JOINTS (જોઈન્ટ):
Joint and Types of joint (જોઇન્ટ એન્ડ ટાઇપ્સ ઓફ જોઇન્ટ):
1.Freely movable joint (ફ્રીલી મુવેબલ જોઈન્ટ):
આ જોઈન્ટ ને સાઈનોવીયલ જોઈન્ટ પણ કહેવામા આવે છે. જેમા બે કે બે કરતા વધારે બોન એકબીજા સાથે આર્ટિક્યુલર કાર્ટીલેજની મદદથી જોડાઈ આ પ્રકારના જોઈન્ટ બનાવે છે. આ જોઈન્ટમા જોઈન્ટ ની આજુબાજુએ કેવીટી કે સ્પેસ બને છે, તેને સાઈનોવીયલ કેવીટી કહેવામા આવે છે. આ પ્રકારના જોઈન્ટ મા મેક્સિમમ મુવમેન્ટ જોવા મળે છે. આથી તેને ફ્રીલી મુવેબલ જોઈન્ટ કહેવામા આવે છે. સાઈનોવિયલ જોઈન્ટ એ બીજા Diarthroses ના નામે પણ ઓળખાય છે.
Characteristics of Synovial joint. (સાઈનોવીયલ જોઈન્ટ ની લાક્ષણિકતાઓ):
સાઇનોવીયલ જોઈન્ટ એટલે કે બે બોન જ્યા જોઈન્ટ બનાવે છે ત્યા મેક્સિમમ મુવમેન્ટ થતી હોય. તે પ્રકારના જોઈન્ટને સાઈનોવીયલ જોઈન્ટ અથવા ફ્રીલી મુવેબલ જોઇન્ટ કહેવામા આવે છે. સાઈનોવીયલ જોઈન્ટ એ નીચે મુજબની લાક્ષણિકતાઓ ધરાવે છે.
HYLIENE CARTILAGE (હાઈલાઈન કાર્ટિલેજ):
આ કાર્ટીલેજ ને આર્ટિક્યુલર કાર્ટીલેજ પણ કહેવામા આવે છે. તે બોન ના છેડા ના ભાગે આવેલો હોય છે. બે બોન જ્યા એકબીજા સાથે જોડાય છે તેની વચ્ચે ના ભાગે આ કાર્ટીલેજ જોવા મળે છે.
આ કાર્ટીલેજ એ બોન ના છેડાઑને ઘર્ષણ થતા અટકાવે છે. તે દબાણ સહન કરવાની ક્ષમતા આપે છે. આ કાર્ટીલેજ ના કારણે બે બોન વચ્ચે ની મુવમેન્ટ સ્મૂધ અને પેઇનલેસ બને છે.
INTRA CAPSULAR STRUCTURE (ઇન્ટ્રા કેપ્સ્યુલર સ્ટ્રક્ચર):
સાઈનોવીયલ જોઈન્ટ ના બે બોન જ્યા જોડાય છે ત્યા જોઈન્ટની કેવિટી ની આજુબાજુએ એક સ્ટ્રક્ચર તૈયાર થાય છે. આ કેપ્સુલ ની અંદર ના સ્ટ્રક્ચર ને કેપ્સ્યુલર સ્ટ્રક્ચર તરીકે અથવા ઇન્ટ્રા કેપ્સુલર સ્ટ્રક્ચર તરીકે ઓળખવામા આવે છે. આ કેપ્સ્યુલ એ ડબલ લેયર ની મેમ્બ્રેન છે. જેમા આઉટર લેયર એ ફાઇબ્રસ ટીસ્યુનુ બનેલુ છે અને ઇનર લેયર એ સાયનોવીયલ મેમ્બ્રેન નુ બનેલુ હોય છે. આ કેપ્સુલ ની અંદર ના સ્ટ્રક્ચરને ઇન્ટ્રા કેપ્સુલર સ્ટ્રક્ચર કહેવામા આવે છે. જેમા નીચે મુજબના સ્ટ્રક્ચરનો સમાવેશ કરવામા આવે છે.
SYNOVIAL MEMBRANE (સાઈનોવીયલ મેમ્બ્રેન):
આ મેમ્બ્રેન એ કેપ્સુલ ની અંદર ની લાઇનિંગ મા જોઈન્ટ ની આજુબાજુ ની તમામ મેમ્બ્રેન ની લાઇનિંગ ને કવર કરે છે. આ મેમ્બ્રેન હાઈલાઈન કર્ટિલેજ ના ભાગે આવેલી હોતી નથી. આ સિવાયના તમામ કેપ્સુલ ની અંદર ના સ્ટ્રકચરને કવર કરતી એક મેમ્બ્રેન છે જેને સાયનોવીયલ મેમ્બ્રેન કહેવામા આવે છે. તે લુઝ કનેક્ટિવ ટીશ્યુની બનેલી મેમ્બ્રેન છે.
આ મેમ્બ્રેન એ એક ફ્લુઇડ સિક્રીટ કરે છે જે ફ્લૂઈડને સાઈનોવીયલ કહેવામા આવે છે.
SYNOVIAL FLUID (સાઈનોવીયલ ફ્લૂઈડ):
INTRA CAPSULAR LIGAMENT (ઇન્ટ્રાકેપ્સ્યુલર લીગામેન્ટ):
કેપ્સુલ ની અંદર ના ભાગે તથા જોઈન્ટ ના બે બોન ને કવર કરતા છેડાઓના ભાગે કનેક્ટિવ ટીશ્યુના બેન્ડ આવેલા હોય છે. જેને ઇન્ટ્રાકેપ્સ્યુલર લીગામેન્ટ તરીકે ઓળખવામા આવે છે. કેપ્સુલ ની અંદર રહેલા લીગામેન્ટ એ જોઈન્ટને સ્ટેબિલિટી આપે છે અને તે તેના બોન ના બે છેડાઓને એકબીજા સાથે જકડી રાખવામા મદદ કરે છે.
BURSE (બર્સે):
આ નાની નાની શેક એ સાઈનોવીયલ ફ્લૂઇડ થી ભરેલી હોય છે. જેને બર્સે કહેવામા આવે છે. અમુક જોઈન્ટ જેમ કે knee જોઈન્ટ ની આજુબાજુએ આ સેક આવેલી હોય છે. તે દબાણ સહન કરતા ભાગ પાસે આવેલી હોતી નથી પરંતુ તેની આજુબાજુએ કુશન જેવુ કાર્ય કરતી શેક આવેલી હોય છે. જે ફ્રિકશન અટકાવવા માટે પણ અગત્યનુ કાર્ય કરે છે.
FIBRO CARTILEGINIOUS DISC (ફાઇબ્રો કાર્ટીલેજિનિયસ ડિસ્ક):
અમુક સાઈનોવીયલ જોઈન્ટ મા આર્ટિક્યુલેટિંગ સરફેસ પાસે ફાઇબ્રસ કાર્ટીલેજ ની બનેલી એક ડિસ્ક આવેલી હોય છે. આ ડિસ્ક જોઈન્ટ ના ભાગે શોક એબ્સોર્બર તરીકે કાર્ય કરે છે. જે જોઈન્ટને વધારાના દબાણ સહન કરવાની ક્ષમતા તથા સ્ટેબિલિટી આપે છે.
EXTRA CAPSULAR STRUCTURE (એક્સ્ટ્રા કેપસ્યુલર સ્ટ્રક્ચર):
કેપ્સુલ ની બહાર ના ભાગે બોનના બંને છેડાઓની નજીક જે સ્ટ્રક્ચર આવેલુ હોય છે તેને એક્સ્ટ્રા કેપ્સુલર સ્ટ્રક્ચર કહેવામા આવે છે. જેમા નીચે મુજબના સ્ટ્રક્ચરનો સમાવેશ કરવામા આવે છે.
LIGAMENT (લીગામેન્ટ):
જોઈન્ટ ના ભાગે આવેલા બંને બોન ના છેડાના ભાગે ફાઇબ્રસ કનેક્ટિવ ટીશ્યુના સ્ટ્રક્ચર આવેલા હોય છે. જેને લીગામેન્ટ તરીકે ઓળખવામા આવે છે. જે બંને બોન ના એકબીજા છેડાના ભાગેથી પસાર થાય છે અને ત્યા મજબૂતાઈ તથા મૂવમેન્ટ સાથે જોડાયેલા હોય છે. આ લીગામેન્ટના કારણે જોઈન્ટની સ્ટેબિલિટી તથા પોઝીશન મેન્ટેન થાય છે.
MUSCLES (મસલ્સ):
જોઈન્ટના આજુબાજુના સ્ટ્રક્ચર પાસેથી મસલ્સ પસાર થાય છે. જે સ્કેલેટલ મસલ્સ હોય છે. આ મસલ્સ એ જોઈન્ટને આધાર અને સપોર્ટ આપવા સંબંધિત જોડાયેલા હોય છે. જોઈન્ટ ના ભાગે અલગ અલગ પ્રકારની મુવમેન્ટ કરવા માટે પણ આ મસલ્સ ઉપયોગી હોય છે.
TENDON (ટેંડન):
જોઈન્ટ ના ભાગે મસલ્સના છેડાના ભાગ એ બોન સાથે ટેન્ડન દ્વારા જોડાય છે. આ ટેન્ડન એ કનેક્ટિવ ટીશ્યુના બેન્ડ હોય છે. જે મસલ્સને બોન સાથે એટેચ કરે છે અને જોઇન્ટ ની મુવમેન્ટ થઇ શકે છે.
Types of Synovial Joint (સાયનોવીયલ જોઇન્ટ) ના પ્રકારો :
Synovial Joint એ બોડીમાં જોવા મળતા સૌથી સોફ્ટ અને હાઇ મુવમેન્ટ ધરાવતા જોઈન્ટ્સમાંથી એક છે. આવા જોઈન્ટ્સમાં બે બોન વચ્ચે Synovial Cavity હોય છે, જેમાં Synovial Fluid ભરેલું હોય છે. આ સાયનોવીયલ ફ્લુઇડ બોન વચ્ચેના ફ્રીક્શનને ઓછું કરે છે અને પેશન્ટને ઇઝી અને ઇફેક્ટિવ મુવમેન્ટ માટે હેલ્પ કરે છે. Synovial Joint પોતાની સ્પેશિયલ સ્ટ્રક્ચર અને વર્ક પ્રમાણે વિવિધ પ્રકારના હોય છે.
1.Hinge Joint (હિન્જ જોઈન્ટ) :
ઉદાહરણ: Elbow, Knee, Interphalangeal Joint
આ Joint હિન્જની જેમ વર્ક કરે છે – એમાં ફક્ત એક દિશામાં, આગળ અને પાછળ Flexion અને Extension જેવી મુવમેન્ટ થાય છે. આ Uni-axial Joint છે. પેશન્ટના ડેઈલી લાઇફમાં હેન્ડ અને ફૂટના મુવમેન્ટ માટે ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે.
2.Ball and Socket Joint (બોલ એન્ડ સોકેટ જોઈન્ટ):
ઉદાહરણ: Shoulder, Hip
આ Joint માં એક બોનનો Head બોલ જેવો હોય છે અને બીજું બોન Cup જેવા Opening ધરાવે છે. આ Triaxial Joint છે, જેમાં Flexion, Extension, Abduction, Adduction અને Rotation જેવી તમામ દિશાની મુવમેન્ટ શક્ય છે. પેશન્ટના બોડીના મેજર મુવમેન્ટ માટે સૌથી વધુ વર્ક કરતો Joint છે.
3.Pivot Joint (પિવોટ જોઈન્ટ) :
ઉદાહરણ: Atlantoaxial Joint
આ Joint માં એક બોન બીજાની રિંગ જેવા બોનમાં ફિટ થાય છે અને તેની આસપાસ Rotation કરે છે. Uni-axial Joint છે. પેશન્ટને માથું ડાબે-જમણે ફેરવવા માટેનું મુખ્ય Joint છે.
4.Saddle Joint (સેડલ જોઈન્ટ) :
ઉદાહરણ: First Carpometacarpal Joint
આ Joint માં બંને બોન saddle જેવા દેખાય છે. આ Biaxial Joint છે જેમાં Flexion, Extension અને Opposition જેવી મુવમેન્ટ શક્ય છે. થંબના મુવમેન્ટ માટે ખાસ વર્ક કરે છે.
5.Plane Joint (પ્લેન જોઈન્ટ) :
ઉદાહરણ: Intercarpal Joint, Intertarsal Joint
આ Jointમાં બોનની સપાટી ફ્લેટ હોય છે અને તેઓ એકબીજાની ઉપર Gliding કરે છે. આમાં મર્યાદિત પણ ઇમ્પોર્ટન્ટ મુવમેન્ટ થાય છે. હેન્ડ અને ફૂટમાં નાની નાની મુવમેન્ટ માટે જરૂરી છે.
6.Condyloid Joint (કંડાઈલોઇડ જોઈન્ટ) :
ઉદાહરણ: Radiocarpal Joint (Wrist)
આ Joint Biaxial હોય છે જેમાં Oval Head બોન બીજાની ખાંચમાં ફિટ થાય છે. આમાં Flexion, Extension, Abduction અને Adduction જેવી મુવમેન્ટ થાય છે. Wrist Joint ખાસ કરીને ફાઇન મુવમેન્ટ માટે પેશન્ટના હેન્ડમાં વર્ક કરે છે.
Synovial Joint ની સામાન્ય વિશેષતાઓ:
2.Slightly movable joints (સ્લાઇટ્લી મુવેબલ જોઇન્ટ):
3.Fixed joint (ફિક્સ જોઇન્ટ):
આ પ્રકારના જોઈન્ટને બીજા ફાઇબ્રસ જોઈન્ટ તરીકે પણ ઓળખવામા આવે છે. જેમા બોન્સ એકબીજા સાથે ક્લોઝલી જોડાયેલા હોય છે અને જોઈન્ટ ના ભાગે કોઈપણ મુવમેન્ટ જોવા મળતી નથી. તેને બીજા
સિનાર્થ્રોસિસ (Synarthrosis) નામે પણ ઓળખવામાં આવે છે.
સ્કલ ના ક્રેનીયમ બોન વચ્ચે બનતા જોઈન્ટ આ પ્રકારના છે. આ જોઈન્ટ સુચર બનાવે છે જેમકે કોરોનલ સૂચર.
ટાઇપ્સ ઓફ મુવમેન્ટ એટ વેરીયસ જોઇન્ટ (Types of movements at various joints):
જોઇન્ટ મુવમેન્ટ (Joint Movement) એટલે બે કે તેથી વધુ બોન (Bones) વચ્ચેના જોઇન્ટ (Joint) દ્વારા થતી મુવમેન્ટ (Movement). બોડીના બોન માં વિવિધ પ્રકારના જોઇટ્સ (Joints) હોય છે જેમ કે Synovial Joints, Cartilaginous Joints અને Fibrous Joints, પણ ખાસ કરીને Synovial Joints સૌથી વધુ મુવમેન્ટ માટે જવાબદાર હોય છે.
1) ફ્લેક્સન(Flexion):
સર્ક્યુલેટિંગ બોન્સ વચ્ચે ના એંગલ્સ માં ઘટાડો કરવો અથવા ફ્લેક્શન મા બે બોન વચ્ચે નો એન્ગલ ડિક્રીઝ કરવામાં આવે છે.
2) એક્સટેન્શન(Extention) :
જોઇન્ટ્સ ને સ્ટ્રેઇટ કરવા. સર્ક્યુલેટિંગ બોન્સ વચ્ચે ના એંગલ્સ માં વધારો કરવો.જે બોડી ના એક ભાગને ફ્લેક્સ કર્યા પછી એનાટોમિકલ પોઝીશનમાં માં રિસ્ટોર કરવા અથવા એક્સટેન્શન માં બોન વચ્ચેનો એંગલ ઇન્ક્રીઝ કરવામાં આવે છે.
3) હાઇપરએક્સટેન્શન(Hyperextension):
જોઇન્ટ ના પાર્ટ ને નોર્મલ ખસેડવું ,એક્સ્ટેન્શન્સ અથવા એક્સ્ટેન્શન્સ નું એનાટોમીકલ પોઝીશન ની કન્ડિશન થી આગળ વધવું તેને હાયપરએક્સ્ટેન્શન કહેવાય છે.જ્યારે બોડી ના જોઇન્ટ એ નોર્મલ રેન્જ કરતા વધારે એક્સટેન્ડ થાય તો તેને હાયપરએક્સ્ટેન્શન કહેવાય છે.
4) એબ્ડક્શન(Abduction):
એબ્ડક્શન મા જોઇન્ટ અથવા એક્સટ્રીમીટીસ ને મીડલાઇન થી દૂર મૂવ કરવામાં આવે છે.
5) એડડક્શન(Adduction):
એડડક્શન મા જોઇન્ટ અથવા એક્સટ્રીમીટીસ ને મીડલાઇન તરફ મૂવ કરવામાં આવે છે.
6) સરકમડક્શન(Circumduction) :
બોડી ના એક ભાગને વાઇડેનીન્ગ સરકલ્સ ની જેમ અંદર ખસેડવું. તે ફ્લેક્શન , એબડક્શન, એક્સટેન્શન અને એડડક્શન ના કન્ટીન્યુઅસ સીકવન્સ ના પરિણામે થાય છે. દા.ત.
7) રોટેશન(Rotation):
રોટેશન મા બોન એ તેની લોન્જીટ્યુડિનલ એક્સીસ ની આસપાસ ફરે છે.
બે ટાઇપ્સ:
I) ઇન્ટરનલ રોટેશન (Internal rotation):
ઇન્ટર્નલ રોટેશન માં એક્સિસ ના જોઇન્ટ અથવા તો એક્સ્ટ્રીમિટીસ ને પોતાની બોડીની મેડલાઇન તરફ ટર્ન કરવામાં આવે છે.
II) એક્સટર્નલ રોટેશન (External rotation):
એક્સટર્નલ રોટેશન માં એક્સિસ ના જોઇન્ટ અથવા તો એક્સ્ટ્રીમિટીસ ને પોતાની બોડીની મેડલાઇન થી દૂર મુવ કરવામાં આવે છે.
8) સુપીનેશન(Supination):
તેમા બોડી ના પાર્ટ્સ ને અપવાર્ડ (ઉપરની તરફ) ટર્ન કરવામાં આવે છે.
9)પ્રોનેશન(Pronation):
તેમા બોડી ના પાર્ટ્સ ને ડાઉનવર્ડ (નીચેની તરફ) ટર્ન કરવામાં આવે છે.
10)ઇન્વર્ઝન(Inversion):
ફીટ ને ઇનવાર્ડ તરફ ટર્ન કરાવવું, જેથી અંગૂઠા મીડલાઇન તરફ પોઇન્ટીન્ગ (નિર્દેશ) કરે.
11) ઇવર્ઝન(Eversion):
ફિટ ને બહારની તરફ ફેરવો જેથી પગના અંગૂઠા મીડલાઇન થી દૂર તરફ પોઇન્ટીન્ગ (નિર્દેશ) કરે અથવા ઇન્ટરટેર્સલ જોઇન્ટ પર લેટરલી સોલ(પગનું તળિયું)ની મુવમેન્ટ કરાવવી જેથી સોલ્સ (પગનું તળિયું) એકબીજાથી દૂર રહે.
12)ડોર્સી ફ્લેક્શન(Dorsi Flexion):
પગની એન્કલ (ઘૂંટી)પર ડોર્સમ (ઉપર ની સપાટી) ની દિશામાં પગનું વાળવું. દા.ત. હીલ્સ પર ઊભા રહેવું.
13) પાલ્મર ફ્લેક્સન(Palmer Flexion):
પગની એન્કલ (ઘૂંટી)ના સાંધામાં પગનું વાળવું પ્લાન્ટર ની ડાયરેક્સન માં (ઇન્ફીરીયર સર્ફેસ) દા.ત. અંગૂઠા પર ઊભા રહેવું.
14) અપોઝીશન(Opposition):
અપોઝીશન એ એક જ હાથની ફિંગર ટીપ્સ ને ટચ કરવા માટે હથેળી ની આરપાર થમ્બ ની મુવમેન્ટ છે.
15) લેટરલ ફ્લેક્સન(Lateral flexion):
લેટરલ ફ્લેક્સન ફ્રન્ટલ પ્લાન માં થાય છે. ફ્રન્ટલ પ્લાનમાં ટ્રંકની મુવમેન્ટ થાય છે. તેમાં ઇન્ટરવર્ટિબ્રલ જોઇન્ટ નો ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે દા.ત. દરેક સોલ્ડર તરફ શક્ય હોય ત્યાં સુધી હેડ ને ટીલ્ટ કરાવવું.