Care ot the school children:-

• ગ્રામીણ આરોગ્ય શાળા આરોગ્ય તે કાર્યક્રમ એ બાળકના આરોગ્યનું સ્તર ઉંચો લાવવા માટે તથા ભવિષ્યની પેઢીને નીરોગી બનાવવા માટે ખૂબ જ અગત્યનું પાસું છે

• ભારતમાં શાળા હારી ગયો કાર્યક્રમની શરૂઆત 1909 માં થઈ હતી અને વડોદરા સીટી થી બાળકોને શાળામાં તબીબી તપાસ શરૂ કરવામાં આવેલી હતી ભોર કમિટીએ 1946 તથા 1971 માં રિપોર્ટ આપ્યો કે ભારતમાં આ કાર્યક્રમ બરાબર ચાલતો નથી

• 1953 માં સેકન્ડરી એજ્યુકેશન કમિટીએ ફોર્સ કર્યો કે શાળાના બાળકોની તબીબી તપાસ તથા ભોજન કાર્યક્રમ ઘણા મહત્વના છે 1960 માં ભારત સરકાર દ્વારા આ શાળા આરોગ્ય સમિતિ મારફતે બાળકનું ન્યુટ્રિશનલ ધોરણ તથા આરોગ્યનું સ્થળ ઊંચું લાવવા માટેનો રિપોર્ટ આપ્યો અને આ કાર્યક્રમને પંચવર્ષીય યોજનામાં સમાવેશ કરી ઘણા બધા રાજ્યોએ તેના અમલીકરણ કર્યા આ કાર્યક્રમના અમલીકરણ માટે સરકાર શ્રી તરફથી નાણા તથા સાધનો પણ પુરા પાડવામાં આવ્યા

શાળા આરોગ્ય સેવા :- ગ્રામીણ આરોગ્ય કાર્યક્રમમાં શાળા આરોગ્ય એ અગત્યનો ભાગ છે શાળામાં ભણતા તમામ બાળકોના આરોગ્યની તપાસણી જે તે શાળામાં જ નિષ્ણાતો દ્વારા કરવામાં આવી તથા જરૂર જણાય તેવી બાબતમાં રેફરલ સર્વિસ પણ પૂરી પાડવામાં આવે છે તથા કોઈપણ પ્રકારની બીમારીનું વહેલાસર નિદાન કરી વધુ સારવાર માટે વિનામૂલ્ય સગવડતા કરી આપવામાં આવે છે જ્યારે નાના મોટા રોગને સ્થળ પર જ સારવાર કરવામાં આવે છે અને બાળકોની બીમારી વિશે તેના માતા પિતાને જાણ કરવામાં આવે છે

Objective of school health service :-

• શાળામાં અભ્યાસ કરતા બાળકોનું વૃદ્ધિ અને વિકાસ જાણવા માટે
• કોમ્યુકેબલ ડીસીઝના પ્રિનેશન અને કંટ્રોલ માટે
• બાળકો પોતાની આરોગ્ય અંગેની માહિતી આપી શકે તેના માટે
• શાળામાં ન્યુટ્રીશન કાર્યક્રમને પ્રોત્સાહન મળે તે માટે
• શાળામાં આરોગ્યપ્રદ વાતાવરણ જાળવવા માટે
• પોઝિટિવ હેલ્થની ઊંચી લાવવા માટે
• બાળ મૃત્યુદર ઘટાડવા માટે

School health service ના વિવિધ પાસાઓ :-

• શાળા યોગ્ય કાર્યક્રમના મુખ્ય પાસા નીચે મુજબ
• શાળાના બાળકોની આરોગ્યની ચકાસણી
• સારવાર ના પગલાઓ તથા ફરી તપાસ
• ચેપી રોગનો અટકાવ
• ન્યુટ્રીશન સર્વિસ
• શાળાનું આરોગ્યપ્રદ વાતાવરણ
• તાત્કાલિક અને પ્રાથમિક સારવાર
• ડેન્ટલ હેલ્થ
• માનસિક આરોગ્ય
• આંખની તપાસ
• હેલ્થ એજ્યુકેશન
• ખોડખા પણ વાળા બાળકોની શિક્ષણ
• કુલ હેલ્થ રેકોર્ડ્સ

શાળાના બાળકોની આરોગ્ય તપાસ :- આરોગિની ચકાસણી માટે બાળકોની જ નહીં પરંતુ વિશ શિક્ષણ તથા શાળામાં કામ કરતાં અન્ય લોકોની પણ આરોગ્યની ચકાસણી કરવામાં આવે છે અને આનું નિયમિત નિરીક્ષણ શાળા શિક્ષણ દ્વારા કરવામાં આવે છે

(A) સમયાંતરે તબીબી તપાસણી :-

• ઈસવીસન 1961 માં આરોગ્ય કમિટી દ્વારા ભલામણ કરવામાં આવેલ છે કે બાળક જ્યારે શાળામાં દાખલ થાય ત્યારે તેની તપાસની દર બાર વર્ષે થવી જોઈએ મોટા શહેરોમાં તબીબી સેવાઓ ઉપલબ્ધ હોય ત્યાં વધુ વખત થવી જોઈએ શરૂઆતની તપાસ ખૂબ જ ઊંડાણપૂર્વકની હોવી જોઈએ શરૂઆતમાં જેમાં બાળક કેટલું જોઈ શકે છે સાંભળી શકે છે બોલી શકે છે તથા શારીરિક તપાસ પણ કરવી જરૂરી બને છે લોહી તથા પેશાબની તપાસ કરાવી ખોરાકની ખામીની તપાસ ઝાડામાં જીવાત માટે તપાસ કરવી

• ટીબીની તપાસ માટે સમૂહમાં ટ્યુબરક્યુલીસીસ ટેસ્ટ કરવો આવી તપાસમાં મા-બાપને હાજર રાખવા વજન, ઊંચાઈ નિમિત લઈને રેકોર્ડ રાખો તથા બાળકો અને મા બાપ તપાસમાં સહકાર આપે તે માટે ખાસ સમજાવવા

(B) દરરોજ સવારે તપાસ :-

શિક્ષણ દરેક બાળકને જાણતા હોય છે બાળક જ્યારે સવારમાં શાળાએ આવે ત્યારે તેના તેનામાં કોઈ પણ ફેરફાર જણાય તો આ અંગેની તપાસ કરવી જોઈએ આ ઉપરાંત અસામાન્ય વૃદ્ધિ અને વિકાસ હોય તો તે પણ જાણી શકે છે બાળકમાં ઘણી બાબતો એવી જોવા મળે છે કે જેના દ્વારા શિક્ષકને ખ્યાલ આવી જાય છે

• બાળકનો ચહેરો લાલ થઈ જ
• શરદી, ઉધરસ ના લક્ષણો
• શરીરમાં ડાઘ દાણા દેખાવા
• ગળામાં દુખાવો
• ગરદન અડગ થઈ જાય
• ઉલટી ઉબકા આવવા
• આંખમાંથી પાણી પડવું
• માથું દુખવું
• ઠંડી સાથે તાવ આવો
• બાળક ઢીલું લાગવું
• રમવામાં રસ ન લેવો
• ઝાડા થવા
• શરીરમાં દુખાવો થવો
• ખસ કે ગુમડા થવા
• માથામાં જૂ

ઉપરમાંથી કોઈ પણ લક્ષણો જોવા મળે તો આવા બાળકોને મેડિકલ ઓફિસર અને રિફર કરવું આપણા દેશમાં તાલીમ પામેલા લોકોની સંખ્યા ઓછી હોવાથી આ ખૂબ જ અગત્યનો છે અને શિક્ષકોને પણ આ અંગેની તપાસ આપવી જોઈએ

સારવારમાં પગલાંઓ અને ફરી તપાસ :-

• તબીબી એ અંત નથી આના પછી પણ યોગ્ય સારવાર અને ફોલોઅપ જરૂરી છે ગ્રામીણ વિસ્તારમાં આ માટે ક્લિનિક હોવી જોઈએ તથા વધુ સારવાર માટે બાળકોને નજીકના પ્રાથમિક આરોગ્ય કેન્દ્ર પર મોકલવા જોઈએ

• જો બાળકોમાં કોઈ વધુ પડતી તકલીફ હોય તો સંદર્ભ સેવા માટે બાળક નિષ્ણાતને તથા અન્ય તજજ્ઞોની સારવાર લેવી જોઈએ આપણા દેશમાં ખાસ કરીને બાળકોમાં દાંત અને આંખની તકલીફ વાળા બાળકો પણ વધુ જોવા મળે છે આ માટે બાળકોને સ્પેશિયલ સારવાર પણ સમયસર આપવી જોઈએ

• આ માટે બાળકો માટે સ્પેશિયલ હોસ્પિટલની સગવડતા હોવી જોઈએ કે જેવા બાળકોને તમામ પ્રકારની સારવાર મળી શકે

ચેપી રોગોનો અટકાવ:- સમયસર ના રસીકરણ તથા વહેલાસરના નિદાનથી ચેપી રોગનું અટકાવ કરી શકાય છે શાળામાં રસીકરણ પત્રક મુજબ રસીકરન આપવી જોઈએ તમામ બાળકની બરાબર તપાસણી કર્યા બાદ જરૂર જણાય તો સારવાર આપવી જોઈએ તેનો રિપોર્ટ રાખવો જોઈએ

શાળાનું આરોગ્યપ્રદ વાતાવરણ:-

• શાળાનું મકાન અને તેની સાધન સામગ્રી એ શાળાના વાતાવરણનો ભાગ છે જે શાળામાં બાળકોનો વિકાસ થતો હોય તે શાળાના વિદ્યાર્થીઓના લાગણી યુક્ત સામાજિક અને
• પોતાના પર્સનલ આરોગ્ય માટે સારાં વાતાવરણ ખૂબ જ આરોગ્યપ્રદ હોવું જોઈએ

• શાળાએ સારા વાતાવરણ માટેનો સમાજનો અરીસો છે જેનાથી બાળકો અને સમાજ બંને શીખે છે અને પ્રેરણા લે છે શાળાનું વાતાવરણ આરોગ્યપ્રદ રહે તે માટે શાળાના અમુક તારા ધોરણ હોય છે જે નીચે મુજબ છે

(A) સ્થળ:- શાળાની જગ્યા ની પસંદગી એવી હોવી જોઈએ કે જ્યાં સંત વાતાવરણ મળી શકે રેલવેના પાટા, બસ સ્ટેશન , ફેક્ટરી કે અતિ વ્યસ્ત રોડથી દૂર હોવી જોઈએ જેથી કોઈપણ નુકસાન કરતાં વસ્તુઓથી દૂર રહે

(B) જગ્યા:- શાળાની જગ્યા ની પસંદગી એવી હોવી જોઈએ કે જે ઊંચાઈમાં કે ખાડામાં કે ભીનાસ વાળી જગ્યા ન હોવી જોઈએ આના માટે માધ્યમિક શાળા 10 એકર અને પ્રાથમિક શાળા માટે પાંચ એકર જમીન ઓછામાં ઓછી હોવી જોઈએ ટૂંકમાં એક એકર જમીન દર 100 વિદ્યાર્થી દીઠ હોવી જોઈએ પાર્કિંગ અને રમત ગમતના મેદાન ની જગ્યા હોવી જોઈએ

(C) બંધારણ:- નાના બાળકોની શાળા શક્ય હોય ત્યાં સુધી એક જ માળની હોવી જોઈએ બહારની દીવાલ દસ ઇંચની હોવી જોઈએ ગરમીથી બાળકોનું રક્ષણ થઈ શકે તેવું બાંધકામ હોવું જોઈએ

(C) વર્ગખંડ:- ક્લાસરૂમ હવા ઉજાસ વાળો તથા પૂરતા વેન્ટિલેશન વાળો હોવો જોઈએ એક ક્લાસરૂમમાં વધુમાં વધુ 40 બાળકો હોવા જોઈએ 10 સ્કવેટર ફીટની જગ્યા હોવી જોઈએ

(D) સાધન સામગ્રી:- વિદ્યાર્થીઓની ઉંમરને અનુરૂપ સાધન સાગર નગરી હોવી જોઈએ ખુરશી હોવી જોઈએ સારી રીતે બાળક લખી શકે તેવી સગવડતા હોવી જોઈએ તથા તેનું એનાટોમીકલ પોરસર જળવાઈ રહે તેનું ફર્નિચર હોવું જોઈએ

(E) બારી બારણા:- બારી બારણા પહોળા અને બે થી છ ફુટ ઉંચા હોવા જોઈએ બારી બારણા કુલ જમીનના 25% હોવા જોઈએ બારી બારણા સામસામે હોવા જોઈએ

(F) રંગ રોગન:- દિવાલ અને બારી બારણા નો રંગ આંખ ને ન ગમે તેવો અને ભભકાદાર ન હોવો જોઈએ

(G) પ્રકાશ:- ક્લાસરૂમમાં કુદરતી પ્રકાશ આપવો જોઈએ પ્રકાશ પચાના ભાગમાંથી આપવો જોઈએ

(H) પાણી પુરવઠા:- શાળામાં પાણીની સગવડતા પોતાની હોવી જોઈએ પાણી પીવા લાયક હોવું જોઈએ તથા પુરવઠો નળ દ્વારા મળવો જોઈ શક્ય હોય તો ફિલ્ટર હોવું જોઈએ

(I) ખાવાની સુવિધા:- શાળામાં જમવાની વ્યવસ્થા સારી હોવી જોઈએ બહારના ફેરિયાઓને પ્રવેશ હોવો જોઈએ નહીં મધ્યાન ભોજન માટેની અલગ સગવડતા હોવી જોઈએ

(J) સંડાસ બાથરૂમ:- શાળામાં સંડાસ તથા મુતરડી ની સગવડતા હોવી જોઈએ દર 60 વિદ્યાર્થી દીઠ એક યુરીનલી હોવી જોઈએ અને સૌ વિદ્યાર્થીઓએ એક લેટિન હોવું જોઈએ છોકરાને છોકરીઓની અલગ વ્યવસ્થા હોવી જોઈએ

Nutritional services:-

• જે બાળક શારીરિક રીતે નબળો હોય તેવું બાળક માનસિક રીતે નબળું હોય છે આવા બાળક શાળા શિક્ષણનો પૂરતો ફાયદો લઈ શકતા નથી તેથી આવા બાળકના ખોરાકનું ખાસ ધ્યાન આપવું જોઈએ

• બાળકના ખોરાકમાં યોગ્ય માત્રામાં પોષક તત્વ મળી રહે અને સારું આરોગ્ય જળવાઈ રહે તે હતું સર આવા બાળકોનો મધ્યાન ભોજનમાં ખાસ ધ્યાન આપવું જોઈએ આપણા દેશમાં ખાસ કરીને બાળકોમાં વિટામિન એ તથા સીની અને કેલ્શિયમ અને આયર્ન ખામી જોવા મળે છે આવા બાળકના માતા-પિતા પણ આરોગ્ય શિક્ષણ આપવું જોઈએ અને આરોગ્યની સેવાઓ પૂરી પાડવી જોઈએ

મધ્યાહન ભોજન:- મોટાભાગના દેશોમાં માલન ન્યુટ્રીશન અટકાવવા માટે શાળાના મધ્યાન ભોજન યોજનાઓ ચાલતી હોય છે બાળકનું આરોગ્ય સુધારવા માટે ઓછામાં ઓછા એક પોષક તત્વયુક્ત આહાર મળે તેવી વ્યવસ્થા કરવાની જવાબદારી સ્કૂલની હોય છે આમ શાળામાં જ બાળકને બપોરનું ભોજન આપવામાં આવે છે

• રીપ્લાય ન્યુટ્રીશન પ્રોગ્રામ 1963
• સ્પેસિફિક ન્યૂટ્રિશન પ્રોગ્રામ 1970

તાત્કાલિક સારવાર અને પ્રાથમિક સારવાર:- શાળામાં થતી કેટલીક ઈજાઓ અને સામાન્ય બીમારીઓને સારવાર પણ સારી રીતે મળી શકે તે હેતુસર ફર્સ્ટ સ્ટેટ બોક્સ રાખવામાં આવે છે અને સરળ માટે શિક્ષકને સલાહ આપવામાં આવે છે

માનસિક આરોગ્ય:-

• બાળકનું માનસિક આરોગ્ય અને શારીરિક આરોગ્ય એ અગત્યનો પાસવર્ડ છે બાળકોને શાળામાં એવું વાતાવરણ પૂરું પાડવું જોઈએ કે બાળકમાં હંમેશા હકારાત્મક વિચારવાનું સિંચન કરવું જોઈએ

• શાળાના મેદાનમાં કોઈપણ જાતના ગુટખા કે કેસી દ્રવ્યનું સેવન ન થાય તે માટે બાળકોને સલાહ આપવી જોઈએ અને તેનું ઝીણવટથી નિરીક્ષણ કરવું જોઈએ બાળકોમાં શારીરિક પરિપક્વતા આવે અને બાળક જવાબદારીનું વહન કરે તે માટે હંમેશા તેને આગળ કરવું જોઈએ

• રમત ગમતના મેદાનમાં બાળકોમાં વધુને વધુ પરિપક્વતા આવે અને રમતમાં ખેલ ઢીલી આવે તેવી ભાવનાઓ તેના મનમાં ભરવી જોઈએ બાળકોમાં સારી રીતે પરિપક્વતા આવે અને બાળક જવાબદારીનું વહન કરે તે માટે હંમેશા તેને આગળ કરવું જોઈએ

ડેન્ટલ હેલ્થ:- દાંતની ખામી બાળકોમાં સામાન્ય હોય છે ભારતમાં દાંતથી પીડાતા તથા બાળકોની દાંતમાં રસીઓ વાળા બાળકોની સંખ્યા ઘણી જ છે. શાળા આરોગ્ય તપાસની કાર્યક્રમમાં અને ખૂબ જ મહત્વ આપવામાં આવે છે અને જરૂર જણાય તો આ બાળકોને રિફર કરવામાં આવે છે દાંતના આરોગ્ય વિશેની સમજણ આપવાથી આને અટકાવી શકાય છે શાળામાં આ માટે રેગ્યુલર દાંતની તપાસ અને તે અંગેનું શિક્ષણ આપવું જોઈએ

આંખની તપાસ:- શાળામાં આંખની તપાસ નિમિત કરવી જોઈએ આંખમાં ચેપ, ત્રાસી હોવી, નેત્ર ખીલ, દ્રષ્ટિ ખામી વગેરેનું વહેલાસર નિદાન કરી તેની સારવાર આપવી તથા વધુ સારવાર માટે બાળકોને નેત્રસર્જન રીફર કરવામાં આવે છે બાળકને ખાસ આંખની દ્રષ્ટિની ખામી નો ખ્યાલ શિક્ષકને આવી જાય છે અને તે વહેલાસર સારવારના હેલ્પ કરી શકે છે

હેલ્થ એજ્યુકેશન:- શાળા આરોગ્યનું આ મહત્વનું પાસું છે જેમાં બાળકોને ભણતરની સાથે સાથે આરોગ્યની સંભાળ જ્ઞાન આપવામાં આવે છે જેમાં પાયાની સ્વચ્છતા અંગે ધ્યાન દોરવામાં આવે છે રોજિંદા કાર્યક્રમમાં ક્યાં ક્યાં ફેરફાર કરવા જોઈએ તથા આરોગ્યપ્રદ તેઓ અને ખરાબ ટેવો થી થતા નુકસાન અંગે બાળકને જાણ કરવી જોઈએ

(A)વ્યક્તિગત સ્વચ્છતા નું આરોગ્ય:-

• શાળામાં આ પાસો ખૂબ જ જરૂરી છે જેમ કે આજકાલ આના માટે વધુ ભાર મૂકવા છતાં માતા પિતા અને બાળકો પોતે જ જાતે સભાન બન્યા છે છતાં પણ શાળામાં આરોગ્ય શિક્ષણ આ અગત્યનો મુદ્દો છે બાળકોના દેખાવને શારીરિક સ્વચ્છતાથી શરૂ કરીને બાળક કેવી રીતે ઊઠે છે બેઠે છે એટલે કે પોચરને પણ ધ્યાનમાં લેવું જોઈએ

• આર્મી સારી ટેવો પર ભાર મૂકવો જોઈએ વાળની સંભાળ, આંખની સંભાળ, ચામડીની સંભાળ, દાંત ની સંભાળ, નખ, કપડા તથા બુટ મોજા વગેરેની તપાસ કરવી જોઈએ

(B) વાતાવરણીય સ્વચ્છતા:- વ્યક્તિગત સ્વચ્છતા ની સાથે બાળકોને આજુબાજુના વાતાવરણ કેવી રીતે આરોગ્યપ્રદ બનાવવું એ અંગે પણ સભાન કરવા જોઈએ આ માટે શાળાની આજુબાજુ વાતાવરણ એવું હોવું જોઈએ કે તેના દાખલો વિદ્યાર્થીઓ ઘરની આજુબાજુ બેસાડી શકે માખીનું નિયંત્રણ સેનેટરી લેટ્રીન, વૃક્ષો અને ફૂલ છોડના ઉછેરી વગેરે બાબતનું ધ્યાનમાં લેવી જોઈએ

(C) કુટુંબનું વાતાવરણ:- શાળાના ભણતર સાથે ફેમિલીમાં કેવી રીતે રહેવું તથા માતા પિતાએ પણ બાળકને કેવી માતા પુરૂ પાડવું જોઈએ એ અંગે પણ સમજણ આપવી જોઈએ બાળકના સારા વિકાસમાં કુટુંબના વાતાવરણનો ઘણો મોટો ફાળો હોય છે માતા પિતાની આજ્ઞાનું પાલન કરવું તથા હંમેશા હકારાત્મક વિચાર કરવા અંગેનું જ્ઞાન આપવું જોઈએ

ખોડખાપણ વાળા બાળકોને શિક્ષણ:-

• આનો હેતુ ખોડ ખાંભણવાડા બાળકોને અને મા બાપને તથા તેના ફેમિલીને હેલ્પ કરવાનો છે કે જેથી બાળક તેની વધારે ક્ષમતાનો ઉપયોગ કરી શકે શક્ય તેટલી વધુમાં વધુ સામાન્ય જીવન જીવી શકે

• ખોડ ખાંભણવાડા બાળકને સંભાળ માટે સરકાર પણ ઘણી જવાબદારી ઉપાડે છે જેના જોબમાં અનામત, ભણતરમાં અગ્રીમતા, રેલવેમાં પાસ વગેરે જેવા લાભો આપવામાં આવે છે બાળકને પરતંત્ર બને તે હેતુથી નહીં પરંતુ તે આગળ પોતાની જાતે વધે તે હેતુથી પ્રોત્સાહન આપવામાં આવે છે

શાળા આરોગ્યનો રેકોર્ડ:-

• શાળા આરોગ્ય કાર્યક્રમના બાળકોની તપાસ દરમિયાનનો તમામ રેકોર્ડ બરાબર જાળવણી કરવી તથા નીચે મુજબના તમામ રેકોર્ડ રાખવામાં આવે છે
• આલેખ માટેના ડેટા રાખવા
• ભૂતકાળમાં આરોગ્ય માટેના રેકોર્ડ રાખવા
• શારીરિક તપાસના પરિણામોની જાળવણી
• કરેલ તપાસ નો રેકોર્ડ રાખો
• પુરા પાડવામાં આવેલ સેવાઓના રેકોર્ડ

શાળા આરોગ્યનું વહીવટ તંત્ર:- શાળાના બાળકોની હેલ્થની જવાબદારી મા બાપની શિક્ષકોની અને સમાજની છે આ કાર્યક્રમમાં સરકાર ઉપરાંત સ્વૈચ્છિક સંસ્થાઓ પણ ભાગીદારી હોય છે ભારત સરકારે 1960 માં શાળા આરોગ્ય કમિટીની રચના કરી અને તેના ભલામણ કરેલ કે સામાન્ય માણસની જે તપાસ થાય છે એ જ રીતે શાળાના બાળકોની પણ તપાસ થવી જોઈએ અને આ માટે જે તે વિસ્તારમાં આરોગ્યની સેવાઓ પૂરી પાડવી સંસ્થાઓ જે રીતે શહેરોના અર્બન સેન્ટર અને ગામડાઓમાં પીએસસી તથા દ્વારા આ તપાસ હાથ ધરવી છે આ તપાસ નીચેના સરખી શરૂ કરી તેના તજજ્ઞ સુધીની સેવાઓ લેવામાં આવે છે અને જરૂર જણાય તેવા બાળકોને ઓપરેશન સુધી સગવડતા વિના મૂલ્ય આપવામાં આવે છે

શાળા આરોગ્ય સમિતિઓ:-

• ઈસવીસન 1961માં શાળા આરોગ્ય સમિતિઓ જુદા જુદા લેવલે શાળા આરોગ્યની નાની નાની સમિતિઓ બનાવવાની ભલામણ કરેલ જેમાં ગ્રામ્ય તાલુકા બનાવવાની ભલામણ કરેલ જેમાં રાજસ્થાન સુધીની સમિતિની રચના કરવામાં આવી

• આ તમામ સમિતિઓને આ કાર્યક્રમને સફળ બનાવવા માટે સતત નજર રાખે છે તમામ જરૂરિયાતો પૂરી પાડે છે ન્યુટ્રિશનલ હેલ્થ કાઉન્સિલ એ રાષ્ટ્ર લેવલ સલાહકારી અને સહકાર આપતી સંસ્થા છે