🌟યુનિટ- 2

🌟ઇન્ફેક્શન – ચેપ

મુખ્ય હેતુ : આ યુનિટ ના અંતે વિદ્યાર્થીઓ ઇન્ફેક્શન અંગેનો કોન્સેપ્ટ સમજી શકે છે.

ગૌણ હેતુઓ : આ યુનિટના અંતે વિધ્યાર્થીઓ નીચે મુજબના ગૌણ હેતુઓ પ્રાપ્ત કરી શકશે

• ચેપની વ્યાખ્યા તથા પ્રકાર સમજી શકશે.
• ચેપના કારણો શીખી શકશે
• ચેપનું વર્ગીકરણ, ઈન્ક્યુબેશન પીરિયડ અંગે જાણી શકશે.
• સૂક્ષ્મ જીવાણુઓ ના વૃધ્ધિ વિકાસને અસર કરતાં પરિબળો વર્ણવી શકશે.

✨પ્રસ્તાવના

ઇન્ફેક્શનએ મોટાભાગના રોગોનું કારણ છે, જે સામાન્ય રીતે આપણા દેશમાં વધુ જોવા મળે છે, એક સમય એવો હતો કે ચેપથી થતાં મૃત્યુ સામાન્ય ગણાતા હતા પરંતુ હવે તમામ પાસાઓને ગંભીરતાથી લેવાંમાં આવતા તેમજ આરોગ્ય વિશેની લોકોમાં સભાનતા આવવાથી રસીકરણ અને વાતાવરણની સ્વચ્છતા, નવી નવી દવાઓની શોધ અને તેના ઉપયોગના લીધે ચેપથી થતાં મૃત્યુમાં ઘણો ઘટાડો થયેલ છે.

✨પ્રોસેસ ઓફ ઇન્ફેક્શન

• સૂક્ષ્મ જીવાણુઓ શરીરમાં પ્રવેશ થયા બાદ તેની વૃદ્ધિ અને વિકાસ થાય અને ઝેર પેદા કરે તેના લીધે વ્યક્તિના શરીરમાં અમુક ચોક્કસ પ્રકારના ચિન્હો અને લક્ષણો જોવા મળે કે રોગ ઉત્પન્ન થાય તેને ઇન્ફેક્શન કે ચેપ કહેવાય છે

પ્રોસેસ ઓફ ઇન્ફેક્શન(ચેપની પ્રક્રિયા): ચેપની પ્રક્રિયા થવા માટે મુખ્યત્વે ત્રણ પરિબળો જવાબદાર છે.

1. એજન્ટ
2. હોસ્ટ
3. વાતાવરણ

1.એજન્ટ

• એજન્ટ એટલે એવી જીવંત કે અજીવિત પદાર્થ કે સૂક્ષ્મ જીવાણુ જે શરીરમાં વિવિધ માર્ગે દાખલ થાય છે. તે શરીરમાં પ્રવેશી શરીરને હાનિ પહોંચાડે છે. સૂક્ષ્મ જીવાણુઓ દુષિત જમીન, પાણી, ખોરાક, હવા અને યજમાનના સંપર્કમાં રહે છે. એજન્ટને પાંચ ગ્રૂપમાં વહેંચવામાં આવેલ છે.

• 1) બાયોલોજીકલ એજન્ટ : વાઈરસ, બેક્ટેરિયા, ફંગસ, પ્રોટોઝોઆ વગેરે
• 2) ન્યુટ્રીશનલ એજન્ટ : કાર્બોહાઈડ્રેટ, પ્રોટીન, ચરબી, મિનરલ કે કોઈપણ પોષક તત્વોની ઉણપથી રોગ થઈ શકે છે.
• 3) ફિઝિકલ એજન્ટ : ઠંડી, ગરમી, દબાણ, રેડીએસન, ઇલેક્ટ્રિસિટી વગેરેથી રોગ થઈ શકે છે.
• 4) કેમિકલ એજન્ટ : મેટલ, આર્સેનિક, આલ્કલી, ક્રિસ્ટલ અને મરકયુરી જેવા પદાર્થોથી પણ રોગ થાય છે.
• 5) મિકેનિકલ એજન્ટ : ગતિના લીધે અકસ્માત તથા અન્ય વ્યક્તિથી થતા પ્રહારના લીધે શરીરને નુકસાન થાય છે આમાં ફ્રેક્ચર જેવી સ્થિતિ જોવા મળે છે.

2.હોસ્ટ

• યજમાન એ એક એવી વ્યક્તિ છે કે જેની રોગ પ્રતિકારક શક્તિ ઓછી છે, તેના શરીરમાં કોઈપણ રોગનાં જંતુઓ પ્રવેશે તો તે સહેલાઇથી રોગનો ભોગ બની શકે છે. આવી વ્યક્તિ (હોસ્ટ) માં રોગના થવાના પરિબળો જેમ કે ઉંમર, જાતિ,ખરાબ આદતો, વ્યવસાય વગેરે પર આધાર રહે છે. જો વ્યક્તિમાં રોગ પ્રતિકારક શક્તિ ઓછી હોય તો, વ્યક્તિના બોડીમાં સૂક્ષ્મ જીવાણુઓને પ્રવેશવા માટે તથા વૃદ્ધિ અને વિકાસ માટે યોગ્ય વાતાવરણ મળે છે અને યજમાનને ચેપ લાગી શકે છે અને તે સહેલાઇથી અન્યને પણ ચેપ આપી શકે છે. આમ યજમાન ચેપ ફેલાવવા માટેનું જવાબદાર પરિબળ બને છે.

3.વાતાવરણ

• વાતાવરણ જીવાણુઓની વૃદ્ધી અને વિકાસ તેને અનુકૂળ ખૂબ જ ઝડપી થાય છે અને આ ઉપરાંત પણ જો વ્યક્તિને સ્વચ્છ વાતાવરણ ન મળે તો તે રોગનો ભોગ બને છે. વધુ ગીચ વસ્તીવાળા વિસ્તારમાં ચામડીના રોગો ખૂબ જ જોવા મળે છે આ ઉપરાંત ચેપી વ્યક્તિના શ્વાસોશ્વાસ, ગળફા અને ઝાડા તથા ઊલટીના લીધે પણ હવા પ્રદૂષિત થાય છે પરિણામે વ્યક્તિને ચેપ લાગી શકે છે. મોટાભાગના રોગ જમીન,હવા,પાણી અને ખોરાક દ્વારા જ ફેલાય છે.

✨ઇન્ફેક્શનના પ્રકાર

ઈન્ફેક્શનના નીચે મુજબ પ્રકાર પાડવામાં આવે છે :

1 ) એન્ડોજીનિયસ ઇન્ફેક્શન

• વ્યક્તિના શરીરના કોઈપણ ભાગમાં લાગેલા ઇન્ફેક્શનથી જ્યારે તે જ વ્યક્તિને શરીરના બીજા ભાગમાં ચેપ લાગે તેને એન્ડોજીનિયસ ઇન્ફેક્શન કહેવાય છે.

2) એક્સોજીનસ ઇન્ફેક્શન

• આ વ્યક્તિને બહારથી ચેપી રોગ લાગે છે. આ યજમાન વ્યક્તિના શરીરમાં હોતું નથી તે બહારની બીજી વસ્તુ કે બીજી વ્યક્તિમાંથી ચેપ મેળવે છે.

3) પ્રાઇમરી ઇન્ફેક્શન

• વ્યક્તિ યજમાનના શરીરમાં શરૂઆતનો પ્રથમ ચેપ લાગે તેને પ્રાઇમરી ઇન્ફેક્શન કહે છે

4) સેકન્ડરી ઇન્ફેક્શન

• યજમાનની રોગપ્રતિકારક શક્તિ જીવાણુઓ દ્વારા ઓછી થઇ ગઇ હોય તેમજ પ્રથમ જીવાણુઓ દ્વારા લાગેલા ચેપ ઉપર બીજા જીવાણુઓનો ચેપ લાગે તેને સેકન્ડરી ઇન્ફેક્શન કહેવામાં આવે છે.

5) ફૉકલ ઇન્ફેક્શન

• ચોક્કસ જગ્યા પર લાગેલા ચેપને કારણે જ્યારે આખા શરીરમાં તેની અસર જોવા મળે તેને
• ફૉકલ ઇન્ફેક્શન કહેવામાં આવે છે.

6) ક્રોસ ઇન્ફેક્શન

• એક ચેપી વ્યક્તિનો ચેપ બીજી વ્યક્તિને લાગે તેને ક્રોસ ઇન્ફેક્શન કહેવામાં આવે છે. દા.ત. ચેપી દર્દીએ ઉપયોગમાં લીધેલ લીનન અન્ય વ્યક્તિ વાપરે તો એને પણ રોગ થાય છે અથવા ચેપી વ્યક્તિને ઈન્જેકશન આપ્યા બાદ એ જ સોય વડે અન્ય વ્યક્તિને ઇન્જેકશન આપવાથી જે ચેપ લાગે તેને ક્રોસ ઇન્ફેક્શન લાગે છે.

7) ઇટ્રોજનિક ઇન્ફેક્શન

• દર્દી માટે કોઈપણ પ્રોસીજર કરતી વખતે અથવા પ્રક્રિયા દરમિયાન કે પ્રોસીઝર કરનાર આરોગ્ય કાર્યકર કે ડોક્ટર દ્વારા યજમાન દર્દીના શરીરમાં રોગના જીવાણુ દાખલ થાય તો તેને ઇટ્રોજનિક ઇન્ફેક્શન કહેવામાં આવે છે.

✨સૂક્ષ્મ જીવાણુઓનું વર્ગીકરણ અને તેના લક્ષણો

• સૂક્ષ્મ જીવાણુઓ એ કદમાં ખૂબ જ નાના હોય છે તેને નરી આંખે જોઇ શકાતા નથી. આમાંના કેટલાક જીવાણુઓ એકકોષી રચના ધરાવે છે તેને માઈક્રોસ્કોપ (સુક્ષ્મદર્શક યંત્ર) વડે જોવામાં આવે છે.

સૂક્ષ્મ જીવાણુઓનું વર્ગીકરણ

1.પેથોજેનીક ઓર્ગેનિઝમ

2.નોન પેથોજેનીક ઓર્ગેનિઝમ

પેથોજેનીક ઓર્ગેનિઝમ (રોગ કરતા સૂક્ષ્મ જીવાણુ)

• આ પ્રકારના સૂક્ષ્મ જીવાણુને પોતાના કાર્યો કરવા માટે એમિનો એસિડ અને રાસાયણિક પદાર્થોની જરૂર પડે છે જે માણસના શરીરમાંથી મેળવે છે અને શરીરમાં વૃદ્ધિ અને વિકાસ પામે છે અને રોગ ઉત્પન્ન કરે છે આવા પ્રકારના બેસીલઈને પેથોજેનીક બેક્ટેરિયા કહેવાય છે.

નોન પેથોજેનીક ઓર્ગેનિઝમ (રોગ ન કરતા સૂક્ષ્મ જીવાણુ)

• આ પ્રકારના બેસિલાઈ કાર્બન ડાયોક્સાઇડ અને અકાર્બનિક પદાર્થોમાંથી તેનો ખોરાક બનાવે છે અને શરીરને નુકસાન કરતા નથી કે રોગ ઉત્પન્ન કરતા નથી આવા બેસીલાઈને નોન પેથોજેનીક બેસીલાઈ કહેવામાં આવે છે.

A. એરોબીક બેસીલાઈ

• જે બેસીલાઈ ઓક્સીજનની હાજરીમા પોતાનો વૃધ્ધી અને વિકાસ કરી શક્તા હોય તેવા બેસીલાઈને એરોબીક બેસીલાઈ કહે છે.

B. એનરોબીક બેસીલાઈ

• જે બેસીલાઈ હવાની હાજરી વગર પણ જીવી શકે તેવા પ્રકારના બેસીલાઈને એનેરોબીક બેસીલાઈ કહેવામાં આવે છે.

✨સૂક્ષ્મ જીવાણુઓના નામ મુજબ વર્ગીકરણ

• 1.આલ્ગી
• 2.પ્રોટોઝુઆ
• 3.ફંગાઇ (ફુગ)
• 4.બેક્ટેરિયા

1.આલ્ગી

• આ એક પ્રકારની શેવાળ છે. આને વૃદ્ધિ અને વિકાસ માટે સૂર્ય પ્રકાશની જરૂર પડે છે. તે રોગ ઉત્પન્ન કરી શકે છે.

2.પ્રોટોઝુઆ

• પ્રાણીઓનું નાનામાં નાનું જીવ છે. તે એક કોષી છે.આ પ્રાણીઓના શરીરમાં રહીને પોષણ મેળવે છે. જેમ કે મેલેરિયાના જીવાણુઓ અમીબા, કાલા અજાર તથા ફાઇલેરિયા જેવા પરોપજીવી જીવાણુઓને પ્રોટોઝુઆ કહે છે.

3.ફંગાઇ (ફુગ)

• આ એક કોષી કે બહુકોષી રચના ધરાવતી ફૂગ કે યીસ્ટ છે. આનો ઉપયોગ ખોરાક બનાવવા માટે થાય છે. દારૂ-બીયર, ચીઝ બ્રેડની બનાવટમાં પણ ઉપયોગી છે. આ ઉપરાંત પેનિસિલિન અને એન્ટિબાયોટિક્સ બનાવવામાં મદદરૂપ થાય છે. ફુગનો ચેપ લાગવાથી ચામડીના રોગો થાય છે. યોનિમાર્ગમાં ચાંદી પડવી, માથામાં ચેપ (ખોડો)તથા શરીરમાં કરોડિયા વગેરે થાય છે.
• આના અટકાયતી પગલામાં શરીરની સ્વચ્છતા જાળવવી તથા ચામડીની કરચલી વાળા ભાગમાં બરાબર સફાઈ કરવી જોઈએ.

4. બેક્ટેરિયા

• બેક્ટેરિયા એ નાના સૂક્ષ્મજીવો છે અને સાદા જીવાણુઓ છે. તે પ્રાણીઓના શરીરમાં દાખલ થઈ વૃદ્ધિ અને વિકાસ પામે છે તથા પ્રાણીઓના શરીરમાંથી જ પોતાનો ખોરાક મેળવે છે. તેના આકાર પ્રમાણે પ્રકાર પાડવામાં આવેલ છે.

A. કોકાઈ (ગોલાણુ) : આ ગોળાકાર હોય છે. તે જુદા જુદા ગ્રુપમાં કે આ કૃતિમાં જોવા મળે છે. એ કોઈ બેની જોડમાં કે સાંકળ જેવી લાંબી હોય છે. તે 0.5 થી 1.2 સાઈઝના હોય છે. આમાં કેટલાક ગ્રામ પોઝીટીવ અને કેટલાક ગ્રામ નેગેટિવ હોય છે

તેના પ્રકાર નીચે મુજબ છે.

• ડીપ્લો કોકાઈ : તે બે ની જોડમાં હોય છે. આ પ્રકારના બેક્ટેરિયા જેવા કે ન્યુમો કોકાઇ ન્યુમોનિયા માટે જવાબદાર હોય છે.
• ગોનો કોકાઈ : આ પ્રકારના બેક્ટેરિયા ગોનોરીયા નામના રોગ માટે જવાબદાર હોય છે.
• સ્ટ્રેપ્ટો કોકાઈ : સાંકળ જેવા આકારના હોય છે. નાક અને ગળાના ચેપ માટે જવાબદાર હોય છે.
• સ્ટેફાઇલો કોકાઈ : અનિયમિત ઝૂમખામાં હોય છે.ચામડીના ચેપ
  માટે જવાબદાર હોય છે.

B. બેસિલાઈ : આ બેસિલાઈ ગ્રામ પોઝીટીવ અને ગ્રામ નેગેટિવ એમ બે પ્રકારના હોય છે. તે રોડ (સળિયા) આકારના હોય છે. અને તેની સાઇઝ 0.3 થી 1.0 માઈક્રોન જેટલી હોય છે.

• ગ્રામ પોઝિટિવ બેકટેરિયા : બેસિલાઈને ક્રિસ્ટલ વાયોલેટ નામના અભિરંજકથી અભિરંજિત કરતાં તેનો કલર જાંબલી થઈ જાય છે.
• ગ્રામ નેગેટિવ બેક્ટેરિયા : બેસિલાઈને ક્રિસ્ટલ વાયોલેટ નામના અભિરંજકથી અભિરંજિત કરતાં તેનો કલર ગુલાબી થઈ જાય છે. આંતરડાંના ચેપ માટે જવાબદાર સાલ્મોનેલા અને સિજેલા ગ્રામ નેગેટિવ પ્રકારના બેસિલાઈ છે.

નોંધ: ટ્યુબરક્યુલોસિસ અને લેપ્રાબેસીલાઈ એ (ઍસિડ ફાસ્ટ બેસીલાઈ) કહે છે. જેને ખાસ પ્રકારના સ્પેશિયલ સ્ટેઇનથી અભિરંજિત કરવાની જરૂર પડે છે. આ બેસીલાઈ પર એસિડની અસર થતી નથી.

C. સ્પોર ફોર્મિંગ : આ પ્રકારના બેસિલાઈમાં ઉપર કવચ હોય છે. જે ફક્ત હાઈ ટેમ્પ્રેચર કરવાથી જ નાશ પામે છે. ઉકાળવાથી નાશ થતાં નથી અને જમીનમાં વર્ષો સુધી જીવી શકે છે. આ ઉપરાંત તે હવાની ગેરહાજરીમાં પણ જીવી શકે છે. તેથી તેને એનરોબીક પણ કહેવાય છે. આમાં ધનુરના બેસિલાઈ (ક્લોસ્ટ્રેડિયમ ટીટેની) અને ગેસ ગેંગરીનના બેસિલાઈ (ક્લોસ્ટ્રેડિયમ વેલીચી) નો સમાવેશ થાય છે.

D. સ્પાઇરલ ફોર્મ : આ પ્રકારના જીવાણુઓ નળાકાર અને સ્ક્રુના આકારના હોય છે. જે ત્રણ પ્રકારના હોય છે. દા.ત. સ્પાઇરીલિયમ, સ્પીરોચેટ્સ, વીબ્રીયો.

5. વાયરસ

જે અતિ સુક્ષ્મ પ્રકારના જીવાણું હોય છે. કદમાં અત્યંત નાના હોવાથી તેને ફક્ત ઇલેક્ટ્રોન માઈક્રોસ્કોપથી જ જોઈ શકાય છે. તેના બે પ્રકાર હોય છે DNA અને RNA વાયરસ. દાત.હિપેટાઇટિસ બી, પોલીયો, સ્મોલ પોક્સ, ચિકન પોક્સ અને હર્પિસ DNA અને RNA વાયરસ છે.

ઇફેક્ટ ઓફ બેક્ટેરિયલ ઇન્ફેક્શન ઓન બોડી

• દુખાવો, સોજો આવવો, તાવ આવવો, લોકલ ચેપ વાળા ભાગમાં પરુ (રસી) થવા.

✨ટ્રાન્સમિશન એન્ડ સ્પ્રેડ ઓફ ઇન્ફેક્શન (ચેપનો ફેલાવો થવાની રીતો)

ચેપી વ્યક્તિના શરીરમાંથી નીકળેલા રોગ ઉત્પન્ન કરતા બેક્ટેરિયા અન્ય વ્યક્તિના શરીરમાં પ્રવેશવા પ્રયત્ન કરે છે. જો તંદુરસ્ત વ્યક્તિ આવી ચેપી વ્યક્તિના સીધા કે આડકતરા સંપર્કમાં આવે તો આવી વખતે આ બેક્ટેરિયાનો ચેપ લાગી શકે છે.

સૂક્ષ્મ જીવાણુનું સ્થળાંતર મોટાભાગે સીધા કે આડકતરા સંપર્ક દ્વારા થાય છે.

1.ડાયરેક્ટ કોન્ટેક્ટ (સીધા સંપર્ક દ્વારા) : દર્દી સાથેના સીધા સંપર્કના ઘણા પ્રકાર હોય છે.

• હવા દ્વારા : છીંક ખાવાથી ખાંસી ખાવાથી કે ગળફા દ્વારા કે મોઢાના થુંક દ્વારા ચેપી વ્યક્તિ પોતાનામાં રહેલા બેક્ટેરિયા હવામા બહાર કાઢે છે અને તે તંદુરસ્ત વ્યક્તિના શ્વાસોશ્વાસમાં જતાં કે મોંમા જતા તેને ચેપ લાગી શકે છે. આ પ્રકારનો ચેપ મોટાભાગે શ્વસનતંત્રની બીમારી વ્યક્તિઓ મારફત પહેલા હોય છે. હોસ્પિટલમાં ડ્રેસિંગ કરતી વખતે કે અન્ય પોસ્ટર કરતી વખતે જો વધુ પડતી વાતો કરવામાં આવે તો આ જાતનું ચેપ લાગી શકે છે. કોઈપણ ઓપરેશન કરતી વખતે પણ આ જાતનું ચેપ લાગી શકે છે.
• બાય કીસિંગ: નાના બાળકોને ચુંબન દ્વારા ખૂબ જ ઝડપથી ચેપ લાગી શકે છે. ચેપી વ્યક્તિના ચુંબન દ્વારા શ્વાસોશ્વાસ મારફતે રોગના જંતુઓ તંદુરસ્ત વ્યક્તિમાં પ્રવેશી શકે છે.
• બાય સેક્સ્યુઅલ રીલેશન : જાતીય સમાગમ દ્વારા સીધા સંપર્ક દ્વારા રોગ ફેલાવવામાં આ અગત્યનો ભાગ ભજવે છે. આમાં જાતીય રોગો પણ થઈ શકે છે અને શ્વસનતંત્રના ચેપ પણ લાગી શકે છે. દાખલા તરીકે એઈડસ, ગોનોરીયા, સીફીલીસ વગેરે.
• બાય બર્થ : બાળકના જન્મ વખતે સુવાવડ વખતે જો બરાબર સ્વચ્છતાના પગલા લેવામાં ન આવે તો ઘણા બધા ચેપ લાગી શકે છે. આ ઉપરાંત માતાના જે પણ ચેપ હોય તે બાળકને આ જ સમયે લાગી શકે છે. દાખલા તરીકે ગોનોરીયા, સીફીલીસ, એઈડ્સ

TORCH-ટોર્ચ

• T-ટોક્ઝોપ્લાઝમા
• O-અધર્સ – એચ આઇ વી, હેપેટાઈટીસ-બી, ગોનોરીયા, સીફીલીસ વગેરે.
• R-રુબેલા
• C-સાયટોમેગાલો
• H-હર્પીસ વગેરે

2. ઇનડાયરેક્ટ કોન્ટેક્ટ (આડકતરી રીતે લાગતો ચેપ)

• નુકસાન કરતાં સૂક્ષ્મ જીવાણુઓ પરોક્ષ રીતે ચેપી વ્યક્તિમાંથી તંદુરસ્ત વ્યક્તિમાં પ્રવેશે છે તેને ઇન ડાયરેકટ ટ્રાન્સમિશન કહે છે. જેમાં ચેપી વ્યક્તિએ વપરાશમાં લીધેલ વસ્તુઓ જેમ કે કપડાં, વાસણો, અને અન્ય વસ્તુઓ કે જેનો ઉપયોગ ચેપી વ્યક્તિએ કરેલ હોય, તે જ વસ્તુઓ તંદુરસ્ત વ્યક્તિ દ્વારા વાપરવામાં આવે ત્યારે આ રોગના જીવાણુ વાપરનાર તંદુરસ્ત વ્યક્તિમાં દાખલ થાય છે.આ પાંચ એફ ( ફિંગર, ફોમાઇટ્સ, ફ્લાય, ફૂડ, ફિસિસ )દ્વારા ફેલાતું ઇન્ફેક્શન છે.

બેક્ટેરિયાના વૃદ્ધિ અને તેના નાશ માટેના અસરકારક પરિબળો

• બેક્ટેરિયાના વૃદ્ધિ અને વિકાસ માટે તેને અનુકૂળ વાતાવરણ અને તાપમાન ખૂબ જ અગત્યનો ભાગ ભજવે છે.
• સામાન્ય રીતે 32 સેન્ટીગ્રેડ તાપમાને, ભેજવાળા વાતાવરણમાં, યોગ્ય તાપમાન વાળા મીડિયામાં બેકટરિયા સારી રીતે વૃદ્ધિ અને વિકાસ પામી શકે છે.
• જ્યારે અમુક પ્રકારના બેક્ટેરિયા સૂર્યપ્રકાશથી નાશ પામે છે.
• જે બેક્ટેરિયા હવાની હાજરીમાં વૃદ્ધિ પામે છે જેને એરોબિક બેક્ટેરિયા કહેવાય છે.
• જે બેક્ટેરિયા હવાની ગેર હાજરીમાં વૃદ્ધિ પામે છે તેને એનએરોબિક બેક્ટેરિયા કહેવાય છે.

🌸માઈક્રોસ્કોપ

સુક્ષ્મદર્શક યંત્રનો ઉપયોગ અને જુદા-જુદા ભાગો

• સુક્ષ્મદર્શક યંત્ર (માઈક્રોસ્કોપ) એ એક સાધન છે.જેના દ્વારા નરી આંખે ન જોઈ શકાય તેવા સૂક્ષ્મ જીવાણુઓ આ સાધન મારફતે જોઈ શકાય છે. માઇક્રોસ્કોપમાં બહિર્ગોળ લેન્સ વાપરવામાં આવે છે જેના વડે નાની વસ્તુઓનું મોટું પ્રતિબિંબ મેળવી શકાય છે. માઈક્રોસ્કોપ એ સૂક્ષ્મ જીવાણુઓનો અભ્યાસ કરવા માટે લેબોરેટરી ટેકનોલોજીમાં ઘણું જ ઉપયોગી સાધન છે.

✨પાર્ટ્સ ઓફ માઇક્રોસ્કોપ

1. આઇ પીસ લેન્સ

• આ લેન્સ આંખથી દ્રશ્ય જોવા માટે માઈક્રોસ્કોપની સૌથી ઉપર આવેલ હોય છે. જેના થી દ્રશ્ય 10 થી 15 ગણું મોટું જોવા મળે છે. આઇ પીસ ઉપર આંખ વયવસ્થિત ગોઠવાય અને આજુબાજુનો પ્રકાશ આંખમાં ના પડે તે માટે ઘણા માઈક્રોસ્કોપમાં આઇ પીસ પણ આવેલ હોય છે.

2. બોડી ટ્યુબ

• જે આઇ પીસ અને રિવોલ્વીંગ નોસ પીસને જોડતી એક ટ્યુબ છે.

3. રિવોલ્વીંગ નોસ પીસ અથવા ટુરેટ અથવા નોસ પીક

• આ છેડે આવેલ ભાગ છે,જેમાં કુલ બે / ત્રણ કે ચાર પ્રકારના ટુરેટ ફિટ કરી શકાય છે. આ ટુરેટ ફેરવી શકાય તેવું હોય છે જેનાથી અલગ અલગ પાવર ધરાવતા લેન્સ ને ફેરવી જોવા માટે ઉપયોગ કરી શકાય છે.

4. ઓબ્જેક્ટિવ લેન્સ

• સામાન્ય રીતે 3 થી 4 પ્રકારના લેન્સ ટુરેટમાં ફીટ કરેલ હોય છે. આ લેન્સનો પાવર અનુક્રમે 40, 100, 400,1000 હોય છે. જેમાં 40 પાવર લેન્સ થી 4 ગણું, 10ની પાવર લેન્સથી 40 ગણું, 4બી ના પાવરથી 400 ગણું અને 100 પાવરથી 1000 ગણું મોટું ઇમેજ જોઇ શકાય છે. 40 ના પાવર વાળો લેન્સ સામાન્ય રીતે વધુ વપરાય છે.

5. આર્મ

• માઇક્રો સ્કોપને જોડતો કે સપોર્ટ પુરો પાડતો ભાગ છે.

6. બેઇસ

• તે તળિયાનો ભાગ છે જે માઈક્રોસ્કોપને સપોર્ટ આપે છે.

7. કોર્સ એડજસ્ટમેન્ટ નોબ

• જે એકબીજા સાથે જોડાયેલ હોય છે અને તે સ્લાઇડને પ્રોપર ફોકસ કરવા માટે ઊપયોગ થાય છે.

8. ફાઇન એડજસ્ટમેન્ટ નોબ

• આ એડજસ્ટમેંટનો ઉપયોગ ડાયરેકટલી કરવામાં આવતો નથી.
• કોર્સ એડજસ્ટમેન્ટ નોબને ફેરવી ઇમેજ સેટ થયા બાદ જો જરૂર જણાય તો જ આ એડજસ્ટમેંટનો ઊપયોગ કરવામાં આવે છે.

9. ઇલ્યુમિનેટર

• માઈક્રોસ્કોપમાં ઇલ્યુમિનેટર નીચે તળિયાના ભાગે ફિટ થયેલ હોય છે. ઇલયુમિનેટરને ગુજરાતી ભાષામાં પરાવર્તક તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. આ ખૂબ જૂના માઈક્રોસ્કોપમાં ઇલ્યુમિનેટર તરીકે અંતર્ગોળ અને બહિર્ગોળ અરીસા કે લેન્સ નો ઊપયોગ કરવામાં આવતો હતો. હાલના આધુનિક માઈક્રોસ્કોપમાં અરીસા કે લેન્સ ઇલયુમિનેટરની જગ્યાએ મીરરનો ઊપયોગ કરવામાં આવે છે. જે ઓબ્જેક્ટની સ્લાઇડ પર પ્રકાશના કિરણો પરાવર્તિત કરી ફેંકે છે.

10. મેકેનિકલ સ્ટેજ

• મિકેનિકલ સ્ટેજ અથવા ગ્લાઇડ ટેબલ એ માઇક્રોસ્કોપના સ્ટેજ પર માઉન્ટ થયેલ એક ઉપકરણ છે જે સ્લાઇડને સ્થાને રાખે છે અને સ્લાઇડને સ્પર્શ કર્યા વિના -લંબાઈની દિશામાં અને ક્રોસવાઇઝમાં ફરીથી સ્થાનાંતરિત કરવાની મંજૂરી આપે છે. મિકેનિકલ સ્ટેજ નમૂનાના વિવિધ ભાગોનું નિરીક્ષણ કરવાની પ્રક્રિયાઓને સરળ બનાવે છે.

11. સ્લાઈડ

• જે કાચની એક લંબચોરસ, પારદર્શક, પાતળી પટ્ટી છે. તેના પર જે વસ્તુને તપાસવાની હોય તેનું સેમ્પલ લઈ સ્લાઇડ પર પાતળા લેયરમાં લગાવવામાં આવે છે. ત્યારબાદ જોઈતી માત્રામાં તેને અભિરંજકથી અભિરંજિત કરી વોશ આપી આ સ્લાઇડ પર સિલેકટેડ એરિયામાં લગાડવામાં આવે છે. આ રીતે તૈયાર થયેલ સ્લાઇડને માઈક્રોસ્કોપના એપરેચર પર મૂકવામાં આવે છે.

12. કન્ડેન્સર લેન્સ

• આ કન્ડેન્સર લેન્સ સ્ટેજની નીચે આવેલ હોય છે. તેનો ઊપયોગ લેન્સ પર લાઇટને ફોકસ કરવા થાય છે.

13. ડાયાફ્રામ અથવા આઇરીસ

• આ ડાયફ્રામ કન્ડેન્સર લેન્સની નીચે આવેલ હોય છે. જેની મદદથી સુર્યમાંથી આવતા પરાવર્તિત પ્રકાશના કિરણો આપણે એડજસ્ટ કરી શકીએ એ રીતે દાખલ થાય છે અને ત્યાંથી કન્ડેન્સર લેન્સ પર પડે છે.

✨સૂક્ષ્મદર્શક-યંત્ર (માઈક્રોસ્કોપ) ના ઉપયોગો

• જુદા જુદા સૂક્ષ્મ જીવાણુઓનો અભ્યાસ કરવા માટે
• શરીરના જુદા જુદા પ્રવાહીઓ જેવા કે લોહી પેશાબ સીરા અને ગળફા અને વીર્ય જેવા નમૂનાની તપાસ કરવા માટે
• રોગનું નિદાન કરવા માટે નરી આંખે નોંધ જોઇ શકાતા જીવાણુઓના ગુણધર્મો જાણવા માટે
• નવી નવી શોધો કરવા માટે

✨સૂક્ષ્મદર્શક યંત્રને વાપરતી વખતે ધ્યાનમાં રાખવાના મુદ્દા

• માઈક્રોસ્કોપને હંમેશા બે હાથ વડે જ ઉપાડવું.
• માઈક્રોસ્કોપને એક જગ્યાએથી બીજી જગ્યાએ લેતી વખતે નીચે હાથ રાખવો. માઈક્રોસ્કોપ ઉપર સુર્ય પ્રકાશ ન આવે તેની કાળજી રાખવી.
• માઈક્રોસ્કોપને ગરમી વાળી જગ્યાએ ન રાખવો.
• માઈક્રોસ્કોપનો ઉપયોગ થઈ ગયા બાદ બરાબર સાફ કરી પેટીમાં રાખવો માઈક્રોસ્કોપની બોડી સીધી રહે તે રીતે ગોઠવવો.
• માઈક્રોસ્કોપની બોડીને નીચે લઈ જતી વખતે ખાસ તેની લીમીટનું ધ્યાન રાખવાનુ છે વધુ પડતો નીચે જાય તો સ્લાઈડ તુટી જાય અને લેન્સને નુકશાન થાય છે.
• ઓબ્જેકટ પરથી ઓઈલ દુર કરવું.
• આઇસ પીસનો નીચેનો ભાગ બરાબર સાફ કરવો.
• યાંત્રિક ભાગો સાફ કરવા ગોસ પીસ પર ઓલીવ ઓઈલ લઈને સાફ કરવું.
• સ્પીરીટ,આલકોહોલ કે અન્ય કેમીકલ્સ વાપરવા નહી.
• બગડી જાય તો જાતે રીપેર કરવાનો પ્રયત્ન ન કરવો.
• સુક્ષ્મદર્શક યંત્ર ( માઈક્રોસ્કોપ) ને ધૂળ ન ઉડે તેવી જગ્યાએ રાખવો.

FOR UNLOCK 🔓 FULL COURSE NOW. MORE DETAILS CALL US OR WATSAPP ON- 8485976407.

સંપૂર્ણ કોર્ષને અનલોક 🔓 કરવા માટે અથવા વધુ માહિતી માટે નીચે મુજબના નંબર પર સંપર્ક કરો અથવા whatsapp કરો.-
8485976407