યુનિટ – 6

ડીસઈન્ફેક્શન અને સ્ટરીલાઈઝેશન

મુખ્ય હેતુ : આ યુનિટ ના અંતે વિધ્યાર્થીઓ ડિસિઈન્ફેકશન તથા સ્ટરીલાઇઝેશન ના પ્રિન્સિપલ, મેથડ તથા ઈકવિપમેંટને ડિસઈનફેકટ અને સ્ટરાઈલ કરવાની અલગ અલગ રીત શીખી શકે છે.

ગૌણ હેતુઓ : આ યુનિટના અંતે વિધ્યાર્થીઓ નીચે મુજબના ગૌણ હેતુઓ પ્રાપ્ત કરી શકશે

1. સ્ટરીલાઇઝેશન, ડિસઈન્ફેક્શન, તથા એંટીસેપ્ટિકની અલગ અલગ રીત શીખી શકશે.
2. જુદા જુદા ઇકવિપમેંટને ડિસઈનફેકટ કરવાની રીતો શીખી શકશે.
3. જુદા જુદા ઇકવિપમેંટને સ્ટરાઈલ કરવાની અલગ અલગ રીત શોધી શકશે.

પ્રિન્સિપલ્સ ઓફ માઈક્રોબાયોજી યુઝડ ઇન નર્સિંગ કેર

1) હેન્ડ વોશિંગ – એટલે કે કોઈપણ પ્રોસીજર કરતાં પહેલા અને કર્યા પછી હાથ ધોવા.

2) ડીસઇનફેક્શન – એટલે કે એક દર્દી માટે વાપરેલાં સાધનો બીજા દર્દી માટે વાપરતા પહેલા ડિસઇનફેક્ટ કરવા.

3) સ્ટરીલાયઝેશન – એટલે કે દર્દી ના સર્જીકલ પ્રોસીઝર માટે વપરાતા સાધનો જુદી જુદી રીતો દ્વારા બેક્ટેરિયાનો નાશ કરીને સ્ટરીલાયઝ કરવા.

4) એસેપ્ટિક ટેક્નીક – એસેપ્ટિક ટેક્નીકનો ઉપયોગ કરવો. એક દર્દી નું બીજા દર્દીને ઇન્ફેકશન ફેલાય નહીં તે માટે પ્રોપર એસેપ્ટિક ટેકિનેકનો ઉપયોગ કરવો.

5) પ્રોટેક્ટિવ ડિવાઈસ- નર્સિસને પોતાને ઇન્ફેકશન ના લાગે તે માટે ચેપથી રક્ષણ મળે તેવા સાધનોનો ઉપયોગ કરવો.

ડીસઈન્ફેક્શન

ડીસઈન્ફેક્શન– એટલે કે કોઈપણ ચેપી વસ્તુને જંતુમુક્ત કરવી.

• હાઈ લેવલ ડીસઈન્ફેક્શન-એટલે કે રોગના જીવાણુઓના વૃદ્ધી અને વિકાસ અટકી જવો તેમજ કોઝેટીવ માઈક્રો ઓર્ગેનિઝમનો સંપૂર્ણ પણે નાશ થવો પરંતુ સ્પોર ફોર્મિંગ ઓર્ગેનિઝમનો નાશ થતો નથી.
• ડીસઈન્ફેક્ટન્ટ એટલે કે રોગ ઉત્પન્ન કરતાં કવચ વગરના માઇક્રો ઓર્ગેનિઝમને નાશ કરી શકે તેવા પદાર્થો અથવા પ્રવાહીઓ દા.ત. ફીનોલ, ડેટોલ, લાઇસોલ વગેરે.
• એન્ટીસેપ્ટિક – એન્ટીસેપ્ટિક એવા પદાર્થો કે રસાયણો કે જે રોગના જંતુઓના વૃધ્ધિ અને વિકાસ અટકાવે છે પરંતુ તેને મારી શકતા નથી. દા.ત. સ્પિરિટ.
• ડિઓડરન્ટ – ડિઓડરન્ટ એટલે કે એવો પદાર્થ કે પ્રવાહી કે જે સુગંધ દ્વારા જંતુઓની વૃધ્ધિ અને વિકાસ અટકાવે છે. અને સારી સુગંધ ફેલાવે છે. દા.ત. પરફ્યુમ,અગરબતી વગેરે.
• ડિટરજંટ – ડિટરજંટ એટલે એવા રાસાયણિક પદાર્થો કે જે ક્લીનિંગ એજન્ટ તરીકે વપરાય છે. તે મેલ અને ચિકાસને દૂર કરીને વસ્તુને સ્વચ્છ બનાવે છે. દા.ત. સાબુ, કપડાં ધોવાનો પાઉડર વગેરે.

1.ટાઈપ ઓફ ડીસઇન્ફેક્શન

1) કોંકરંટ ડીસઇન્ફેક્શન

• એટલે કે દર્દી દાખલ હોય ત્યારે જ અમૂક પદાર્થોને જંતુમુક્ત કરવાની જરૂરિયાત પડતી હોઈ તેને જે તે સમયે જ ડીસઈન્ફેક્ટ કરવામાં આવે છે.
• આ પ્રકારમાં ઇન્ફેક્સિયસ મટિરિયલ સ્ટૂલ, યુરીન, કંટામીનેટેડ લીનન, વોમિટિંગ વગેરે વસ્તુઓનું કોંકરંટ ડિસઇન્ફેકશન કરવાનું જરૂરી બને છે.
• જેથી કરીને રોગના જંતુઓનું ઇન્ફેકશન ફેલાતું અટકાવી શકાય છે.

2) ટર્મિનલ ડીસઇન્ફેક્શન

• ઘણી વાર ડીસઇન્ફેક્શન તાત્કાલીક કરવાની જરૂર ન હોવાથી ટર્મિનલ ડિસઈન્ફેકશન એટલે કે કંટામીનેટેડ થયેલી વસ્તુઓને અનુકૂળ સમયે ડિસઇન્ફેકટેડ કરવામાં આવે છે.
• દર્દીને ડિસ્ચાર્જ કર્યા બાદ ટર્મિનલ ડિસઈન્ફેકશન કરવામાં આવે છે.
• દા.ત દર્દીના પલંગ, લૉકર, ગાદલાં, તેમજ તેની સારવારમાં વપરાતા સાધનો, આઈ.વી.સ્ટેન્ડ, સકશન મશીન, બી.પી.ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટ વગેરેને જંતુમુક્ત કરવા ટર્મિનલ ડિસિન્ફેકસન કરવામાં આવે છે.

3) પ્રોફાઈલેક્ટિક ડીસઇન્ફેક્શન

• પ્રોફાઈલેક્ટિક ડીસઇન્ફેક્શન એટલે કે જે ફેલાતો અટકાવવા માટે તકેદારીના પગલારૂપે વપરાતી વસ્તુઓનું ડિસઇન્ફેકશન કરવામાં આવે છે.
• દા.ત. બોઈલિંગ ઓફ વોટર, પાચ્યૂરાયઝેશન ઓફ મિલ્ક, હેન્ડ વોશિંગ બાય સોપ એંડ વોટર વગેરે.

મેથડ ઓફ ડીસઇન્ફેક્શન

1) નેચરલ ડીસઇન્ફેક્શન

2) ફિઝિકલ ડીસઇન્ફેક્શન

3) કેમીકલ ડીસઈન્વેકશન

1) નેચરલ ડીસઇન્ફેક્શન

સન લાઈટ

• સનલાઈટ એટલે કે સૂર્યપ્રકાશ તે કુદરતી ડિસઇનફેકટન્ટ છે. સુર્યપ્રકાશમાં રહેલા અલ્ટ્રા વાયોલેટ કિરણો રોગના ઘણા બધા જંતુઓનો નાશ કરે છે. આ રીતથી હોસ્પિટલમાં વપરાતા ફર્નિચર જેવા કે ખુરશી, ટેબલ, લોકર, કોટ, ગાદલાં તેમજ મોટા સાધનોને ડિસઇનફેક્ટ કરી શકાય છે.

હવા

• હવા પણ એક કુદરતી ડિસઇનફેકટન્ટ છે. હવા દ્વારા પણ રોગના જંતુઓનો નાશ થાય છે. આ રીતનો ઉપયોગ કરવા હોસ્પિટલના વોર્ડ અને રૂમ વેંટિલેટેડ એટલે કે હવાની અવર-જવર થઈ શકે તેવા બનાવેલા હોવા જોઈએ. અને પૂરતો પ્રકાશ હોસ્પિટલની અંદર આવી શકે તેવી રીતે બારણાઓ અને બારીઓ સામ સામે મૂકેલી હોવી જોઈએ.

2) ફિઝિકલ ડીસઇન્ફેક્શન

1.ટેમ્પ્રેચર હિટ

• અહી ટેમ્પ્રેચર હિટથી જંતુનો નાશ કરવામાં આવે છે. જંતુઓનું શરીર સેલનું બનેલું હોય છે. આ સેલની અંદરનું પ્રોટોપ્લાઝમ અમૂક ટેમ્પ્રેચર હિટથી જામી જાય છે. અને આ રીતે બેક્ટેરિયાઓ નાશ પામે છે. સૂકી ગરમીથી જંતુનો નાશ થતાં સમય લાગે છે. પરંતુ ભીની ગરમીથી જંતુનો નાશ સહેલાઈથી અને જલ્દી થાય છે.

ડ્રાય હિટ

• કોઈપણ વસ્તુને બાળવી અથવા ભઠ્ઠીમાં શેકવી તેને સૂકી ગરમી કહે છે.

a) બાળવું

• વોર્ડમાં કે આઉટ ડોરમાં દર્દીનું મોં તપાસતી વખતે સ્પેચ્યુલાનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. જ્યારે ડોક્ટરને શંકા જાય કે દર્દીને ડિપ્થેરિયા નામનો રોગ છે તો તે બીજા દર્દીને વાપરતા પહેલા આ ટંગ સ્પેચ્યુલા ઉપર સ્પિરિટ લગાડીને ઇન્ફેકશનવાળી વસ્તુને બાળવામાં આવે છે. દા.ત. કિડની ટ્રે, સ્પુટમ મગ, બાઉલ વગેરે વસ્તુઓ ઇમરજન્સીમાં આ રીતે ડિસઈનફેક્ટ કરી શકાય છે. આજ રીતે દર્દીના ઝાડા, ઉલ્ટી, બીજો કચરો વગેરેને બાળી નાખવામાં આવે છે. જેનો મુખ્ય હેતુ ઇન્ફેકસનનું નિયંત્રણ કરવાનો હોય છે.

b ) ઈસ્ત્રી કરવી

• ઇસ્ત્રી કરવી તે હોમ નર્સીંગમાં મહત્વનું છે. આમા ખાસ કરીને ડ્રેસિંગ કરવાની પટ્ટીઓ અથવા બેંન્ડેજ, ગોસ પીસ, લીનન, સ્ટરાઈલ કરવા માટે ગરમ ઈસ્ત્રી ફેરવવામાં આવે છે. તેથી બેકટરિયાનો નાશ કરી શકાય છે. તેમજ સર્જન માટે ગાઉન, પેન્ટ શર્ટ વગેરે ઇસ્ત્રી કરી વાપરી શકાય છે. તેમજ જીવન જરૂરિયાતમાં વપરાતા કપડાને ઈસ્ત્રી કરવાથી ડિસઇન્ફેક્ટ થાય છે. અને રોગ થતો અટકાવી શકાય છે.

c) ઓવન

• આ સાધનમાં પાવડર, વેસેલિન, પેરાફીન તથા અન્ય મેડિસિનને ડિસઇન્ફેક્ટ થાય છે. આમાં 350 ફે. જેટલી ગરમી આપી વસ્તુને બે કલાક રાખવામાં આવે તો તે ડિસઇન્ફેક્ટ થાય છે.

મોઈસ્ટ હિટ

• મોઈસ્ટ હિટ એટલે ઉકાળવું કે પાણીમાં બાફવું. મોઈસ્ટ હિટના ઉપયોગ દ્વારા સ્ટરીલાઇઝેશન થઈ શકે છે. બેક્ટરીયાનો નાશ કરવા માટે આ બંને રીતનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.

a) બોઈલિંગ મેથડ

• ઉકાળવાથી વસ્તુને સ્ટરાઈલ કરી શકાય છે. અહી 212 ફે. ડિગ્રીએ ઊકાળવામા આવે છે. ત્યારે તેમાના જંતુઓ નાશ પામે છે. પરંતુ સ્પોર ફોર્મિંગ બેકટરીયાનો નાશ થતો નથી. વાપરેલા સાધનોને આ બોઈલીંગ મેથડમાં ૧૫ થી ૨૦ મિનીટ ઉકાળવામાં આવે છે. આ પધ્ધતિથી સાધનોને સારી રીતે ડીસઈન્ફેકટ કરી શકાય છે. દા.ત. વોર્ડમાં વપરાતા આર્ટરી ફોરસેપ્સ ,ડીસેક્ટીંગ ફોરસેપ્સ વગેરે બુઠ્ઠા હથિયારોને પાણીમાં નાખી ઉકાળી શકાય છે.

કઈ કઈ વસ્તુ બોઈલ કરી શકાય છે:

1. બુઠ્ઠા અને ધાર વગરનાં હથિયાર જેવા કે સ્ટીલના આર્ટીકલ્સ, આર્ટરી ફોરસેપ્સ, ડીસેકટીન્ગ ફોરસેપ્સ, મેટલ સિરિન્જ, સ્ટીલના બાઉલ, કિડની ટ્રે વગેરે.
2. રબ્બરની વસ્તુઓ કે જે ઉકાળવાથી ખરાબ થતી નથી. તેવી વસ્તુઓને બોઈલ કરી શકાય. જેવા કે રબ્બરના કેથેટર, રાઈલ્સ ટયુબ, રબ્બર ટયુબ, ડ્રેનેજ ટયુબ તથા સકશન કરવાની ટયુબ વગેરેને બોઈલ કરી શકાય છે.
3. ગ્લાસ આર્ટીકલ્સ જે ઉકાળવાથી ફાટે નહિ તેવા સાધનો બોઈલ કરી શકાય છે. જેવા કે ગ્લાસ કનેક્શન, ગ્લાસ બોટલ્સ મરફી ડ્રીપ વગેરે.

b) સીમ્પલ સ્ટીમીંગ (સાદી વરાળ)

• આ મેથડમાં દબાણ આપ્યા વગર વરાળ ઉત્પન્ન થાય છે. અને આ વરાળથી વસ્તુ જંતુ રહીત કરાય છે. આપણે ખોરાક બનાવવા માટે કૂકરનો ઉપયોગ કરીએ છીએ, તે રીતે કોઈ પણ વસ્તુને વરાળમાં જંતુ રહિત કરવામાં આવે છે. આ મેથડમાં વસ્તુને અડધી કલાક રાખવાથી તે જંતુરહિત બને છે અને ડીસઈન્ફેક્ટ થાય છે.

c) કોલ્ડ ઓર ફ્રીઝિંગ મેથડ

• આ એક એવી મેથડ છે કે જેમાં ટેમ્પ્રેચર – ૪ સે આસપાસ રાખવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત ફ્રીઝીંગ પોઈન્ટ 0 સે. પણ રાખવામાં આવે છે. આ મેથડમાં બેકટેરીયાનો નાશ થતો નથી. પરંતુ બેકટેરીયાનો વૃદ્ધિ અને વિકાસ થતો નથી. આમાં બેકટેરીયા કાર્ય શક્તિ નબળી પડે છે. આ માટે દરેક ઘરમાં ખોરાક તેમજ મેડિસીનને લાંબો સમય રાખવા માટે ફ્રીઝનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.

d) ડ્રાઈંગ મેથડ

• આ મેથડથી ઘણા બેકટેરિયા નાશ પામે છે. અને તેથી ઈન્ફેકશન સ્પ્રેડ થતાં અટકાવી શકાય છે.

e) રેડીએશન મેથડ

• અમુક રોગની સારવાર માટે રેડીએશન થેરાપી આપવામાં આવે છે.દા.ત. કેન્સર જેવા રોગોમાં આ થેરાપી અસરકારક બને છે. આમા રેડીયમ નીડલ પણ મુકવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત એક્સ-રેના કિરણો કેન્સર થયેલા ભાગ પર આપવામાં આવે છે. તેમજ નવી મેથડમાં એક કાચની નળાકાર ટયુબની અંદર એક્સ-રેના કિરણો કલેકટ કરવામાં આવે છે. અને તેને કેન્સર થયેલા અંદરના ભાગ સુધી પહોંચાડવામાં આવે છે. જેના લીધે નવા બેકટેરીયા ઉત્પન્ન થઈ શકે નહિ અને ઉત્પન્ન થયેલ બેકટેરીયાનો નાશ થાય છે.

f) અલ્ટ્રા વાયોલેટ લાઈટ

• ઘણા બેકટેરીયા અલ્ટ્રા વાયોલેટ લાઈટ વડે નાશ પામે છે. આ કિરણ મારફતે હોસ્પિટલ તેમજ વોર્ડની હવાને ડીસઈનફેક્ટ કરવામાં આવે છે. આ પધ્ધતિ ક્રોસ ઈનફેકશનને ડાઉન કરે છે. આ કિરણોને માધ્યમની જરૂર પડતી નથી. વોર્ડમાં પણ હવાને ડીસઈનફેકટ કરવા માટે બે કોટની વચ્ચે અંતર રાખવામાં આવે છે. બે કોટની વચ્ચે ૬ ફુટ જગ્યા રાખવી, ત્યાર બાદ અલ્ટ્રા વાયોલેટ લાઈટ પસાર કરવામાં આવે છે. જેના કારણે જંતુદૂષિત થયેલી હવા ડીસઈનફેક્ટ થાય છે.

g) ફીલ્ટ્રેશન (ગાળણક્રિયા)

• ફીલ્ટ્રેશન એટલે કે ગાળણ ક્રિયા પ્રવાહીને તેમાંથી ઘણા જંતુઓ પસાર થતા અટકાવી શકાય છે. પરંતુ નાશ કરી શકતો નથી. તેમજ વાયરસ નામના અતિ સુક્ષ્મજંતુઓ ગાળણક્રિયામાંથી પસાર થઈ જાય છે. આ મેથડ પાણીને સ્વચ્છ કરવા માટે વપરાય છે.

3) કેમીકલ ડીસઈન્ફેકશન

• રાસાયણીક ક્રિયાઓથી જંતુઓનો નાશ કરવામાં આવે છે. તેમ જ જંતુઓની વૃદ્ધિ અને વિકાસ પણ અટકાવી શકાય છે.
• જે નીચેની રીતે શક્ય છે.
• (a) તે જંતુના ટીસ્યુને કેમિકલ એજન્ટ મારફતે રૂપાંતર કરી નાખે છે તેથી જંતુનો નાશ થાય છે.
• (b) કેટલાક રાસાયણિક દ્રવ્યો ઓકસાઈડ ઉત્પન્ન કરે છે. તેથી જંતુઓને ઓગાળી નાખે છે.
• (c) કેટલાક દ્રવ્યો જંતુઓના શરીરમાંથી પ્રવાહી ખેચી લે છે. આ રીતે જંતુનો નાશ થાય છે.

• (d) લીકવીડ (પ્રવાહી)
• આ રીતમાં ડીસઈન્ફેકટ કરવાની વસ્તુને ખાસ પ્રકારના પ્રવાહી કેમીકલમાં બોળી રાખવામાં આવે છે. જેનાથી વસ્તુ ઉપર રહેલા જંતુ નાશ પામે છે. જે વસ્તુઓને ગરમ ન કરી શકાય તેમ હોય તેને આ રીતથી ડીસઈન્ફેકટ કરવામાં આવે છે.

• તે માટે ડીસઈફેકટન્ટ સોલ્યુશન તરીકે
• (૧) ક્રીસોલ
• (૨) ફીનોલ
• (૩) સાયડેકસ
• (૪) ડેટોલ
• (૫) સેવલોન વગેરે વપરાય છે.

• (e) સોલીડ (ધન પદાર્થ) :- સોલીડ વસ્તુઓમાં બ્લિચિંગ પાવડર તેમજ પોટેશીયમ જેવા પદાર્થો વપરાય છે. આવા પદાર્થોને પાણીમાં નાખીને તેનું પ્રવાહી બનાવી વસ્તુને તેમાં બોળી રાખવામાં આવે છે. અથવા તેના ઉપર તે લગાવવામાં આવે છે. આ માટે ફિનાઈલનો પણ ઉપયોગ થાય છે. ખાસ કરીને હોસ્પીટલમાં લાદી, દિવાલો રાસાયણિક દ્રવ્યો અને અન્ય મોટા સાધનોને ડીસઇનફેક્ટ કરવા માટે આ રીતનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.
• (f) ગેસીસ (વાયુ) :- આ રીતમાં ખાસ પ્રકારની ફોર્મેલીન ચેમ્બરમાં ફોર્મેલીનની તૈયાર ટેબલેટ મૂકીને તે બંધ કરવામાં આવે છે. અને તેની અંદર જે વસ્તુ ડીસઈનફેકટ કરવાની હોય તેને મુકવામાં આવે છે. ફોર્માલ્ડીહાઈડ ગેસ ઓપરેશન થિયેટર કે રૂમને જંતુમુકત કરવા માટે ફયુમીગેશન તરીકે વપરાય છે. ઈથાઈલ ઓકસાઈડ નામનો ગેસ પણ વપરાય છે. જે પાવરફુલ ડીસઈન્ફેકટન્ટ છે. તે બધા પ્રકારના બેક્ટેરિયા અને વાયરસનો પણ નાશ કરે છે. તે મોંઘી હોય છે. તે રીતનો ઉપયોગ કરવા માટે ટ્રેનીંગ પામેલા માણસોની જરૂર પડે છે.

વધારે પ્રમાણમાં વપરાતા કેમિકલ્સ :

(1)(ગંધક) સલ્ફર એસીડ

• આ રાસાયણિક દ્રવ્ય છે. તેનો ધુમાડો કરવાથી તે રૂમ જંતુ રહીત થાય છે. ઉપરાંત બોરીક એસીડ, એસેટીક એસિડ રાસાયણિક દ્રવ્ય છે. તે મોટાં રૂમને જંતુ રહિત કરવા માટે વપરાય છે.

(2) હેલોજન કમ્પાઉન્ડ

• કલોરીન વાયુ મારફતે સડી ગયેલા જખમ, તેમજ પાણીને શુદ્ધ કરવા માટે ઉપયોગમાં લેવાય છે. જેમાં બ્લીચિંગ પાવડર વાયુ મુકીએ એટલે તેમાંથી કલોરીન ઉત્પન્ન થાય છે. આ રીત તે જંતુનો નાશ કરવામાં ઉપયોગી છે. ઉપરાંત ચુનો, ક્લોરામાઈન, આયોડીન વગેરે વપરાય છે.

(3) આલ્ડીહાઈડ

• જે સાધનો બોઈલ કરી શકતા નથી. તેને એર ટાઈટ બોક્ષમાં આ ટેબલેટ સાથે મુકવામાં આવે છે. આ ફોર્મેલીન ટેબ્લેટની વરાળ થાય છે. અને તે વરાળથી જંતુનો નાશ થાય છે.

4. પાચ્યુરાઇઝેશન

• ખાસ કરીને મિલ્કને જંતુ રહીત કરવા માટે પાચ્યુરાઇઝેશન કરવામાં આવે છે. પેથોજનીક બેકટેરીયા જેવા ટાઇફોઇડ, બેસીલાઈ, ટયુબર્કલ બેસીલાઈ, સ્ટ્રેપ્ટોકોકસ વગેરે બેકટેરિયા વધારે પ્રમાણમાં દુધમાં રહેલા હોય છે. તે પાચ્યુરાઇઝેશન કરવાથી નાશ થાય છે.

• પાચ્યુરાઇઝેશન હીટિંગ દ્વારા સુક્ષ્મ સજીવોને મારી નાખવાની પ્રક્રિયા છે. અને સામાન્ય રીતે પ્રવાહીને જંતુમૂક્ત કરવાની પ્રક્રિયા છે. પાચ્યુરાઇઝેશન માટે વપરાયેલ તાપમાન સામાન્ય રીતે 100 ડિગ્રી સે.થી નીચે હોય છે. વરાળ, ગરમ પાણી, શુષ્ક ગરમી અને ઉત્પાદનોને થોડા સમય માટે ગરમ કરવામાં આવે છે.

પાચ્યુરાઇઝેશનની રીતો :

(1) હાઈ ટેમ્પ્રેચર શોર્ટ ટાઈમ (HTST) મેથડ : (ફ્લેશ મેથડ)

• ઉચ્ચ તાપમાનનો ઉપયોગ ટૂંકા ગાળા માટે થાય છે. બજારમાં આ પદ્ધતિ દ્વારા દુધ ને 71.7 ડિગ્રી સે. તાપમાને ૧૫ સેકંડ માટે ગરમ કરવામાં આવે છે.

(2) લો ટેમ્પ્રેચર લોંગ ટાઈમ અથવા લો ટેમ્પ્રેચર હોલ્ડિંગ (LTH) મેથડ : ( હોલ્ડર મેથડ)

• આ પદ્ધતિમાં ઓછા તાપમાનનો ઉપયોગ લાંબા સમય સુધી થાય છે, બજારમાં આ પદ્ધતિ દ્વારા દુધ ને ૧૪૫ ફે. થી ૧૫૦ ફે. એટલે કે ૬૩ સે. થી ૬૬ સે. ઉષ્ણતાપમાને ૩૦ મીનીટ સુધી ગરમી આપવામાં આવે છે. ત્યાર બાદ ૫૫ કે. એટલે કે ૧૩ સે. કે તેનાથી પણ નીચે જલ્દીથી કોલ્ડ કરવામાં આવે છે. એટલે કે કોલ્ડ વાતાવરણમાં મુકવામાં આવે છે. આ રીતે મિલ્ક પેથોજનીક બેકટેરિયાથી મુક્ત બને છે.

(3) અલ્ટ્રા પાચ્યુરાઇઝેશન

• ઉંચા તાપમાનનો ઉપયોગ ખુબ જ ટૂંકા ગાળા માટે થાય છે, બજારમાં દૂધમાં 137.8 ડિગ્રી સે તાપમાને 2 સેકંડ માટે ગરમ કરવામાં આવે છે.

સ્ટરાઈલ ટેકનીક

• સ્ટરાઈલ ટેકનીક એટલે કે કોઈપણ કામ કે પ્રોસીઝર કરનાર વ્યક્તિ દ્વારા રોગનાં જંતુઓની હેરફેર બિલકુલ ન કરવામાં આવે તેને સ્ટરાઈલ ટેકનિક અથવા એસેપ્ટીક ટેકનીક કહેવામાં આવે છે.
• હોસ્પિટલમાં આવતાં વ્યક્તિઓ દર્દી તરીકે જુદા જુદા અસંખ્ય રોગનાં જંતુઓ લઈને આવતા હોય છે. આવા સમયે એક રોગનો ચેપ બીજાને ન લાગે તે માટે આ સ્ટરાઈલ એટલે કે એસેપ્ટીક ટેકનીક સારી રીતે ઉપયોગમાં લેવી તે ખાસ જરૂરી છે.
• સ્ટરાઈલ ટેકનીક નિભાવવા માટે વ્યક્તિગત જ્ઞાન તેમજ તે માટેના જરૂરી સાધનો અને જંતુમુકત કરવાની રીતો ખાસ જરૂરી છે.
• સ્ટારાઈલ ટેકનીક મેઈનટેન કરવા માટે નીચેની રીતો ઉપયોગમાં લેવામાં આવે છે.

• (1) સ્ટરીલાઈઝેશન
• (2) ડીસઇન્ફેક્શન

(1) સ્ટરીલાઈઝેશન

• કોઈ પણ વસ્તુને જંતુમૂક્ત કરવાની ક્રિયાને સ્ટરીલાઈઝેશન કહે છે.

સ્ટરીલાઈઝેશનની વ્યાખ્યા

• સ્ટરીલાઈઝેશન એટલે કે કોઈ પણ ચીજ વસ્તુમાંથી રોગના જંતુઓનો સંપૂર્ણપણે નાશ કરવો. જેમાં બેકટેરીયા (જીવાણુ), વાયરસ (વિષાણુ) અને ફંગસનો સમાવેશ થાય છે. જીવાણુઓ વેજીટેટીવ અથવા સ્પોરફોર્મમાં હોય તો પણ તેનો નાશ થાય છે. તેને સ્ટરીલાઈઝેશન કહે છે.

મેથડ ઓફ સ્ટરીલાઈઝેશન (સ્ટરીલાઈઝેશનની રીત)

(1)હિટ (ગરમી) :- તેના બે પ્રકાર નીચે મુજબ છે.

(A) ડ્રાય હિટ (સૂકી ગરમી )

• ડ્રાય હિટ એટલે કે સીધી ગરમી જેમાં માધ્યમ તરીકે વસ્તુઓનો ઉપયોગ થતો નથી. દા.ત સૂર્યપ્રકાશ, ગરમ હવા. તેની બે રીત છે.

(a) હોટ એર ઓવન

• જેમાં ગરમ હવાથી જંતુઓનો નાશ કરવામાં આવે છે. હોટ એર ઓવનમાં ઓવનને ઈલેક્ટ્રીકથી ગરમ કરવામાં આવે છે. તેની અંદર એક ફેન (પંખો) ફીટ કરેલો હોવાથી ગરમ હવા બધી જગ્યાએ એક સરખા પ્રમાણમાં મળે છે. હોટ એર ઓવનમાં કોઈપણ વસ્તુને જંતુમુકત કરવા માટે એક કલાક સુધી ૧૬૦ ફેરન હીટ ગરમી આપીને રાખવાથી સ્ટરીલાઈઝડ થાય છે. આ રીત દ્વારા ખાસ કરીને કાચના સાધનો,કાચની બોટલો, સિરીંજ વગેરે જંતુમુકત કરી શકાય છે.

(b) ઇન્ફ્રા રેડ કન્વેયર

• આ સાધનમાં જે વસ્તુને સ્ટરીલાઇઝ કરવાની હોય તેને કન્વેયરનાં બેલ્ટ (સરકતો પટ્ટો) પર રખાય છે. અને તે ઇન્ફ્રા રેડ એલીમેનથી ગરમ કરેલી સીલમાંથી પસાર થાય છે. જેના કારણે વસ્તુમાં રહેલા જંતુઓ નાશ પામે છે. આ પધ્ધતિ વધારે ખર્ચાળ હોવાથી હાલમાં તેનો વપરાશ થતો નથી.

(B) મોઇસ્ટ હિટ

• ભીની ગરમી એટલે કે કોઈ પણ માધ્યમનો ઉપયોગ કરીને અથવા તો તેને ઉકાળીને ગરમ કરવામાં આવે છે.
• દા.ત. પાણીને ઉકાળીને તેમાં સાધનો ગરમ કરવામાં આવે છે.

તેની બે રીતો છે.

(a) સ્ટીમ ઓટોક્લેવ

• આમાં વરાળથી દબાણ આપીને વસ્તુને જંતુ રહીત કરવામાં આવે છે.
• મોટા ભાગની હોસ્પીટલમાં આ પ્રકારની સ્ટરીલાઈઝેશન કરવાની પધ્ધતિ વાપરવામાં આવે છે. આમા એક સિલિન્ડર આકારનું ઓટોકલેવ મશીન હોય છે. તેમાં એક ડોર હોય છે.
• અને બીજા છેડે તળિયું અથવા એન્ડ હોય છે.
• આ સીલીન્ડરમાં દરેક વસ્તુને વરાળ મારફતે ઓટોકલેવ કરી શકાય છે. એટલે કે દરેક વસ્તુ વરાળ મારફતે જંતુ રહીત થાય છે.
• આ મેથડ સ્ટરીલાઈઝેશન માટે બેસ્ટ મેથડ ગણવામાં આવે છે. કારણ કે એ મેથડ દ્વારા સ્પોર ફોર્મિંગ બેક્ટેરિયા પણ નાશ થાય છે. તેમજ મોટા ભાગનાં સાધનો ઓટોકલેવ કરી શકાય છે.
• દા.ત. રબ્બરની વસ્તુઓ, દરેક પ્રકારના સાધનો, બેન્ડેજ, કોટન પેડ, લીનન, પેરાફીન, ગ્લીસરીન, પાવડર વગેરે વસ્તુઓને જંતુ રહીત કરી શકાય છે.
• આમાં ઉષ્ણતાનું પ્રમાણ ૨૫૦ ફે. અથવા ૧૨૦ સે. ઉષ્ણતામાન આપવામાં આવે છે. તેમજ દરેક દર ચોરસ ઇંચ પર 15 પાઉન્ડનું દબાણ આપવામાં આવે છે.
• આ ઉષ્ણતાપમાન વસ્તુને અડધાથી એક કલાકમાં કંપ્લીટ જંતુ રહીત કરે છે. એટલે કે હોસ્પિટલમાં ઓપરેશનમાં તેમજ વોર્ડમાં વપરાતા સાધનો ખાસ કરીને ડ્રેસિંગની વસ્તુઓ આ રીતે સ્ટરાઈલ કરવામાં આવે છે.

(b) ફોર્માલ્ડિહાઈડ ઓટોકલેવ

• આ રીતમાં ફોર્માલ્ડિીહાઈડ નામના ગેસને પાણીની વરાળ સાથે મીકસ કરવામાં આવે છે.
• જેના કારણે ગરમી ઓછી આપવી પડે છે. આ રીતમાં ઓછી ગરમી સહન કરી શકે તેવા સાધનો જેવા કે પ્લાસ્ટીકની વસ્તુઓ જંતુ રહિત કરી શકાય છે.
• આ રીતમાં વસ્તુ ૧ સે. તાપમાન જેટલા ઓછા તાપમાને ૧૫ મીનીટ સુધીમાં જંતુરહિત કરી શકાય છે.

(C) રેડિએશનની પધ્ધતિ

• જ્યારે વસ્તુનું મોટા જથ્થામાં સ્ટરીલાઈઝેશન કરવાનું હોય ત્યારે આ રીતનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.
• હોસ્પિટલમાં વપરાતી ડિસ્પોઝેબલ વસ્તુઓના ઉત્પાદનકર્તા આ રીતનો ઉપયોગ કરતા હોય છે.
• આમાં આયોનાઈઝ રેડીએશન અને ગામા રેડીએશન પધ્ધતિ વપરાય છે. તેમાં મોટા ભાગે ગામાં રેડીએશન વધારે પ્રચલિત છે.
• જેની અંદર વસ્તુને જંતુરહિત કરવા માટે કોબાલ્ટ-૬૦ ના સંપર્કમાં રાખવામાં આવે છે.
• તેનો સમય ૩ થી ૪ દિવસનો હોય છે.
• હોસ્પિટલમાં વપરાતાં આઈ.વી.સેટ, કેથેટર, રાઈલ્સ ટ્યુબ વગેરે આ રીતથી જંતુમુકત કરેલા હોય છે.

(D) ગેસ (વાયુ)

• અમુક વસ્તુઓ અમુક પ્રકારના ગેસમાં રાખીને જંતુમુકત કરી શકાય છે. આ માટે ખાસ પ્રકારના કાચના બનાવટની ચેમ્બરમાં પંપ વડે ગેસ રાખવામાં આવે છે.
• આ સામાન્ય રીતે ઈથાઈલ ઓકસાઈડ, કાર્બન ડાર્યોકસાઈડનું મિશ્રણ ૬૦ સેન્ટીગ્રેડ તાપમાને રાખવામાં આવે છે.
• આ રીતથી વધારે ગરમી સહન ન કરી શકે તેવી વસ્તુઓને વ્યક્તિના શરીર સાથે સીધા સંપર્કમાં ન આવતી હોય તેવી વસ્તુઓ જેવી કે એનેસ્થેસીયા ટ્રોલી, રબ્બરની નળી વગેરે જંતુમુકત કરી શકાય છે.

સ્ટરીલાઈઝેશન જાણવા માટેની રીત

• સંપૂર્ણ ટેકનીક જાળવવા માટે ઓપરેશનમાં વપરાતા ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટ, લીલન, ડ્રેસીંગ મટીરીયલ વગેરે યોગ્ય રીતે જંતુમુક્ત થયા છે કે નહિ તે જાણવા માટે જુદી જુદી રીતનો ઉપયોગ થાય છે. જે નીચે મુજબ છે:

(1) સ્પોર ટેસ્ટ પીસીઝ

• આમાં ઓટોક્લેવ એટલે કે સ્ટરીલાઇઝડ કરેલ વસ્તુનો થોડો ભાગ સ્ટારાઈલ કન્ટેનરમાં લઈને તેને લેબોરેટરીમાં પેથોલોજીકલ એકઝામ માટે મોકલવામાં આવે છે.અને તપાસ કરવામાં આવે છે. જો તેમાં જંતુઓ ન જોવા મળે તો વસ્તુ બરાબર ઓટોકલેવ (સ્ટરીલાઇઝર) થઈ છે તેમ માની શકાય.

(2) કેમીકલ ઈન્ડીકેટર

• તેમાં કલરના સ્વરૂપમાં ફેરફાર થાય છે. તેમ થવાનું કારણ જરૂર મુજબનું તાપમાન અને રેડીએશનની અસરથી થાય છે. તે તાત્કાલીક જાણી શકાય તેવી રીત છે.

તે માટે નીચે મુજબની બનાવટો ઉપલબ્ધો છે.

(i) બ્રોન્સ ટ્યુબ

• તે નાની ગ્લાસ (કાચ) ની નળી છે. તેમાં લાલ રંગનું પ્રવાહી ભરેલું હોય છે. તેને ઓટોકલેવમાં મુકેલ વસ્તુ સાથે મૂકવાથી વસ્તુ ઓટોકલેવ થઈ હોય તો કાચના નળીમાં ભરેલુ લાલ રંગનું પ્રવાહી લીલા રંગમાં બદલાય જાય છે.

(ii) ડાઈક ટ્યુબ

• આ રીતમાં કાચની નળીમાં એક જાતનો ધન પદાર્થ ભરેલો હોય છે. જેને ઓટોકલેવમાં વસ્તુ સાથે મૂકવાથી વસ્તુ ઓટોકલેવ થઈ જાય ત્યારે આ ઘન પદાર્થ છે તે પ્રવાહીમાં ફેરવાઈ જાય છે.

(iii) સીગ્નોલોક ઓટોકલેવ ટેપ

• તે હીટ સેન્સીટીવ ટેપ છે. દા.ત. સીગ્નોલોક ઓટકલેવમાં મુકવાની વસ્તુઓ ઉપર લગાડી દેવામાં આવે છે. જ્યારે વસ્તુ ઓટોકલેવ થઈ જાય છે. ત્યારે તે ટેપનો કલર ગ્રીન કલરમાંથી બ્લેકમાં ફેરવાઈ છે. હાલ આ રીતનો ઉપયોગ મોટા પ્રમાણમાં થાય છે.