Introdubtion :

સંપરમર્ષ એક એવો શબ્દ છે જેથી તેનો અર્થ સમજીએ તો આ શબ્દોમાં આરોગ્ય શિક્ષણમાં તમામ પાસા સમાયેલ છે. એટલે કે પ્રમાણમાં નવી વાત એ આમ તો જૂની છે પરંતુ હવે સંપરમર્ષને નુતન અભિગમ વિશિષ્ટ દરજ્જો આપવામાં આવ્યો તે અંગે વિશિષ્ટતા સમજ કેળવાય છે. વિશાળ વિનિમય જેવી પ્રત્યક્ષ પ્રક્રિયા સંપરમર્ષમા વધુ સહાયક બને છે. શેમાં પોતાની ઈચ્છા મુજબની પસંદગી કરી અને સમજપૂર્વકનો નિર્ણય અપેક્ષિત લાભાર્થી લઈ શકે તે માટે અલગ બેઠક યોજવામાં આવે છે. પણ તેમાં અંગત અને વિશિષ્ટ માહિતી અને માર્ગદર્શન તથા ખાનગી પણું જેવા તત્વોને ખૂબ જ મહત્વ અપાયું છે.

સંપરામર્સ અપેક્ષિત લાભાર્થીને તેની પોતાની પસંદગી પ્રમાણેની નિર્ણય લેવામાં અને પરસ્પર વિચાર વિનિમય કરીને લાભા લાભ અંગે નિર્ણય લેવામાં અંગત કે વિશિષ્ટ માર્ગદર્શન દ્વારા સલાહકાર સહાયભૂત થાય છે. માહિતીની આપ લે દરમિયાન અપેક્ષિત લાભાર્થી આપલેને પોતાની અંગત અને અગત્યની માહિતી કાઉન્સિલ ખાનગી રાખવાની ખાતરી આપે છે. અને આપેલી ખાતરી પાળે છે. કાઉન્સિલ અને લાભાર્થી વચ્ચે ઔપચારિક વાતાવરણમાં માનવીય અભિગમની વિશિષ્ટ માર્ગદર્શન સાથે વિચાર વિનિમય થાય છે. આમ પદ્ધતિનો અસરકારક અને ઘનિષ્ઠ ઉપયોગ કરવાથી આરોગ્ય અને કુટુંબ કલ્યાણ કાર્યક્રમ અને આરોગ્ય તંત્રની વિશ્વાસ નેયતા વધારી શકાશે અને કાર્યક્રમોનું સત્ય જાળવી શકાય છે તથા નિર્ધારિત વ્યક્તિ સમયસર મેળવી શકાશે.

સંપરામર્સ ની વ્યાખ્યા :

• (કાઉન્સેલિંગ) સંપરામર્સ એટલે સમજ પૂર્વકના નિર્ણયો લેવા માટે અંગત સંપરામર્સ દ્વારા વિશિષ્ટ માર્ગદર્શન પૂરી પાડવાની પ્રક્રિયા.
• જેમાં સેવા આપનાર પોતાનો સમય ધ્યાનમાં તથા આવડતનો ઉપયોગ કરીને લાભાર્થીની સમસ્યાના ઉકેલ માટે તથા નિર્ણય લેવામાં અમુક મર્યાદામાં રહીને મદદ કરતા હોય છે.
• આ પ્રક્રિયામાં સલાહકાર લાભાર્થીને પૂરક માહિતી અને સમજ આપીને તેનો અભિપ્રાય તથા અંગત માહિતી ખાનગી રાખી વરસાદ દ્વારા સહમત કેળવણી તેની પાસેથી જ તેની પોતાની પસંદગીનો સાચો નિર્ણય લેવડાવવામાં સહાયરૂપ બને છે.

Councelling માં ગુણવત્તા વધારવા માટેના મહત્વના મુદ્દાઓ :

1. સંપરામસનું હાર્દ સમજવું અને અનુસાર
2. સંપરામસની પ્રક્રિયામાં અગત્યના તત્વો સમજવા અને અનુસરવા
3. અસર પરસ સબંધ બાંધવા.
4. ધ્યાનપૂર્વક સાંભળવું ફક્ત શબ્દો કે વક્તવ્ય નહીં પરંતુ લાભાર્થીની લાગણીઓ પણ સમજવી.
5. ધ્યાનપૂર્વક અવલોકન કરવું આંખ અને મો પરના બદલાયેલા હાવ ભાવનું અવલોકન કરવું.
6. અપૂર્ણ પ્રશ્ન પૂછી જે તે વિષય કે પદ્ધતિના લાભ અને ગેરલાભ વચ્ચે તે આડઅચરો વિશે વિગત તે ચર્ચા કરી નિર્ણયમાં મદદ કરવી .
7. સ્પષ્ટ સાચી ટૂંકમાં અને જરૂરી બધી માહિતી પૂરી પાડવી
8. નિખાલસ બનીને નમ્રતાથી પૂરી આત્મીયતાથી પુરા મુદ્દાસર શાંતિથી અને સંપૂર્ણ રીતે વાત કરવી.
9. જે તે વિષયનું ઊંડાણપૂર્વકનો વિશિષ્ટ જ્ઞાન મેળવવું અને સાદી ભાષામાં જરૂર પૂરતું આપવું 10. અપેક્ષિત લાભાર્થીઓ તે મહત્વની ચર્ચામાં ભાગ તેના પ્રોત્સાહિત કરવા બહુ સરસ ખૂબ સારી વાત કરી બહુ અગત્યની વાત કરી સેવા પૂરક શબ્દો કહેવા અને હૃદય પૂર્વકની સહાનુભૂતિ વ્યક્ત કરવું.

તફાવત:

Councelling :

1. લાભાર્થીને નિર્ણય લેવામાં મદદ કરવા માટેની એક પ્રક્રિયા છે.
2. આની શરૂઆત લાભાર્થી પોતે પોતાની મૂંઝવણ દ્વારા કરે છે.
3. નાના ગ્રુપમાં અથવા વ્યક્તિગત રીતે એક પછી એક વાતની ચર્ચા કરવામાં આવે છે.

Health education :

• 1.કોઈપણ બાબત વિશે ચોક્કસ માહિતી પૂરી પાડવામાં આવે છે.
• 2.હેલ્થ એજ્યુકેશન પોતે ટોપીકની શરૂઆત કરે છે.
• 3.હેલ્થ એજ્યુકેશન માં નાનું અથવા મોટું ગ્રુપ પણ હોઈ શકે છે. તેમાં એક ટોપિક ઉપર સંપૂર્ણ માહિતી આપવામાં આવે છે.

Councelling: Councelling માં લાભ તથા ગેરલાભ બંને વાત લાભાર્થે આગળ મૂકવામાં આવે છે. અને લાભાર્થી પોતાના જાતે નિર્ણય લેશે અને Councelling ફક્ત હેલ્થ કરે છે.

મોટીવેશન: મોટીવેશનમાં ફક્ત લાભની વાત કરી લાભાર્થી પાસે નિર્ણય લેવડાવવામાં આવે છે.ex. ઓપરેશન માટે મોટી વેઇટ કરવા માટે પૈસા મળે છે તે માટે તેને મોટીવેટ કરવું.

સારા કાઉન્સિલર ની લાક્ષણિકતા :

1. લાભાર્થીની વ્યક્તિગત જરૂરિયાત અને પરિસ્થિતિ પૂરતો પ્રકાશ પાડી શકીએ તેવો હોવો જોઈએ.
2. લાભાર્થીને નિર્ણય લેવામાં પૂરતી મદદ કરી શકે તેવો હોવો જોઈએ.
3. વિશાળ વિનિમય સારી રીતે કરી શકે તેવી આવડત વાળો હોવો જોઈએ.
4. લાભાર્થીની વાત સારી રીતે સાંભળનાર તથા બર્બલ અને નોન વર્બલ દ્વારા તેમની પ્રોત્સાહન પૂરું પાડવામાં નાર હોવા જોઈએ.
5. હા ના જવાબ આપે ત્યાં નહીં પરંતુ પ્રશ્નોમાંથી બીજો પ્રશ્ન ઉદ્ભવ્યો અને વધુ ચર્ચા કરી માહિતી આપી શકાય તેવા પ્રશ્નો પૂછવાની આવડત વાળો હોવો જોઈએ.
6. હળવું તથા મિત્રતા પૂર્વક ની વાતચીત કરનાર હોવો જોઈએ.
7. ક્યારેક લાભાર્થી ને પોતાની વાત અંધ કરવા ફોર્સ કરતા ન હોવા જોઈએ.
8. નજરથી નજર મિલાવીને ધ્યાનપૂર્વક વાતને સમજનાર હોવો જોઈએ.
9. કાઉન્સિલર:
   સરળ
   મેર વાળો
   ચોક્કસ
   સંપૂર્ણ માહિતી ધરાવનાર
   સાચો
   મુદ્દાસર આપનાર
   સ્પષ્ટ હોવો જોઈએ.

કાઉન્સિલિંગ માટેની સ્થળ પસંદગી :

1. મોકળાશ વાળી તથા શાંત જગ્યા
2. લોકોને અવર-જવરથી દૂર.
3. પૂરતી બેસવાવાની તથા હવા ઉજાસ વાળી જગ્યા
4. લાભાર્થીની પ્રાઇવેસી જળવાઈ રહે તેવી રીતની સીધી જ અરજમેન્ટ

કાઉન્સિલિંગ પ્રોસેસ : કાઉન્સિલિંગ તે અલગ બાબત નથી પરંતુ સતત ચાલતી પ્રક્રિયા છે.

1. જનરલ કાઉન્સિલિંગ : જેમાં ચોક્કસ પદ્ધતિ અથવા પ્રશ્નો માટેની વિવિધ પદ્ધતિઓ વિશે સમજાવીશું અને પોતાને કંઈ અનુકૂળ રહે છે. તે વિચારીને નિર્ણય લઈ શકે તે માટે હેલ્પ કરીશું.
2. સ્પેસીફીક કાઉન્સિલિંગ : લાભાર્થી જ્યારે કોઈ એક ચોક્કસ સેવા અથવા પદ્ધતિ અપનાવવા તૈયાર બતાવે ત્યારે જ પદ્ધતિ અથવા સેવાને પસંદ કરી હોય તે વિશે સહ વિચાર સમજણ આપવી અને તે કેવી રીતે અપનાવી અને સલાહ રીતે સ્વસ્થ કારક રહે અને તેને અસરકારક બને તેની સંપૂર્ણ વિગત સમજાવીએ.
3. ફોલોઅપ કાઉન્સિલિંગ : આરોગ્યની સેવા છે અપનાવી હોય તેનાથી સંતોષ રહેશે. તે જાણવા માટે કોઈ તકલીફ હોય તો તેની ચર્ચા કરી દૂર કરવા માટે કાઉન્સિલિંગ કરવામાં આવે છે.

કાઉન્સિલિંગ ટેકનીક :

• કાઉન્સિલિંગ ટેકનીકની હેલ્થી સેવા આપનારે લેનારની સાથે સારી રીતે વિચાર વિનિમય કરી શકાય.
• લાભાર્થીની આરોગ્ય સેવાઓમાં ની કોઈ કોઈ એક સેવાના દરેક મુદ્દાઓ આવરી લઈ અસરકારક કરી શકાય છે.
• કાઉન્સિલિંગ પોતાની આવડત પ્રેક્ટિસ અને વલણ અથવા ભાવનાનો ભરપૂર યુઝ કરી શકે છે.
• કાઉન્સિલિંગ પોતાનો ટાઈમ અને દરેક મુદ્દાઓની પ્લાનિંગ કરી શકે છે.
• સંપરામર્શના મુખ્ય 6 તત્વ ઇંગલિશ ગેધર ના દરેક અક્ષરથી રાખી શકાય છે. અમેરિકાની ઝોન હોક પ્રિન્સ યુનિવર્સિટી આવેલા મોડલ મુજબ આ છ તબક્કા ક્રમની નીચે પ્રમાણે છે. જેને ગેધર એપ્રોચ પણ આવે છે. અને ગુજરાતીમાં સૌથી શરૂ થતા અને સમજવા સહેલા છ શબ્દથી તે યાદ રાખી શકાય છે.

• G-great- આવકારવું – સ્વાગત- આવકાર
• A – Ask – હેતુ પૂર્ણ પ્રશ્ન પૂછવા – સવાલ
• T – tell – માહિતી આપવી, સવાલ
• H – health – મદદ કરવી,સહાય
• E – explain – સમજણ આપવી,સમજ
• R – return, review, reviait – પુનઃ પધારો, સમીક્ષા

Slep of gather ટેક્નિક :

1.great – સ્વાગત

• લાભાર્થીને માનપૂર્વક આવકાર આપવો
• તેમને આવવાનું કારણ તથા તેમના મનની ઈચ્છા છે તે વિશે પૂછવું
• તેમને ખાતરી અને સમજ આપો કે તમારી સમસ્યા ઉકેલવા માટે મદદ કરનાર અમે અહીંયા છીએ
• તમને પ્રશ્ન પૂછવા અથવા કહેવા પ્રોત્સાહન આપવું
• હું તમારી વાત સાંભળવા માટે રેડી છું તેવી સ્પષ્ટ પોતાના કાર્ય સાથે તથા પાવતી આપો
• તેમના પોતાની મનની દરેક વાત પુડલા મનથી કહેવા માટે તક આપો Ex. ખાનગી વાતો અથવા મૂંઝવણો વગેરે જાણી મદદ કરવાની સ્પષ્ટતા કરો
• આ મુલાકાત પોતાના સુધી જ રહેશે તેને ખાતરી આપો

• 2.ask – સવાલ:
• કોઈપણ આરોગ્ય સેવા પહેલા અપનાવી હોય તો તેના અનુભવો વીછે પૂછો
• પોતાના ફેમિલી ના મેમ્બરનો સહકાર કેવો છે તે વિશે પૂછો તેવો સહમત છે કે વિરોધી છે તે જણાવો
• આરોગ્ય વિશે તેઓના મંતવ્ય તથા અભીપ્રાય જણાવવા.

3.tell – સવાદ :

• આ સ્ટેપ દરમિયાન તેને મૂંઝવણ અનુરૂપ સેવાઓ માટે સહાયરૂપ મટીરીયલ્સ નો યુઝ કરી જેમ કે મોડલ પોસ્ટર ફ્લેશ કાર્ડ તથા અન્ય વસ્તુ છે એમની સેવા માટે જરૂરી છે. તે દ્વારા સાચી અને સ્પષ્ટ સમજી શકાય તેવી પોતે માહિતી પૂરી પાડવી.
• જે સેવાના લાભ ગેરલાભની પણ સ્પષ્ટ પણે રજૂઆત કરો કાંઈ પણ છુપાવશો નહીં
• લાભાર્થીને સાંભળો અફવાઓ અને તેમના મનમાં ઘર કરી ગયેલ માન્યતાઓ અથવા ગેર સમાજને દૂર કરો.

4.help – સહાય:

• લાભાર્થી ને પોતાની રીતે ચોક્કસ સેવા લેવા માટે નિર્ણય કરવાનો માત્ર નિર્ણય લેવામાં ઉભા થવાનું નિરાકરણ થશે.
• નિર્ણય લીધા પછી સેવા માટે તથા કોઈ ચોક્કસ આરોગ્ય પદ્ધતિ પોતાના જીવનમાં સ્વીકારવા માટે કરવામાં આવતી સર્વ સામાન્ય પ્રોસિજરની પણ સમજણ આપો.
• સેવા અપનાવ્યા બાદ થતી સર્વ સામાન્ય આડઅસરની પણ સમજણ આપો જેથી આપણી સેવાની ગુણવત્તા જળવાઈ રહે. Ex. રસીકરણ બાદ તાવનું આવવું અને કોપર ટી મુકાવ્યા બાદ સામાન્ય દુખાવો થવો તથા માસિક સ્ત્રાવ નો સામાન્ય ફેરફાર થવો તે ચોકકસ છે તે સમજણ આપવી.

5.એક્સપ્લેન – સમજણ :

• સેવાનો સ્વીકાર કર્યા બાદ તરત જ જરૂરી ઉપયોગી સમજણ આપો
• કંઈ પણ તકલીફ થાય તો કોઈ પણ સમયે આવે બતાવી શકો અને હું તમારી પડખે જ છું એવી ખાતરી કરાવો. કાંઈ થાય તો હું બેઠી છું. ચિંતા ના કરતા જેવા words યુઝ કરો જેથી તે ચિંતામુક્ત બનશે.
• લાભાર્થીના મનમાં હજી પણ મૂંઝવતી બાબતો હોય સહસ મિત્રતા ભાવે પ્રશ્ન પૂછે ખાતરી કરી લો
• કાંઈ પણ તકલીફ ન હોય તો ચોક્કસ સમયે બનાવી જવા નાની મોટી દરેક માહિતી જ અપનાવેલી પદ્ધતિ અથવા લીધેલ સેવાને લગતી હોય તેવી બાબતો ઝીણવટ પૂર્વક સમજ આપો.

6.relurn – સમક્ષા. પુનઃ પદ્ધતિ :

• જયારે લાભાર્થી ફોલો માટે આવે અથવા વેજીટ દ્વારા ફોલો કરીએ ત્યારે તેને અપનાવેલ સેવાની સંતોષકારકતા વિશે પૂછો.
• કઈ મુશ્કેલી હોય તો તે જાણો અને હક કરવા પ્રવૃત્તિ કરી જો Refer કરવાની જરૂરિયાત જણાય તો ચોક્કસપણે સાથે સેવા અપાવો
• જો કોઈ મુશ્કેલી ન હોય તો અપનાવેલી સેવા અથવા મેથડ સારી છે. એમાં કાંઈ ખોટું નથી પરંતુ થોડી કાળજી લેવાની જરૂર છે તેમ જણાવો
• ઝીણવડ ભરી તપાસ બાદ જરૂરી માર્ગદર્શન પૂરું પાડવું
• આમ સંપરામર્ષ 6 તત્વોનો યુઝ કરી લાભાર્થીને તેમાં ચોક્કસ નિર્ણય સેવા આરોગ્ય પદે જીવન જીવી શકે તે જ હેતુ છે.