Defination

• બોનની કોન્ટયુનિટલીમાં બ્રેક થાય તેને ફેક્ચર કહે છે શરીરમાં કોઈપણ ભાગ પર સહન ન થાય તેવો સ્ટેજ આપવાથી હાડકું ભાંગી જાય છે તેમાં તિરાડ પડે તેને ફેક્ટર કહે છે.
• ફેક્ચરને # સંકેતના દર્શાવવામાં આવે છે.
  

ફેક્ચર થવાના કારણો

1.Direct violence

• જે જગ્યાએ માર લાગ્યો હોય અને ત્યાંનો હાડકું ભાંગે તેને ડાયરેક્ટ વાયલન્સ કહે છે
• દા.ત. લાકડીના મારથી , ગાડી ના પૈડા નીચે કચડાવાથી , બંધુક ની ગોળી થી વગેરે વખતે માર લાગ્યો હોય ત્યાંનું હાડકું ભાંગે છે.

2.Indirect vilonce

• જે જગ્યાએ માર વાગ્યો હોય અને ત્યાંનિ હાડકું નહીં ભાંગતા તેનાથી દૂર બાજુ નો હાડકું ભાંગી જાય તેને ઇનડાયરેક્ટ વાયલન્સ કહે છે આમાં ફોર્મ ટ્રાન્સમિટ થઈ દૂરના ભાગમાં ફેક્ચર થાય છે.
• દા.ત. લંબાયેલા હાથ પર ચડવાથી ક્લેવિકલ બોર્ન ફેક્ચર થાય છે.

3.મસ્ક્યુલર કોન્ટ્રાકશન (‌ સ્નાયુઓના જોશભેર ખેંચાણ )

• આમાં સ્નાયુઓના વધુ પડતા ખેચાણને લીધે ફેક્ચર થાય છે.
• દા.ત. ઘુટણ નો હાડકા એ કોઈ વાર તેની પાસેના સ્નાયુમાં ખેંચાણ કારણે લાગે છે ઉપરાંત ઓચિંતા અંગમાં મરોડને લીધે પણ ફેક્ચર થાય છે.

4.પેથોલોજીકલ cause facture

• old age બોનના ઓસ્ટીઓ પોરોસીસના લીધે થાય છે બોન ડીસીઝ ના કારણે ફેક્ચર થાય છે.

5.Induce tracture

• માનવસર્જન ભૂલોના કારણે પ્રોસીજર દરમિયાન બેબીને ફેક્ટર થાય તેને induce tracture કહે છે.

type of tracture

1.simple or closed

• આ પ્રકારના લેક્ચરમાં હાડકું ભાંગે છે પરંતુ તેમાં જોખમ હોતો નથી એટલે કે શરીરની બહારની સપાટી પર કોઈપણ ઈજા થતી નથી.

2.Compound or opentracture

• આ પ્રકારના ફેક્ચર વડે ભાંગેલા હાડકા ચામડીમાંથી બહાર નીકળે છે અને ખુલ્લો જોખમ હોય છે જેથી રોગના જંતુઓ દાખલ થવાથી ચેપ લાગવાની સંભાવના વધુ રહે છે.

3.Complicated tracture

• આ પ્રકારના ફેકચર વખતે અગત્યના અંદરના અવયવો જેમ કે બ્રેઇન, સ્પાઇનલ કોડ , લીવર , સ્પલીન વગેરેમાં ઇજા થાય છે ઉપરાંત હાડકા ભાંગવા સાથે સાંધામાંથી ઇજા થાય છે આ પ્રકારનું ક્લોઝ અને ઓપન હોય છે.

4.Cominated tracture

• તેમાં બોનમાં ભાંગેલા જગ્યાએ વધુ ટુકડા થયેલા જોવા મળે છે એટલે કે બેથી વધુ ટુકડા થયેલા.

5.ગ્રીન સ્ટિક ફેક્ચર

• આ પ્રકારના બાળકોમાં હાડકા પૂરેપૂરા ભાંગી નથી થતા તેમાં ફાટ પડે છે અને તે વળી જાય છે તેમ ગ્રીન સ્ટીક કહે છે અને તે ખાસ કરીને બાળકોમાં જોવા મળે છે.

6.Impacted tracture

• તેમાં ભાંગેલા હાડકાના છેડા એકબીજાના ખુચી જાય છે.

7.Depressed

• સ્કલ ના ઉપરના ભાગમાં કે બાજુના ભાગમાં ફેક્ચર વખતે હાડકાનો લાગેલો ભાગ અંદર તરફ ઘૂસી જાય છે તેને ડિપ્રેસ્ડ ફેક્ચર કહે છે.

8.કોમ્પ્રેસન ફેક્ચર

• આ ફેક્ચર થયેલ બોન દબાઈ જાય છે.
• દા.ત. ફેક્ચર વટિૅબમા વખતે આ પ્રકારે જોવા મળે છે.

sign and symptoms

• ફેક્ચર નો પ્રકાર તેમજ ક્યાં ભાગમાં થયો છે તે પ્રમાણે ચિન્હો લક્ષણો જોવા મળે છે પરંતુ ફેકચર વખતે મોટે ભાગે નીચે મુજબના ચિન્હો લક્ષણો જોવા મળે છે.

1.Pain

• સતત દુખાવો રહે છે જો હલનચલન બંધ ન કરીએ તો દુખાવો વધે છે.

2.Loss of function

ફેક્ચર થયેલા ભાગ યોગ્ય હલનચલન કરી શકતું નથી ઉપરાંત અયોગ્ય હલનચલન જોવા મળે છે.

3.shorting of limb

long bone ફેક્ચરમાં સ્નાયુઓને લીધે limb શોર્ટટીંગ જોવા મળે છે અથવા અવયવ બે ડોલ લાગે છે.

4.criepitus

ફેક્ચર વાળા ભાગને હાથ વડે તપાસવાથી કેપિટસ અનુભવી શકાય છે.

5.bliding

• ઓપન ફેક્ચર વખતે ચામડીમાં બ્રેક ના લીધે બ્લડિંગ જોવા મળે છે.

6.સ્વેલિંગ એન્ડ ડીસ કલરેશન

• ફેક્ચર ના લીધે ચામડીના નીચે બ્લડિંગ થવાથી સ્વેલિંગ અને ડિસકલરેશન જોવા મળે છે.

7.સાઈન સીમ્ટોમ્સ ઓફ શોક

• ફેક્ચર સ્કલના ફેક્ચર થઈ બોનફેક્ચર , પેલ્વીશ વગેરે વખતે શોકનો ચિન્હો લક્ષણો જોવા મળે છે.

ફેક્ચરને સારવારના સામાન્ય લક્ષણો

• જે જગ્યાએ અકસ્માત બન્યો હોય તે જગ્યાએ દર્દીની સારવાર કરવી. જો દર્દીની જિંદગી બીજા કોઈ કારણે જોખમમાં ન હોય તો બનાવવા સ્થળે જ દર્દીને બિનજરૂરી હલન ચલન અટકાવી ત્યાં જ સારવાર આપવી પરંતુ જો અકસ્માતના સ્થળે જો કામ થઈ શકે તેમ ન હોય તો દર્દીને સાવચેતી પૂર્વક દૂર ખસેડી સારવાર રાખવી.
• ઇજા પામેલ ભાગને ટેકો આપવો આમ કરવાથી વધુ ઈજા થતી અટકે છે તેમજ આને લીધે ભાંગેલ હાડકાના છેડાથી લોહીની નશો , જ્ઞાનતંતુઓ તેમજ ચામડીને ઈચ્છા સ્થાઈ અટકે છે‌.
• ફેક્ચર વાળા ભાગ નો હલન ચલન થતું અટકાવ ફેક્ચર થયેલ ભાગને સ્થલિન્ટ કે બેન્ડેજનો યુઝ કરી હલન ચલન થતું અટકાવવું જેથી દર્દીને દુખાવામાં રાહત મળે જેથી દર્દીને વધુ ઈજા થતી અટકાવી શકાય બેન્ડેજ ને વધુ ટાઈટ બાંધવા નહીં અને સ્પલીન્ટ પણ યોગ્ય ગાદી વાળો હોવી જોઈએ જેથી લોહીના હલનચલન ના કોઈપણ પ્રકારની અડચણ આવે નહિ.

સ્પલીન્ટ

• તૂટેલા હાડકાને યોગ્ય સ્થિતિમાં રાખવા માટે બાંધવામાં આવતી લાકડી ની ચિપ.
  સ્કલ ફેક્ચર
• માથાની ખોપરી નું હાડકું ભાંગવાથી મગજના જ્ઞાનતંતુઓને ઈજા થાય છે અને મગજ પર સોજો આવે છે.

ચિન્હો અને લક્ષણો

• હાડકાના આકાર અનિયમિત થાય છે અને સોજો આવે છે.
• દર્દી બેભાન થાય છે
• દર્દીના ઉલટી થાય છે
• ઇન્ટર્નલ હેમરેજ થાય છે.
• દર્દીના નાક કે કાનમાંથી બ્લેડિંગ થાય છે ઓર્બીટલ કેવીટીમાં ઇજા થાય તો આંખમાં હેમરેજ થવાથી બ્લેક આઈ જોવા મળે છે.

સારવાર

• દર્દીને ચતો સુવડાવવા ને.
• તેનું માથું અને ખંભા ઊંચા રાખીને ટેકો આપો.
• જો કાનમાંથી લોહી નીકળતું હોય તે ઈજા પામેલ કાન નીચે આવે એ રીતે રાખવા.
• જો દર્દીને શ્વાસ સાથે અવાજ આવતો હોય તો છાતીના ભાગે ગાદી મૂકી ટેકો આપો.
• પગના ભાગે ઘુટણથી વાળવા.
• દર્દીના શ્વાસમાં અડચણ નથી ત્યાં ખાતરી કરવી.
• દર્દી ઉપર સતત દેખભાળ ભરી સંભાળ રાખવી
• દર્દીને બિનજરૂ રીતે જગાડવાની કોશિશ ન કરવી.
• દર્દીને બિન જરૂરી હલન ચલન અટકાવી શકાય તેટલું ઝડપથી રિફર કરવું.
  ફેક્ચર લ‌અર જો
• સીધા મારથી કે બંધુક થી ગોળીથી ઝડખામાં અસ્થિભગ થાય છે.

ચિન્હો અને લક્ષણો

• બોલવામાં તકલીફ પડે છે.
• અતિશય સલાઈવા આવે છે સાથે બ્લડ પણ હોય છે.
• દુખાવો થાય છે.

સારવાર

• દર્દીને બોલવાની મનાઈ કરવી.
• હાથની હથેળી વડે જડબાને ટેકો આપવો.
• પાટાને દાઢી નીચે મૂકી છેડાને માથાના ઉપલા ભાગ પર બંને છેડાને વળ આપવા અને બીજા કાન પાસે બંને છેડા ને બાંધી દેવા.
• દર્દીને ઉલટી થવા સંભવ હોય ત્યારે પાટો ખોલી નાખો. જડબાનું હથેળીથી ટેકો આપવો ઉલટી બંધ થશે ફરીથી પાટો બાંધવો દર્દીને સંભાળપૂર્વક નજીકના દવાખાને રીફર કરવું.

સ્પાઇનલ ફેક્ચર

• સ્પાઇનલ ફેક્ચર વખતે સ્પાનલ કોડ અને કરોડસ્તંભની નીકળતા જ્ઞાન તંતુઓને ઇજા થવાથી ત્યારે ગંભીર સ્થિતિ ઉદ્ભવે છે અને પેરેલાઈસીસ જોવા મળે છે.

સારવાર

• દર્દીને હલન ચલન કર્યા વગર શાંત રહેવા સમજાવવું.
• જો દર્દી બેભાન હોય ત્યારે શ્વાસમાં અડચણ થતી નથી તેની કાળજી રાખવી.
• દર્દીને લાંબા પાટીયા પર સુવડાવી કેનવાસ સ્ટ્રેસર હોય તો તેમાં નાનું પાટિયું મૂકી ખસેડવામાં કાળજી રાખવી.
• દર્દીને પડખું ફેરવવાની મનાઈ કરવી.
• દર્દીને તાત્કાલિક નજીકની હોસ્પિટલ રીફર કરવું.

લીમ્બ ફેક્ચર

• સીતા કે આડકતરા મારથી હાથ કે પગના હાડકાના સિમ્પલ કે ક્યુન્નટેડ થાય છે.

સારવાર

• જે પગ નુ પિક્ચર થયેલું હોય તે ભાગને સ્પલીન વડે સપોર્ટ આપી હલન ચલન થતું અટકાવવું .
• જો વૂંડ હોય તો ડ્રેસિંગ મૂકી બેન્ડજ બાંધવો.
• પગમાં ફેક્ચર હોય તો તે ભાગને સ્પલીન્ટ આપી તે પગને ઊંચો રાખવો.
• હાથમાં ફેકચર વખતે સ્વિંનિગ આપવી સવિંગ તાત્કાલિક રીતે જાડી થવી.
• આ ઉપરાંત દર્દીને તાત્કાલિક દવાખાને રિફર કરવો.

Dislocation

• આમાં ખાસ કરીને ખંભાના હાથના, કમરના હાથના કે પગના આંગળા તેમજ જડબાના સાંધાઓ નો સમાવેશ થાય છે જડબાનો સાંધો બગાસું ખાવું કે જો પર ફૂટકો લાગવાથી ડીશલોકેશન થાય છે.

ચિન્હો અને લક્ષણો

• સાંધામાં અને તેની નજીકના સતત દુખાવો થાય છે.
• સાંધા અકળાય છે.
• તે સાધારણ હલનચલન કરી શકતો નથી.
• બેડોળતા આવે છે.
• સાંધામાં સોજો આવે છે.

સારવાર

• લચડાઈ ગયેલા સાંધા ને સીધો કરવાની કોશિશ કરવી નહીં પરંતુ તરત તબીબ સહાય જાળવી.
• હલન ચલન અટકાવવા તે ભાગને ગાદી કે નાના તકિયા વડે ટેકો આપવો.
• નીચલા જડબાને સાંધો ખસી જાય અને જો ફેક્ચર હોય તો કાઢી નાખવા અને નીચલા જડબાને પાટા વડે ટેકો આપવો.

સ્પ્રેઈન સાંધામાંથી મરડાવવું

• સાંધો એકા એક ખેંચવાથી કે મરડાવાથી સાંધાને આસપાસ લીગામેન્ટસ તૂટી જાય છે તેને સ્પ્રેઇન કહે છે.

ચિન્હો અને લક્ષણો

• સાંધામાં દુખાવો થાય છે.
• હલન ચલનની સાંધામાં દુખાવો વધે છે.
• સાંધાને આસપાસ સોજો આવે છે.

સારવાર

• તે ભાગને આરામદાયક સ્થિતિમાં રાખવા.
• તે ભાગનું હલન ચલન અટકાવવું.
• ઠંડા પોતા વડે દુખાવો અને સોજો ઓછો કરવા બેન્ડેજ બાંધો.
• જો બહાર એકલા હોઈએ અને સ્પ્રેઈન થાય તો બુટ કાઢવાની પરંતુ તેને સાથે જ કપડા વડે ફિંગર આછ આઠ બેન્ડેજ બાંધવા.
• નજીકના દવાખાને રિફર કરવો.

splint ના પ્રકારો

1.Plain wooden splint

• તે wooden બોર્ડ નો ટુકડો હોય છે.
• તેમાં જરૂરિયાત મુજબ લંબાઈ પહોળાઈ રાખવામાં આવે છે.
• તે સપાટ હોય છે..

2.માઉન્ડેડ મેટલ sptint ( હોળી શકે તેવું )

• તે હવે મજબૂત હોય છે તેથી વધુ સરળ હોય છે.
• જે તે પાર્ટ પર ચોક્કસ રીતે માઉથ સ્પીલીંગ એપ્લાઈ કરવામાં આવે છે.

3.વાયર ડોઝ splint

• તે વાયર ના મેટીંગ થી બનાવવામાં આવે છે
• જુદા જુદા આકારની હોય છે જેથી યોગ્ય સાઈઝમાં મળે છે.

4.થોમસ splint

• તેમાં ગોળ લોખંડ ની રીંગ હોય છે જેથી બંને બાજુ લોખંડના સળિયા હોય છે.
• સ્પ્લેન્ટનો વચ્ચેનો ભાગ ઓછો હોય છે જ્યારે રીંગ પાસે નો ભાગ ઉંચો હોય છે.
• તેમાં ગોઝ બેન્ડેજ નો ઉપયોગ કરી સ્પ્લીન્ટ અને કવર કરવામાં આવે છે.

5.ઇન્ટર્નલ એન્યુલર સ્પ્લીન્ટ

• તે દેશી નળિયાની જેમ અંદરની બાજુએ વળેલી હોય છે.
• તેનો ઉપયોગ દરેક જગ્યાએ કરી શકાય છે.

6.ફુટ સ્પ્લીન્ટ

• તે વુડનની બનેલી હોય છે.
• ફેક્ચર ટીબીયા ફિબ્યુલા વક્ત યુદ્ધ થાય છે.

7.રોબર્ટ જોન એક્સટેન્સનેશ

• તે લોખંડ કે લાકડાની બનેલી હોય છે.
• તેનો ઉપયોગ સેક્ચર એલ્બો વખતે થાય છે.

સ્પ્લીન્ટ કેવી હોય છે

• યોગ્ય માપથી હોય છે.
• એ તૂટેલી હોવી ન જોઈએ.
• કોટન બેન્ડેજ વડે યોગ્ય થયેલું હોવું જોઈએ.
• એ બોડી નો પાર્ટને ઇજા કરતા ન હોવા જોઈએ.
• એ ખૂબ ટાઈટ કે એકદમ ઢીલી ન હોવી જોઈએ.

splint ના હેતુઓ

• કરીને ઇજાગ્રસ્ત ભાગનું હલનચલન અટકાવવા માટે.
• બોડી પાર્ટ યોગ્ય પોઝીશન માં રાખવા માટે.
• ફેક્ચર વખતે દર્દીને વધુ ઈજા થતી અટકાવવા માટે.
• દર્દીને હોસ્પિટલ પહોંચાડવા માટે સરળતા રહે તે માટે.

splint ના સિદ્ધાંતો

• open વુંડ વખતે સ્પ્લીન્ટ લગાડતા પહેલા વૂંડ ને ટીરોઈડ ગોઝ પીસ વડે ક્લિક કરો.
• splint ને સાંધાની ઉપર નીચે લગાડવું.
• splint લગતા પહેલા તેમજ પછી હંમેશા ભાગમાં plus તેમજ હલન ચલન ના કાર્ય તથા ચામડીના અમુક ચેક કરવી.
• splint લગાડતા પહેલા ફેકચર વખતે બે ભાગને એકદમ કાળજીપૂર્વક હળવેથી ખેંચી તેને સારી સ્થિતિમાં રાખીને એપ્લાય કરવી.
• જો સાંધો ખસી ગયો હોય તો દર્દીને આરામદાયક સ્થિતિમાં રાખી splint આપવી.
• splint આપવા માટે બેન્ડેજ ને ખૂબ ટાઇટ વીટવા નહીં તેમ જ બ્લડ સર્ક્યુલેશન માટે ચેક કરવું.
• splint લગાવેલ ભાગના શક્ય હોય તેટલો ઊંચો રાખો તેથી સોજો અને દુખાવો ઓછો થાય.
• splint આપ્યા બાદ દર્દીનો દુખાવો વધી ગયા ની ફરિયાદ કરે કે સોજો વધે તો splint વધુ ટાઈટ નથી તેની ખાતરી કરવી અને જરૂર જણાય તો ફરીથી બનવું.
• splint સમયસર બાંધીને યોગ્ય સમયે દર્દીને હોસ્પિટલમાં રીફર કરવું.
• ફેક્ચર થયેલ ભાગથી એક સાંધો ઉપરનો અને એક સાધનો નીચેનો હલન ચલન કરતો બંધ થાય તો પ્રમાણેની splint opply કરવી.