગાત આપી શકાય નહીં જો એવું કરવામાં આવે તો 6 મહિના જેલની સજા અથવા 5,000 નો દંડ કરવામાં આવે છે. અને જો વધારે પ્રમાણમાં હોય તો આપ બંન્ને ને સજા પણ કરવામાં આવે છે. આ કાયદાને 1986માં વધુ મજબૂત કરો માં આવ્યું અને તેના કાયદામાં અમર વધુ કડક બનાવવામાં આવ્યો આ કાયદો મુસ્લિમો પર લાગુ પડતો નથી.

6.Child marrige pestrccint act – 1929 (mra) આ કાયદો 1 એપ્રિલ 1930 થી અમલમાં આવ્યો આ કાયદા અંતર્ગત યુવકની ઉંમર 18 વર્ષથી ઓછી હોય અને યુવતી ની ઉંમર 14 વર્ષથી ઓછી હોય અને જો તેઓ લગ્ન કરે તો તેનો ગુનો ગણવામાં આવતું પાછળથી આ કાયદો 1978 માં સુધારવામાં આવ્યું અને લગ્ન માટે યુવકની ઉંમર 21 વર્ષ અને યુવતી ની ઉંમર 18 વર્ષ નક્કી કરવામાં આવી. આ કાયદાનો ભંગ કરનારને ત્રણ મહિનાની જેલની સજા અને 1000 રૂપિયા દંડ થાય છે.

મુસ્લિમ લગ્ન પ્રથા ( કરારી લગ્ન પ્રથા ):

• તમે એકબીજાની મંજૂરી લઈને પ્રસ્તાવને સ્વીકાર કરવામાં આવે છે.
• વધુમાં વધુ ચાર પત્ની કરવાની છૂટ હોય છે.
• છુટાછેડા લઈ શકાય છે.
• વિધવા પુનઃ લગ્નની છુંટ છે.

પારસી લગ્ન સ્વરૂપ : આમાં મોટી ઉંમરે લગ્ન કરતા હોય છે. પારસી લગ્ન સમાજમાં છુટાછેડા લેવાના હક હોય છે. છુટાછેડા અદાલતમાં લેવાનો હોય છે. એક સાથી લગ્ન હોય પુનઃ લગ્નની છુટ હોય છે. યુવક યુવતી ની બંન્ને ની પસંદગીની લગ્ન થાય છે.

ખિસ્તીઓમાં લગ્ન પ્રથા :

• એક સાથી લગ્ન પ્રથા છે.
• છૂટા છેડા નો અધિકાર છે.
• છુટા છેડા કાયદાકીય રીતે થાય છે.
• પુનઃ લગ્નની છૂટ છે.
• સર્ચના મહેર રીતે વિધિ કરવામાં આવે છે. અને લગ્ન વખતે વીટીઓની અદલા બદલી કરવામાં આવે છે.

હિન્દુ લગ્ન પ્રથા :

• એક સાથી લગ્ન પ્રથા છે.
• છૂટા છેડા નો અધિકાર છે.
• છૂટા છેડા કાયદા કેવી રીતે થાય છે.
• પુનઃ લગ્નની છૂટ છે.
• સપ્ત પદીના ફેરા ના વચન થી જોડાય છે. તેમના ચાર અથવા સાત ફેરા હોય છે. અગ્નિની સાક્ષી એ મંત્રાચાર દ્વારા ફેરા થાય છે.
• ગાધર્વ વિવાહ પણ થાય છે. જેમાં પતિ પત્ની ઈશ્વરજી સાક્ષી એકબીજાનો હાર પહેરlવીને લગ્ન કરે છે.
• કોર્ટ દ્વારા રજીસ્ટર મેરેજ થાય છે . જેમાં કન્યા અને વર બંન્ને તરફથી બે બે સાક્ષી હોય છે. અને તેની હાજરી થતા સહીથી લગ્ન થાય છે.
• સમૂહ લગ્ન પણ હિન્દુ લગ્ન પ્રથા નો ભાગ છે. જેમાં ઘણા બધા દંપતિઓ લગ્ન સંબંધથી જોડાય છે. પણ એક સાથી લગ્ન છે અને બધાને પ્રમાણે કરે છે. સમૂહ લગ્ન આર્થિક રીતે સસ્તા પડે છે.

૭.પ્રિવેન્સીન પર ડિવોર્સિસ ફોર ધ ડીઝીલ્યુશન ઓફ મુસ્લિમ મેરેજ act 1939:
અમુક પરિસ્થિતિમાં મુસ્લિમ સ્ત્રી તલાક માંગણી કરી શકે છે. જે નીચે મુજબ છે.

• 4 વર્ષની પતિ ગાયબ થઈ ગયો હોય
• ઓછામાં ઓછા બે વર્ષ સુધી પતિ પત્નીનું ભરણપોષણ કરી શક્યો ન હોય.
• 7 વર્ષ કે તેથી વધુ સમય માટે પતિ જેલમાં હોય.
• 3 વર્ષથી સાદી સુદા જીવન નિભાવી શક્યા ન હોય.
• 2 વર્ષથી થતી ગાંંડા પણાથી પીડાતોં હોય.
• પતિને કોઈ એવો રોગ હોય છે. જે મટાડી ન શકાય .

8 .હિન્દુ એડોપ્ટોન & મેન ટેન્સ act – 1956 : આ કાયદા અંતર્ગત જે સ્ત્રીને બાળકો ન હોય તેને બાળક દતક લેવાની મંજૂરી મળે છે. અને જો તે તલાક સુધા હોય તો પતિ પાસેથી ભરણપોષણ મળી રહે છે.

ધ સુપરઝન ઈમ્યુરલ ટ્રાફિક ઓફ વુમન એન્ડ ગર્લ્સ act – 1956 :
આ કાયદો સ્ત્રીઓને અપહરણિત થી રક્ષણ આપે છે. અને તેમને વૈશ્યા બનાવતા રોકે છે.

10.મેડિકલ ટર્મિનલ ઓફ પ્રેગ્નેન્સી act :
આ કાયદા અંતર્ગત સ્ત્રી પોતાનું માનસિક અને શારીરિક આરોગ્ય મેળવવા માટે ગર્ભપાત કરવાનો છે.

11.ક્રિમિનલ લો amendment act -1983 :
સ્ત્રીઓને ગુનાહિત પ્રવૃત્તિ થી બચાવે છે.

12.Family court act : 1984 :
આ કાયદો ફેમિલી દ્વારા થતા અત્યાચાર થી સ્ત્રીને રક્ષણ આપે છે.

Family : કુટુંબ એક સામાજિક સંસ્થા છે. અને આરોગ્યની સેવાઓ માટે પાયાનું એકમ છે કુટુંબમાં વ્યક્તિ અને તેના વ્યક્તિ એકબીજા સાથે સંબંધ કે લોહીના સંબંધ કે તદ્દક લીધાના સંબંધ જોડીયેલા હોય છે.

Defination :

1. પતિ પત્ની અને બાળકોની બંન્ને જૈવિક સામાજિક એકમ ને કુટુંબ કહે છે.

2. પતિ પત્ની અને બાળકો સાથે કે બાળકો વગરના કે સ્ત્રી અને પુરુષ બાળકો સાથે ના ટૂંકા અથવા લાંબા ગાળાને જોડાણને કુટુંબ કહે છે.
3. એક જ ઘરમાં રહીને એક જ રસોડે જમે એક જ ધર્મ પાળે બંને એક બીજા સાથે આંતરક્રિયા કરીને જીવે તેને કુટુંબ કહેવાય છે. દા ત પતિ પત્ની,બાળકો, દાદા દાદી, ભાઈ-બહેન વગેરે
4. કુટુંબ તે સમાજનું પ્રાથમિક એકમ છે જેથી કુટુંબના સભ્ય એક સાથ નીચે રહેતા હોય લોહીના સંબંધ અને લગ્નના સંબંધથી જોડાયેલા હોય છે અને એકબીજા સાથે રહેતા હોય તેના સાથે તદ્દગ પુત્ર કે પુત્રીના પણ સમાવેશ થાય છે. કુટુંબ સાર્વત્રિક અને

કુટુંબ એ એક સામાજિક સંસ્થા છે.જે આપણી સંસ્કૃતિનું રક્ષણ કરે છે. કુટુંબની લાક્ષણિકતાઓ નીચે મુજબ છે.

1. કુટુંબ એ એક એવું જૂથ છે જેમાં સ્ત્રી અને પુરુષ વચ્ચેના સંબંધો ચોક્કસ પ્રકારના હોય છે.
2. સ્ત્રી પુરુષના જાતીય સંબંધો માટે તેમજ બાળ ઉછેર ને જવાબદારીમાંથી ચોક્કસ તથા કાયમી સંસ્થા છે.
3. લગ્ન અથવા સામાજિક ગોઠવણ દ્વારા સંબંધો અપાય છે. અને જળવાય છે.
4. કુટુંબના સભ્યો વચ્ચે લોહીને સંબંધ હોય છે.
5. કુટુંબના સભ્યો વચ્ચે સંબંધો હકીકતના અને ભવ્યક્તિના જીવનમાં અગત્યનું સ્થાન ધરાવે છે કુટુંબના એકબીજા સાથેના સંબંધોની દરેકની જવાબદારીઓ સહિયારી હોય છે. અને તેના માટે લગ્ન સંસ્થા નો સ્વીકાર કરવામાં આવે છે.દા ત આર્ય સામાજિક લગ્ન, બ્રહ્મ સામાજિક લગ્ન, બ્રહ્મ સમાજના લગ્ન, જ્ઞાતિમાં લગ્ન અને રજીસ્ટર લગ્ન વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

કુટુંબના કાર્યો : કુટુંબને સમાજનો પાયાનો એકમ હોવાથી વ્યક્તિ માટે ખૂબ જ અગત્યનો છે અને કુટુંબ વ્યક્તિની બધી જ જરૂરિયાતોની વસ્તુઓ પૂરી પાડવી કુટુંબના સભ્યોનું શારીરિક સરક્ષણ કરવું બાળકને જન્મ આપવો અને તેનો ઉછેર કરવો વ્યક્તિને રહેઠાણ કપડા ખોરાક વધી જીવન જરૂરિયાત વસ્તુઓ પૂરી પાડવી

1.બાયોલોજી ફેકશન: કુટુંબ તે જાતીય જીવન માણવા માટેનું એક માધ્યમ છે. તેમજ કુટુંબ દ્વારા જાતીય સંબંધો પર નિયંત્રણ પણ લાવી શકાય છે. સમાજમાં જાતીય સંબંધોનું નિયમન કરે છે.

બાળ જન્મથી પોતાના વાર સાસ્વરૂપે પોતાની જાતિને આગળ વધારે છે.

2.સાયકોલોજીક ફેશન ( માનસિક કાર્ય): કુટુંબના સભ્યો વચ્ચે લોહીના સંબંધ છેતી સાથે સાથે લાગણીના સંબંધ પણ હોય છે. કુટુંબના સભ્યો એકબીજાની હાજરીથી માનસિક સુરક્ષા મળે છે. વ્યક્તિની ઈચ્છાઓ લાગણીઓ અને આશાઓને યોગ્ય રીતે સમજીને તે મુજબનું કાર્ય કરવામાં આવે છે. અને તેથી જીવન સરળતાથી જીવી શકાય છે કુટુંબના સભ્ય વચ્ચે લાગણી હક અને પ્રેમ કર્યો સંબંધ હોવાથી વ્યક્તિ પોતાને સુરક્ષિત સમજે છે.

3.એજ્યુકેશનલ ફેક્શન( શૈક્ષણિક કાર્ય): ઘરે બાળક માટે પહેલી શૈક્ષણિક સંસ્થા છે. અને માતાએ તેની પ્રથમ શિક્ષક છે. જે તેને પ્રાથમિક શિક્ષણ આપે છે બાળક ઘણું બધું જ્ઞાન અને અનુભવ કુટુંબમાંથી જ મેળવે છે. અને કુટુંબના સંસ્કારો પરથી જ વ્યક્તિના જીવનનો પાયો નખાય છે. અને તે મુજબ વ્યક્તિનું વ્યક્તિત્વ વિકાસ પામે છે. કુટુંબ વ્યક્તિના શરીર અને મન બંન્ને પર અસર કરે છે. અને તે મુજબ વ્યક્તિમાં ફેરફાર થાય છે.

4.પ્રોટેકટીવ ફેકશન ( રક્ષણાત્મક કાર્ય ): કુટુંબ વ્યક્તિની આશાઓ ઈચ્છાઓ તેનો સ્ત્રીને રક્ષણ આપે છે. અને સારી વર્તણૂક માટે પણ રક્ષણ પૂરું પાડે છે. વ્યક્તિનું આરોગ્ય જોખમાય નહીં તેવા સારી આરોગ્ય ભય વર્તણુક અમલમાં લાવે છે. કુટુંબને કુટુંબને વ્યક્તિ શારીરિક,માનસિક,આર્થિક, સામાજિક, માધ્યમિક, બધી જ રીતનું સરક્ષણ પૂરું પાડે છે.

5.રિકીએસનલ ફેકશન ( મનોરંજન કાર્ય): કુટુંબ પોતાના સભ્યોને મનોરંજન પણ પૂરું પાડે છે. દંપતિ વચ્ચેનો પ્રેમ મોટેરાઓ અને બાળકો વચ્ચેની લાગણી એક હળવું વાતાવરણ ઊભો કરે છે. અને અમુક વૃત્તિ દ્વારા વ્યક્તિને ગમ્મત સાથે જ્ઞાન પૂરું પાડે છે.

6.રિલીજીએસ ફેકશન ( ધાર્મિક કાર્ય ): કુટુંબને બાળક કે અમુક ધાર્મિક વિચાર દ્વારા વિકસાવવા માટે ધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓ કરવા માટે સૂચન કરે છે. દવા, લાગણી,રહેમદિલ વગેરેની ભાવનાઓ મનમાં વિકસાવવાની સૂચના કરે છે.

7.મેઈન્ટેન્સ સ્ટેટસ ( વ્યક્તિનો દરજ્જો ): કુટુંબની સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક વેલ્યુસ મુજબ બાળકને શીખવવામાં આવે છે. ને સમુદાયનું નાનકડું એકમ છે. બાળક કુટુંબમાંથી ઈમાનદારી રચાઈ રીત રેવાજો સંસ્કૃતિ અને આદર્શ વ્યક્તિ વિશે શીખે છે જો કુટુંબમાં બાળકોનો જેમ થવો હોય મુજબ બાળકને જાતિ અને વર્ગ મળે છે.

8.કલ્ચસ્લ ફેકશન( સાંસ્કૃતિક કાર્ય ): કુટુંબ તે સામાજીની સાંસ્કૃતિક પ્રવૃત્તિને જીવંત રાખે છે કુટુંબ બંને સમાજની સંસ્કૃતિ પ્રમાણે વર્તન કરવા માટે પ્રેરે છે. કુટુંબમાંથી વ્યક્તિને સામાજિક વારસો મળે છે. કુટુંબ કે પ્રથમ સામાજિક સંસ્થા છે જે પરંપરાઓ લોક માન્યતાઓ અને સામાજિક મહત્વ શીખવે છે.

9.સોસિયો લોજીકલ ફેકશન ( સામાજિક કાર્ય): કુટુંબ પોતાના સભ્યોને સમાજના એક નિસ્વત સ્થાન આપે છે. કુટુંબ પોતાના સભ્યોને સામાજિક રક્ષણ કરે છે. અને વ્યક્તિ પર કુટુંબ દ્વારા સામાજિક નિયંત્રણ લાવવામાં આવે છે.દા ત રીત રિવાજ, ધર્મ, કાયદાઓ,

10.આર્થિક : કુટુંબમાં દરેક સભ્યોનું કાર્ય વહેંચાયેલું હોય છે. સામાન્ય રીતે પુરુષોને કમાવાનું કાર્ય અને સ્ત્રીઓને ઘરનું કામ બાળ ઉછેર કરવું આર્થિક ઉપાજન માટે ઘરની બહારની થઈ આવક મેળવે છે. અને એ આવકમાંથી સ્ત્રી સારી રીતે અસર કરીને પોતાના ઘરનું ગુજરાન ચલાવે છે.

ફેમિલી ના પ્રકાર : કુટુંબના પ્રકારની નીચે મુજબ છે.

1.ન્યુ ક્લિવિસ ફેમેલી ( વિભક્ત કુટુંબ ): માનવ સમાજમાં વિભક્ત કુટુંબ અથવા પ્રાથમિક કુટુંબ સર્વ માન્ય છે. આ પ્રકારના કુટુંબમાં પતિ પત્ની અને તેમના બાળકોનો સમાવેશ થાય છે. જેઓ એક જ ઘરમાં રહે છે. સામાન્ય રીતે ઘરમાં પતિ નું વર્ચસ્વ હોય છે. આ પ્રકારના કુટુંબની એક કાયદો એ છે. કે દરેક વ્યક્તિને વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતા મળે વિભક્ત કુટુંબ ખર્ચારના કારણોનો, નોકરી, ધંધા માટે ગ્રામથી દૂર રહેવા જવું પડે.

2.જોઈન્ટ ફેમિલી : ભારતમાં સંયુક્ત કુટુંબ એમ સર્વ સામાન્ય વ્યવસ્થા છે. જેમાં ઘણી બધી પરણીત વ્યક્તિઓ તેમના સંબંધોની જોડાયેલા હોય બધી જ વ્યક્તિઓ એક જ પરિવારના સભ્યો હોય છે. કેમ કે દાદા,દાદી, કાકા, કાકી, માતા પિતા, પુત્ર પુત્રીઓ ભાઈઓ બહેનો વગેરે સાથે રહે છે. બધાને માલ મિલકત ભેગી હોય છે. કુટુંબના વડીલ વ્યક્તિ ઘરનું અને બહારનું કાર્ય સંભાળે છે. આવા કુટુંબમાં અને પ્રેરણાની ભાવના રહેલી હોય છે.

3.એક્સ ટેન્ડેડ ફેમેલી : આવા કુટુંબમાં પ્રતિપતની તેના બાળકો અને બીજા તેમના પર આધારિત સભ્ય સાથે રહે છે. જેમ કે ભાઈ બહેન

ફોર્મશન ઓફ ફેમેલી ( બંધારણ): પ્રાથમિક કુટુંબ ના મુખ્યત્વે ચાર તબક્કા છે.

1.સ્ટેજ ઓફ ફોર્મેશન: સંગઠનની અવસ્થા કુટુંબના આ તબક્કાની શરૂઆત લગ્નથી થાય છે. યુવક યુવતી લગ્ન કરી દંપતી બંને છે. અને સાથે મળી પોતાનું કુટુંબ બનાવે છે.

2.સ્ટેજ ઓફ ગ્રોથ : લગ્ન કરેલ દંપતી સાથે રહે છે અને બાળકો ઉત્પન્ન કરે છે બાળકોના જન્મ થવાથી કુટુંબની સાઈઝમાં વધારો થાય છે. ભારતમાં પ્રાથમિક કુટુંબની એવરેજ 4 થી 5 વ્યક્તિની હોય છે. જ્યારે અમેરિકામાં કુટુંબ 3 વ્યક્તિનું હોય છે.

3.સંબંધોના વિકાસની વ્યવસ્થા : આ તબક્કામાં મા બાળકો મોટા થાય છે. ઘરના બીજા સભ્ય સગા સંબંધી આડોશી પાડોશી મિત્ર સાથે સંબંધો સ્થાવ છે. ઘણીવાર બાળકો મોટા થઈને પોતાના મૂળ કુટુંબને ત્યજી ને નવા કુટુંબની રચના કરે છે. અને મા બાપ એકલા રહે છે.

4.સ્ટેજ ઓફ ડિસ્ટીંગ મેસન : આ તબક્કાના અથવા બાળનૂ અથવા તો મા-બાપ બંન્ને નું મૃત્યુ થાય છે. અને કુટુંબમાં બીખંડન થાય છે.

કુટુંબના ચારેય તબક્કા આગમન હોતા નથી અને પરિણામ ન આવે તેવું હોય છે.

કુટુંબના કાર્યો : આપણા સમાજમાં કુટુંબને સમાજની મૂળભૂત સંસ્થા છે. કુટુંબ વગર સમાજની રચના અવશ્યક છે. કારણ કે ઘણા કુટુંબ મળીને સમાજ બને છે. કુટુંબ વ્યક્તિની ઘણી બધી જરૂરિયાતો પૂર્ણ કરે છે તેવી જ રીતે કુટુંબની જરૂરિયાતો હોય છે.

1.ફિઝિકલ નીડ ( ભૌતિક જરૂરિયાત ): ખોરાક મકાન કપડા પીવાનું ચોખ્ખું પાણી ચોખ્ખું ભૌતિક ગંદા પાણીનો નિકાલ કચરો નિકાલ વગેરે કુટુંબની ભૌતિક જરૂરિયાતો છે.

2.બાયોલોજીકલ નીડ ( જૈવિક જરૂરિયાતો ): આમાં સૌથી ચેપી રોગથી મુક્ત થવું જે જીવજંતુ પશુ પંખી પર કંટ્રોલ કરવું નુકસાન કરતા પ્રાણીઓથી સાવચેતી રાખવી. અને કુટુંબ નિયોજન વગેરે બાબતોનો સમાવેશ થાય છે.

3.સોશિયલ નીડ : કુટુંબની મનો સામાજિક જરૂરિયાતમાં હેપ્પી હોમ સુખી પરિવાર ગરીબાઈ માંથી મુક્ત પૂર્તિ આરોગ્ય સેવાઓ વિકલાંગોને સામાજિક સુરક્ષા સુરક્ષિત ગામનૂ વાતાવરણ વગેરે બાબતોનો સમાવેશ થાય છે.

ભારત જેવા દેશોમાં મા બાપની જવાબદારી કુટુંબનું નિયોજન કરવાની છે. તેમાંથી કુટુંબ કલ્યાણ માટે આગળ થતી શકાય છે. કુટુંબ નિયોજન ના પહેલા સૂત્રમાં અને તે અમારા બે અથવા નાનું કુટુંબ સુખી કુટુંબની હિમાયત કરી હતી પણ હાલમાં કુટુંબ નિયોજન નું નવું સૂત્ર અમે બે મારું એક જેમાં દરેક દંપતીને એક બાળક હોવું જરૂરી.

કુટુંબ કલ્યાણ ના ફાયદા : કુટુંબ નિયોજન અપનાવી અને કુટુંબ કલ્યાણ ની સેવાઓ લેવાથી કુટુંબ ને ઘણા ફાયદા થાય છે.

1.માતાને બાળકનું આરોગ્ય અને જીવન જળવાય છે : કુટુંબ કલ્યાણ ની સેવાઓ લેવાથી માતા અને બાળકનું આરોગ્ય જાળવી શકાય છે. તેમજ તેમનું જીવન પણ બચાવી શકાય છે. વારંવાર ગર્ભ ધારણ કરવાના લીધે માતાની શારીરિક પરિસ્થિતિ જોખમાય પણ જે માતાએ કે બે જ બાળકો હોય અને એ બાળકો વચ્ચે અંતર રાખેલ હોય તો માતા અને બાળક બંન્ને નું આરોગ્ય જાળવી શકાય છે.

2.કુટુંબની આર્થિક સ્થિતિ સંધ્ધર બને છે : કુટુંબમાં બાળકોની સંખ્યા મર્યાદિત સંખ્યા લીધે આર્થિક સ્થિતિ પડતી નથી અને તેથી સંતોષકારક જીવન ધોરણ જીવી શકાય છે.

3.બે બાળકો વચ્ચે ગાળો રાખી શકાય છે.: કુટુંબ કલ્યાણ ની સેવાઓની બે બાળકો વચ્ચે અંતર રાખી શકાય છે. અને બાળકોની સંખ્યા મર્યાદિત કરી શકાય છે. જેથી કરીને બાળકોની દેખભાળ સારી રીતે કરી શકાય છે.બાળકોને સારા સંસ્કાર આપી તેમનો સારો ઉછેર કરી શકાય છે.

4.શિક્ષણ સારું આપી શકાય છે : કુટુંબમાં ઓછા બાળકો હોવાથી આર્થિક સ્થિતિ સારી રહેવાતી બાળકોને સારું શિક્ષણ પૂરું પાડી શકાય છે.

5.વસ્તી વધારે થતો અટકાવી શકાય છે : દેશના વસ્તી વધારાને કુટુંબ નિયોજન દ્વારા નિયંત્રણ કરી શકાય છે.જેથી ઓછી હોવાના લીધે દેશ આર્થિક ધોરણ ઊંચું જવાથી લોકોનું જીવન ધોરણ ઊંચું લાવી શકાય.

6.સુખી લગ્ન જીવન જીવી શકાય : પતિ પત્ની વચ્ચે પારસ્પlરિક અનુ મન માટેનો સમય મળવાના કારણે તેમના સંબંધો સારા વિકસે છે. અને તેઓ લગ્ન જીવન જાણી સારા મા-બાપ બની શકે છે. રાષ્ટ્રના વિકાસ માટે દરેક નાગરિક તંદુરસ્તી હોવા જોઈએ છે નેશનલ હેલ્થ પ્રોબ્લેમ ના નિરાકરણ માટે હેલ્થ પ્રોગ્રામ દ્વારા પબ્લિક હેલ્થને ઊંચું લાવી શકાય છે લોકો આરોગ્ય ની કિંમત સાંજે અને આરોગ્યને સમરીયાનું નિયંત્રણ કરી શકે વસ્તી વધારાને રોકવા માટે માતૃબાળl કલ્યાણની સેવાઓ અને કુટુંબ કલ્યાણ ની સેવાઓ માટેની યોજનાઓ ઘડવામાં આવે છે. જેથી અસરથી સામાજિક ફેરફાર લાવી શકાય છે.

વિભક્ત કુટુંબ:

1. આ પ્રકારનું કુટુંબ નાનું હોય છે.
2. આ પ્રકારના કુટુંબમાં પતિ પત્ની તેમના બાળકોનો સમાવેશ થાય છે.
3. સામાન્ય રીતે ઘરમાં થતી વર્ચસ્વ વધુ હોય છે.
4. આનો કાયદો એ છે કે તેના દરેક વ્યક્તિને વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતા મળે છે.
5. આમાં પોતાની માલમિલકત હોય છે.

સંયુક્ત કુટુંબ

1. આ પ્રકારનું કુટુંબ મોટું હોય છે.
2. આ કુટુંબમાં ઘણી બધી પરણિત વ્યક્તિઓ તેમના બાળકો સાથે એક જ ઘરમાં રહે છે.
3. સામાન્ય રીતે આમાં ઘરની સૌથી વડીલ વ્યક્તિ વર્ચસ્વ હોય છે.
4. આમાં દરેક વ્યક્તિને વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતા જાળવી નથી.
5. બધાની માલ મિલકત ભેગી હોય છે.

Nacles family વિભક્ત કુટુંબ :

1. આ પ્રકારના કુટુંબમાં પતિ પત્ની અને તેમના બાળકોને સમાવેશ
2. દરેક વ્યક્તિને વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતા મળે છે. અને મહત્વના નિર્ણયો પોતાની રીતે લઈ શકે છે.
3. સ્વતંત્ર રહેતા હોવાથી વસ્તીની નીચતા ઓછી જોવા મળે છે.
4. માતાને પોતાના માટે સમય મળવાથી બીજી અન્ય પ્રવૃત્તિઓ કરવા માટે સમય મળે છે.
5. માતાને કામનો બોજ ઓછો હોવાથી બાળકો પચે વધારે ધ્યાન આપી શકે છે.
6. બાળકોને સારું ને શિક્ષણ આપી શકાય છે. અને યોગ્ય પ્રેરણા આપી શકાય છે.
7. પતિ પત્ની સુખી લગ્ન જીવન જીવિ શકે છે.
8. આર્થિક પરિસ્થિતિ સારી હોય છે. અને પોતાની ઈચ્છા પ્રમાણે વ્યક્તિત્વનો વિકાસ કરી શકે છે.

લાક્ષણિકતા :

1. વ્યક્તિને આર્થિક રીતે સંઘર્ષ કરવો પડે છે
2. વિભક્તિ કુટુંબના સભ્યોની દૂર રહેતા હોવાથી લાગણીના સંબંધો ઓછા થાય છે.
3. વિભક્તિ કુટુંબમાં દાદા દાદી નો પ્રેમ અને લાગણી બાળકોને નડવાથી સારા સંસ્કારો રીત રિવાજોની જાણકારી નો અભાવ હોય છે.
4. અભી પણાની ભાવના હોતી નથી.
5. વિભક્તિ કુટુંબમાં વ્યક્તિ એકલા પર વધી જવાબદારીઓ હોવાથી માનસિક રીતે ડિપ્રેશન જોવા મળે છે. તેના કારણે અને ઘરના સભ્યોથી દૂર હોવાથી ખરાબ આદતોનો ભોગ બને છે.
6. બાળકો માતા પિતા નોકરી કરતા હોવાથી બાળકોના ઉછેર આયા દ્વારા અથવા બીજા વ્યક્તિથી થવાથી બાળકને મા બાપ પ્રેમ લાગણી ઓછી જોવા મળે છે. અને બાળકમાં ખરાબ આદતો પડાવી અને ગેરમાર્ગ દોરવાની શક્યતાઓ રહે છે.
7. પતિ પત્ની સમય ફાળવી શકતા નથી અને પરસ્પર એક બીજાથી દૂર થતા જોવા મળે છે.
8. આ કુટુંબમાં સભ્યોને સ્વતંત્રતા મળતી હોવાથી ક્યારેક સ્વદંતી બની જાય છે.

સંયુક્ત કુટુંબ :

ફાયદા:

• દાદા દાદી, કાકા, કાકી, પતિ પત્ની ભાઈ બહેન બાળકો સાથે રહેવાની બાળકોનો સ્વભાવ જાળવવાનો બને છે અને પરસ્પર લાગણીના સંબંધો છે.
• સભ્યો વચ્ચે અમેં પણ ની ભાવના હોય છે.
• વારસાના પેટી દર પેઢી મળતી મિલકત હિસાબે કોઈ પણ એક વ્યક્તિને આર્થિક મુશ્કેલીનો સામનો કરવો પડતો નથી.
• ઘરના મહત્વના નિર્ણય ઘરની વડીલ વ્યક્તિ લેવી હોવાથી ઘરના બીજા સભ્યો ચિંતા મુક્ત જીવન જીવી શકે.
• સંયુક્ત કુટુંબમાં રહેલા વ્યક્તિમાં ઓમાં એકબીજાની લાગણી અને હક મળવાથી માનસિક રોગ બીમારીનો ભાગ ઓછો બને છે.
• સંયુક્ત કુટુંબમાં દાદા દાદી કાકા કાકી વગેરે લોકો સાથે રહેવાથી બાળકોમાં સંસ્કાર રીત રિવાજોનું સિંચન થાય છે.
• બાળકોને સાચવવા માટે દાદા દાદી હોય છે. તેથી માતાને વધારે બહુ જ પડતો નથી.
• ઘરના કોઈ શક્ય પર શારીરિક મુશ્કેલી કે આર્થિક મુશ્કેલી કે કોઈ અન્ય મુશ્કેલી સાથેના કુટુંબના દરેક સભ્ય સાથે મળીને તેને સામનો કરે છે.
• કુટુંબના સભ્યોને સમાજની સંસ્કૃતિ પ્રમાણે વર્તન કરવા પ્રેરે છે.

ગેરફાયદા:

• કુટુંબમાં વધારી વ્યક્તિઓ હોવાથી વસ્તી ગીતા જોવા મળે છે.
• વ્યક્તિ સ્વતંત્ર રીતે પોતાની ઈચ્છાઓ સંતોષી શકતું નથી. વ્યક્તિત્વનો વિકાસ રંધાઈ છે.
• પતિ પત્ની ને એક લેતા અને પ્રાઇવેસી ન મળવાથી સુખી લગ્ન જીવન જીવી શકતા નથી.
• કુટુંબના સભ્યોના જુદા જુદા મંતવ્યો હોવાથી ક્યારેક સંઘર્ષ પણ વારંવાર જોવા મળે છે.
• બાળકને પોતાની મરજી મુજબનું યોગ્ય શિક્ષણ આપી શકાતું નથી.
• સભ્યોને પૂરતી સુવિધાઓ મળી શકતી નથી.
• નિર્ણય વડીલ વ્યક્તિ દ્વારા લેવામાં આવતા હોવાથી ક્યારેક યુવાન સભ્યોની લાગણી પણ દુભાઈ છે.
• ઘરડા મા બાપ સાથે રહેતા હોવાથી રૂઢિ ચસ્તતા જોવા મળે છે.
• વ્હાલા વ્હાલા ની ભાવના જોવા મળે છે.
• વ્યક્તિ પોતે પોતાની માટે સમય ફાળવી શકતી નથી.
• બધા સાથે હોવાથી પૂરતું પોષણ મળતું નથી

કુટુંબ કલ્યાણ ની પ્રવૃત્તિઓ : દુનિયામાં ભારત એ એવો દેશ છે. ત્યાં 1952માં નેશનલ ફેમિલી પ્લાનિંગ પ્રોગ્રામ લોન્ચ કર્યો ત્યારે ભારત દુનિયામાં વધારે વસ્તીમાં બીજા નંબરનો દેશ હતો તન્માનનું નિયંત્રણ કરવા માટેના ક્લિનિક 1930 માં કામ કરતા ચાલુ કરવા ત્રીજા પંચવર્ષીય યોજના(19 -68) દરમિયાન ફેમિલી પ્લાનિંગ લોજીક વિકાસ તરીકે ગણવામાં આવ્યો અને ક્લિનિક એપ પરોક્ષથી લાયક દંપતિઓને education આપવામાં આવે છે.

Small family અપનાવા માટે મોટી વેઇટ કરવા

ધૂન 1987 માં નવી જનતા ગવર્મેન્ટ એ નવી પાટેલુ સન પોલીસી ગાડી જેમાં ફેમિલી પ્લાનિંગના ખ્યાલને ફેમિલી વિલ fare હાલમાં પરિવર્તન કરવામાં આવ્યો આ પ્રોગ્રામનો સ્પીકર લોકો સ્વૈચ્છાએ કરે તેના પણ આધારિત હતો 1977 માં ભારત સરકારે rutal health સ્ક્રીમ કરી લોન્ચ કરી જેમાં સ્થાનિક લોકો જેમ કે ટ્રેઈનડાઈ village health ગાઈડ,ઓપી મીટાન, ઇન્ફોર્મલ અને ફોર્મલ લીડસોની શકે મૂળ સુધી આ કાર્યક્રમના અમલીકરણ માટે સામેલ કાર્ય 1983 માં નેશનલ હેલ્થ પોલિસી ઘડવામાં આવી જેમાં નેઈટરી પ્રોડક્શન રેઈડ (1 વન ) પણ પોચાડવો તેઓ હેતુ રાખવામાં આળિયો અને બે બાળકો બસ બાળ કુટુંબ હોવું જોઈએ મને બર્થ ડેટ 21 સુધી લઈ જવા અને ડેથરેટ 1000 વસ્તીએ અને કપલ પ્રોટેકશન રેડ 60% 2000 ની સાલ સુધીમાં પોપ્યુલર પોલીસીને રિવાઇઝ કરવામાં આવી જેથી કરીને કુટુંબ કલ્યાણ ની અગત્યતા વધારી અને તે માટેની બધી જ આરોગ્ય સેવાઓ આપી શકાય અને જીવન ધોરણે જ ઊંચું લાવી શકાય.

કુટુંબ કલ્યાણ સેવાઓમાં sex education માટેની સલાહ આયોજિત માતૃત્વ કાઉન્સિલિંગ લગ્ન પહેલા જ કાઉન્સેલિંગ અને ત્યાર પછી લગ્નનું પહેલા nu કાઉન્સેલિંગ અને ત્યાર પછી લગ્નનું પહેલાનું કાઉન્સેલિંગ અને ત્યાર પછી લગ્નનું કાઉન્સેલિંગ લગ્ન પછી જલ્દી ગર્ભ ધારણ કરવું તે માટે ગાળો રાખો અને બાળકો મર્યાદામાં ઉત્પન્ન કરવા rii માટે લેબોરેટરી તપાસ ઘરમાં કર્ણાથી કણકસર કુવારી માતાઓ માટે સેવા સુરક્ષિત પાણીની sapaly ચેપી રોગોનું નિયંત્રણ અને અટકાવો સમાવેશ થાય છે.

મળ મૂત્ર અને સુરક્ષિત નિકાલ દત્તક લેવા માટેની સેવાઓ સ્ત્રીઓ અને બાળકોના આરોગ્યને ઊંચું લાવવું Rch કાર્યક્રમની પ્રવૃત્તિઓ દ્વારા લોકોનું જીવન ધોરણ ઊંચું લાવવું શિક્ષણ માટેની સગવડો વધારવી બાળકોને ફરજિયાત શિક્ષણ આપવું મોટા કુટુંબ માટે ઊંડી માન્યતીઓ લોકોના વલણ અને તેની વર્તન રૂપને iec કેરેટની પ્રવૃત્તિઓ દ્વારા બદલવી એ સિવાય લગ્ન માટે ઉંમર લંબાવી સ્ત્રી દરજ્જો ઊંચો લાવવો અને વૃદ્ધ લોકોને સુસ્તા પૂરી પાડવી વગેરે માટે લોકોને સમજણ આપવી.

કુટુંબ કલ્યાણ કાર્યક્રમના સિધ્ધlતો :

• કુટુંબ કલ્યાણ ની સેવાઓ સ્વૈચ્છિક છે.
• આ પ્રોગ્રામમાં માતૃ અને બાળ આરોગ્ય અને કુટુંબ નિયોજન માટેની સેવાઓ ભેગી આપવામાં આવે છે.
• કુટુંબ કલ્યાણ પ્રોગ્રામ ના અસરકારક અમલીકરણ નિયોજન અને લોકોમાં જાગૃતિ લાવવા માટે iec ની પ્રવૃત્તિ માં ગતિમાન કરવામાં આવે છે.

Joint family : સંયુક્ત કુટુંબમાં બે કે ત્રણ પેટી હોય છે.અને કુટુંબના સભ્ય એક જૂથમાં હોય છે અને એક જ રસોડે જમતા હોય છે. કુટુંબની સર્વ સામાન્ય સામાજિક મૂલ્યો અને વલણ ઈચ્છે છે.

Joint family ની લાક્ષણિકતા :

• સાઈઝમાં મોટું હોય છે
• માલ મિલકત સંયુક્ત હોય છે. સામાજિક સુરક્ષા આપી છે. આરામ અને મનોરંજન પૂરી પાડે છે.
• એક જ રહેઠાણ હોય છે. એક જ રાત નીચે રહેતા હોય છે.અને એક જ રાત નીચે જમતા હોય છે.એક જ વારસો આગળ ચાલ્યો આવે છે.
• કુટુંબના સભ્યોના દ્રષ્ટિકોણ એક સરખો હોય છે.
• કુટુંબના સભ્યોના સાત સહકાર અને એકતl ની ભાવના હોય છે. કુટુંબના વડા નું કુટુંબ વચસ્વ હોય છે.
• વ્યક્તિની બધી જ જરૂરી સંયુક્ત કુટુંબના પૂરી પાડે છે.
• વ્યક્તિને સંયુક્ત કુટુંબમાં ઘણું બધું પ્રાપ્ત થાય છે.