પેપર સોલ્યુશન નંબર – 10 (09/12/24)

09/12/2024

પ્રશ્ન-૧ નીચેના પ્રશ્નોના જવાબ લખો.

(૧) ફીમેલ રીપ્રોડકટીવ સિસ્ટમનાં ઓર્ગેન્સની યાદી બનાવો. 03

સ્ત્રી પ્રજનન તંત્ર (ફિમેલ રીપ્રોડક્ટિવ સિસ્ટમ): ફિમેલના શરીરના અંદર કુદરતે મનુષ્યની વંશ વૃદ્ધિ કરવા માટે કેટલાક ખાસ પ્રકારના અવયવોની રચના કરેલ છે. આ અવયવો સ્ત્રી પ્રજનનતંત્રના અવયવો તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તેને બે ભાગમાં વહેંચી દેવામાં આવે છે.

૧) બાહ્ય પ્રજનન અવયવો

• મોન્સ પ્યુબીસ
• લેબિયા મેજોરા
• લેબીયા માઈનોરા
• ક્લિટોરિસ
• વજાયનલ ઓપનિંગ

૨) આંતરિક પ્રજનન અવયવો

• યુટરસ
• ફેલોપિયન ટ્યુબ
• ઓવરી
• વજાયના
• સર્વિક્સ

(૨) ટોકસીમીયા ઓફ પ્રેગ્નન્સી એટલે શું? તેના ચિહ્નો અને લક્ષણો જણાવો.04

ટોકસીમીયા ઓફ પ્રેગ્નન્સી

• ટોકસીમીયા ઓફ પ્રેગ્નન્સી, જેને હવે પ્રિએક્લેમ્પસિયા તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, એ એક ગંભીર ગર્ભાવસ્થા સંબંધિત તબીબી સ્થિતિ છે, જે સામાન્ય રીતે ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન 20 સપ્તાહ પછી વિકાસ પામે છે. આ સ્થિતિમાં મહિલામાં ઉચ્ચ રક્તચાપ અને મૂત્રમાં પ્રોટીનના પ્રમાણમાં વધારો જોવા મળે છે. જો સમયસર સારવાર ન કરવામાં આવે, તો આ માતા અને બચ્ચા બંને માટે જોખમી બની શકે છે.

ટોકસીમીયા (પ્રિએક્લેમ્પસિયા) ના ચિન્હો અને લક્ષણો:

1. ઉચ્ચ રક્તચાપ (હાય બ્લડ પ્રેશર) – ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન રક્તચાપ 140/90 mmHg અથવા તેનાથી વધારે હોય છે.
2. મૂત્રમાં પ્રોટીન – પ્રિએક્લેમ્પસિયા ધરાવતી મહિલાના મૂત્રમાં વધારે પ્રોટીન જોવા મળે છે.
3. સૂજન – ખાસ કરીને ચહેરા, હાથ અને પગમાં અનિયમિત રીતે અતિશય સ્વેલિંગ જોવા મળે છે.
4. તકલીફદાયક માથાનો દુખાવો – નિયમિત અને ગંભીર માથાનો દુખાવો, ખાસ કરીને એ પ્રકારનો દુખાવો જે દવાઓથી ઘટાડવામાં આવતો નથી.
5. દ્રષ્ટિ સંબંધિત સમસ્યાઓ – ઝબકતા લાઇટ્સ જોવી, ધૂંધળું જોવું અથવા દ્રષ્ટિમાં ફેરફાર થવો.
6. પેટમાં દુખાવો – ખાસ કરીને ઉપરના પેટમાં (એપિગાસ્ટ્રીક પેઇન).
7. ઘબરાહટ અને ઉલ્ટી – બહુ મર્યાદિત સ્તરે ઘબરાહટ કે ઉલ્ટી થવી.
8. વજનમાં ઝડપથી વધારો – દ્રવની ધરકમ સંભાવના માટે હઠીલા સ્વેલિંગ સાથે.

જો આ લક્ષણો જોવામાં આવે તો તરત જ તબીબી સારવાર લેવી જરૂરી છે, કારણ કે પ્રિએક્લેમ્પસિયા ગંભીર મુશ્કેલીઓ તરફ લઈ જઈ શકે છે.

(૩) કઈ કઈ પરિસ્થિતિઓમાં માતાને સંસ્થાકીય સુવાવડ માટે રીફર કરવી જોઈએ?05

માતાને નીચેની પરિસ્થિતિઓમાં સંસ્થાકીય સુવાવડ (Institutional Delivery) માટે ભલામણ કરવી અત્યંત આવશ્યક હોય છે, કારણ કે આવી સ્થિતિઓમાં ઘર પર સુખદ અને સુરક્ષિત પ્રસૂતિ કરવી જોખમભરી થઈ શકે છે.

1. ઉચ્ચ જોખમ ધરાવતી ગર્ભાવસ્થા (High-risk pregnancy):

• પહેલા કોઈ ગંભીર પ્રસૂતિની ઇતિહાસ (e.g., સીઝેરિયન, મૃત જન્મ, ભારે રક્તસ્રાવ)
• બીજી વખતના ગર્ભમાં સમસ્યા
• વધુ ગર્ભ (Twins, Triplets)
• Rh Negative માતા
• ઊંચું રક્તદાબ (PIH / Pre-eclampsia)

2. માતાને લાગતા તાત્કાલિક જોખમો:

• ભારે એનિમિયા (Hb < 7 gm%)
• દીર્ઘકાળથી તાવ / સદેહ તાવ
• વજનમાં બહુ ઓછું (BMI < 18.5)
• કોઈ ગંભીર રોગ (e.g., TB, Diabetic, હૃદયરોગ)

3. ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન થતી જટિલતાઓ:

• વધુ ઉંમર (≥ 35 વર્ષ) કે વધુ કુમાર ઉંમર (≤ 18 વર્ષ)
• ગર્ભમાં બાળક ઓછું હલનચલન કરે.
• ગર્ભમાં બાળકનું પીઠ તરફ ફરેલું હોવું.
• સમય પહેલાં પાણી ફાટવું (PROM)
• બાળક ગર્ભમાં પીઠ કે પગ દ્વારા હોવું (Breech Presentation)

4. અણધાર્યા સંકટોની શક્યતા:

• લાંબી પ્રસૂતિ પ્રક્રિયા (>12 કલાક)
• રક્તસ્ત્રાવની શક્યતા (PPH)
• પ્લાસેન્ટા પ્રીવીયા /એબરપસીયો પ્લાસેન્ટા

5. ઘરગથ્થુ કારણો અને ટેકનિકલ સુવિધાઓની અછત:

• પરિવારમાં સ્ત્રીને પુરતું સમર્થન ન હોય.
• ઘરમાં તાલીમ પ્રાપ્ત દાઈ ઉપલબ્ધ ન હોય.
• ઘરમાં યોગ્ય સ્વચ્છતા કે પોષણ મળતું ન હોય.
• નજીકમાં આરોગ્ય સેવાની ઉપલબ્ધતા વધુ હોય.

અથવા

(1) પ્લેસન્ટા છૂટી પડવાના લક્ષણો જણાવો.03

પ્લેસેન્ટા છુટું પડવાના લક્ષણો નીચે મુજબ છે:

• ગર્ભાશય સખત અને ગોળાકાર (ગર્ભાશય નું સંકોચન) બને છે.
• નાળનો યોની દ્વારની બહાર તરફનો ભાગ લાંબો થાય છે.
• જ્યારે ઓર (પ્લેસંટા) છુટી પડે છે ત્યારે લોહી અચાનક ઉછળીને બહાર ધસી નીકળે છે.
• જો ગર્ભાશયના ઉપરના ભાગને ધીમેથી ઉપર નાભી તરફ ઠેલવામાં આવશે તો નાળ યોની માર્ગમા પાછી નહી જાય.
• ગર્ભાશયના બીજા સંકોચન માટે રાહ જુવો. અને ફરીથી પ્રતિતણાવ આપતા રહી કંટ્રોલ કોર્ડ ટ્રેકશન(સી.સી.ટી)નું પુનરાવર્તન કરો.
• જેવી પ્લેસંટા બહાર આવે છે કે તરત જ તેના પડ ફાટી ન જાય તે માટે તેને બન્ને હાથ વડે પકડી લો.
• જો પડ આપોઆપ બહાર ન આવે તો ઓરને ધીમે ધીમે ફેરવો. જેથી વળ ચઢવાથી પળ દોરડી જેવું બની જાય અને ત્યારબાદ તેમને છુટા પાડવામાં સહાય કરવા તેમને ઉપર નીચે કરો જો તેમને ખેચવામાં આવે તો પળ પાતળુ હોવાથી તે ફાટી જવાની અને ગર્ભાશયમા રહી જવાની શક્યતા રહે છે.
• જો પડ ફાટી જાય તો યોનીમાર્ગનો ઉપરનો ભાગ તથા ગર્ભાશયનું મુખ કાળજીપુર્વક તપાસો. અને જો પળનો કોઇ ટુકડા હોય તો તમારી આંગળીઓ કે સ્પંજ ફોરસેપ્સનો ઉપયોગ કરીને તેમને બહાર કાઢો.
• યાદ રાખો તમારે બીજા હાથ વડે પેઢુના અસ્થિના ભાગે પ્રતિતણાવ (પુશ) લગાળ્યા વગર ક્યારેય નાળ તણાવ (પુશ)લગાવવો જોઇએ નહીં.

(૨) પેલ્વીસના પ્રકારો લખો.04

પેલ્વિસના પ્રકારો

• બ્રીમ ના આકાર પરથી પેલ્વિસના કુલ ચાર પ્રકારો પાડવામાં આવે છે

1. ગાયનેકોઇડ પૅલ્વિસ
2. એન્ડ્રોઇડ પૅલ્વિસ
3. એન્થ્રોપોઈડ પૅલ્વિસ
4. પ્લેટિપ્લેલોઈડ પૅલ્વિસ

૧) ગાયનેકોઇડ પૅલ્વિસ

• આ બાળક ને જન્મ આપવા માટે નું આદર્શ પૅલ્વિસ છે.
• તેમાંથી લેબર સમયે બેબી સહેલાઇ થી પસાર થઇ શકે છે
• બ્રીમ નો ભાગ ગોળ હોય છે
• સેક્રમ નો કર્વ (વળાંક) પહોળો હોય છે

• કેવિટી છીછરી હોય છે
• પ્યુબિક આર્ચ પહોળી હોય છે
• તેની સાયટિક નોચ ગોળ હોય છે.
• મોટા ભાગ ની સ્ત્રીઓ માં આ પ્રકાર નું પૅલ્વિસ જોવા મળે છે

૨) એન્ડ્રોઇડ પેલ્વિસ

• બ્રીમ નો આકાર હાર્ટ શેપ નો હોય છે.

• પેલ્વિસ નો ભાગ સાંકડો હોય છે
• ઇલિયમની બંને દીવાલો અંદર ની બાજુ એ વળેલી હોય છે
• પ્યુબિક આર્ચ પહોળી હોય છે

• તેની સાયટિક નોંચ સાંકડી હોય છે

• આ જાત ના પેલ્વિસ માં એફિઝિયોટોમી કે ફોરસેપ ડિલિવરી કરાવી પડે છે

૩) એન્થ્રોપોઈડ પેલ્વિસ

• બ્રીમ નો આકાર લામ્બો અને શંકુ જેવો હોય છે

• પેલ્વિસ નો આગળ નો ભાગ સાંકળો હોય છે
• ઇલિયમ ની બંને દીવાલો બહાર ની બાજુ એ વાળેલી હોય છે
• પ્યુબિક આર્ચ પહોળી હોય છે

• તેની સાયટિક નોચ પહોળી હોય છે
• તેનો એનટીરીઓપોસ્ટીરીઅર ડાયામીટર નોર્મલ કરતા મોટો હોય છે
• લેબર દરમિયાન બેબી ના સોલ્ડર બહાર નીકળતા નથી

• આ જાત ની પેલ્વિસ માં એફિઝિયોટોમી કે ફોરસેપ ડિલિવરી કરાવી પડે છે

૪) પ્લેટિપ્લેલોઈડ પેલ્વિસ

• બ્રીમ નો આકાર કિડની જેવો હોય છે

• પેલ્વિસ નો આગળ નો ભાગ પહોળો હોય છે

• ઇલિયમ ની બંને દીવાલો બહાર ની બાજુ એ વાળેલી હોય છે.

• પ્યુબિક આર્ચ પહોળી હોય છે

• તેની સાયટિક નોચ પહોળી હોય છે.

• ટ્રાન્સવર્સ ડાયામીટર નોર્મલ કરતા મોટો હોય છે
• આમાં બેબી ની પોજીશન ટ્રાન્સવર્સ ગોઠવાતી હોવાથી ફરજિયાત સિઝેરિયન કરવું પડે
• જો વટેક્સ પોઝિશન હોય તો બેબી ને હેડ ઇન્જરી કે ઇન્ટ્રા કેનિયલ ઇન્જરી થઈ શકે છે

(૩) પ્લેસેન્ટાનાં કાર્યો લખો.05

પ્લેસન્ટાના કાર્યો

ન્યુટ્રીઝીસનલ ફંકશન:

• ફીટસના ટીસ્યુનું બંધારણ માટે એમાઈનો એસીડની જરૂર હોય છે અને ગ્લુકોઝ વિટામીન્સ, મીનરલ્સ, લિપિડ, વોટર અને ઈલેકટ્રોલાઈટ વગેરે પ્લેસન્ટલ મેમ્બ્રેન દ્વારા ફીટસને મળે છે.
• પ્લેસન્ટાની અંદર ગ્લુકોઝ નું મેટાબોલીઝમ થાય છે અને જ્યારે જરૂર પડે છે ત્યારે ગ્લાયકોજન નું ગ્લુકોઝમાં રૂપાંતર થાય છે.

એક્સક્રેટરી ફંકશન:

• ફીટસની અંદર વધારે વેસ્ટ પ્રોડક્ટસ ઉત્પન્ન થતા નથી પરતું જે થોડા ઘણા ઉત્પન્ન થાય છે.તેમાં ખાસ કરીને કાર્બનડાયોકસાઈડ હોય છે.
• જે ફીટસ બહાર કાઢે છે બીજું બીલીરુબીન કેજે રેડ બ્લડ સેલ તુટવાથી ઉત્પન્ન થાય છે અને ખુબજ પ્રમાણમાં યુરીયા અને યુરીક એસિડ હોય છે તે માતાના બ્લડમાં દાખલ થાય છે.
• ત્યાર બાદ મધરના બ્લડમાંથી માતા પોતાના એથ્લિટરી ઓર્ગન દ્વારા વેસ્ટ પ્રોડક્ટ બહાર કાઢે છે.

રેસ્પિરેટરી:

• ફીટસનાં લંગ્સ તે ઈન્ટ્રાયુટ્રાઈન લાઈફ દરમ્યાન કામ કરતા નથી તેથી માતાના બ્લડમાં રહેલ ઓકસીજન પ્લેસન્ટા મારફતે ફીટસને પહોચાડે છે.

એન્ડોક્રાઇન ફંકશન:

• સગર્ભાવસ્થાના ૧ વીક સુધી ડેસીડયુઆ ની વૃધ્ધિ માટે ઈસ્ટ્રોજન અને પ્રોજેસ્ટેરોનની જરૂર હોય છે.
• આ હોર્મોન્સ કોર્પસ લ્યુટીયમ તૈયાર કરે છે પરતું ૧૬ વીક પછીથી કોર્પસ લ્યુટીયમ નાશ થઈ જાય છે.
• પ્લેસન્ટામાંથી ઈસ્ટ્રોજન અને પ્રોજેસ્ટ્રોન શરૂ થાય છે. આ પ્રેગનન્સી ચાલુ રાખવામાં મદદ કરે છે.

પ્રોટેકટીવ ફંક્શન:

• પ્લેસન્ટલ મેમ્બ્રેન બેરીયર તરીકે કાર્ય કરે છે પરંતું તે મર્યાદિત છે.
• મધરમાં જે એન્ટીબોડીસ હોય છે તે ફીટસ માં જાય છે અને જન્મના ત્રણ માસ બાદ પણ બાળકને ઈમ્યુનીટી મળી રહે છે પરતું અમુક વાયરસ જેવા કે રૂબેલા વાયરસ બેકટેરીયા જેવા કે ટ્રેપોનીમા પેલીડમ તેમજ અમુક ડ્રગ્સ પ્લેસન્ટા દ્વારા ફીટસ ને પહોંચે છે.
• તેમ છતા મોટા ભાગના બેકટેરીયા અને અમુક ચોક્કસ પ્રકારના ડ્રગ્સ આ બેરીયરને પાર કરી શકતા નથી આમ પ્લેસન્ટા ફીટસનું રક્ષણ કરવાનું કાર્ય પણ કરે છે.

પ્રખ-૨ નીચેના પ્રશ્નોના જવાય લખો.

(૧) સ્મિતાબેનને ડીલીવરી આવી છે તેને વાસ આવતો વજાપનલ ડીસ્ચાર્જ છે. તેને તેમ થતાના સંભવિત કારણો એ.એન.એમ તરીકે તમે શું પગલાં લેશો તે લખો.08

સ્મિતાબેનને પ્રસૂતિ (ડિલિવરી) થયા પછી યોનિમાંથી દુર્ગંધવાળો પ્રવાહ આવી રહ્યો છે.

સંભવિત કારણો

1. પ્યુરપરલ સેપ્સિસ

• બેક્ટેરિયલ ચેપ (Streptococcus, Staphylococcus, E. coli, Clostridium વગેરે).
• ચેપ ગર્ભાશયની અંદરથી શરૂ થઈને આસપાસના ટિશ્યુ અને રક્તમાં ફેલાઈ શકે છે.

2. અપૂર્ણ પ્લેસેંટા અથવા મેમ્બ્રેન અવશેષ

• ડિલિવરી પછી પ્લેસેંટા અથવા મેમ્બ્રેનનો ભાગ અંદર રહી જવાથી ચેપ થાય છે.

3. અશુદ્ધ પ્રસૂતિ પ્રથા

• ડિલિવરી સમયે હેન્ડ હાઇજીન ન રાખવી, અશુદ્ધ સાધનોનો ઉપયોગ.

4. દીર્ઘ સમય સુધી મેમ્બ્રેન ફાટ્યા પછી ડિલિવરી

• પાણી વહ્યા પછી >18 કલાકે ડિલિવરી થવાથી ચેપનો જોખમ વધી જાય છે.

5. કમજોર પ્રતિરક્ષા શક્તિ (Low Immunity)

• અપોષણ, અનીમિયા, પહેલાથી બીમારી હોવાથી ચેપ થવાનો જોખમ વધારે છે.

6. Multiple vaginal examinations

• અનાવશ્યક વારંવારની યોનિ તપાસ ચેપ ફેલાવે છે.

એ.એન.એમ તરીકે પગલાં

1. મૂલ્યાંકન (Assessment)

• વાઇટલ સાઇન ચકાસવા: તાપમાન (તાવ), પલ્સ, બ્લડ પ્રેશર, શ્વાસ દર.
• ડિસ્ચાર્જનું મૂલ્યાંકન: રંગ, માત્રા, વાસ.
• અન્ય લક્ષણો: પેટમાં દુઃખાવો, યુટેરાઇન ટેન્ડરનેસ, વધારે રક્તસ્ત્રાવ, કંપારી, થાક.
• મેડિકલ હિસ્ટ્રી: ડિલિવરીનો સમય, પદ્ધતિ, મેમ્બ્રેન ફાટ્યાનો સમય, કોઈ કોમ્પ્લિકેશન.

2. ઇન્ફેક્શન કન્ટ્રોલ પગલાં (Infection Control Measures)

• હાથ ધોઈને જ તપાસ કરવી.
• સ્ટેરાઇલ ગ્લવ્સનો ઉપયોગ.
• સ્વચ્છ સેનેટરી પેડ આપવામાં આવે.
• અશુદ્ધ કપડા અથવા પેડનો ઉપયોગ બંધ કરાવવો.

3. પ્રાથમિક સારવાર (Primary Care)

• દર્દીને આરામદાયક સ્થિતિમાં રાખવી.
• પ્રવાહી પૂરતું પીવાનું કહેવું (ડિહાઇડ્રેશન ટાળવા).
• પોષણયુક્ત આહારની સલાહ.
• જો તાવ હોય તો એન્ટિપાયરેટિક (ડૉક્ટર ઓર્ડર મુજબ).
• એન્ટિબાયોટિક થેરાપી શરૂ કરવી (પ્રોટોકોલ મુજબ અને ડૉક્ટરનાં આદેશથી).

4. તાત્કાલિક રેફરલ (Immediate Referral)

• જો તાવ, વધારે દુઃખાવો, શોકના લક્ષણો, વધતો રક્તસ્ત્રાવ, કે ગંભીર ચેપના ચિહ્નો હોય તો નજીકના PHC/CHC/District Hospitalમાં તાત્કાલિક મોકલવું.

5. આરોગ્ય શિક્ષણ (Health Education)

• યોનિ અને પેરીનિયલ ક્ષેત્ર સ્વચ્છ રાખવા.
• સેનેટરી પેડ સમયસર બદલવા.
• સ્તનપાન ચાલુ રાખવું (જો સ્થિતિ મંજૂર હોય).
• તાવ, દુઃખાવો, રક્તસ્ત્રાવ વધે તો તરત આરોગ્યકર્મીને જાણ કરવી.
• પૂરતું આરામ લેવું.

6. ફૉલો-અપ (Follow-up)

• ચેપ નિયંત્રણની સ્થિતિ જોવા પુનઃ મુલાકાત.
• સારવારનું પાલન થાય છે કે નહીં તે ચકાસવું.

7. નોંધ (Documentation)

• દર્દીની વાઇટલ સાઇન, ડિસ્ચાર્જની વિગતો, આપેલ સારવાર, સલાહ અને રેફરલની તારીખ-સમય રજીસ્ટરમાં નોંધવી.

(૨) સગર્ભાવસ્થા દરમિયાન એન્ટીનેટલ કલીનીક અટેન્ડ કરવાના ફાયદાઓ જણાવો.04

એન્ટીનેટલ કલીનીક (ANC) અટેન્ડ કરવાથી થતા ફાયદાઓમાં સમાવેશ થાય છે:

1. ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન માતા અને ભ્રૂણની નિયમિત તપાસ:

• ANC Visits દ્વારા માતા અને ભ્રૂણનું આરોગ્ય નિયમિત ચકાસવામાં આવે છે.

• જેથી ગર્ભાવસ્થામાં આવતા જોખમો વહેલી તકે ઓળખી શકાય અને યોગ્ય સારવાર મળી રહે.

2. ખોરાક અને જીવનશૈલી અંગે માર્ગદર્શન:

• ગર્ભવતી સ્ત્રીઓને યોગ્ય ખોરાક, વિટામિન્સ, આયર્ન અને ફોલિક એસિડ જેવા પૂરક પદાર્થો અંગે માર્ગદર્શન આપવામાં આવે છે.

• જે ભ્રૂણના યોગ્ય વિકાસ માટે જરૂરી છે.

3. જન્મ પૂર્વેની સમસ્યાઓનો સમયસર નિદાન:

• ANCVisits માં હોમોગ્લોબિન, બ્લડ પ્રેશર, યુરિન ટેસ્ટ વગેરે જેવી ચકાસણીઓથી ડાયાબિટીસ, હાઇપર્ટેન્શન, અને અન્ય જોખમી પરિસ્થિતિઓ વહેલી તકે જાણી શકાય છે.

4. પ્રસૂતિ અને ડિલિવરી વિશે શિક્ષણ:

• ગર્ભવતી મહિલાઓને ANC Visits દરમ્યાન અને ડિલિવરીની પ્રક્રિયા, યોજનાઓ અને બહાર પડે તેવી તકલીફો વિશે માર્ગદર્શન આપવામાં આવે છે.

5. માતાનું માનસિક સ્વાસ્થ્ય:

• ANCVisits દરમિયાન ગર્ભવતી મહિલાના માનસિક આરોગ્યનું પણ ધ્યાન રાખવામાં આવે છે.
• જે ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન તાણ અને માનસિક તકલીફો ઓછી કરવામાં મદદરૂપ થાય છે.

અથવા

(૧) ફાલગુનીબેન ૧૯ વર્ષની નવપરણીત યુવતી છે તેને ગર્ભનિરોધક પધ્ધતિઓ વિશે જણાવો.08

ફાલગુનીબેન માટે ગર્ભનિરોધક પદ્ધતિઓ

• ગર્ભનિરોધક પદ્ધતિઓનો હેતુ અનિચ્છનીય ગર્ભધારણ ટાળવો, પરિવાર આયોજન કરવું અને માતૃત્વ-શિશુ આરોગ્યનું રક્ષણ કરવું છે.
• ફાલગુનીબેન જેવી યુવા અને નવપરિણીત સ્ત્રી માટે સામાન્ય રીતે સલામત, રિવર્સિબલ અને સરળતાથી ઉપલબ્ધ પદ્ધતિઓ ભલામણ કરાય છે.

ગર્ભનિરોધક પદ્ધતિઓનું વર્ગીકરણ

1. કુદરતી પદ્ધતિઓ (Natural Methods)

વિશેષતા: કોઈ દવા કે સાધનની જરૂર નથી, સાઇડ ઈફેક્ટ નથી, પરંતુ કાર્યક્ષમતા ઓછી.

• કૅલેન્ડર / રિધમ પદ્ધતિ – માસિક ચક્રના ઉપજાઉ દિવસોમાં (ઓવ્યુલેશન પીરિયડમાં) સંભોગ ટાળવો.
• કોઇટસ ઇન્ટરપ્ટસ (Withdrawal) – સ્ખલન પહેલાં લિંગ બહાર ખેંચવું.
• લેક્ટેશનલ એમેનોરિયા મેથડ (LAM) – પ્રસૂતિ બાદ 6 મહિના સુધી માત્ર સ્તનપાન આપવાથી ગર્ભરોધ થઈ શકે છે (જો માસિક શરૂ ન થયો હોય તો).

2. અવરોધક પદ્ધતિઓ (Barrier Methods)

વિશેષતા: સ્પર્મને અંડાણુ સુધી જવા અટકાવે, STD/HIVથી પણ રક્ષણ આપે.

• પુરુષ કોન્ડોમ – સસ્તું, સરળ, તરત અસરકારક.
• સ્ત્રી કોન્ડોમ – યોનિમાર્ગમાં મુકવાનું.
• ડાયાફ્રેમ / સર્વિકલ કેપ – ડૉક્ટર દ્વારા ફિટ કરાવવું પડે, સ્પર્મિસાઇડ સાથે વધુ અસરકારક.

3. હોર્મોનલ પદ્ધતિઓ (Hormonal Methods)

વિશેષતા: ખૂબ અસરકારક, પણ નિયમિતતા જરૂરી.

• Combined Oral Contraceptive Pills (COCs) – દરરોજ સમાન સમયે લેવી, ગર્ભરોધ ઉપરાંત માસિક ચક્રને પણ નિયમિત કરે.
• Progestin-Only Pills (POPs) – સ્તનપાન કરતી માતાઓ માટે સલામત.
• Injectable Contraceptives (Depo-Provera) – 3 મહિને એક ઇન્જેક્શન.
• Hormonal Implants – ચામડી નીચે મુકવામાં આવતા સ્ટિક્સ, 3-5 વર્ષ સુધી અસરકારક.

4. ગર્ભાશયમાં મુકાતી સાધનો (Intrauterine Devices – IUDs)

વિશેષતા: લાંબા ગાળાનું, રિવર્સિબલ અને અસરકારક.

• Copper-T (CuT 380A) – 10 વર્ષ સુધી અસરકારક, હોર્મોન મુક્ત.
• Hormonal IUD – 5 વર્ષ સુધી અસરકારક, માસિક રક્તસ્ત્રાવ ઘટાડે.

5. કાયમી પદ્ધતિઓ (Permanent Methods)

યુવા, નવપરિણીત સ્ત્રી માટે ભલામણ નથી, કારણ કે ગર્ભધારણ કરવાની ઇચ્છા પછી હોઈ શકે.

• સ્ત્રીમાં – ટ્યુબેક્ટોમિ (Fallopian tubes બંધ કરવી).
• પુરુષમાં – વસેક્ટોમિ (Vas deferens બંધ કરવું).

ફાલગુનીબેન માટે યોગ્ય વિકલ્પો

• કોન્ડોમ – STD/HIVથી રક્ષણ, પતિનો સહકાર જરૂરી.
• COCs / POPs – જો પિલ્સ નિયમિત રીતે લઈ શકે.
• Copper-T – જો લાંબા ગાળાનું ઉપાય ઇચ્છતી હોય.

એ.એન.એમ તરીકે આપવાની સલાહો

1. ઉંમર અને લગ્નની પરિસ્થિતિ મુજબ યોગ્ય પદ્ધતિ પસંદ કરવી

• હાલગુનીબેન નવપરિણીત અને યુવા છે, તેથી રિવર્સિબલ અને સલામત પદ્ધતિઓ (કોન્ડોમ, ઓસી પિલ્સ, કૉપર-T) યોગ્ય.

2. સુરક્ષા પર ભાર

• STD અને HIVથી બચવા માટે કોન્ડોમના ઉપયોગની સલાહ.

3. હોર્મોનલ પદ્ધતિઓ અંગે માર્ગદર્શન

• પિલ્સ દરરોજ સમાન સમયે લેવાની સમજ આપવી.
• ભૂલી જવાથી શું કરવું તે સમજાવવું.

4. સાઇડ ઇફેક્ટ્સ અંગે માહિતી

• નાની સમસ્યાઓ (મંદ ઉબકા, માસિકમાં ફેરફાર) સામાન્ય છે, પણ ગંભીર લક્ષણો જણાય તો તાત્કાલિક આરોગ્ય કેન્દ્રમાં જવું.

5. ફોલોઅપ સલાહ

• કૉપર-T મુકાવ્યા પછી 6 અઠવાડિયામાં ચકાસણી.
• પિલ્સ/ઇન્જેક્શન સમયસર ચાલુ રાખવું.

6. ગોપનીયતા અને સંમતિ

• પતિ-પત્ની બંનેની સંમતિથી પદ્ધતિ પસંદ કરવી.
• માહિતી ગોપનીય રાખવી.

(૨) ટુ લેબર અને ફોલ્સ લેબરનો તફાવત લખો.04

ગર્ભાવસ્થાની અંતિમ તબક્કામાં, ઘણા વખતમાં સ્ત્રીઓને દુખાવાની લાગણી થતી હોય છે – આ દુખાવો ખરેખર પ્રસવનો ભાગ છે કે નહીં, તે જાણી શકાય તેના માટે ટ્રુ લેબર અને ફોલ્સ લેબર વચ્ચેનો તફાવત સમજવો જરૂરી છે.

ક્રમ	તફાવતના મુદ્દા	ટ્રુ લેબર (True Labor)	ફોલ્સ લેબર (False Labor)
1.	દુખાવાની આવૃત્તિ	નિયમિત અને ધીમે ધીમે વધતી	અનિયમિત અને સ્થિર નહીં હોય
2.	દુખાવાની તીવ્રતા	તીવ્રતા અને અવધિ વધી જાય છે	તીવ્રતા બદલાતી રહે છે, ઓછા થાય
3.	દુખાવાનું સ્થાન	પાછળથી શરૂ થઈ આગળ ફેલાય છે	પેટના આગળના ભાગમાં મર્યાદિત હોય છે
4.	ચલનનો અસર	ચાલવાથી અથવા આરામથી દુખાવો ઓછો થતો નથી	આરામ લેતાં કે હાલતાં દુખાવો ઓછો થાય
5.	ગર્ભમૂખ (Cervix) પર અસર	ગર્ભમૂખ નરમ થાય, ઘટે અને ખુલવા લાગે	ગર્ભમૂખમાં કોઈ ફેરફાર ન થાય
6.	પાણીછૂટવું અથવા બ્લડી શો	હા, સામાન્ય રીતે દેખાય	ના, પાણીછૂટવું કે બ્લડી શો ન હોય
7.	ડિલિવરીનો પ્રગતિભર્યો ઇશારો	પ્રસવ પ્રક્રિયા શરૂ થવાની નક્કી નિશાની	વિતેલો સમય હોવા છતાં ડિલિવરી આગળ વધતી નથી

પ્રશ્ન-૩ નીચેના પ્રશ્નોના જવાબ લખો. (કોઈપણ બે) 6X2=12

(૧) ઈનફર્ટિલીટી એટલે શું? સ્ત્રી અને પુરૂષોમાં ઈનકર્ટિલીટી થવાના કારણો જણાવો.

ઇનફર્ટીલીટી : પરિણીત સ્ત્રી અથવા યુગલ તેના પતિ સાથે રહેતી હોય તેઓ કોઈ પણ જાતના ગર્ભ નિરોધક સાધનોનો ઉપયોગ સતત બે વર્ષ સુધી કર્યા વિના જાતીય સમાગમ કરતી હોય છતાં બાળકને જન્મ આપવા માટે અથવા ગર્ભ ધારણ કરવા માટે સક્ષમ હોતી નથી. આ સ્થિતિને વંધ્યત્વ અથવા ઈન્ફર્ટિલિટી કહેવામાં આવે છે.

અથવા

કપલના ગર્ભધારણ કરવાની અસમર્થતતાને ઈન્ફર્ટિલિટી કહે છે.
ઘણી વખત હેલ્ધી કપલને પણ પ્રેગ્નન્સી માટે અમુક વર્ષોનો સમય લાગે છે.
જો કપલ નિયમિત જાતીય સમાગમ કરે અને ગર્ભ નિરોધક ના ઉપયોગ વગર બે વર્ષ સુધી ગર્ભધારણ માટે નિષ્ફળ જાય તો તેને ઇનફોર્ટીલીટી કહે છે.

• આના માટે ઘણા કારણો જવાબદાર છે સામાન્ય રીતે આપણા સમાજમાં આનું કારણ સ્ત્રીને જ ગણવામાં આવે છે.
• પરંતુ કુલ વંધ્યત્વનો ૧/૩ ભાગમાં પુરુષોમાં જ ખામી હોય છે. અને તે જવાબદાર હોય છે.
• એટલે કે પુરુષોમાં રહેલા કોઈપણ કારણસર તેની પત્ની ગર્ભધારણ કરી શકતી નથી.
• જે પ્રાઇમરી કે સેકન્ડરી ઈન્ફર્ટિલિટી હોઈ શકે છે.

પ્રાઇમરી ઇનફર્ટિલિટી: પ્રાઇમરીમાં યોગ્ય સમયે ગર્ભાધાન કરવાના સમયગાળા દરમિયાન ગર્ભ ધારણ કરી ન શકે. જેમાં યુટરસ એક પણ વખત ગર્ભ ધારણ કરી શકતું નથી. જેને પ્રાઇમરી ઇનફર્ટિલિટી કહેવામાં આવે છે.

સેકન્ડરી ઈનફર્ટિલિટી: સેકન્ડરી વંધ્યત્વ એટલે એક વખત ગર્ભધાન થયા પછી એટલે કે એક બાળકના જન્મ પછી પતિ પત્ની કોઈ પણ જાતના ફેમિલી પ્લાનિંગના સાધનોનો ઉપયોગ કર્યા સિવાય જાતીય સંબંધ રાખી અને છતાં લાંબા ગાળ સુધી ગર્ભધાન રહેતું નથી.

🔸ઈન્ફર્ટિલિટીના કારણો

પુરુષોમાં

• એઝૉસ્પર્મીયા
• ઓલીગોસ્પર્મીયા
• ટેસ્ટિસ બરાબર વિકસિત ન હોય
• અનડિસેન્ડેડ ટેસ્ટીસ
• ટેટીસને નુકસાન થયેલ હોય
• ઈજા કે અકસ્માત
• ચેપ (સીફીલીસ)
• ઓપરેશન
• રેડીએશન
• સાયટોટોક્સિક ડ્રગ

સ્ત્રીમાં

• ઓવ્યુલેશનમાં તકલીફ
• ઇન્ફેક્શન
• ટીબી
• ગોનોરીયા
• પરપેરિયલ સેપ્સીસ
• ગાંઠને કારણે ટ્યુબના ઓપનિંગમાં અડચણ થવાથી
• પૂરુંલન્ટ વજાયનલ ડિસ્ચાર્જ
• વજાઈનલ સિક્રીશનની એસીડીટી વધવાથી
• સર્વાઇકલ મ્યુકસ વધુ પડતું ચીકણું થવાથી

(૨) સિઝિરીયન સેક્શન એટલે શું? તેના ઈન્ડીકેશન્સ જણાવો.

સીઝેરીયન સેક્શન

Definition : 28 વિકની પ્રેગનન્સી પછી એબ્ડૉમન અને યુટેરાઇન વોલ પર ઇન્સીસન (કટ) મુકીને ફીટસની એબડોમીનલ ડીલીવરી કરાવવામાં આવે તેને સીઝરીયન સેક્શન કહે છે.

• સીઝેરિયન સેક્શન એ બાળકને જન્મ આપવાનો સર્જિકલ (શસ્ત્રક્રિયાત્મક) ઉપાય છે, જેમાં માતાના પેટ અને ગર્ભાશય પર ચીરા કરીને બાળકને બહાર કાઢવામાં આવે છે.
• જ્યારે કુદરતી રીતે બાળકનો જન્મ શક્ય ન હોય, ત્યારે સીઝેરિયન ઓપરેશન દ્વારા બાળક જન્મે છે.

પ્રકાર

1. લોઅર સેગમેન્ટ સિઝેરીયન સેક્શન (LSCS):

• સૌથી સામાન્ય પ્રકાર, ગર્ભાશયના નીચેના ભાગમાં ચીરો પાડવામાં આવે છે.

2. ક્લાસિક સિઝેરિયન સેક્શન:

• ઊભો ચીરો ગર્ભાશયના ઉપરના ભાગમાં પાડવામાં આવે છે. હવે વધુ ઉપયોગમાં આવતો નથી.

ઇન્ડીકેશન

• મેડીકલ ડીસઓર્ડર ડાયાબીટીસ, હાયપરટેન્સન વજાયનલ ડીલીવરી પોસિબલ નથી
• એબ્રપ્ટિયો પ્લેસેન્ટા
• માલ પ્રેઝન્ટેશન
• પ્રીવિયસ સીઝેરીયન
• કોન્ટ્રાક્ટેડ પેલ્વીસ

• એન્ટીપાટર્મ હેમરેજ

• કાર્સીનોમા ઓફ સર્વિક્સ
• ફીટલ ડીસ્ટ્રેસ
• ડીસ્ટોસીયા
• લાર્જ ફીટસ
• ઇનઇફેક્ટીવ કોન્ટ્રાકશન
• પીઆઇ એચ.
• ગ્રોથ રીટાર્ડ ફીટસ

(3) IMR તથા MMR ના કારણો જણાવો.

IMR – Infant Mortality Rate

• 1 વર્ષથી ઓછા ઉંમરના બાળકોના નિર્ધારિત વર્ષે દર 1000 જીવંત જન્મ પર થતા મૃત્યુનો દર.

IMRના મુખ્ય કારણો

• પ્રિમેચ્યોર જન્મ અને ઓછું જન્મ વજન (Prematurity & Low Birth Weight)
• જન્મ સમયે શ્વાસ બંધ થવું (Birth Asphyxia)
• જન્મજાત ખામીઓ (Congenital malformations)
• નવજાત ચેપ (Neonatal sepsis, pneumonia, tetanus)
• ડિહાઇડ્રેશન
• ન્યુમોનિયા અને શ્વસન સંક્રમણો
• અપોષણ
• મલેરિયા, મેનિન્જાઇટિસ, અન્ય ચેપજન્ય રોગો
• અકસ્માતો અને ઈજાઓ

MMR – Maternal Mortality Rate

• નિર્ધારિત વર્ષે દર 100,000 જીવંત જન્મ પર થતા ગર્ભાવસ્થા દરમ્યાન અથવા ગર્ભસમાપ્તિના 42 દિવસની અંદર સ્ત્રીઓના મૃત્યુનો દર (પ્રસૂતિ સંબંધિત કારણો સિવાયના અકસ્માત કે અનાયાસ કારણો સિવાય).

MMRના મુખ્ય કારણો

• રક્તસ્ત્રાવ (Hemorrhage) – ખાસ કરીને પ્રસૂતિ પછી (Postpartum hemorrhage).
• ચેપ (Sepsis) – પ્યુરપરલ સેપ્સિસ.
• ગર્ભાવસ્થા સંબંધિત હાઇપરટેન્સિવ ડિસઓર્ડર્સ – પ્રીક્લેમ્પસિયા, ઇક્લેમ્પસિયા.
• અસુરક્ષિત ગર્ભપાત (Unsafe abortion)
• અવરોધક પ્રસવ (Obstructed labor)
• એમ્નિયોટિક પ્રવાહીનો એમ્બોલિઝમ (Amniotic fluid embolism) – દુર્લભ.
• અનીમિયા
• હ્રદયરોગ
• મલેરિયા, ક્ષય, HIV/AIDS
• અન્ય લાંબા ગાળાના રોગો

પ્રશ્ન-૪ ટુંક નૉલ લખો. (કોઈપણ ત્રણ) 12

(1) PNDT Act

PNDT Act

• પ્રી કન્સેપ્શન એન્ડ પ્રી નેટલ ડાયગ્નોસ્ટિક ટેકનીક (પ્રોહિબિશન ઓફ સેક્સ સિલેક્શન) એક્ટ 1994

હેતુ

• ગર્ભાવસ્થા પહેલા અને ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન લિંગ નિર્ધારણ પર પ્રતિબંધ મૂકવો.
• લિંગ આધારિત ગર્ભપાત રોકવો.
• છોકરીઓના ઘટતા જન્મને સુધારવો.
• ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન થતી નિદાન સેવાઓનો દુરુપયોગ અટકાવવો.

મુખ્ય જોગવાઈઓ

1. પ્રતિબંધિત પ્રવૃત્તિઓ

• ગર્ભાવસ્થા પહેલા અથવા ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન બાળકનું લિંગ નિર્ધારણ કરવું.
• અલ્ટ્રાસાઉન્ડ, એમનીઓસેન્ટેસીસ જેવા ટેસ્ટનો ઉપયોગ લિંકની ધારણ માટે કરવો.
• આ બાબતની જાહેરાત કે પ્રચાર કરવો.

2. કાયદેસર ઉપયોગ

• ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન કેટલાક નિદાન પરિક્ષણો માત્ર નીચેના હેતુ માટે

• ક્રોમોસોમલ અસમાનતા શોધવા
• જિનેટિક મેટાબોલિક રોગ
• કન્જેનાઇટલ એનોમલી
• હિમોગ્લોબીનોપથી
• ક્ષાતિય જોડાયેલા જનેત રોગો

• ડોક્ટરની સલાહ અને માતાની લેખિત સંમતિ આવશ્યક

નોંધણી

• તમામ પ્રી-નેટલ ડાયગ્નોસ્ટિક સેન્ટર, લેબોરેટરી, અલ્ટ્રાસાઉન્ડ ક્લિનિકને જિલ્લા અધિકારી પાસે નોંધણી કરાવવી ફરજિયાત.

દંડ અને સજા

પ્રથમ ગુનો:

• 3 વર્ષ સુધી કેદ
• ₹10,000 સુધીનો દંડ

પુનરાવર્તિત ગુનો:

• 5 વર્ષ સુધી કેદ
• ₹50,000 સુધીનો દંડ
• નોંધણી રદ / સસ્પેન્ડ કરવામાં આવે.
• મેડિકલ કાઉન્સિલ દ્વારા ડૉક્ટરની પ્રેક્ટિસ પર પ્રતિબંધ.

(2) MTP Act

MTP Act

Medical Termination of Pregnancy Act, 1971

• ભારત સરકાર દ્વારા 1971માં લાગુ.
• સુધારો: 2002 અને તાજેતરમાં 2021 Amendment.

હેતુ

• સલામત અને કાનૂની રીતે ગર્ભસમાપ્તિ (Abortion) સુલભ કરાવવી.
• અસુરક્ષિત ગર્ભપાતથી થતા માતૃત્વ મૃત્યુ અને બીમારી ઘટાડવી.
• ગર્ભાવસ્થાના નિર્ધારિત કારણોસર ગર્ભસમાપ્તિ માટે ડૉક્ટરને કાનૂની સુરક્ષા આપવી.

કાયદેસર ગર્ભસમાપ્તિના કારણો (Legal Indications)

A. તબીબી કારણો (Medical grounds)

• ગર્ભાવસ્થા ચાલુ રહે તો માતાના શારીરિક અથવા માનસિક આરોગ્યને ગંભીર જોખમ.

B. યૂજેનિક કારણો (Eugenic grounds)

• ભ્રૂણમાં જન્મજાત ખામી હોવાની શક્યતા.

C. માનવતાવાદી કારણો (Humanitarian grounds)

• બળાત્કાર (Rape)ના કેસમાં.

D. સામાજિક કારણો (Social grounds)

• ગર્ભનિવારક પદ્ધતિ નિષ્ફળ થવી (ખાસ કરીને દંપતીના પરિવાર આયોજનમાં).

ગર્ભસમાપ્તિ માટેની સમય મર્યાદા

1971 Act મુજબ:

• 20 અઠવાડિયા સુધી કાનૂની ગર્ભસમાપ્તિ.

2021 Amendment પછી:

• 20 અઠવાડિયા સુધી – 1 રજિસ્ટર્ડ મેડિકલ પ્રેક્ટિશનરની (RMP) સલાહથી.
• 20–24 અઠવાડિયા સુધી – 2 RMPની સલાહ જરૂરી (ખાસ શ્રેણીના કેસ: બળાત્કાર પીડિત, નાબાલિક, વિધવા, છૂટાછેડા લીધેલી).
• 24 અઠવાડિયા પછી – માત્ર Medical Board ની મંજૂરીથી, જો ભ્રૂણમાં ગંભીર ખામી હોય તો.

(૩) ફીટલ ડિસસ્ટ્રેસ

ફિટલ ડીસ્ટ્રેસ

Definition : ફીટલ સરક્યુલેનશ મા અવરોધ ઉભો થાય ત્યારે યુટ્રસ ની અંદર ફીટ્સ નુ ઓક્સિજન નુ પ્રમાણ ઓછુ થવાને કારણે તેને તકલીફ ઉભી થાય છે જેમા તેને ટેકીકાર્ડીયા અથવા બ્રેડીકાર્ડિયા થઇ શકે છે જેને કારણે ફિટ્સ સર્વાઇવ કરવામાં જોખમ રહે છે.

કારણો :

• પ્રોલેપ્સકોર્ડ
• એબ્રિલ્શયો પ્લેસન્ટન્ય
• પ્રોલોંગ લેબર
• ઓન્સ્ટ્રેક્ટેડ લેબર
• ક્રોનિકયુટેરા ઇનકંડીશન

ચિન્હો અને લક્ષણો :

• બેડીકાર્ડીયા
• ટેકીકાર્ડીયા.
• એમ્નીયોટીક ફ્લુઇડમા મ્યુકોનિયમ જોવા મળે છે.

કોમ્પલિકેશન :

• ફીટલ એસ્ફેક્સીયા.
• ન્યુમોનાઇટીસ.

એ.એન.એમ. નો રોલ :

• સૌ પ્રથમ ફીટ્સ ના એફ.એચ.એસ સાંભળવા જેમાં એક મિનિટ્યા ફીટ્સ હાર્ટ રેટ ૧૬૦ કરતા વધારે અથવા ૧૨૦ કરતા ઓછા જોવા મળે તો દર પંદર મિનિટે એફ.એચ.એસ સાંભળવા અને રેકોર્ડ કરવા.
• કયા કારણોસર ફીટલ ડિસ્ટ્રેસ છે તે કારણ જાણવું અને તે પ્રમાણે સારવાર આપવી
• કેટલા સમયથી તેને લેબર પેઈન ચાલુ છે. તે જોવુ. જો પ્રોલોન્ગ લેબર હોય તો ફીટસ ડિસ્ટ્રેસજોવ મળે છે.
• જો મેમ્બ્રેન રપ્ચર થયેલ હોય ત્યારે વલ્વાનો ભાગ પહોળો કરી નાળ બહાર આવી છે કે કેમ તે જોવુ. જો નાળ બહાર આવી હોય તો બ્લડ સરક્યુલેશન અવરોધ થવાથી ફિટસ ડિસટ્રેસ થઈ શકે છે. તરત જ માતા ને આરોગ્ય શિક્ષણ આપી મોકલવી.
• બહાર નિકળેલી કોર્ડ હળવેથી તપાસો અને જો ધબકારા ન સંભળાય તો બાળક મરી ગયુ છે તેવુ માતા ને અને તેના સગા સંબંધી ને સમજાવવુ કે બાળક ની હાલત સારી નથી અને તેણીને નજીક ના FRU પર મોકલી આપવી
• 30 મિનિટ બાદ પણ જો FHS પ્રતિ મિનિટ ના ૧૬૦ કરતા વધારે અને ૧૨૦ કરતા ઓછા રહે અને નાળ બહાર ન આવી હોય અને સ્ત્રી પ્રસુતી ના પ્રારંભ ના તબક્કામા હોય તો નીચે મુજબ ની કાર્યવાહી ANM એ કરવી જોઇએ.
• જેમા પ્રસુતા ને કહો કે બાળક ની હાલત ગંભીર હોવાથી એફ.આર.યુ પર મોકલવાની જરૂર છે જેથી એફ.આર.યુ મા જવાની તૈયારી કરવી તથા સગા વહાલાને જાણ કરવી.
• પ્રસુતા ને સંદર્ભ સેવા કેન્દ્ર ઉપર લઇ જતી વખતે તેણી ને સતત ડાબા પડખે સુવાડી રાખો.

(૪) પોસ્ટનેટલ કેર

કેર ઓફ મધર

1. ડાયટ

• પોસ્ટ નેટલ પિરિયડ દરમ્યાન માતાની પોષણ અંગેની જરૂરીયાત જુદી જુદી હોય છે.
• તેણીને સમતોલ આહાર આપવો.
• A. આર્યન-વીટામીન : એનીમીયા દૂર કરે છે અને એનીમીયા થતો અટકાવે છે.
• B. ફાઈબર્સ : કબજીયાત અટકાવે છે. અને સ્નાયુની શક્તિ વધારે છે.
• C. કેલરી યુક્ત આહાર અને ફ્લુઈડ : જો માતા સમતોલ આહાર લેતી હશે તો કુદરતી રીતે જ તેને જોઈતી કેલરીનું પ્રમાણ સંતોષાઈ જશે.

2. રેસ્ટ

• પુરતી ઉંઘ અને આરામ પણ માતા માટે ડાયટ જેટલુજ મહત્વ ધરાવે છે.
• પરપ્યુરીયમના સમય દરમ્યાન માતાને માનસિક કાળજીની પણ જરૂરીયાત રહે છે.
• માતાની માનસીક અને શારીરીક સ્થિતી માટે ઉઘ અને આરામ જરૂરી છે.
• શારીરીક આરામથી શારીરીક ઘા જલ્દીથી રુઝાય છે.
• તથા સારી ઉંઘથી માનસિક આરામ મળી રહે છે.
• બાળકની સતત કાળજી લેવાની હોવાથી માતા આખો દિવસ બાળકમા રચી પચી રહે છે.
• આ માટે તે રાત્રે પુરી ઉઘ પણ લઈ શક્તિ નથી.
• આની અસર માતાના આરામ અને ઉંઘ પર થાય છે.
• માતા જ્યારે સંસ્થામા હોય ત્યારે તેના આરામ અને ઉઘ નું આયોજન કરવું માતાના ઉંઘના સમય દરમ્યાન બાળકની કાળજી સંસ્થાના કોઈ સ્ટાફે રાખવીએ જોઈએ
• ઘરે આ જવાબદારી કુટુંબના સભ્યોને આપી શકાય છે.
• દરરોજ બપોરે ભોજન પછીથી ઓછામા ઓછા ૨ કલાક આરામ કરવો જોઈએ તેણીએ ભારે વજન ઉચકવું,
• ભારે વસ્તુને ધક્કો મારવો અને તકલીફ પડે તેવા કાર્યો ન કરવા જોઈએ દિવસ તથા રાત્રી સમય દરમ્યાન ઉંધી સ્થિતી મા સુઈ રહેવાથી ગર્ભાશયને તેની સામાન્ય સ્થિતી પ્રાપ્ત કરવામા મદદ મળી રહે છે.

3. એક્સરસાઇઝ

• પોસ્ટ નેટલ એક્સરસાઇઝ કે જે બ્લડ સર્ક્યુલેશન માં પેલ્વિક ફ્લોર ના સ્નાયુઓને તથા પેટના સ્નાયુઓને મજબુત બનાવે છે. પ્રસુતી બાદની કસરતો પ્રસુતી પહેલાની કસરતોને આગળ વધારે છે. પ્રસુતી બાદ તરતજ આવી કસરતો શરૂ કરવી જોઈએ જેનાથી લાબા ગાળાની તકલીફો નિવારી શકાય છે. તેનાથી વ્યક્તિ તેને પોતાને સારૂ છે તેવું અનુભવી શકે છે. તેથી આ સમયે રમત-ગમત જેવી સ્પર્ધાત્મક પ્રવુતીઓ કરી શકાય છે. દા.ત સાયકલિંગ, સ્વિમિંગ, વોકિંગ, વગેરે પરતું આ માટે નિષ્ણાત ડૉ, કટરની સલાહ લેવી જોઈએ આવી કસરતોને નીચે મુજબ વર્ગીકૃત કરવામા આવે છે.

A. સર્ક્યુલેટરી એક્સરસાઇઝ :

• આપણે પગની કસરતો પ્રસુતી પહેલાની સેવાઓ પ્રકરણમા જોઈ ગયા જે.પ્રસુતી બાદ તુરતજ શરૂ કરવી જોઈએ જેનાથી લોહીનું ભ્રમણ વધે છે. જે કારણે સોજો આવતો તથા ડીપ વેઈન થોમ્બોસીસ થતું અટકે છે.

B. પેલ્વિક ફ્લોર એક્સરસાઇઝ:

• પ્રસુતી દરમ્યાન પેલ્વિક ફ્લોર ની મસલ ઉપર ખેચાણ આવે છે. પરપ્યુરીયમ ના સમયે તેનું સંકોચન મુશ્કેલ બને છે. જે માતા માટે પીડાદાયક બને છે. તેથી માતાને સતત આધાર અને પ્રોત્સાહન આપવું જોઈએ.આ સ્નાયુઓ મજબુત બને એ માટે કસરતો કરવી જોઈએ કસરત કરતા પહેલા મુત્રાશય ખાલી કરવું જરૂરી છે.
• આવી કસરતો મુત્રાશયની ક્રિયાને કાબુમા રાખે છે. ગર્ભાશયને બહાર નીકળતું અટકાવે છે.પેલ્વીક ફલોરના સ્નાયુને મજબુત બનાવે છે. તથા સંભોગ દરમ્યાન સંતોષની લાગણી ઉત્પન્ન કરે છે.
• પેટના સ્નાયુઓને ઢીલા કરવા સખત કરવા આવું સ્તનપાનના સમયે નેપકીન બદલવાના સમયે સ્નાનના સમયે તથા પેશાબની ક્રિયા પછી કરવું જોઈએ. આ ક્રિયામા ૧૦ સેકન્ડ સુધી સ્નાયુઓને સખત રાખવામાં આવે છે. પછી સ્નાયુને ઢીલા કરી દેવામાઆવે છે. આવું ૧૦ વખત કરવું જોઈએ પ્રથમ વખતનુ સંકોચન જેવુ ઢીલ થાય કે તરતજ બીજું સંકોચન શરૂ કરી દેવું જોઈએ કસરતને પુરી ક્રિયા દરમ્યાન સામાન્ય રીતે જ શ્વાસ લેવો જોઈએ.
• આ કસરત પછી તેણીએ ૧૦ ધીમા સંકોચન તથા ૧૦ ઝડપી સંકોચન કરવા જોઈએ. આમ, કરવાથી પેટના બંને પ્રકારના Muscles Fibers ને મજબુતાઈ મળશે જે પેલ્વીક ફલોર ને મજબુત બનાવશે કસરતના ૨-૩ માસ પછી માતા કુદકો મારી શકે છે. આ સમયે મુત્રાશય ભરેલુ હોવું જોઈએ આ સમયે પેશાબ ન નેકળવો જોઈએ.જો પેશાબ નીકળે તો સ્ત્રીને રાહત ન મળે તો સ્ત્રીને ડૉકટર પાસે મોકલવી જોઈએ.
• આની સફખ્તા માટે મીડવાઈફે માતાને સાચી રીતે અને પ્રાયોગીક આ કસરતની સમજુતી આપવી જોઈએ. કસરતથી માતાની સ્થિતી મા કેટકો સુધારો થાય છે તે સમયાતરે તપાસતા રહેવું જોઈએ એવુ પણ જોવામા આવે છે કે ઘણી સ્ત્રીઓ આ કસરત કરતી વખતે મુત્રાશય પર કાબુ રાખવાને બદલે પેશાબ લીક થઈ જાય છે.

(૫) પ્લાસન્ટા પ્રિવિયા

પ્લાસેન્ટા પ્રીવીયા

Definition : સામાન્ય રીતે પ્લેસેન્ટાયુટરસનાલેટરલસેગમેન્ટમાં કે અપર સેગમેન્ટમાં હોય છે. પરંતુ કોઈ કારણસર જ્યારે પ્લેસેન્ટા થોડી કે પુરેપુરીલો અરયુટેરાઈનસેગમેન્ટમાં ચોટેલી હોય તો તેને પ્લેસેન્ટા પ્રીવીયા કહેવાય છે.

કારણો:

• આનું મુખ્ય કારણ અનનોન એટલે કે જાણવા મળતું નથી.
• અન્ય કારણો જેમાં
• મલ્ટીપારા હોય
• મોટી ઉંમરે પ્રેગનેન્સી હોય
• અગાઉ સીઝેરીયન થયેલ હોય
• યુટરસમાં સ્કાર હોય
• પ્લેસેન્ટા મોટી હોય
• ટવીન્સ હોય

પ્લેસેન્ટા પ્રિવિયાના પ્રકાર

• પ્લેસેન્ટા પ્રીવીયાના પ્રકાર તે કઈ જગ્યાએ ચોટેલ છે તે મુજબ આપવામાં આવે છે.

ટાઈપ-૧ : લેટરલ અથવા લો લાઇગંપ્લેસેન્ટા પ્રીવીયા

• આમાં પ્લેસેન્ટાનોમોટો ભાગ અપર સેગમેન્ટ પર હોય છે.
• પ્લેસેન્ટાઇન્ટરનલ ઓસ સુધીપોહચતી નથી વઝાયનલડીલીવરી સંભવ છે.

૨) ટાઈપ-૨ : માર્જિનલ પ્લેસેન્ટા પ્રીવીયા

• આમાં પ્લેસેન્ટા ઇન્ટરનલ ઓસ સુધી પોહયે છે પરંતુ તેને કવર કરતી નથી.
• જો પ્લસેન્ટાએન્ટીરીયર હોય તો વજાયનલડીલાવરી સંભવ છે

૩) ટાઇપ-૩ : ઇન્કમ્લીટ અથવા પાર્સીયલ સેન્ટ્રલ પ્લેસેન્ટા પ્રીવીયા

• ઇન્ટરનલ ઓસ ને સેન્ટ્રલી નહી પણ પાર્સીયલી કવર કરે છે

૪) ટાઈપ-૪ : કંપલીટ અથવા સેન્ટ્રલ પ્લેસેન્ટા પ્રીવીયા

• આમાં પ્લેસેન્ટાનો ભાગ લોઅરસેગમેન્ટમાંપુરેપુરી હોય છે.
• પ્લેસેન્ટાઇન્ટરનલ ઓસ ને પુરેપુરી અને ફુલ ડાયલેટેશન વખતે પણકવરરહે છે.
• માતા અને બેબીનીલાઇફબચાવવા માટે સીજેરીયનનીજરુર પડે છે.

ચિન્હો અને લક્ષણો

• અચાનક બ્લીડીંગ થાય
• સામાન્ય બ્લીડીંગ થાય
• દુઃખાવોહોતો નથી
• બ્લીડીંગ માટે કોઈ કારણ જણાતું નથી
• વારંવાર બ્લીડીંગ થતું જોવા મળે છે.
• સામાન્ય રીતે ૩૮ અઠવાડીયા પહેલા વધુ બ્લીડીંગ જોવા મળે છે.

સારવાર

1) કમ્પલિટ બેડ રેસ્ટ આપવો

2) ક્યારેક પણ વજાયનલએક્ઝામીનેશન કરવી નહિ.

3) હેડ લો પોઝીશન આપવી

4) આઈ.વી.લાઈન ચાલુ કરી દેવી

5) હળવા હાથે એમ્બડોમિનલએકઝામીનેશન કરવી.

6) બ્લડ સેમ્પલ લઈ ગુપીંગકોસમે ચીંગ કરાવવું.

7) બ્લડ ડોનરને તૈયાર રાખવા.

8) ફિટલ હાર્ટ સાઉન્ડ અને મુવમેન્ટની નોંધ કરવી.

9) બેડ પર જ સોનોગ્રાફી કરવી.

10) સીઝેરીયનસેક્સન માટેની સંપૂર્ણ તૈયારી કરવી.

પ્રશ્ન-5 વ્યાખ્યા લખો. (કોઈપણ છ) 12

(૧) ઓપરકવુલમ : ઓપરક્યુલમ એ એક ઘાટું, ચીકણું, જેલ જેવી રચના ધરાવતું મ્યુકસ પ્લગ છે, જે ગર્ભાવસ્થા દરમ્યાન સર્વિકલ કેનલમાં બને છે અને તેને ઢાંકે છે.ગર્ભાવસ્થા શરૂ થયા પછી પ્રોજેસ્ટેરોન હોર્મોનના પ્રભાવથી સર્વિકલ ગ્રંથિઓમાંથી ગાઢ મ્યુકસનું સ્રાવ થાય છે.આ મ્યુકસ ધીમે ધીમે ભેગું થઈને સર્વિકલ કેનલમાં પ્લગ બનાવે છે.આ પ્લગને ઓપરક્યુલમ કહેવામાં આવે છે.

કાર્ય

• સંક્રમણ સામે રક્ષણ – યોનિમાંથી ગર્ભાશયમાં જીવાણુઓના પ્રવેશને અટકાવે.
• ભ્રૂણનું રક્ષણ – એમ્નિયોટિક થેલી અને ગર્ભાશયને ચેપથી બચાવે.
• ગર્ભાવસ્થા જાળવવામાં મદદ – સર્વિકલ ઓસ બંધ રાખીને ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન ગર્ભાશયનું આંતરિક વાતાવરણ સ્થિર રાખે છે.

(૨) ડીસ્ટોસીયા : ડિસ્ટોશિયા એ અસામાન્ય અથવા મુશ્કેલ પ્રસવ છે, જેમાં પૂરતી ગર્ભાશય સંકોચનો હોવા છતાં સર્વાઈકલ ડાયલેટેશન અથવા ભ્રૂણના અવતરણમાં ધીમું અથવા કોઈ પ્રગતિ થતી નથી.

પ્રકાર (Types of Dystocia)

• Mechanical Dystocia – જન્મ માર્ગમાં શારીરિક અવરોધ
• Functional Dystocia – ગર્ભાશયના સંકોચનોમાં ખામી
• Fetal Dystocia – ભ્રૂણની અસામાન્ય સ્થિતિ/કદ

(૩) પ્લાસન્ટા એબરપ્ટીઓ :એબ્રપ્ટીયો પ્લેસન્ટા (Abruptio Placentae) એ એક ગંભીર ગર્ભાવસ્થાની સ્થિતિ છે જેમાં પ્લેસેન્ટા ગર્ભાશયની અંદરથી વહેલી તકે અલગ થાય છે, સામાન્ય રીતે ગર્ભાવસ્થાના ત્રીજા ત્રિમાસિકમાં. આ પરિસ્થિતિના કારણે માતા અને ભ્રૂણ બંનેને ગંભીર જોખમ હોઈ શકે છે.ગર્ભાશયના અંદરથી પ્લેસેન્ટાનું અચાનક વિચ્છેદન.

• શોકના લક્ષણો: માતામાં અતિશય થાક, નબળાઈ, ઊલટીઓ, અને હાઈપોટેન્શન.
• અચાનક અને ગંભીર પેટેનું દુખાવું.
• રક્તસ્ત્રાવ: યોનિમાંથી અચાનક અથવા ધીમો રક્તસ્ત્રાવ.
• ગર્ભાશયનો કઠોરતા: ગર્ભાશયનો અતિશય કઠોર અને સ્પર્શક લાગે છે.
• ફીટલ ડીસ્ટ્રેસ: ભ્રૂણની હૃદય ગતિમાં અનિયમિતતા, જે ભ્રૂણના ઓક્સિજન સપ્લાયમાં ખામી દર્શાવે છે.

(૪) ફર્ટિલાઈઝેશન :ફર્ટિલાઈઝેશન એ પ્રક્રિયા છે જેમાં પુરુષ પ્રજનન કોષ (શુક્રાણુ) અને સ્ત્રી પ્રજનન કોષ (અંડાણુ) ભળી ને એક કોષીય સંયોજન ઝાઈગોટ બનાવે છે.

સ્થાન (Site)

• માનવમાં સામાન્ય રીતે Ampulla (ફેલોપિયન ટ્યુબનો મધ્ય ભાગ) માં થાય છે.

(૫) કોન્ટ્રાકટેડ પેલ્વીસ : કોન્ટ્રાક્ટેડ પેલ્વિસ એ તબીબી પરિસ્થિતિ છે, જ્યાં સ્ત્રીના પેલ્વિક વિસ્તારમાં માનક આકાર અને કદ કરતાં ઓછી જગ્યા હોય છે. આ પરિસ્થિતિમાં પેલ્વિક એરિયા એટલો狭 ન હોય કે નોર્મલ (સામાન્ય) પ્રસૂતિ અથવા કુદરતી ડિલિવરી કરવામાં મુશ્કેલી થાય છે, કારણ કે બાળકની નાળમાંથી પસાર થવા માટે પૂરતી જગ્યા નથી હોતી.

• જનીન અવસ્થામાં વિકાસમાં અવરોધ (Congenital Development Issues): જન્મજાત પેલ્વિક એબ્નોર્મેલિટીઝ, જેમ કે પેલ્વિક હાડકાં યોગ્ય રીતે વિકસતા નથી.
• અસ્થિબંધની ઇજાઓ (Pelvic Injuries): ભૂતકાળમાં થયેલી ઇજાઓ કે ફ્રેક્ચર કે બિમારીઓ (જેમ કે રિકેટ્સ)ના કારણે પેલ્વિસનો આકાર વિકૃત થઈ જાય છે.
• અપોષણ (Malnutrition): નબળું પોષણ અને કૅલ્શિયમ અને વિટામિન Dની અછતના કારણે પેલ્વિસ યોગ્ય રીતે વિકસતી નથી.

• અન્ય તબીબી પરિસ્થિતિઓ: પેલ્વિક હાડકામાં ખોટ કે તબીબી પરિસ્થિતિઓ જેવી કે ઓસ્ટિયોમલેસિયા અને રિકેટ્સ.

(૬) કોર્ડ પ્રોલેપ્સ : ડીલેવરી સમયે ફિટસ બહાર આવતા પહેલા કોર્ડ બહાર દેખાય કે બહાર આવી જાય તેને કોર્ડ પ્રોલેપ્સ કહે છે.

કારણો:

• મેમ્બ્રેન રબ્ચર થયા પછી પ્રેઝન્ટિંગ પાર્ટ કોર્ડ હોય તો કોર્ડ પ્રોલેપ્સ જોવા મળે છે.
• હાઇડ્રામિનસ હોય
• મલ્ટી પારા પ્રેગ્નન્સી
• ટ્રાન્સવર્સ લાઈ હોય
• બ્રિચ પ્રેઝન્ટેશન હોય

(૭) મેનોરેઝીયા : મેનોરેજીઆ એટલે હેવી અને પ્રોલોઝ્ડ મેનસ્ટુઅલ બ્લીડીંગ. ઘણી વખત બ્લીડીંગ એટલુ વધુ હોય છે કે જેના કારણે રોજિંદા કાર્યો મા વિક્ષેપ પડે છે.

ડીસફંક્શનલ યુટેરાઇન બ્લીડીંગમા નીચેનો પણ સમાવેશ થાય છે:

પોલીમેનોરીઆ:– વધુ પડતુ મેનસ્ટુએશન

ઓલીગોમેનોરીઆ:- ઓછુ મેનસ્ટુઅલ આવવું

મેટ્રોરેજીઆ :- બે મેનસ્ટુઅલ પીરીઅડ ની વચ્ચે આવતુ ઇરેગ્યુલર બ્લીડીંગ

પોસ્ટ મેનોપોઝલ બ્લીડીંગ : – મેનોપોઝ બંધ થયા પછી આવતું બ્લીડીંગ

(૮) મીડવાઈફ : મીડવાઈફ એટલે એવી સ્ત્રી કે જે મીડવાઈફરીનાં શિક્ષણ પ્રોગ્રામમાં જોડાઈ નક્કી કરેલ સમય મુજબ થિયરીનું અને પ્રેક્ટીકલનું જ્ઞાન લઈને સફળતા પુર્વક પરીક્ષા પાસ કરેલ હોય તેમજ તેનું રજીસ્ટ્રેશન કરીને કાયદેસરની નોંધણી થઈ હોય.

પ્રકાર (Types of Midwives)

• Certified Nurse-Midwife (CNM) – નર્સિંગ પૃષ્ઠભૂમિ સાથેની મિડવાઈફ.
• Certified Midwife (CM) – નર્સિંગ વગરની મિડવાઈફ તાલીમ ધરાવતી.
• Traditional Birth Attendant (TBA) – પરંપરાગત રીતે પ્રસવ કરાવનાર સ્ત્રી.

પ્રશ્ન-૬ (૫) ખાલી જગ્યા પૂરો 05

(૧) વર્ટેક્ષ પ્રેઝન્ટેશનમાં પ્રેઝન્ટીગ પાર્ટ ……..હોય છે. ઓક્સિપુટ

(૨) ફીટલ સ્કલમાં મોટામાં મોટો ડાયામીટર…… છે. Mentovertical (મેન્ટોવર્ટિકલ) , 14 સેમી

(3) પાર્ટોગ્રાફમાં સર્વાઈકલ ડાયલેટેશન દર્શાવવા માટે………નિશાની કરવામાં આવે છે. ‘X’ (ક્રોસ) ની નિશાની

(૪) કોલોસ્ટ્રમ ……દિવસ સુધી આવે છે. પ્રસૂતિ પછી આશરે 2–4 દિવસ

(૫) સગર્ભાવસ્થા દરમિયાન આશરે …….જેટલો વજનમાં વધારો થાય છે. 10–12 કિલોગ્રામ

(અ) નીચેના વિધાનો ખરા છે કે ખોટા તે જણાવો. 05

(૧) ચિલ્કનાં ઈજેકશન માટે ઓકસીટોસીન હોર્મોન જવાબદાર છે.✅

(૨) B-Pill કાયમી પધ્ધતિ છે.❌

(૩) લોકીયા રૂબાએ પીળાશ પડતું હોય છે.❌

(૪) ગાયનેકોઈડ પેલ્વીસમાં નોર્મલ ડીલીવરી થાય છે.✅

(૫) HIV એઈફસવાળા દર્દીને ART થેરાપી આપવામાં આવે છે.✅

(A) નીચેના જોડકા જોડો. 05

વિભાગ-અં વિભાગ-બ

1 – 3 (1) ઓવરી (1) પુટોસીયા

2 – 4 (2) એન્ટીરીયર ફેન્ટાનેલ (2) વોર્ટશન જેલી

3 – 5 (3) કલોઆઝમા (3) ઈન્ટ્રોજન અને પ્રોજેસ્ટેરોન

4 – 1 (4) નોર્મલ લેબર (4) બ્રેગ્માં

5 – 2 (5) અંબેલીકલ કોર્ટ (5) મો પરનું પીગમેન્ટેશન

(6) ડીસ્ટોસીયા