🌟યુનિટ-3

🌟ઈમ્યુનીટી & બોડી ડિફેન્સ મિકેનિઝમ

(રોગપ્રતિકારક શક્તિ અને શરીરનો પ્રતિકાર કે પ્રતિકિયા)

મુખ્ય હેતુ :

• આ યુનિટ ના અંતે વિધ્યાર્થીઓ ઇમ્યુનિટી અને બોડી ડિફેન્સ મીકેનીઝમ અંગેનો કોન્સેપ્ટ સમજી શકશે

ગૌણ હેતુઓ :

આ યુનિટના અંતે વિધ્યાર્થીઓ નીચે મુજબ ના ગૌણ હેતુઓ પ્રાપ્ત કરી શકશે.

1. ઇમ્યુનિટી અને બોડી ડિફેન્સ મીકેનીઝમનો કોસેપ્ટ સમજી શકશે.
2. હાયપરસેન્સીટીવીટી અંગે સમજી શકશે
3. એન્ટીજન એન્ટીબીડી રીએકસન વિષે જાણી શકશે.
4. આ સાથે ઈમ્યુનીટી અને તેના પ્રકારો અંગે સમજી શકશે.
5. વેકસીનના પ્રકારો, તેની જાળવણી, સંગ્રહ અને કોલ્ડ ચેઇન સમજી શકસે.

✨ઈમ્યુનીટી

• વ્યક્તિના શરીરમાં રહેલ રોગપ્રતિકારક શકિતને ઈમ્યુનીટી કહેવાય છે. ઈમ્યુનીટી એ શરીરની એવી શકિત (પાવર) છે કે જે શરીરમા ચેપ દાખલ થાય ત્યારે તેની સામે લડવાનું કામ કરે છે. આમા એન્ટીજન , એન્ટીબોડી એમ બે તત્વો નો સમાવેશ થાય છે.

એન્ટીજન

• એન્ટીજન એટલે એક એવો પર્દાથ કે જે સામાન્ય રીતે આપણા શરીરમા હોતો નથી પરંતુ બહાર થી દાખલ થાય છે અથવા તો દાખલ કરવામાં આવે છે તે મુખ્યત્વે પ્રોટીન પર્દાથનાં બનેલા મોટા કદના અણુઓ હોય છે. જે આપણા શરીર ને માફક ન આવતા આપણું શરીર તેનો પ્રતિકાર કરે છે. પરિણામેં એક ચોક્કસ પ્રકારની એન્ટીબોડી ઉત્પન્ન થાય છે. વાયરસ,દવાઓ, રસીઓ તથા રસાયણો એન્ટીજન તરીકે કામ કરે છે. એન્ટીબોડી ઉત્પન્ન કરતા કોઈપણ પ્રોટીન એન્ટીજન કહેવાય છે.

એન્ટીબોડી

• એન્ટીજન આપણા શરીરમાં પ્રવેશે છે ત્યારે તેનો સામનો કરવા માટે આપણાં શરીરમાં આવેલ અવયવ જેમ કે બરોળ, અસ્થીમજા, લસીકાગ્રથી અને રેટીકયુલો એન્ડોથેલીયલ તંત્રમાં એક પદાર્થ ઉત્પન થાય છે અને તે એન્ટીજન સાથે પ્રક્રિયા કરી એક પ્રકારનો પદાર્થ ઉત્પન્ન થાય છે જે જે-તે રોગ સામે લડવાની શક્તિ આપે છે. આ પદાર્થને એન્ટીબોડી કહે છે.

ઈમ્યુનીટી માટે જવાબદાર પરિબળો

• વ્યક્તિની સારી તંદુરસ્તી
• સારો ખોરાક સારી ટેવો
• તાજી હવા અને નિયમીત કસરત, જરૂરી ઉંઘ અને આરામ
• મીકેનીકલ કે જેમાં ચામડી અને મ્યુકસ મેમ્બ્રેન જે સૂક્ષ્મજીવાણુઓને શરીર પ્રવેશતા અટકાવે છે.
• કોઇપણ સામાન્ય ચેપ લાગવાથી કુદરતી ક્રિયાથી પણ રોગપ્રતિકારક શક્તિમા વધારો થાય છે.
• શરીરની માસ-પેશીમાં (ટીસ્યું અને મસલ્સ) મા એક પ્રકારનો પદાર્થ ઉત્પન્ન થાય છે જે ચેપ સામે લડાઈ કરેછે તેને એન્ટીબોડી કહેવાય છે.

ક્લાસિફિકેશન ઓફ ઇમ્યુનિટી

(1) નેચરલ ઈમ્યુનિટી (કુદરતી રોગપ્રતિકારક શકિત)

• a) સ્પીસીસ
• b) રેશિયલ
• c) ઈન્ડીવીઝ્યુઅલ

(2) એક્વાયર્ડ ઇમ્યુનિટી (પ્રાપ્ત કરેલી કે મેળેવલી રોગપ્રતિકારક શકિત)

A) એક્ટિવ ઇમ્યુનિટી

• (a) નેચરલ એક્ટિવ ઇમ્યુનિટી
• (b) આર્ટિફિશિયલ એક્ટિવ ઈમ્યુનિટી

B) પેસિવ ઇમ્યુનિટી

• (a) નેચરલ પેસિવ ઈમ્યુનિટી
• (b) આર્ટિફિશિયલ પેસિવ ઇમ્યુનિટી

ટાઈપ્સ ઓફ ઇમ્યુનિટી (ઈમ્યુનીટીના પ્રકારો)

(૧) નેચરલ ઇમ્યુનિટી (કુદરતી રોગપ્રતિકારક શકિત)

(૨) એક્વાયર્ડ ઇમ્યુનિટી(પ્રાપ્ત કરેલી કે મેળવેલી રોગપ્રતિકારક શકિત)

(૧) નેચરલ ઇમ્યુનિટી (કુદરતી રોગપ્રતિકારક શકિત)

બાળકના જન્મતા પહેલા કે જન્મબાદ કુદરતી રીતે જ માતામાંથી પ્રાપ્ત કરેલી કે મેળેવલી રોગપ્રતિકારક શકિત ને કુદરતી ઈમ્યુનીટી કહેવાય છે. આનો આધાર જાતિ, જન જાતિ અને વ્યક્તિગત આરોગ્ય પર રહેલો હોય છે.

• a) સ્પીસીસ જાતીય રોગપ્રતિકારક શકિત
• b) રેશિયલ જનજાતીય રોગપ્રતિકારક શકિત
• c) ઈન્ડીવીજયુઅલ વ્યક્તિગત રોગપ્રતિકારક શકિત

a) સ્પીસીસ જાતીય રોગપ્રતિકારક શકિત

• આ પ્રકારની રોગપ્રતિકારક શકિત માનવ જાતને લાગુ પડે છે. જે પ્રાણીઓ અને પક્ષીઓની જાતને આપણાથી અલગ પાડે છે. અમુક રોગ જે પ્રાણીઓને લાગુ પડે છે તે માનવ મા થતા નથી.
• પક્ષીઓમા એવિઓન ટી.બી જોવા મળે છે. જે મનુષ્યમાં થતો નથી કારણ કે માનવ શરીરમા આની રોગપ્રતિકારક શકિત રહેલી હોય છે.
• ઉદરો જેવા રોડેન્ટમાં ડીપ્થેરીયા થતો નથી. જયારે ભુંડ જેવા પ્રાણીઓમા જોવા મળે છે.
• કુતરા, બકરા અને ધોડા જેવા પ્રાણીઓમાં અમુક પ્રકારની રોગપ્રતિકારક શકિત કુદરતી રીતે જ હોય છે
• ભુંડ અને ગાય જેવા પ્રાણીઓમા માણસની જેમ જ ટી.બી થઈ શકે છે.
• જે પ્રાણીઓ ઠંડા લોહીવાળા હોયે તેને રોગ થવાની શક્યતા હોય છે.

b) રેશિયલ જનજાતીય રોગપ્રતિકારક શકિત

• અમુક જન જાતિમા ચોક્કસ પ્રકારની રોગપ્રતિકારક શકિત રહેલી હોવાથી તેમને તે પ્રકારનો રોગ થતો નથી.
• આફ્રિકામાં રહેતા લોકોને યેલો ફીવર માટેની રોગપ્રતિકારક શકિત હોવાથી આ રોગ થતો નથી પરતું ત્યાં કામ કરતા ગોરા લોકોમા આ રોગ જોવા મળે છે.

c) ઈન્ડીવીજયુઅલ વ્યક્તિગત રોગપ્રતિકારક શકિત

• દરેક વ્યક્તિમા રોગપ્રતિકારક શકિત અલગ અલગ હોય છે.
• એક વ્યક્તિને વારંવાર શરદી ઉધરસ થાય છે. જયારે તેની સાથે અન્ય વ્યક્તિને શરદી ઉધરસ થતા નથી.
• કાયમી ધોરણે ટી.બી હોસ્પિટલમા કામ કરતા કાર્યકરમાં વ્યક્તિગત રોગપ્રતિકારક શકિતની અસર જોવા મળે છે.

(2) એક્વાયર્ડ ઈમ્યુનિટી (પ્રાપ્ત કરેલી કે મેળેવલી રોગપ્રતિકારક શકિત)

• વ્યક્તિના જીવનકાળ દરમિયાન કૃત્રિમ રીતે મેળેવલ કે પ્રાપ્ત કરેલ રોગપ્રતિકારક શકિતને એકવાઈડ ઇમ્યુનીટી કહેવાય છે. જે આપણને વિવિધ પ્રકારની રસીઓ દ્વારા પ્રાપ્ત થાય છે. તે એકટીવ કે પેસિવ પણ હોય શકે છે.
• આ પ્રકાર ની રોગપ્રતિકારક શકિત કુત્રીમ રીતે બહાર થી મેળવવામાં આવે છે

તેના નીચે મુજબ ભાગ પડે છે

(A) એક્ટિવ ઇમ્યુનિટી

• નેચરલ એક્ટિવ ઇમ્યુનિટી
• આર્ટિફિશિયલ એક્ટિવ ઇમ્યુનિટી

(B) પેસીવ ઇમ્યુનિટી

• નેચરલ પેસિવ ઇમ્યુનિટી
• આર્ટિફિશિયલ પેસિવ ઇમ્યુનિટી

(A) એક્ટિવ ઇમ્યુનિટી

નેચરલ એક્ટિવ ઇમ્યુનિટી

• જયારે વ્યક્તિના શરીરમા સુક્ષ્મજીવાણુ અથવા ટોકસીન દાખલ થાય ત્યારે તેના પ્રતિકાર રૂપે શરીરમાં એન્ટીબોડી ઉત્પન્ન થાય છે.

• આ પ્રકારની રોગપ્રતિકારક શકિત કોઈપણ ચેપ લાગ્યા બાદ વ્યક્તિ રોગમાંથી બહાર આવે છે અથવા તેને લક્ષણો જણાયા વગર વારંવાર હળવો ચેપ લાગતો હોય તો એક સમયે વ્યક્તિમા કુદરતી રીતે જ જે તે રોગ માટેની રોગપ્રતિકારક શકિત ઉત્પન્ન થાય તેને નેચરલ એક્ટીવ ઈમ્યુનીટી કહેવાય છે.

આર્ટિફિશિયલ એક્ટિવ ઇમ્યુનિટી

• આ પ્રકારની ઈમ્યુનીટી શરીરમા બહારથી ચામડી કે મો દ્વારા અર્ધમૃત બેક્ટેરિયા કે વાયરસને શરીરમાં દાખલ કરવામાં આવે છે. જેના પરીણામે શરીર તેનો પ્રતિકાર કરે છે અને પ્રતિકાર રૂપે રોગપ્રતિકારક શકિત ઉત્પન્ન કરે છે. જે કાયમી રહે છે. દા.ત. બી.સી.જી વેકસિન, સ્મોલ પોક્સ વેક્સીન વગેરે.

(B) પેસિવ ઇમ્યુનિટી

• વ્યક્તિના શરીરમા બહારથી તૈયાર કરેલ એન્ટીબોડી દાખલ કરવામા આવે છે. તેમાં શરીરમા રહેલ પ્રતિકારક(એન્ટીબોડીસ) ની કોઈ ભૂમિકા હોતી નથી, શરીરમા બહારથી તૈયાર કરેલ એન્ટીબોડીસથી શરીરને સીધી જ રોગપ્રતિકારક શકિત મળી જાય છે.

નેચરલ પેસિવ ઇમ્યુનિટી

• જયારે બાળક જન્મે ત્યારે માતામાં રહેલ રોગપ્રતિકારક શકિત આપમેળે જ બાળકમાં પ્લેસેન્ટા મારફતે આવે છે. ઉપરાંત માતાના ધાવણમાંથી પણ બાળકને રોગપ્રતિકારક શકિત મળે છે, આ પ્રકારની રોગપ્રતિકારક શકિત થોડા સમય માટેની હોય છે.

આર્ટિફિશિયલ પેસિવ ઇમ્યુનિટી

• બાળકને રસીકરણ મારફતે આ રોગપ્રતિકારક શકિત આપવામાં આવે છે. આમાં સીરમ હોય છે જે પ્રાણીઓમા બનાવવામાં આવે છે. પ્રાણીઓમાં એન્ટીબોડી ઉત્પન્ન થયા બાદ તે એન્ટીબોડીસ ને રસીઓના રૂપમાં વ્યક્તી ને આપવામાં આવે છે.

✨બોડી ડિફેન્સ મિકેનિઝમ (શરીરનો પ્રતિકાર કે પ્રતિક્રિયા)

• શરીરમા રોગના જંતુઓ સામે લડવા માટે ની કુદરતી રીતે જ વ્યવસ્થા ગોઠવેયાલી હોય છે.
• જેના જુદા જુદા ભાગ નીચે પ્રમાણે હોય છે.

સ્કીન (ચામડી)

• ચામડી એ શરીરને રક્ષણ આપતું બહારનું આવરણ છે, મોટા ભાગના જંતુઓ અહિથી રોકાય જાય છે. ચામડી પર રહેલા જંતુઓ ચામડીના પરસેવાના લીધે નાશ પામે છે. પરતું જો ચામડી પર ચીરા હોય કે તુટેલ હોય તો તેમાંથી રોગના જંતુઓ શરીરમાં દાખલ થઈ શકે છે.
• માણસના શરીરમાં શ્વસનતંત્ર અને પાચનતંત્ર મા પણ ચિકણા પદાર્થ આવેલ હોય છે. અને એવી નાની નાની આડી રેખાકીય રચના હોય છે. જેમાં મોટાભાગના જીવાણું નાશ પામે છે. શ્વસનતંત્રના પ્રવેશદ્વાર મો,નાક કે જેમાં મોટાભાગના જીવાણું રોકાય જાય છે. તેવી જ રીતે પાચનતંત્રમા જઠરના પાચકરસમા મોટાભાગના જીવાણુંઓ નાશ થાય છે.
• માનવ શરીરના લોહીમા ત્રાકકણો હોય છે. જે હમેશા રોગના જીવાણું સામે લડતા રહે છે. આ ઉપરાંત લશિકાગ્રથી આવેલી હોય છે. જ્યાંથી કોઈપણ ચેપ આગળ વધતો નથી.
• આંખમાં પણ કોઇપણ જીવાણું દાખલ થાય તો તે અંદર પ્રવેશી શકતા નથી કારણ કે આંખ હમેશા ખોલ બંધ થતી હોય અને તેના આંસુ જેના માધ્યમમા બેક્ટેરિયાનો નાશ થાય છે. ધણા બેક્ટેરિયા ઉત્સર્ગ તંત્ર અને મૂત્રમાર્ગ મારફતે પણ બહાર આવે છે.

હાઇપર સેનસીટીવીટી (સર્વેદનશીલતા)

• દરેક પ્રકારની દવાઓ કે પદાર્થ દરેક વ્યક્તિને માફક આવે તેવુ હોતું નથી. ધણી વખત કેટલાક લોકોને દવાઓ ની અવળી અસર જોવા મળે છે. આ માટે કોઈપણ દવાઓનો મોટો જથ્થો આપતા પહેલા શરીર પર તેની અસર જાણવા ચામડી ના પહેલા પડની નીચે દવાને નાના જથ્થામાં આપવામા આવે છે. જેને એ.ટી.ડી (આફટર ટેસ્ટ ડોઝ) કહેવામાં આવે છે. દા.ત. પેનીસીલીન, એ.ટી.એસ.(એન્ટી ટીટેનસ સીરમ) અને અન્ય સીરમ. હાયપર સેનસીટીવીટી (સવેંદનશીલતા) ની અસર નીચે મુજબ જોવા મળે છે

(1) તાત્કાલિક બેભાન અવસ્થા (એનાફાયલેટીક શોક)

• આ પ્રકારમા વ્યક્તિના શરીરમા પદાર્થ દાખલ કરવામાં આવે કે તરત જ પ્રતિક્રિયા (રીએક્શન) જોવા મળે છે જે ધણી વખત જીવલેણ પણ હોય છે.
• દા.ત. પેનીસીલીનની આડઅસરમાં

નીચે મુજબના લક્ષણો જોવા મળે છે.

• આખું શરીર ઠંડુ પડી જાય છે
• શ્વાસ લેવામાં તકલીફ પડે છે
• હાથ પગ ઠંડા પડી જાય છે
• નાડીના ધબકારા ઝડપી અને નબળા થઈ જાય છે.
• ચામડી પર લાલ ચાઠા થઈ જાય છે.
• માથું દુ.ખે છે.
• ચક્કર આવે છે.
• વ્યક્તિ બેભાન થઈ જાય છે અને ધણી વખત મૃત્યુ પણ પામે છે.

સારવાર

• તાત્કાલિક સારવાર આપવી.
• જરૂર જણાયતો ઓક્સીજન આપવો.
• ઈન્જે. એડ્રીનાલીન, એવીલ, ડેક્ઝોના ડોક્ટર ઓર્ડર મુજબ આપવા.
• તાત્કાલિક રીફર કરવું.

(૨) લાંબા સમય માટેની ધીમી અસર (સીરમ સિકનેસ)

• એન્ટીજન દાખલ થયા બાદ અમુક સમય પછી જોવા મળતી અસર ને કે પ્રતિકીયા ને સીરમ સિકનેસ કહેવાય છે.
• દા.ત. સર્પદંશના કેશમાં એ.એસ.વી. (એન્ટી સ્નેક વેનોમ) આપ્યા બાદ થોડો સમય પછી આખા શરીરમાં ખંજવાળ આવે છે, ચક્કર આવે છે અને આખું શરીર લાલ થઈ જાય છે.

(૩) રોગપ્રતિકારકતાની આડઅસર (એન્ટીબોડી રિએક્શન)

• શરીરમાં જયારે એન્ટીજન કે પ્રોટીન બહાર થી દાખલ કરવામાં આવે છે ત્યારે આવા પદાર્થ શરીરમાં એન્ટીબોડી ઉત્પન્ન કરે છે અને તે એન્ટીબોડી જ શરીર પર પ્રતિક્રિયા કરે છે ત્યારે તેને એન્ટીબોડી રિએકશન કહેવાય છે. એન્ટીબોડી રિએકશનમાં ઘણી વખત એનાફાયલેટીક શોક થઇ શકે છે. જેની આપણે આગળ ચર્ચા કરી છે.

✨ટાઈપ્સ ઓફ વેક્સિન & ઇટ્સ કેર (રસીઓના પ્રકાર અને જાળવણી)

• રસીઓ એ જૈવીક પદાર્થ(બાયોલોજીકલ એજન્ટ) છે અથવા પદાર્થ નું ઝેર છે જે શરીરમાં દાખલ કરવાથી શરીર તેની સામે પ્રતિકાર કરી જે તે રોગ ની સામે લડવાની રોગપ્રતિકારક શક્તિ પ્રાપ્ત કરે છે.
• એકટીવ ઇમ્યુનાઈઝેશનમાં જે તે રોગના બેક્ટેરિયાને અધ: મૃતપ્રાય કરવામાં આવે છે અથવા રોગ ઉત્પન્ન કરવાની શક્તિનો નાશ કરવામાં આવે છે અને આવા નબળા પાડેલા જીવાણુંઓને શરીરમાં દાખલ કરવામાં આવે તો શરીર તેની સામે લડે છે અને શરીરમાં એન્ટીબોડી ઉત્પન્ન થાય છે.

રસીઓના પ્રકારો નીચે મુજબ છે

1) મૃતઃ રસીયો (કિલ્ડ વેક્સિન)

• આમાં નીચે મુજબ ની રસીઓના સામાવેશ થાય છે.
• પરટુસીસ વેક્સીન
• ઈનએક્ટીવેટેડ પોલિયો વેક્સીન
• રેબીસ વેક્સીન
• ઇન્ફલુએન્ઝા વેક્સીન
• પ્લેગ વેક્સીન
• મેનિન્જાઈટીસ વેક્સીન

2) જીવંત રસીઓ (લાઈવ વેક્સિન)

• બી.સી.જી ની રસી (બેસીલસ કાલ્મેટ ગ્યુરિન)
• ઓરલ પોલિયો રસી (ઓ.પી.ડી)
• ઓરી-રૂબેલા ની રસી (એમ.આર. વેકસીન)
• રોટા વાયરસ વેક્સીન
• યલોફિવર વેક્સીન

3) મુત: અને જીવંત સાથે (કંબાઈન્ડ વેક્સિન)

• ડી.ટી. (ડિપ્થેરીયા ટીટેનશ)

• પેન્ટાવેલેન્ટ
• ટી.એ.બી.(ટાઈફોઈડ અને પેરાટાઈફોઈડ એ અને બી)

• એમ.એમ.આર ( મમ્પસ, મીઝલ્સ, રૂબેલા)

4) ઝેરી ઉત્સેચકો (ટોક્સોઈડ)

• એ.ડી.એસ.( એન્ટી ડિપ્થેરીય સીરમ)
• એ.ટી.એસ.(એન્ટી ટીટેનશ સીરમ)
• એ.જી.જી.એસ. (એન્ટી ગેશ ગેન્ગ્રીન સીરમ)

✨શીત શુંખલા (કોલ્ડ ચેઇન)

શીત શુંખલા (કોલ્ડ ચેઇન) એટેલે શું ?

• શીત શુંખલા એ એક એવી શુંખલા છે કે જેમા રસીઓને ઉત્પાદનના સ્થળેથી લાભાર્થી સુધી યોગ્ય તાપમાને એટલે કે +૨° સે. થી +૮° સે. તાપમાને જાળવવામાં આવે છે જેથી રસીની ગુણવતા જળવાઇ રહે. આવી રસીઓને ઉત્પાદન મથકથી લાભાર્થી સુધી પ્રભાવક સ્થિતિમાં પહોચાડવાની પધ્ધતી ને શીતશુંખલા કહેવાય છે.

શીત શુંખલાની જાળવણી માટે નીચેના મુદાઓ ધ્યાનમાં રાખવા જોઈએ

• રસીઓ ઉત્પાદન સ્થળેથી એરપોર્ટ અને એરપોર્ટ થી વિભાગીય, જીલ્લા તથા આરોગ્ય કેન્દ્રએ મોકલતી વખતે તેનું તાપમાન ૨° સે. થી ૮° સે જળવાઇ રહેવું જોઈએ.
• આઇ.એલ.આર. માં ડાયલ થરમોમીટર હોવું જોઈએ અને દિવસમા બે વખત તાપમાન માપી ને રેકોડ કરવું જોઈએ.
• આરોગ્ય કેન્દ્રમાં હમેશા જરૂરીયાત મુજબનો જથ્થો જ મંગાવવો, એક માસ થી વધુ સમયનો જથ્થો મંગાવવો નહી.
• રસીઓનુ પરિવહન જયારે એક કેન્દ્રથી બીજા કેન્દ્ર પર કરતા હોય ત્યારે તાપમાનનું ખાસ ધ્યાન રાખવું.
• રસીઓને જરૂરીયાત મુજબ જ બહાર કાઢવી, એક સેસન દરમિયાન જ વધુને વધુ બાળકો આવરી લેવાની કોશીષ કરવી
• રસીકરણ બેઠક દરમિયાન રસીઓનુ તાપમાન જાળવવા રસી એક વખત બહાર કાઢયા બાદ આઇસ પેક પર મુકો. વારંવાર વેક્સીન કેરીયર ને ખોલ બંધ કરવું નહી
• જો રસીઓ ઓગાળવાની હોય તો જરૂરીયાત પ્રમાણે જ ઓગળો એક વખત ઓગાળેલી રસીઓનો ઉપયોગ વધુમા વધુ ચાર કલાક સુધી જ કરવો.
• રસીઓની સવેદનશીલતાનો આધાર ગરમી અને લાઈટ તથા તેના થીજવા પર રહેલો હોય છે ઘણી રસીઓ ગરમી અને પ્રકાશથી સવેદનદશીલ હોય છે જયારે અમુક પ્રકારની રસીઓ જો થીજી જાય તો બગડી જાય છે

જેમાં નીચે મુજબની રસીઓનો સમાવેશ થાય છે.

1. ગરમી અને સુર્યપ્રકાશ એટલે કે લાઈટથી સેન્સેટીવ રસીઓ :

• બી.સી.જી
• મીઝલ્સ-રૂબેલા

2. ફ્રીઝ એટલે કે જામી જવાથી સેન્સેટીવ રસીઓ :

• પેન્ટાવેલેન્ટ
• હિપેટાઈટિસ બી
• ડી.ટી.
  
  ડી.પી.ટી.

રસીઓ બગડવામાં ક્યાં ક્યાં પરીબળો ભાગ ભજવે છે.?

• હિટ ડેમેજ (ગરમી લીધે), આમાં જો તાપમાન ૮ સે.થી વધી જાય તો રસીઓ બગડી જાય છે.
• સીધા સુર્યપ્રકાશના સંપર્ક માં આવવાથી
• ડીઝોલ્વ (ઓગાળેલી) રસીઓ ચાર કલાક બાદ બગડી જાય છે. દા.ત. બી.સી.જી. મીઝલ્સ
• વારંવાર આઈ.એલ.આર. ખોલ બંધ કરવાથી
• ફીઝ ડેમેજ થવાના લીધે
• કોલ્ડ ચેઈનના સાધનો બરાબર કામ ન કરતા હોય ત્યારે
• રસીઓની જાળવણીનું અપૂરતું જ્ઞાન હોય ત્યારે

કોલ્ડ ચેઈન (શીત શૃંખલા) માટેના સાધનો

કોલ્ડ ચેઈન (શીત શુંખલા) માટેના સાધનો મુખ્ય બે પ્રકારના હોય છે.

1) ઈલેકટ્રીકલ

• ડીપ ફ્રીઝ
• આઈ.એલ.આર.
• ડોમેસ્ટીક રેફ્રીજરેટર

2) નોન ઈલેકટ્રીકલ

• કોલ્ડ બોક્સ
• વેક્સીન કેરીયર
• આઈસ પેક
• થર્મોસ

3) અધર્સ

• કોલ્ડ વેહીકલ (વાહન)

• કોલ્ડ સ્ટોરેજ રુમ

ડીપ ફિઝર

• આમાં આઈસ પેક થીઝવવામા આવે છે.
• આમાં તાપમાન -૧૫ સે.થી -રપસે જેટલું હોય છે.
• તે નાની અને મોટી બે સાઈઝ મા હોય છે.
• મોટી સાઈઝના ડીપ ફિજરમા ૨૦૦ આઈસ પેક એક સાથે થીજાવી શકાય છે.
• નાની સાઈઝના ડીપ ફિજરમાં ૧૦૦ જેટલા આઈસ પેક થીજાવી શકાય છે.
• આકસ્મીક સંજોગોમાં ઈલેકટ્રીકલ પાવર જાય તો પણ ૧૮ થી રર કલાક સુધી કામ આપે છે
• અંદરના ભાગે તાપમાન માપવા માટે થર્મોમીટર હોય છે.

આઈ.એલ.આર. (આઈસ લાઇન્ડ રેફીઝરેટર)

• તે પ્રા.આ.કે. એ હોય છે.
• તેમાં મોટા જથ્થામા રસીઓની જાળવણી કરી શકાય છે.
• તેમાં તાપમાન ર° સે. થી ૮° સે ની વચ્ચે જાળવી શકાય છે.
• ગુણવતા સભર રસીઓ જાળવવા માટેનું ઉતમ સાધન છે.
• આકસ્મીક સંજોગોમાં ઈલેકટ્રીક પાવર જાય તો ૨૪ કલાક કામ આપે છે.
• તેમાં તાપમાન માપવા માટે ડાયલ થર્મોમીટર હોય છે.
• તેમાં રસીઓ રાખવા માટે કેબિનેટ હોય છે.
• રસીઓ ઓગાળવા માટે વપરાતા પ્રવાહીઓ સેશનના ૨૪ કલાક પહેલા મૂકવામાં આવે છે.
• રસીઓના બે બોક્સ ની વચ્ચે જગ્યા રાખવી જોઈએ.

રસીઓનો ટોપથી બોટમમા એટલે કે ઉપરથી નીચે આઈ.એલ.આર. મા. આ રીતે રાખવી જોઈએ.

• હિપેટાઈટીસ બી પેન્ટાવેલેન્ટ→ ડી.ટી.
• બીસી.જી.→ મીઝલ્સ
• ઓ.પી.વી.

આઈ.એલ.આર માં રસીઓની ગોઠવણી

• ડાલ્યુઅન્ટ્સ
• હિપ. બી
• પેન્ટાવેલેન્ટ
• આઈ.પી.વી
• ડી. પી. ટી.
• ટી. ડી.
• આર.વી.વી
• બી.સી.જી
• એમ.આર.
• ઓ.પી.વી.

ડોમેસ્ટીક રેફ્રીજરેટર

• આમાં પણ ૪ કલાક સુધી ૨° સે. થી ૮° સે તાપમાન જાળવી શકાય છે.
• રસીઓની જાળવણી માટે આ હિતાવહ નથી પણ આકસ્મીક સજોગોમાં ઉપયોગ કરી શકાય.
• ફ્રીજર કંપાટમેન્ટમાં આઈસ પેક થીજાવી શકાય છે.
• ચિલર કમ્પાર્ટમેન્ટમાં ઓ.પી.વી.
• પહેલા સેલ્ફમાં બી.સી.જી.અને ટી.ટી.
• બીજા સેલ્ફમાં ડી.પી.ટી અને ડી.ટી.
• ત્રીજા સેલ્ફમાં હિપેટાઈટિસ બી
• રસીઓના બે બોકસ વચ્ચે જગ્યા રાખવી.
• ડાયલ્યુઅંટ પ્રવાહી ને સામે સાઈડે રાખવી.
• ઓગાળેલી રસીઓ બી.સી.જી અને મીઝલ્સ સામેની સાઈડે રાખી શકાય.
• તાપમાન મોનીટરીંગ માટે ડાયલ થર્મોમીટર રાખવો.

વેક્સીન વાન

• આ ઈન્સ્યુલેટેડ વાન હોય છે.
• આ વેક્સીનને યોગ્ય તાપમાને ટ્રાંસ્પોટેશનમા મદદ કરે છે.
• વાહનનો પાછળનો ભાગ કોલ્ડ સ્ટોરેજ હોય છે.
• એક સાથે એક જ સમયે ૬ થી ૧૦ લાખ જેટલા રસીઓના ડોઝનો જથ્થો લઈ જઈ શકાય છે.
• એરપોર્ટ થી કોલ્ડ સ્ટોરેજ સુધી રસીઓનો જથ્થો પહોચાડવામાં મદદરૂપ થાય છે.

કોલ્ડ બોક્સ

• આ ઈન્સ્યુલેટેડ બોક્સ હોય છે.
• તેનો ઉપયોગ ટાન્સપ્રોટેશન અને આકસ્મીક સંજોગોમાં રસીઓની જાળવણી મા થાય છે.
• નીચેની સાઈડમાં આઈસ પેક ગોઠવવામાં આવે છે અને રસીઓને પ્લાસ્ટીક બેગમાં રાખી મુકવામાં આવે છે.
• કોલ્ડ બોક્સમા થમોમીટર રાખવામાં આવે છે.
• ડી.પી.ટી., ડી.ટી., ટી.ટી., હિપેટાઈટિસ બી ક્યારેય આઈસ પેકના સીધા સંપકમાં આવે તે રીતે મુકવા નહી.
• કોલ્ડબોક્સ પર ક્યારે વજન મુકવું નહી.

વેક્સીન કેરીઅર

• આ એક પેટી જેવું સાધન છે.
• આમાં ચાર આઈસ પેક રાખવામાં આવે છે.
• વેક્સીન કેરીઅરને જો ખોલવામાં ન આવે તો તેમા મુકેલી રસીઓને ૧૨ કલાક સુધી જાળવી શકાય છે.
• ચારે બાજુ ચાર આઈસ પેક મૂકી વચ્ચે પ્લાસ્ટીક બેગમાં વેક્સીન રાખવામાં આવે છે.
• આમાં ૧૬ થી ૨૦ વાયલ જેટલું વેક્સીન રાખી શકાય છે.
• તેની ઉપર ક્યારેય બેસવું નહી.
• હેમશા સુર્યપ્રકાશ થી દુર અને છાયા વાળી જગ્યાએ રાખવું.
• સેશન પુર્ણ થયા બાદ વધેલું વેક્સીન આઈ.એલ.આર.મા પાછુ મુકવું ખોલવા માટે ક્યારેય તીક્ષ્ણ હથીયારનો ઉપયોગ કરવો નહી.
• બે આઈસ પેક એકસાથે ક્યારેય વાપરવું નહી.

આઈસ પેક

• આ પ્લાસ્ટીક કન્ટેનર છે.
• આમાં પાણી ભરવામાં આવે છે.
• આને ડીપ ફીઝરમાં થીજવવામાં આવે છે.
• આઈસ પેક ડીપ ફ્રીઝરમાં મુકતા પહેલા બહારની સપાટીનું પાણી બરાબર સાફ કરવું.
• આઈસ પેક ક્યારેય પાણી થી પુરેપુરા ભરવા નહી.
• બે આઈસ પેકની વચ્ચે જગ્યા રાખવી.
• આઈસ પેકનુ ઢાંકણ ચુસ્ત બંધ કરવું..

થર્મોમીટર

• દરેક કોલ્ડ ચેઈન સાધનમાં જ્યાં વાપરી શકાય તેમ હોય ત્યાં થર્મોમીટરનો ઉપયોગ કરવો.
• થર્મોમીટરને વચ્ચોવચ ઉભો રાખવું.
• જો ડાયલ થર્મોમીટર હોય તો ફ્રીઝમા અંદરના ઉપરના ભાગે રાખવું.
• દરરોજ સવારે અને સાંજ બે સમય તાપમાન માપીને નોંધ કરવી.
• જો થર્મોમીટર ભાંગી જાય કે કામ ન આપે તો તુરંત જ જાણ કરો.