07/08/2018

પ્રશ્ન – ૧ (૧) મમતા ક્લિનિક એટલે શું? 03

મમતા ક્લિનિક

મમતા ક્લિનિક ગુજરાત રાજ્યમાં શરૂ કરાયેલું એક વિશિષ્ટ આરોગ્ય કાર્યક્રમ છે,
જેનો મુખ્ય હેતુ માતા અને બાળકના આરોગ્યની સુરક્ષા અને સુધારણા કરવાનો છે.

Definition : મમતા ક્લિનિક એ એક નિયત દિવસની આરોગ્ય સેવા છે,જેમાં ગર્ભવતી મહિલાઓ, સ્તનપાન કરાવતી માતાઓ તથા પાંચ વર્ષથી નાના બાળકોને વ્યાપક આરોગ્ય સેવાઓ એક જ જગ્યાએ આપવામાં આવે છે.

હેતુ

• ગર્ભવતી મહિલાઓને સંપૂર્ણ આરોગ્ય ચકાસણી અને જરૂરી સેવાઓ પૂરી પાડવી.
• નવજાત તથા નાનાં બાળકોને આરોગ્ય સેવા, રસીકરણ અને પોષણ સલાહ આપવી.
• માતા–બાળ મૃત્યુદર ઘટાડવો.
• કુપોષણ અટકાવવું અને સમયસર સારવાર સુનિશ્ચિત કરવી.

(૨) મમતા કાર્ડનું મહત્વ સમજાવો. 04

મમતા કાર્ડનું મહત્વ

મમતા કાર્ડ એ ગુજરાત સરકાર દ્વારા આપવામાં આવતું એક મહત્વપૂર્ણ દસ્તાવેજ છે, જે ગર્ભવતી મહિલા, સ્તનપાન કરાવતી માતા તથા બાળકના આરોગ્ય રેકોર્ડ તરીકે કાર્ય કરે છે. તેને Mother and Child Protection (MCP) Card પણ કહેવામાં આવે છે.

મમતા કાર્ડના મુખ્ય હેતુ

• માતા અને બાળકના આરોગ્યનો સંપૂર્ણ રેકોર્ડ રાખવો.
• ગર્ભવતી મહિલા, નવજાત અને બાળકને આપવામાં આવેલી બધી આરોગ્ય સેવાઓનું દસ્તાવેજીકરણ કરવું.
• High Risk Pregnancy અથવા બીમાર બાળકની વહેલી ઓળખ કરવી.
• આરોગ્ય કર્મચારીઓ માટે એક Guideline Document તરીકે કામ કરે છે.
• માતા–પિતાને તેમના બાળકના આરોગ્ય, રસીકરણ અને પોષણ વિશે જાગૃતિ આપવી.

મમતા કાર્ડમાં સમાવિષ્ટ વિગતો

માતા માટે

• ગર્ભાવસ્થાની ચકાસણી (વજન, રક્તચાપ, Hb%, TT Injection, IFA Tablets)
• પ્રસૂતિની તારીખ અને પ્રકાર
• પ્રસૂતિ પછીની ચકાસણી (PNC)
• પરિવાર નિયોજન સેવાઓ

બાળક માટે

• જન્મનો રેકોર્ડ (જન્મતારીખ, વજન, લિંગ)
• રસીકરણ ચાર્ટ (BCG, OPV, DPT, MR, Hepatitis B, Vitamin A)
• વૃદ્ધિ ચાર્ટ (Growth Monitoring)
• કુપોષણની ઓળખ માટે તબક્કાવાર નોંધ

આરોગ્ય શિક્ષણ

• Safe Motherhood વિષે માર્ગદર્શન
• Exclusive Breastfeeding અને પૂરક આહાર અંગે માહિતી
• Hygiene, Nutrition અને Family Planning અંગે સૂચનાઓ

મહત્વ

• સંપૂર્ણ આરોગ્ય રેકોર્ડ: માતા અને બાળકના આરોગ્યની પ્રગતિ એક જ કાર્ડમાં દર્શાય છે.
• જાગૃતિનું સાધન: માતા–પિતા પોતે રસીકરણ અને આરોગ્ય સેવાઓ અંગે જાગૃત બને છે.
• આરોગ્ય કર્મચારીઓ માટે સહાયક: ANM, ASHA, AWW દ્વારા યોગ્ય અનુસરણ (Follow-up) શક્ય બને છે.
• માતા–બાળ મૃત્યુદર ઘટાડવામાં મદદરૂપ.
• સરકારી યોજનાઓમાં આવશ્યક દસ્તાવેજ (જેમ કે JSY, PMMVY, ICDS).

(૩) મમતા ક્લિનિકમાં અપાતી સેવાઓ લખો. 05

મમતા ક્લિનિકમાં અપાતી સેવાઓ

મમતા ક્લિનિક એ એક નિયત દિવસની આરોગ્ય સેવા છે, જેમાં ગર્ભવતી મહિલા, સ્તનપાન કરાવતી માતા અને પાંચ વર્ષથી નાનાં બાળકોને આરોગ્ય સેવાઓ એક જ સ્થળે આપવામાં આવે છે.

મમતા ક્લિનિકમાં આપવામાં આવતી સેવાઓ

1. માતા માટેની સેવાઓ

• ગર્ભાવસ્થા દરમ્યાન ચકાસણી (ANC)
  • વજન, રક્તચાપ, હિમોગ્લોબિન તપાસ
  • TT Injection, IFA Tablets આપવી
  • જોખમી ગર્ભાવસ્થા (High Risk Pregnancy) ની ઓળખ
• પ્રસૂતિ બાદની સંભાળ (PNC)
• સ્તનપાન અને પોષણ અંગે માર્ગદર્શન
• પરિવાર નિયોજન (Family Planning) અંગે સલાહ

2. બાળક માટેની સેવાઓ

• જન્મ પછીની સંપૂર્ણ ચકાસણી
• સંપૂર્ણ રસીકરણ (BCG, OPV, DPT, Measles, Hepatitis-B, MR, Vitamin A)
• વૃદ્ધિ ચાર્ટ દ્વારા વજન અને વિકાસનું નિરીક્ષણ
• કુપોષણની ઓળખ અને સમયસર સારવાર
• નવજાત અને ઓછી વજનના બાળકની વિશેષ સંભાળ

3. આરોગ્ય શિક્ષણ સેવાઓ

• ગર્ભવતી મહિલા અને માતાને Safe Motherhood વિષે માર્ગદર્શન
• Exclusive Breastfeeding અને પૂરક આહાર અંગે જાગૃતિ
• વ્યક્તિગત સ્વચ્છતા અને પર્યાવરણીય સ્વચ્છતા અંગે શિક્ષણ
• કિશોરી આરોગ્ય અને પોષણ અંગે માર્ગદર્શન

અથવા

(૧) પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર એટલે શું? 03

પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર

પ્રાથમિક આરોગ્ય સેવા (Primary Health Care) એટલે એવી આવશ્યક આરોગ્ય સેવાઓ,
જે સરળ, સસ્તી, લોકભાગીદારીથી ઉપલબ્ધ હોય અને જે દરેક વ્યક્તિને તેના ઘર નજીક,
સમાજની આર્થિક ક્ષમતા અનુસાર પૂરી પાડવામાં આવે છે.

મુખ્ય તત્વો (પ્રાથમિક આરોગ્ય સેવાના ૮ તત્વો)

1. આરોગ્ય શિક્ષણ
2. પોષણ સુધારણા
3. શુદ્ધ પાણી અને સ્વચ્છતા
4. માતા અને બાળ આરોગ્ય + પરિવાર આયોજન
5. રસીકરણ (Immunization)
6. સામાન્ય રોગો અને ઇજાઓની સારવાર
7. જરૂરી દવાઓની ઉપલબ્ધતા
8. સ્થાનિક રોગોની રોકથામ અને નિયંત્રણ

• પ્રાથમિક આરોગ્ય સેવા એટલે એવી મૂળભૂત અને આવશ્યક આરોગ્ય સેવા,જે સૌને સમાન રીતે, લોકભાગીદારીથી અને સસ્તી કિંમતમાં ઉપલબ્ધ કરાવવામાં આવે છે,
• જેમાં માતા–બાળ આરોગ્ય, રસીકરણ, પોષણ, સ્વચ્છતા અને સામાન્ય રોગોની સારવારનો સમાવેશ થાય છે.

(૨) પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર ગ્રામ્ય સ્તરે ક્યાં અને કોણ કોણ આપે છે? 04

ગ્રામ્ય સ્તરે પ્રાથમિક આરોગ્ય સેવાની વ્યવસ્થા

1. ઉપકેન્દ્ર (Sub-Centre)

કવરેજ:

• લગભગ 5,000 વસ્તી (પહાડી/દુર્ગમ વિસ્તારમાં 3,000)

કર્મચારીઓ:

• એક મહિલા આરોગ્ય કાર્યકર (ANM)
• એક પુરૂષ આરોગ્ય કાર્યકર (MPHW)

સેવાઓ:

• ANC, PNC, પ્રસૂતિ પૂર્વ અને બાદની સંભાળ
• કુટુંબ કલ્યાણ સેવા
• રસીકરણ અને પોષણ સેવા
• સામાન્ય રોગોની સારવાર
• ઘરઆંગણે મુલાકાત (Home Visits)

2. પ્રાથમિક આરોગ્ય કેન્દ્ર (PHC – Primary Health Centre)

કવરેજ:

• 30,000 વસ્તી (પહાડી/દુર્ગમ વિસ્તારમાં 20,000)

કર્મચારીઓ:

• મેડિકલ ઑફિસર (ડૉક્ટર)
• સ્ટાફ નર્સ (GNM/ANM)
• ફાર્માસિસ્ટ
• લેબ ટેકનિશિયન
• આરોગ્ય કાર્યકર

સેવાઓ:

• OPD, નાના રોગોની સારવાર
• પ્રસૂતિ સેવા (24×7 Delivery)
• લેબોરેટરી તપાસ
• રસીકરણ, પરિવાર નિયોજન
• રાષ્ટ્રીય આરોગ્ય કાર્યક્રમોનું અમલીકરણ

3. સમુદાય આરોગ્ય કેન્દ્ર (CHC – Community Health Centre)

કવરેજ:

• 1,20,000 વસ્તી (પહાડી/દુર્ગમ વિસ્તારમાં 80,000)

કર્મચારીઓ:

• 4 સ્પેશ્યાલિસ્ટ ડૉક્ટર (મેડિસિન, સર્જરી, ગાયનેકોલોજી, પીડિયાટ્રિક્સ)
• સ્ટાફ નર્સો, ફાર્માસિસ્ટ, લેબ ટેકનિશિયન

સેવાઓ:

• 30 શૈયાવાળું હોસ્પિટલ સ્તરનું કેન્દ્ર
• વિશેષ સારવાર, ઈમરજન્સી સેવા
• સર્જરી અને પ્રસૂતિ સેવા
• રેફરલ સેવા (Referral Unit)

(૩) પ્રાઇમરી હેલ્થ કેરમાં એ.એન.એમ.ની ભૂમિકા લખો. 05

પ્રાથમિક આરોગ્ય સેવામાં એ.એન.એમ. ની ભૂમિકા

એ.એન.એમ. એટલે ગામ/ઉપકેન્દ્ર સ્તરે આરોગ્ય સેવાનું મુખ્ય કડી. તે માતા–બાળ આરોગ્ય, રસીકરણ, પરિવાર કલ્યાણ, સંક્રામક રોગ નિયંત્રણ અને આરોગ્ય શિક્ષણ જેવા કાર્યક્રમોમાં અગત્યની ભૂમિકા ભજવે છે.

એ.એન.એમ.ની મુખ્ય ભૂમિકાઓ

1. માતા અને બાળ આરોગ્ય (Maternal & Child Health)

• ગર્ભાવસ્થા દરમ્યાન Antenatal Care (ANC) આપવી (વજન, Hb%, BP, TT injection, IFA Tablets).
• સલામત પ્રસૂતિ (Safe Delivery) કરાવવી / SBA તરીકે સેવા આપવી.
• Postnatal Care (PNC) અને સ્તનપાન માટે માર્ગદર્શન આપવું.
• નવજાત શિશુની જાળવણી, Low birth weight બાળકોની ઓળખ.
• બાળકોના રસીકરણ માટે જવાબદાર.

2. પરિવાર કલ્યાણ સેવા (Family Welfare)

• દંપતીને કુટુંબ નિયોજન પદ્ધતિઓ અંગે સલાહ આપવી.
• IUCD મૂકવાની સેવા આપવી.
• ગોળીઓ / કંડોમનું વિતરણ કરવું.
• પુરુષ નસબંધી અને સ્ત્રી નસબંધી માટે પ્રોત્સાહિત કરવું.

3. સંક્રામક અને અસંક્રામક રોગ નિયંત્રણ (Disease Control)

• મલેરિયા, ટી.બી., કોલેરા, કુપોષણ જેવા રોગોની વહેલી ઓળખ.
• રોગીનો રેફરલ higher centre પર કરવો.
• આરોગ્ય કાર્યક્રમો (RCH, NPCDCS, NDD, NACP, Pulse Polio) માં ભાગ લેવું.

4. આરોગ્ય શિક્ષણ (Health Education)

• ગ્રામજનોને સ્વચ્છતા, પોષણ, Safe Drinking Water, Breastfeeding, Hygiene અંગે સમજાવવું.
• કિશોરીઓને WIFS, માસિક સ્વચ્છતા અંગે માર્ગદર્શન.
• મહિલા મંડળો / VHNSC દ્વારા આરોગ્ય જાગૃતિ ફેલાવવી.

5. રેકોર્ડ અને રિપોર્ટિંગ (Record Keeping & Reporting)

• Register No. 1-9 જાળવવા.
• જન્મ-મરણ નોંધણી કરવી.
• HMIS, e-Mamta, TeCHO જેવા પોર્ટલમાં માહિતી એન્ટ્રી કરવી.
• મહિના અંતે PHC ને રિપોર્ટ મોકલવો.

પ્રશ્ન – ૨ (૧) એ.એન.એમ તરીકે PHC પર રસીકરણનું સૂક્ષ્મ આયોજન સમજાવો. 08

રસીકરણનું સૂક્ષ્મ આયોજન

સૂક્ષ્મ આયોજન એટલે ગામ, વસ્તી, અને સબ-સેન્ટર સ્તરે આરોગ્ય સેવાઓ ખાસ કરીને રસીકરણ સેવાઓ માટે એકદમ વિગતવાર (micro level) આયોજન કરવું, જેથી કોઈ પણ બાળક કે ગર્ભવતી સ્ત્રી રસીકરણથી વંચિત ન રહે.

એ.એન.એમ.ની ભૂમિકા PHC સ્તરે સૂક્ષ્મ આયોજનમાં

1) વસ્તી અને લાભાર્થીઓની ઓળખ

• પોતાના વિસ્તાર (Sub-Centre વિસ્તાર)ની કુલ વસ્તી નોંધવી.
• જીવંત જન્મ દર (Birth Rate)ના આધારે દર વર્ષે કેટલા બાળકો જન્મશે તેનો અંદાજ લગાવવો.
• ગર્ભવતી સ્ત્રીઓ, <1 વર્ષના બાળકો, 1–5 વર્ષના બાળકોની યાદી તૈયાર કરવી.
• Mamta Card / Register No-1, 4, 5, 6માંથી માહિતી એકત્ર કરવી.

2) રસીકરણ સત્રનું આયોજન

• સ્થિર સત્રો (Fixed sessions): સબ-સેન્ટર, PHC, Mamta Clinicમાં દર અઠવાડિયે નક્કી દિવસ.
• આઉટરીચ સત્રો (Outreach sessions): ગામોમાં ASHA અને AWW સાથે મળીને.
• મોબાઇલ સત્રો: દૂરના વિસ્તાર માટે ખાસ આયોજન.
• દર મહિને સત્ર આયોજન કેલેન્ડર તૈયાર કરવો.

3) આવશ્યક સામગ્રીની વ્યવસ્થા

• લાભાર્થીઓના આધારે જરૂરી રસીનું હિસાબ કરવો.
• Syringes, Hub Cutter, ORS, Vitamin-A, Zinc, Paracetamolની વ્યવસ્થા.
• Mamta Card, Tally Sheet, રજીસ્ટર વગેરે તૈયાર રાખવા.
• Cold Chain જાળવવું: ILR, Deep Freezer, Vaccine Carrier, Ice Packs, VVM (Vaccine Vial Monitor) ચેક કરવી.

(૨) સૂક્ષ્મ આયોજન એટલે શું? 04

સૂક્ષ્મ આયોજન

સૂક્ષ્મ આયોજન (Micro-Planning) એ આરોગ્ય સેવાઓ કે આરોગ્ય કાર્યક્રમોને સફળ બનાવવા માટે કરવામાં આવતું એક સ્થાનિક, વિગતવાર અને વ્યવસ્થિત આયોજન છે.

અર્થાત્, કોઈપણ આરોગ્ય કાર્યક્રમ (જેમ કે – રસીકરણ, આરોગ્ય શિબિર, પરિવાર કલ્યાણ, માતા-બાળ આરોગ્ય સેવા) દરમિયાન ચોક્કસ વિસ્તારમાં કઈ સેવા કોને, ક્યાં, ક્યારે અને કેવી રીતે આપવી તે અંગેની વિગતવાર યોજના બનાવવી તેને સૂક્ષ્મ આયોજન કહેવામાં આવે છે.

સૂક્ષ્મ આયોજનની વિશેષતાઓ

• સ્થાનિક સ્તરે બનાવવામાં આવે છે → ગામ, ઉપકેન્દ્ર, શહેરી વિસ્તાર સ્તર.
• વિગતવાર હોય છે → કોને સેવા મળશે, જવાબદાર કોણ છે, સ્થળ, સમય બધું સ્પષ્ટ.
• કાર્યકરોની ભૂમિકા નક્કી થાય છે → ANM, AWW, ASHA, MPHW વગેરે.
• સેવાઓમાં સતતતા (continuity) લાવે છે.
• સ્થાનિક જરૂરિયાતો પર આધારિત હોય છે.

હેતુ

• આરોગ્ય સેવાઓ દરેક વ્યક્તિ સુધી પહોંચે તે સુનિશ્ચિત કરવું.
• માનવશક્તિ અને સ્રોતોનો યોગ્ય ઉપયોગ કરવો.
• ડુપ્લિકેશન (વારંવાર એક જ કામ થવું) ટાળવું.
• રોગનિયંત્રણ અને આરોગ્ય કાર્યક્રમો વધુ અસરકારક બનાવવું.

ઉદાહરણ

રસીકરણ કાર્યક્રમનું સૂક્ષ્મ આયોજન:

• કયા દિવસે કયા ગામમાં Mamta Clinic યોજાશે
• કેટલા બાળકો / ગર્ભવતી મહિલાઓ રસી લેશે
• ANM, AWW, ASHA ની જવાબદારીઓ
• જરૂરી રસી, સાધનો, રેકોર્ડ રજીસ્ટર

અથવા

(૧) કો-ઓર્ડિનેશન એટલે શું? એ.એન.એમ તરીકે સબ સેન્ટરમાં કો-ઓર્ડીનેશન કઈ રીતે કરશો? 08

કો-ઓર્ડિનેશન

કો-ઓર્ડિનેશન એટલે વિવિધ વ્યક્તિઓ, વિભાગો અને પ્રવૃત્તિઓને એકબીજા સાથે જોડીને, સમન્વય રાખીને, એક જ લક્ષ્ય પ્રાપ્ત કરવા માટેનું સંકલન.

કો-ઓર્ડિનેશનના મુખ્ય લક્ષણો

• સામુહિક હેતુ : સૌનું કાર્ય એક જ લક્ષ્ય તરફ કેન્દ્રિત.
• સંકલન : અલગ-અલગ વિભાગ/વ્યક્તિની પ્રવૃત્તિઓને એકસાથે જોડવી.
• સતત પ્રક્રિયા : આયોજનથી લઈને અમલીકરણ સુધી સતત જરૂરી.
• સંબંધ અને સહકાર : સારું કો-ઓર્ડિનેશન માટે સારો સંપર્ક જરૂરી.

એ.એન.એમ. તરીકે સબ-સેન્ટરમાં કો-ઓર્ડિનેશન

સબ સેન્ટર (Sub-Centre) એ પ્રાથમિક આરોગ્ય સેવા (Primary Health Care) આપતી સૌથી નાની એકમ છે. અહીં એ.એન.એમ.નો સૌથી મોટો ભાગ કો-ઓર્ડિનેશન (Coordination) છે.

1.આરોગ્ય કર્મચારીઓ સાથે કો-ઓર્ડિનેશન

MPHW (Male):

• રોગચાળો નિયંત્રણ, સર્વે, ઘર મુલાકાત, ડિઝીઝ સર્વેલન્સ.

ASHA વર્કર:

• ANC/PNC કાળજી, પ્રસૂતિ પૂર્વ સલાહ, મમતા કાર્ડ, પ્રોત્સાહક પ્રવૃત્તિઓ.

આંગણવાડી વર્કર (AWW):

• પોષણ, વૃદ્ધિ મોનિટરિંગ, ICDS કાર્યક્રમ, Vitamin A, Deworming.

ફીમેલ હેલ્થ સુપરવાઇઝર (LHV):

• સુપરવિઝન, માર્ગદર્શન, ટ્રેનિંગ.

2. આરોગ્ય સંસ્થાઓ સાથે કો-ઓર્ડિનેશન

PHC (Primary Health Centre):

• દવાઓનો પુરવઠો, જટિલ કેસોનું રેફરલ, તાલીમ.

CHC/FRU:

• Obstetric ઈમરજન્સી, વિશેષજ્ઞ સારવાર માટે રેફરલ.

District Hospital:

• જટિલ કેસો, વિશેષ સેવાઓ, સ્ક્રીનિંગ કાર્યક્રમો.

3. સમુદાય સાથે કો-ઓર્ડિનેશન

ગામ પંચાયત / સરપંચ:

• સફાઈ અભિયાન, પાણી-નાળા વ્યવસ્થા, હેલ્થ કેમ્પનું આયોજન.

શિક્ષક / શાળા:

• સ્કૂલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ, WIFS (Iron Folic Acid Supplementation), Deworming.

મહિલા મંડળ / યુવા ક્લબ:

• આરોગ્ય શિક્ષણ, જાગૃતિ કાર્યક્રમો.

ગર્ભવતી સ્ત્રીઓ અને માતા મંડળ:

• Safe Delivery, Nutrition, Breastfeeding, Family Planning.

4. આરોગ્ય કાર્યક્રમો અને યોજનાઓ સાથે કો-ઓર્ડિનેશન

RCH Program (Reproductive & Child Health)

• ANC, PNC, Family Planning.

JSY / JSSK

• Institutional Delivery, Free transport, Cash Incentive.

ICDS (Integrated Child Development Services)

• Supplementary Nutrition, Pre-school Education.

NPCDCS

• Hypertension, Diabetes screening.

RBSK

• School Health Checkups, 4D (Defects, Diseases, Deficiency, Developmental Delays).

5. ઉદાહરણ (Example)

જો કોઈ ગામમાં ડાયરીયાનો પ્રકોપ થાય તો

• ASHA ઘર-ઘર જઈ ORS વહેંચશે.
• AWW બાળકોના પોષણની દેખરેખ કરશે.
• ANM રિપોર્ટ બનાવી PHC ને મોકલશે અને ORS/Zinc પૂરો પાડશે.
• PHC સારવાર માટે રેફરલ અને દવા આપશે.
• ગામ પંચાયત સ્વચ્છતા અભિયાન ચલાવશે.

(૨) HMIS એટલે શું? 04

HMIS – હેલ્થ મેનેજમેન્ટ ઇન્ફોર્મેશન સિસ્ટમ

Definition : હેલ્થ મેનેજમેન્ટ ઇન્ફોર્મેશન સિસ્ટમ (HMIS) એ આરોગ્ય ક્ષેત્રના આંકડા એકત્રિત કરવા, સંગ્રહવા, વિશ્લેષણ કરવા અને ઉપયોગ કરવા માટેનું વ્યવસ્થિત અને કોમ્પ્યુટરાઈઝ્ડ તંત્ર છે. આ સિસ્ટમ આરોગ્ય સેવાઓનું આયોજન, અમલ, દેખરેખ અને મૂલ્યાંકન સુગમ બનાવે છે.

આ સિસ્ટમ આરોગ્ય કેન્દ્રો, સબ સેન્ટરો, PHC, CHC અને જિલ્લા આરોગ્ય કચેરીઓ દ્વારા ચાલે છે અને આરોગ્ય સેવાઓનું આયોજન, અમલ, દેખરેખ અને મૂલ્યાંકન કરવા માટે જરૂરી માહિતી પૂરી પાડે છે.

હેતુઓ:

1. આરોગ્ય સેવાઓનું સુવ્યવસ્થિત આયોજન કરવું.
2. આરોગ્ય કાર્યક્રમોની પ્રગતિ અને અસર માપવી.
3. વિશ્વસનીય આંકડાઓ પર આધારિત નિર્ણય લેવાની પ્રક્રિયા સરળ બનાવવી.
4. સમસ્યાઓ ઓળખી યોગ્ય ઉકેલ મેળવવો.
5. આરોગ્ય સેવાઓની ગુણવત્તા સુધારવી.

મુખ્ય કાર્ય

• આરોગ્ય આંકડાઓનું સંગ્રહ (Data Collection)
• માહિતીનો વિશ્લેષણ (Data Analysis)
• રિપોર્ટ તૈયાર કરવો (Report Generation)
• નિર્ણયમાં ઉપયોગ (Decision Making)

માહિતીના પ્રકાર (Types of Data in HMIS)

• લોકગણતરી માહિતી – વસ્તી, ગામોની સંખ્યા, વય અને લિંગ આધારિત વસ્તી.
• માતા અને શિશુ આરોગ્ય માહિતી – ANC, PNC, ડિલિવરી, રસીકરણ, પોષણ.
• રોગ નિયંત્રણ કાર્યક્રમો – TB, મલેરિયા, HIV/AIDS, કૂષ્ઠરોગ.
• સેવાઓની ઉપલબ્ધતા – સ્ટાફ, બિલ્ડિંગ, દવાઓ અને સાધનોની માહિતી.
• આર્થિક માહિતી – બજેટ, ખર્ચ અને ફંડ ઉપયોગ.

HMIS ની વિશેષતાઓ

• ચોક્કસ અને સમયસર માહિતી ઉપલબ્ધ કરાવે છે.
• ઇન્ટરનેટ આધારિત સિસ્ટમ હોવાથી રાજ્ય અને કેન્દ્ર સ્તરે તરત માહિતી મળે છે.
• પ્રોગ્રામ મોનીટરીંગ સરળ બને છે.
• રિસોર્સ પ્લાનિંગ માટે સહાયરૂપ બને છે.

પ્રશ્ન – ૩ નીચેના પ્રશ્નોના જવાબ આપો. (કોઈપણ બે) (6×2=12)

(૧) નેશનલ હેલ્થ પ્રોગ્રામની યાદી બનાવો.

રાષ્ટ્રીય આરોગ્ય કાર્યક્રમની યાદી

1. રિપ્રોડક્ટીવ, મેટરનલ, નીયોનેટલ, ચાઈલ્ડ એન્ડ એડોલેસન્ટ ફેલ્થ, (RMNCH+A)

• JSSK – જનની શિશુ-સુરક્ષા કાર્યક્રમ.
• RKSK – રાષ્ટ્રીય કિશોર સ્વાસ્થ્ય કાર્યક્રમ.
• RBSK-રાષ્ટ્રીય બાળ સ્વાસ્થ્ય કાર્યક્રમ.
• UIP- યુનિવર્સલ ઈમ્યુનાઈઝેશન પ્રોગ્રામ.
• IMI- ઈન્ટેસીફાઈડ મિશન ઈન્દ્રધનુષ.
• JSY- જનની સુરક્ષા યોજના.
• PMSMA- પ્રધાનમંત્રી સુરક્ષિત માતૃત્વ અભિયાન.
• NSSK- નવજાત શિશુ સુરકશા કાર્યક્રમ.
• NFP- નેશનલ ફેમિલી પ્લાનીંગ પ્રોગ્રામ
• NFWP- નેશનલ ફેમિલી વેલફેર પ્રોગ્રામ

2. નેશનલ ન્યુટ્રીશન પ્રોગ્રામ.

• NIDDCP- નેશનલ આયોડિન ડેફિસીયન્સી ડિસઓર્ડર કંટ્રોલ પ્રોગ્રામ
• IYCF-“માંી પ્રોગ્રામ ફોર ઈન્ફન્ટ એન્ડ યંગ ચાઈલ્ડ ફિડીંગ.
• NPPCF- નેશનલ પ્રોગ્રામ ફોર પ્રિવેન્શન એન્ડ કંટ્રોલ ઓફ ફ્લુરોસિસ.
• NIPI- નેશનલ આર્યન પ્લસ ઈનીસીએટિવ ફોર એનોમીયા કંટ્રોલ પ્રોગ્રામ.
• WIFS-વિકલી આર્યન ફોલિક-એસિડ સપ્લીમેન્ટેશન પ્રોગ્રામ.
• NVAPD- નેશનલ વિટામીન [[એ પ્રોફાઈલેક્સીસ પ્રોગ્રામ.
• ICDS- ઈન્ટીગ્રેટેડ ચાઈલ્ડ ડેવલપમેન્ટ સર્વિસ
• MDM- મીડ-ડે-મીલ પ્રોગ્રામ.
• SNP- સ્પેશિયલ ન્યુટ્રીશન પ્રોગ્રામ.
• ANP-એપ્લાઈડ ન્યુટ્રીશન પ્રોગ્રામ.
• BNP- બાલવાડી ન્યુટ્રીશન પ્રોગ્રામ.

3.કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ પ્રોગ્રામ

• IDSP- ઈન્ટિગ્રેટેડ ડિસીઝ સર્વેલન્સ પ્રોગ્રામ
• RNTCP- રિવાઈઝ્ડ નેશનલ ટ્યુબરક્યુલોસીસ કંટ્રોલ પ્રોગ્રામ.
• NTEP- નેશનલ ટ્યુબરક્યુલોસીસ એલિમીનેશન પ્રોગ્રામ.
• NGWEP- નેશનલ ગિની-વર્મસ ઈરાડિકેશન પ્રોગ્રામ.
• NLEP- નેશનલ લેપ્રસી ઈરાડીકેશન પ્રોગ્રામ.
• NVBDCP- નેશનલ વેક્ટર બોર્ન ડિસીઝ કંટ્રોલ પ્રોગ્રામ.
• નેશનલ એન્ટિ-મેલેરિયા કંટ્રોલ પ્રોગ્રામ.
• કાળા-અઝાર કંટ્રોલ પ્રોગ્રામ
• નેશનલ કાઈલેરિયા કંટોલ પ્રોગ્રામ
• જાપાનીસ-એન્સેફેલાઈટ્સ પ્રોગ્રામ.
• ડેન્ગ્યુ એન્ડ ડેન્ગ્યુ હેમરેજિક ફિવર. NACP- નેશનલ એઈડ્સ કંટ્રોલ પ્રોગ્રામ
• PPP- પલ્સ પોલીયો પ્રોગ્રામ
• NHCP- નેશનલ વાઈરલ હિપેટાઈટીસ કંટ્રોલ પ્રોગ્રામ NRCP- નેશનલ રેબીસ કંટ્રોલ પ્રોગ્રામ.

(૨) MCH પ્રોગ્રામ હેઠળ કઈ કઈ સેવાઓ આપવામાં આવે છે?

MCH પ્રોગ્રામ હેઠળ આપવામાં આવતી સેવાઓ

MCH (Maternal and Child Health Programme) એટલે માતા અને બાળકને આરોગ્ય સંભાળ આપવાનો એક વ્યાપક કાર્યક્રમ છે. આ કાર્યક્રમ હેઠળ માતા, બાળક અને પરિવાર કલ્યાણ સંબંધિત અનેક સેવાઓ આપવામાં આવે છે.

મુખ્ય સેવાઓ

1) માતાની આરોગ્ય સેવાઓ

ગર્ભાવસ્થા દરમ્યાન સંભાળ (ANC):

• ઓછામાં ઓછા ૪ ચેકઅપ
• રક્તચાપ, હિમોગ્લોબિન, વજન માપવું
• ટેટનસ ટૉક્સોઈડ (TT) ઈન્જેક્શન
• આયર્ન–ફોલિક એસિડ ગોળીઓ
• જોખમી ગર્ભાવસ્થાની ઓળખ

પ્રસૂતિ દરમ્યાન સંભાળ (INC):

• સલામત પ્રસૂતિ
• તાલીમપ્રાપ્ત દાઇ / નર્સ દ્વારા ડિલિવરી
• પ્રસૂતિ દરમિયાન તાત્કાલિક સ્થિતિનું સંચાલન

પ્રસૂતિ પછીની સંભાળ (PNC):

• માતાની આરોગ્ય ચકાસણી
• સ્તનપાન અંગે માર્ગદર્શન
• પરિવાર નિયોજનની સલાહ

2) બાળકની આરોગ્ય સેવાઓ

ટીકાકરણ:

• BCG, OPV, DPT, Measles, Hepatitis-B, MR, Vitamin A

નવજાત શિશુની સંભાળ:

• જન્મ પછી તરત જાળવણી
• માત્ર માતાનું દૂધ (Exclusive Breastfeeding)
• ઓછી વજન / અપરિપક્વ બાળકોની સંભાળ

બાળ આરોગ્ય કાર્યક્રમ (IMNCI):

• સામાન્ય બાળરોગોની સારવાર

પોષણ અને વૃદ્ધિ નિરીક્ષણ:

• વૃદ્ધિ ચાર્ટ
• કુપોષણની ઓળખ અને સારવાર

૩) પરિવાર કલ્યાણ સેવાઓ

• તાત્કાલિક પદ્ધતિઓ → ગર્ભનિરોધક ગોળીઓ, IUCD, કંડોમ
• કાયમી પદ્ધતિઓ → નસબંધી (Tubectomy), પુરૂષ નસબંધી (Vasectomy)
• નિસંતાન દંપતી માટે સલાહ (Infertility Counseling)

4) મહિલા અને કિશોરી આરોગ્ય

• સાપ્તાહિક આયર્ન–ફોલિક એસિડ (WIFS) વિતરણ
• માસિક સ્વચ્છતા શિક્ષણ
• એનિમિયા મુકત ભારત યોજના

5) આરોગ્ય શિક્ષણ અને જાગૃતિ

• સલામત માતૃત્વ અંગે શિક્ષણ
• સ્તનપાન અને પૂરક આહાર અંગે માર્ગદર્શન
• નાનું કુટુંબ – સુખી કુટુંબ
• સંક્રામક રોગોથી બચાવ અંગે જાગૃતિ

(૩) કોમ્યુનિકેબલ ડીસીઝ એટલે શું ? સંક્રામક રોગોને કંટ્રોલ કરવા માટે લેવાતા સામાન્ય પગલાં લખો.

કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ

કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ (સંક્રામક રોગો) એ એવા રોગો છે જે એક વ્યક્તિથી બીજી વ્યક્તિમાં, પ્રાણીથી માણસમાં અથવા પર્યાવરણથી માણસમાં જીવાણુઓ (જેમ કે – બેક્ટેરિયા, વાયરસ, ફંગસ, પ્રોટોઝોઆ, હેલ્મિન્થ) દ્વારા ફેલાય છે.

ઉદાહરણ : ટી.બી., મલેરીયા, ટાઈફોઈડ, ઈન્ફ્લુએન્ઝા, કોલેરા, HIV/AIDS, COVID-19.

સંક્રામક રોગોને કંટ્રોલ કરવા માટે લેવાતા સામાન્ય પગલાં

1. રોગના સ્ત્રોત (Source of Infection) ઉપર નિયંત્રણ

• બીમાર વ્યક્તિની સમયસર ઓળખ કરી ટ્રીટમેન્ટ કરવું.
• જરૂરી હોય ત્યારે આઇસોલેશન (Isolation) અથવા ક્વોરન્ટાઇન (Quarantine) કરવું.
• પશુજન્ય રોગોમાં (ઝૂનોટિક) – સંક્રમિત પ્રાણીઓની ઓળખ અને સારવાર/નાશ.
• મૃતદેહનો સુરક્ષિત રીતે નિકાલ.

2. સંક્રમણના માર્ગો (Mode of Transmission) રોકવા

• પીવાનું પાણી શુદ્ધ રાખવું (ઉકાળેલું/ક્લોરિનેટેડ).
• ખોરાકને ઢાંકીને રાખવો અને સ્વચ્છતા જાળવવી.
• ઘર, શાળા અને હોસ્પિટલમાં સ્વચ્છતા (Sanitation, Waste Disposal).
• મચ્છર-માખી નિયંત્રણ (DDT, ગુવેરા દૂર કરવી, બેડનેટ).
• સલામત સેક્સ પ્રથા (કન્ડોમ).
• ઇન્જેક્શન, સર્જિકલ સાધનોની સ્ટેરિલાઇઝેશન.

3. સંવેદનશીલ વ્યક્તિ (Susceptible Host) ને સુરક્ષિત કરવી

• ટીકાકરણ (Immunization) : BCG, OPV, Measles, COVID vaccine વગેરે.
• પોષણ સુધારવું → રોગપ્રતિકારક શક્તિ (Immunity) વધે.
• હેલ્થ એજ્યુકેશન → રોગ ફેલાતી રીતો વિશે જનજાગૃતિ.
• વ્યક્તિગત સ્વચ્છતા (Personal Hygiene).

(૪) ઇન્ટરવ્યૂ આપવા જતી વખતે ધ્યાનમાં રાખવાના મુદ્દા લખો.

ઇન્ટરવ્યૂ આપવા જતી વખતે ધ્યાનમાં રાખવાના મુદ્દા

ઇન્ટરવ્યૂ એ જીવનનો મહત્વપૂર્ણ તબક્કો છે – નોકરી, એડમિશન કે અન્ય કોઈ તક માટે. યોગ્ય તૈયારી અને પ્રસ્તુતિથી સફળતા મેળવવી સરળ બને છે.

તૈયારી (Preparation)

• સંસ્થા, સંસ્થા અંગેની માહિતી એકત્ર કરો (history, objectives, work area).
• જોબ પ્રોફાઈલ / પોસ્ટ વિશે સ્પષ્ટતા રાખો.
• સામાન્ય પૂછાતા પ્રશ્નોની પૂર્વ તૈયારી કરો.
• બાયો-ડેટા / રિઝ્યૂમ સ્વચ્છ અને અપડેટેડ રાખો.

પ્રસ્તુતિ (Presentation)

• સાદું, સ્વચ્છ અને પ્રોફેશનલ ડ્રેસિંગ પહેરો.
• સમયસર (કમથી કમ 10–15 મિનિટ પહેલાં) પહોંચો.
• બેસવા, ઊભા થવા અને હાથ મિલાવવાની શિષ્ટાચાર (etiquette) જાળવો.
• શરીરભાષા (Body Language) પર ધ્યાન આપો – આંખમાં નજર કરો, સીધા બેસો.

ઇન્ટરવ્યૂ દરમ્યાન (During Interview)

• સૌપ્રથમ સલામ / અભિવાદન કરો.
• પૂછાયેલા પ્રશ્નો શાંતિપૂર્વક સાંભળો અને સમજીને જવાબ આપો.
• જવાબમાં સંકોચ નહીં, આત્મવિશ્વાસપૂર્વક આપો.
• સત્ય બોલો, ખોટી માહિતી ન આપો.
• પોતાની કુશળતા (skills), અનુભવ અને મજબૂત પાસાં (strengths) સ્પષ્ટ રીતે જણાવો.
• જો કોઈ પ્રશ્ન સમજાયો નહીં હોય તો વિનમ્રતાથી ફરીથી પૂછવા વિનંતી કરો.

ઇન્ટરવ્યૂ પછી (After Interview)

• આભાર માનો.
• પોતાની ભૂલોમાંથી શીખો અને અનુભવ તરીકે લો.

પ્રશ્ન – ૪ ટૂંક નોંધ લખો. (કોઈપણ ત્રણ) (12) ‌

(૧) કંટીન્યુઇંગ એજ્યુકેશન

કન્ટિન્યુઇંગ એજ્યુકેશન

Definition

કન્ટિન્યુઇંગ એજ્યુકેશન એટલે કે મૂળભૂત શિક્ષણ પૂર્ણ કર્યા પછી વ્યાવસાયિક જ્ઞાન, કૌશલ્ય અને વલણને સતત સુધારવાની પ્રક્રિયા, જેથી પોતાની કાર્યક્ષમતા જળવાઈ રહે અને ઉચ્ચ ગુણવત્તાવાળી સેવા આપી શકાય.

હેતુ

• નવીન જ્ઞાન મેળવવું – ક્ષેત્રમાં નવા વિકાસ અને શોધ વિશે જાણકારી મેળવવી.
• કૌશલ્ય સુધારવું – પ્રેક્ટિકલ સ્કિલ્સમાં સુધારો કરવો.
• વ્યાવસાયિક વિકાસ – કાર્યક્ષમતા અને આત્મવિશ્વાસ વધારવો.
• સેવાની ગુણવત્તા જાળવવી – દર્દીઓને સારી સેવા મળી રહે.
• પ્રમોશન અને કરિયર ગ્રોથ માટે તૈયાર થવું.

પદ્ધતિઓ (Methods)

• વર્કશોપ અને સેમિનાર
• શોર્ટ ટર્મ ટ્રેનિંગ કોર્સ
• ઓનલાઈન કોર્સ અને વેબિનાર
• જર્નલ ક્લબ અને કેસ સ્ટડી ચર્ચા
• રિફ્રેશર કોર્સ
• કોન્ફરન્સમાં ભાગ લેવો

નર્સિંગ અને આરોગ્ય ક્ષેત્રમાં મહત્વ

• નવી સારવાર પદ્ધતિઓ શીખવી.
• રોગચાળાની નવી માહિતી મેળવવી.
• નવી ટેકનોલોજી અને સાધનોનો ઉપયોગ શીખવો.
• કાનૂની અને નૈતિક માર્ગદર્શિકાઓ અપડેટ રાખવી.

(૨) ઇન્ટર પર્સનલ રીલેશનશીપ

ઇન્ટર પર્સનલ રિલેશનશીપ

ઇન્ટર પર્સનલ રિલેશનશીપ એ બે કે બે કરતાં વધારે વ્યક્તિઓ વચ્ચેનો એવો સંબંધ છે, જે પરસ્પર ભાવનાઓ, વિશ્વાસ, સંવાદ, લાગણી, સન્માન અને પરસ્પર સહયોગ પર આધારિત હોય છે.

લક્ષણો (Characteristics)

• પરસ્પર સમજણ (Mutual Understanding)
• વિશ્વાસ (Trust)
• સમય સાથે વિકસે છે (Develops over time)
• ભાવનાત્મક જોડાણ (Emotional Bond)
• સન્માન અને સહકાર (Respect & Cooperation)
• સંવાદ પર આધારિત (Based on Communication)

પ્રકારો

• કુટુંબ સંબંધો (Family Relationships): માતા-પિતા, ભાઈ-બહેન, પતિ-પત્ની
• મૈત્રી સંબંધો (Friendship): મિત્રતા, સહઅભ્યાસી, સહકર્મી
• વ્યાવસાયિક સંબંધો (Professional): ડૉક્ટર-પેશન્ટ, નર્સ-પેશન્ટ, શિક્ષક-વિદ્યાર્થી
• રોમેન્ટિક સંબંધો (Romantic): પ્રેમી-પ્રેમિકા, પતિ-પત્ની

• સામાજિક સંબંધો (Social): પડોશી, સમૂહ, સમુદાય સંબંધ

મહત્વ

• વ્યક્તિગત સુખ અને માનસિક આરોગ્ય
• ટીમ વર્ક અને સહયોગમાં વૃદ્ધિ
• પરસ્પર સહાનુભૂતિ અને આધાર
• નર્સિંગ/હેલ્થ કેરમાં → પેશન્ટ સાથેનો સારો સંબંધ, વિશ્વાસ અને સારવારની ગુણવત્તા વધારે છે

નર્સિંગમાં મહત્વ

• નર્સ–પેશન્ટ રિલેશનશીપથી વિશ્વાસ ઉભો થાય છે.
• પેશન્ટ પોતાની સમસ્યા ખુલ્લે દિલે શેર કરે છે.
• સારવારમાં compliance (પાલન) વધે છે.
• સંભાળ આપતી વખતે emotional support મળે છે.
• નર્સિંગ ટીમ વચ્ચેના સારા સંબંધોથી આરોગ્યસેવાની ગુણવત્તા વધે છે.

(૩) કોમ્યુનિકેશન અને તેના પ્રકારો

કોમ્યુનિકેશન

આ એક એવી પ્રક્રિયા છે કે જેમા બે કે તેથી વધુ વ્યક્તિઓ માહિતી,વિચારો, આઈડિયા અને ફીલિંગ્સ ને બોલીને, લખીને કે વર્તન દ્વારા આપ-લે કે વહેંચણી કરે છે. જેને કોમ્યુનિકેશન કહેવામાં આવે છે.

કોમ્યુનિકેશનના પ્રકારો

1. વન વે કોમ્યુનિકેશન (એક માર્ગીય )

• આમાં કોમ્યુનિકેશનનો ફ્લો (પ્રવાહ) એ એકમાર્ગીય હોય છે.
• આમાં ફીડબેક હોતું નથી.
• લર્નિંગ એ પેસીવ હોય છે. આમાં લર્નિંગ પ્રોસેસમાં રીસીવર ભાગ લેતા નથી.જે તેનો ગેરફાયદો છે.
• સૌથી વધુ વપરાતું વન વે કોમ્યુનિકેશનનું ઉદાહરણ ક્લાસરૂમ છે.

2. ટુ વે કોમ્યુનિકેશન

• આ મેથેડમાં લીસનર (સાંભળનાર) એ મેસેજને સાંભળે છે. આમાં લીસનર (સાંભળનાર) પોતાનો પ્રશ્ન રજુ કરે છે.
• પોતાની માહિતી, વિચાર અને મંતવ્ય રજૂ કરે છે, જેને ફીડબેક (પ્રતિભાવ) કહે છે.
• ટુ વે કોમ્યુનિકેશનમાં શ્રોતાએ એ પણ ભાગ લેવાનો હોય છે.
• વન-વે કોમ્યુનિકેશન કરતા આ વધુ ઈફેક્ટીવ (અસરકારક) છે.
• ટૂંકમાં આમાં લીસનર સ્વતંત્ર હોય છે અને સ્વતંત્રતા અનુભવે છે.
• મેસેજ મીડિયા વડે ટુ વે કોમ્યુનિકેશન પુરૂ પાડી શકાતું નથી. પરંતુ ગુપ ડિસ્કશન વડે પુરૂ પાડી શકાય છે.

3. વર્બલ કોમ્યુનીકેશન

• વર્બલ કોમ્યુનીકેશનની આ રીતમાં ભાષાનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. જે લેખિતમાં કે બોલીને હોય છે.
• જો કે રીટન કોમ્યુનીકેશનમાં સ્પોકન જેટલું ખાતરીપૂર્વક સમજાવી શકાતું નથી.

4. નોન વર્બલ કોમ્યુનીકેશન

• તેમાં પોસ્ટર એન્ડ ફેસિયલ એક્સપ્રેશન જેમ કે હસવું, આઈ બ્રો ઉંચી ચડાવવી, આંખો પટપટાવવી, તાકી તાકી ને એકીટશે જોયા કરવું, પોસ્ચર, બોડી મુવમેન્ટ તેમજ સાઈલન્સ નો પણ સમાવેશ કરવામાં આવે છે . દા.ત. સાયલન્સ એ નોન વર્બલ કોમ્યુનીકેશન છે. જેની અસર ક્યારેક મોઢેથી બોલેલા શબ્દો કરતા પણ વધુ ઈફેક્ટીવ હોય છે. અને સંદેશો બરાબર ઝીલી શકાય છે.
• કોમ્યુનીકેશન મેથેડને હજી બે ભાગમાં વહેચવામાં આવે છે.
• a) ડાયરેક્ટ કોમ્યુનીકેશન
• b) ઇનડાયરેકટ કોમ્યુનીકેશન

a) ડાયરેક્ટ કોમ્યુનીકેશન

• એક વ્યક્તિ, બીજી વ્યક્તિ .જૂથ કે સમુદાયની ડાયરેક્ટ એટલે કે સીધી રીતે વાતચીત કરે છે. અને સંબંધ બાંધે છે. તેને ડાયરેક્ટ કોમ્યુનીકેશન કહેવામાં આવે છે.દા.ત. કોઈપણ કંપની નાં સેલ્સમેન.

b) ઇનડાયરેકટ કોમ્યુનીકેશન

• એક વ્યક્તિ, બીજી વ્યક્તિ સાથે સીધા સંપર્કમાં ન આવતા પરોક્ષ (અપ્રત્યક્ષ )રીતે સંબંધમાં આવે છે દા.ત.બુક,રેડિયો,ટી.વી અને ટેપ વગેરે દ્વારા મેળવેલ માહિતી કે સંદેશા ની પ્રક્રિયા ઇનડાયરેકટ કોમ્યુનીકેશન કહેવામાં આવે છે.

અન્ય બીજા પ્રકારો નીચે મુજબ છે.

• ફોર્મલ એટલે કે આયોજન કરેલું.
• ઈન્ફોર્મલ એટલે કે આયોજન વગરનું દા.ત. જરૂરિયાત પ્રમાણે હેલ્થ ટોક આપવો.
• ઈન્ટર પર્સનલ કોમ્યુનીકેશન : આ રીતમાં એક કરતા વધુ વ્યક્તિઓ પરસ્પર હોય છે અને તેમની વચ્ચે વાતચીત કરવાની હોય છે.
• ગ્રુપ અને ઈન્ટર ગ્રુપ કોમ્યુનીકેશન:એક ગ્રુપ નું બીજા ગ્રુપ સાથે કોમ્યુનીકેશન થવું.
• ઓર્ગેનાઈઝેશન એન્ડ કલ્ચરલ કોમ્યુનીકેશન: સંસ્થા દ્વારા સાંસ્કૃતિક રીતે સંદેશો આવે છે.
• અપવર્ડ-ડાઉનવર્ડ-હોરીઝોન્ટલ કોમ્યુનીકેશન: આમાં વાતચીત નો પ્રવાહ ઉપરથી નીચે આગળ હોય છે.જેમ કે ઉપરી અધિકારી સાથેની વાતચીત નીચેના કર્મચારી સાથેની વાતચીત અને સહ કર્મચારી સાથેની વાતચીત

(૪) કોલ્ડ ચેઇન

કોલ્ડ ચેઇન

Definition : કોલ્ડ ચેઇનએ એક એવી શૃંખલા છે કે જેમાં રસીઓને ઉત્પાદક સ્થળથી લાભાર્થી સુધી યોગ્ય તાપમાને એટલે કે ર સે. થી ૮ સે. તાપમાન જાળવવામાં આવે છે. જેથી રસીની ગુણવત્તા જળવાઈ રહે આવી રસીઓને ઉત્પાદન મથક થી લાભાર્થી સુધી ગુણવતા સભર સ્થિતીમાં પહોંચાડવાની પધ્ધતીને કોલ્ડ ચેઇન કહેવાય છે.

કોલ્ડ ચેઇનની જાણવણી માટે નીચેના મુદાઓ ધ્યાનમાં રાખવા જોઈએ

• રસીઓ ઉત્પાદક સ્થળેથી એરપોર્ટ અને એરપોર્ટથી વિભાગીય અને જિલ્લા તથા આરોગ્ય કેન્દ્રએ મોકલતી વખતે તેનું તાપમાન ૨ સે. થી ૮ સે. જળવાઈ રહેવુ જોઈએ
• રેફ્રીજરેટરમાં ડાયલ થર્મોમીટર હોવું જરૂરી છે અને દિવસમાં એક વખત તાપમાન માપીને નોંધ કરવી જોઈએ.
• જથ્થો હંમેશા જરૂરીયાત મુજબ જ મંગાવવો જોઈએ.એક માસથી વધુ સમયનો જથ્થો મંગાવવો જોઈએ નહિ.
• રસીઓનુ પરિવહન જ્યારે એક કેન્દ્ર થી બીજા કેન્દ્ર પર કરતા હોય ત્યારે તાપમાનનુ ખાસ ધ્યાન રાખવું.
• રસીકરણ બેઠક દરમ્યાનનું તાપમાન જાળવવા રસી એક વખત બહાર કાઢયા બાદ બરફના વાટકામાં મૂકો વારંવાર વેક્સિનકેરિયરને ખોલબંધ કરવું નહી.
• જો રસીઓ ઓગાળવાની હોય તો જરૂરિયાત પ્રમાણે જ ઓગાળો એક વખત ઓગળેલી રસીનો ઉપયોગ વધુમાં વધુ ચાર કલાક સુધી જ કરવો.
• રસીઓની સંવેદનશીલતાનો આધાર ગરમી અને લાઈટ તથા તેનાથી જવા પર રહેલો હોય છે. ઘણી રસીઓ ગરમી અને પ્રકાશથી સંવેદનશીલ હોય છે જ્યારે અમુક પ્રકારની થીજી જાય તો બગડી જાય છે. જેમાં નીચે મુજબની રસીઓનો સમાવેશ થાયછે.

ગરમી અને સૂર્યપ્રકાશ એટલે કે લાઈટથી સેન્સિટિવ રસીઓ

• બી.સી.જી.
• ઓ.પી.વી
• એમ.આર
• રોટા

ફ્રીજ એટલે કે જામી જવાથી સેન્સિટિવ બનતી રસીઓ

• પેન્ટાવેલેંટ
• હિપેટાઇટિસ બી
• ડીપ્થેરિયા, ટીટેનસ
• ટીટેનસ ટોકસોઈડ

(૫) જન્મ મરણની નોંધણી

જન્મ મરણની નોંધણી

જન્મ અને મરણની નોંધણી (Birth & Death Registration) ભારતમાં એક મહત્વપૂર્ણ કાયદેસર પ્રકિયા છે. તે જન્મ મરણ નોંધણી અધિનિયમ – 1969 (Registration of Births and Deaths Act, 1969) હેઠળ ફરજિયાત છે.

હેતુ

• વ્યક્તિગત ઓળખ (Identity proof) માટે
• સરકારી સેવાઓ, શાળા પ્રવેશ, પાસપોર્ટ વગેરે માટે
• આરોગ્ય આંકડા (Vital Statistics) મેળવવા માટે
• યોજના બનાવવામાં મદદરૂપ થવા માટે

જન્મ નોંધણી

• સમય મર્યાદા: જન્મ પછી 21 દિવસની અંદર
• ક્યાં થાય છે:
  • ગ્રામ્ય વિસ્તાર → ગ્રામ પંચાયત / ઉપકેન્દ્ર / ANM
  • શહેરી વિસ્તાર → નગરપાલિકા / કચેરી
• જરૂરી વિગતો:
  • બાળકનું નામ (જો તરત નક્કી ન હોય તો પછી ઉમેરી શકાય છે)
  • જન્મ તારીખ, સ્થળ
  • માતા-પિતાનું નામ, સરનામું

મરણ નોંધણી

• સમય મર્યાદા: મૃત્યુ પછી 21 દિવસની અંદર
• ક્યાં થાય છે:
  • શહેરી વિસ્તાર → નગરપાલિકા
  • ગ્રામ્ય વિસ્તાર → ગ્રામ પંચાયત
• જરૂરી વિગતો:
  • મૃત્યુ પામેલા વ્યક્તિનું નામ, ઉંમર, જાતિ
  • મૃત્યુની તારીખ અને સ્થળ
  • મૃત્યુનું કારણ (ડોક્ટરનું સર્ટિફિકેટ હોય તો)

વિલંબિત નોંધણી

• 21 દિવસ પછી પણ નોંધણી શક્ય છે:
• 21–30 દિવસ: નિર્ધારિત અધિકારીની પરવાનગી સાથે
• 30 દિવસ – 1 વર્ષ: સ્થાનિક કાર્યપાલક અધિકારીની મંજૂરી સાથે દંડ વસૂલાઈ શકે
• 1 વર્ષ પછી: મેજિસ્ટ્રેટની પરવાનગી જરૂરી

પ્રશ્ર – ૫ નીચેનામાંથી કોઈ પણ છ વ્યાખ્યા લખો. (12)

(૧) લાયક દંપતી : લાયક દંપતી એટલે એવી દંપતી, જેમાં પત્નીની વય 15 થી 49 વર્ષ વચ્ચે હોય (પ્રજનન ક્ષમ વય) અને પતિની વય સામાન્ય રીતે 18 વર્ષ કે તેથી વધુ હોય, અને જેSantાન પ્રાપ્ત કરવાની શારીરિક તથા સામાજિક રીતે સક્ષમ હોય.

મહત્વ

• ટાર્ગેટ અને પ્લાનિંગ માટે
• માતા અને બાળ આરોગ્ય સેવાઓનું આયોજન
• પરિવાર નિયોજનમાં મહત્વપૂર્ણ એકમ
• લોકસાંખ્યિક આંકડાઓનું આધાર
• પરિવાર નિયોજન સાધનોનું વિતરણ

(૨) ટોટલ ફર્ટીલીટી રેટ : ટોટલ ફર્ટિલિટી રેટ એટલે એક સ્ત્રી તેના સંપૂર્ણ પ્રજનન જીવનકાળ (સામાન્ય રીતે 15 થી 49 વર્ષના વય દરમિયાન) દરમિયાન સરેરાશ કેટલાં બાળકોને જન્મ આપે છે તેની ગણતરી.

ટોટલ ફર્ટિલિટી રેટનો ઉપયોગ

• ડેમોગ્રાફિક ટ્રેન્ડ્સનો અભ્યાસ કરવા.
• જનસંખ્યા વૃદ્ધિનો દર માપવા.
• કુટુંબનિયોજન અને આરોગ્ય નીતિ ઘડવામાં.

(૩) નેટ રીપ્રોડક્શન રેટ : નેટ રીપ્રોડક્શન રેટ (NRR) એ એવી સરેરાશ પુત્રીઓની સંખ્યા છે, જે એક સ્ત્રી પોતાના પ્રજનન સમયગાળામાં જન્મ આપે છે, જો તે વર્ષના ઉંમરવાર જન્મદર (Age Specific Fertility Rate) અને સ્ત્રી મૃત્યુદર મુજબ જીવે.

તે દર્શાવે છે કે એક સ્ત્રી (અથવા સ્ત્રીઓના સમૂહ) પોતાના જીવનકાળ દરમ્યાન સરેરાશ કેટલી પુત્રીઓને જન્મ આપશે, જ્યારે સ્ત્રી મૃત્યુદરને પણ ધ્યાનમાં લેવાય છે.

• NRR = 1 → વસ્તી સ્થિર
• NRR > 1 → વસ્તી વધે
• NRR < 1 → વસ્તી ઘટે

(૪) ડેઇલી ડાયરી : આરોગ્ય કાર્યકર દ્વારા દ૨૨ોજની કરવાની થતી કાર્યવાહી તથા કરેલ કામગીરીની નોંધપોથીને ડેઈલી ડાયરી કહેવાય છે. આ પ્રકારની ડાયરીમાં કર્મચારી દ્વારા રોંજીદી કરેલ કામગીરીનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવે છે.જે કામગીરીના આયોજનમાં ખુબ જ અગત્યનો ભાગ ભજવે છે.

• કામગીરીનું મુલ્યાંકન કરવા માટે
• લેખીત અને કાયદેસર ના પુરાવા તરીકે
• નાણાકીય બાબતની ચકાસણી માટે
• રોજીંદી કામગીરીના રેકોર્ડ માટે
• રોજીંદી અગત્યની બાબતોની નોંધ કરવા માટે
• જરૂરી તમામ માહીતી એક જ જગ્યાએથી મેળવવા માટે
• બાકી રહેલી કામગીરીની વિગત જાણવા માટે
• કરેલ કામગીરીની વિગત જાણવા માટે
• કાર્યનું આયોજન કરવા માટે

(૫) માતા મરણ દર : માતા મરણ દર (MMR) એ દર 1,00,000 જીવંત જન્મ દીઠ થનાર માતાના મૃત્યુની સંખ્યા છે. માતાનું મૃત્યુ એ ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન અથવા ગર્ભસમાપ્તિ પછી 42 દિવસની અંદર, ગર્ભાવસ્થા કે તેના ઉપચારના કારણે થતું મૃત્યુ છે (અકસ્માત કે ઇજા સિવાય).

માતા મરણના મુખ્ય કારણો

• હેમોરેજ (રક્તસ્ત્રાવ)
• હાઈપરટેન્સિવ ડિસઓર્ડર ઓફ પ્રેગ્નન્સી (Eclampsia/PIH)
• સેપ્સિસ (સંક્રમણ)
• અસુરક્ષિત ગર્ભપાત
• એનિમિયા
• અવરોધિત પ્રસવ

(૬) આરોગ્ય : આરોગ્ય (Health) એ એ સ્થિતિ છે જેમાં કોઈ વ્યક્તિનું શારીરિક, માનસિક અને સામાજિક કલ્યાણ સંપૂર્ણ રીતે સંતુષ્ટ હોય, માત્ર રોગ અથવા અકાળની નિષ્ફળતાનો અભાવ ન હોય. વિશ્વ આરોગ્ય સંગઠન (WHO) અનુસાર, આરોગ્ય માત્ર રોગમુક્ત થવાનું નામ નથી, પરંતુ વ્યક્તિની સંપૂર્ણ શારીરિક, માનસિક, અને સામાજિક સુખાકારીનો સમાવેશ થાય છે.

(૭) ઇનફન્ટ મોર્ટાલિટી રેટ : શિશુ મૃત્યુ દર (Infant Mortality Rate) એ જન્મથી એક વર્ષની ઉંમર સુધીનાં બાળકના મૃત્યુની સંખ્યા છે, જે દર 1,000 જીવંત જન્મ પર ગણવામાં આવે છે.IMR એ સ્વાસ્થ્ય સેવાનો અને સમાજના વિકાસનો મહત્વપૂર્ણ સૂચક (indicator) છે.

ભારતના આરોગ્ય કાર્યક્રમોમાં (જેમ કે ICDS, Janani Suraksha Yojana, Anemia Mukt Bharat) IMR ઘટાડવા પર ખાસ ભાર મુકવામાં આવે છે.

ઊંચો IMR દર્શાવે છે કે દેશમાં આરોગ્ય સેવાઓ, પોષણ, સ્વચ્છતા અને માતા-બાળ સંભાળમાં ખામી છે.

(૮) કોમ્યુનિટી નીડ એસેસમેન્ટ : એક નિયમિત અને પદ્ધતિસર પ્રક્રિયા છે જેમાં કોઈ ચોક્કસ સમુદાયની આરોગ્ય, સામાજિક, આર્થિક અને શૈક્ષણિક જરૂરિયાતોની ઓળખ, વિશ્લેષણ અને મૂલ્યાંકન કરવામાં આવે છે જેથી યોગ્ય હસ્તક્ષેપ અને સેવાઓની યોજના બનાવી શકાય.

પ્રશ્ન – ૬ (અ) પૂર્ણ સ્વરૂપ લખો. 05

1.ICDS – Integrated Child Development Services (ઈન્ટિગ્રેટેડ ચાઈલ્ડ ડેવલપમેન્ટ સર્વિસીસ)

2.IMNCI – Integrated Management of Neonatal and Childhood Illness (ઇન્ટીગ્રેટેડ મેનેજમેન્ટ ઓફ નિયોનેટલ એન્ડ ચાઈલ્ડહુડ ઇલનેસ)

3.JSSK – Janani Shishu Suraksha Karyakram (જનની શિશુ સુરક્ષા કાર્યક્રમ)

4.NHM – National Health Mission (નેશનલ હેલ્થ મિશન)

5.UNICEF – United Nations International Children’s Emergency Fund (યુનાઇટેડ નેશન્સ ઇન્ટરનેશનલ ચિલ્ડ્રન્સ ઈમરજન્સી ફંડ)

(બ) નીચેના વિધાનો ખરા છે કે ખોટા તે લખો. 05

1. ઇન્ટેન્ડ કરીને મેળવેલ દવાઓ ડેડ સ્ટોક રજીસ્ટરમાં લેવાની હોય છે.❌

2. દરેક સામૂહિક આરોગ્ય કેન્દ્રમાં FRU હોય છે.✅

3. રજીસ્ટર નં. ૬ એ કુટુંબ કલ્યાણ અંગેની માહિતી દર્શાવતું પત્રક છે.✅

4. ખ વર્ગનો રેકોર્ડ ૫ વર્ષ માટે સાચવવો જોઈએ.✅

5. એક ફિમેલ સુપરવાઇઝર ૪ થી ૬ સબ સેન્ટર નું સુપરવિઝન કરે છે.✅

(ક) ખાલી જગ્યા પૂરો. 05

1.રોટા વાયરસ ……….. રૂટથી આપવામાં આવે છે. ઓરલ (મુખ માર્ગ)

2.અર્બન આશા વર્કર ……….. વસ્તીએ હોય છે. 10,000 વસ્તી દીઠ

3.ક વર્ગનો રેકોર્ડ ……….. વર્ષ માટે સાચવવો જોઈએ. 5 વર્ષ માટે

4.લેપ્રસીમાં ………… સારવાર આપવામાં આવે. MDT (મલ્ટી ડ્રગ થેરાપી)

5.વેક્સિનની ગુણવત્તા જાણવા ………… ચેક કરવામાં આવે છે. VVM (વેક્સિન વાયલ મોનિટર)