COMMUNITY HEALTH NURSING 1 (GNM 1st YEAR) PAPER SOLUTION 04/04/2025 -UPLOAD NO.10

Q-1

a. Write the purpose of home visit – ‌ઘરની મુલાકાત ના હેતુઓ લખો. 03

1) લોકોનાં હેલ્થની જાળવણી કરવા માટે,

2) ટોટલ ફેમીલી કેર આપવા માટે દા.ત: એન્ટી નેટલ કેર, પોસ્ટ નેટક કેર, ફેમિલી પ્લાનીંગ વગેરે.

3) લોકોની અંધશ્રધ્ધા, અજ્ઞાનતા દૂર કરી, વૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિબીંદુ સમજાવવા માટે.

4) હેલ્થ એજયુકેશન આપવા માટે, દા.ત: પર્સનલ હાયજીન અને બીજા વિષયો પર.

5) કોમ્યુનિકેબલ ડીસીઝ શોધી તેની સારવાર કરવા અને તેને અટકાવવા માટે.

6) પબ્લીક હેલ્થ તરફથી ચાલતા દરેક પ્રોગ્રામ સફળ બનાવવા.દા.ત. ફેમીલી પ્લાનીંગ, ઇમ્યુનાઇઝેશન વગેરે.

7) લોકોને ન્યુટ્રીશનલ એડવાઇઝ આપી હેલ્થ સુધારવા માટે.

8) લોકોનાં ઘરમાં હાઇજનીંગ સુધારો લાવવા માટે,

9) આકડાશાસ્ત્રની માહિતી મેળવવા માટે,

10) લોકોને હેલ્થ હેઝાર્ટસ સમજાવવા.

11) Rehabilitation & Follow – Up માટે.

b. Write down principles of bag technique – બેગ ટેક્નિક ના સિધ્ધાંતો લખો. 04

બેગ ટેક્નિક એ એક મેડિકલ પ્રોસિઝર છે જેનો યુઝ એ હોમ વિઝિટ કે કોમ્યુનિટી હેલ્થ સર્વિસ દરમિયાન પેશન્ટને ક્વોલિટી કેર આપતી વખતે ઇન્ફેક્સીયસ ડિઝિઝના ટ્રાન્સમિશન (Transmission) ને પ્રિવેન્ટ કરવા માટે થાય છે. નર્સિંગ બેગ (Bag) એ પોર્ટેબલ મેડિકલ કિટ હોય છે જેમાં પેશન્ટની જરૂરિયાત અનુસાર વિવિધ ઇક્વિપમેન્ટ (Equipment) અને મટિરિયલ્સ (Materials) હોય છે. બેગનો યોગ્ય ઉપયોગ અને મેનેજમેન્ટ પેશન્ટ માટે સેફ કેર સુનિશ્ચિત કરે છે.

1.હેન્ડ હાયજિન જાળવવી (Hand Hygiene):

બેગનો ઉપયોગ કરતા પહેલા, પેશન્ટને અટેન્ડ કરતા પહેલા અને પછી હંમેશાં હેન્ડ હાયજિન જાળવવી. હેન્ડવોશિંગ કે અલ્કોહોલ બેઝ્ડ હેન્ડ સેનિટાઇઝર (Sanitizer) નો યોગ્ય ઉપયોગ કરવો ખૂબ જરૂરી છે જેથી માઇક્રોબીયલ કન્ટામિનેશન (Contamination) અટકાવી શકાય.

2.એસેપ્ટિક ટેક્નિકનો અનુસરણ કરવું (Aseptic Technique):

બેગમાંથી સ્ટેરાઇલ મટિરિયલ કે ઇક્વિપમેન્ટ લેતી વખતે હંમેશાં એસેપ્ટિક ટેક્નિક અનુસરવી. સ્ટરાઇલ (Sterile) વસ્તુઓને નોન-સ્ટરાઇલ આઇટમ્સથી અલગ રાખવી. દરેક પેશન્ટ માટે ક્લીન અને સ્ટરાઇલ ઇક્વિપમેન્ટ નો જ ઉપયોગ કરવો.

3.બેગને ક્લીન સપફેસ પર મૂકવી (Surface):

બેગ હંમેશાં ક્લીન, ડ્રાય અને નોન-કોન્ટામિનેટેડ સરફેસ પર જ મૂકવી. ગંદી અથવા ભીની સપાટી પર બેગ મૂકવાથી ક્રોસ-ઇન્ફેક્શન થવાની શક્યતા વધે છે. જરૂર પડે તો બેગ નીચે નોન-એબ્ઝોર્બન્ટ મેટ (Mat) મૂકવી.

4.ઓર્ગેનાઇઝ્ડ મેનેજમેન્ટ રાખવું (Organized):

બેગને હંમેશાં ઓર્ગેનાઇઝ્ડ રીતે જ રાખવી. ઇનસાઈડના તમામ મટિરિયલ્સ અને ઇક્વિપમેન્ટ સ્પષ્ટ રીતે અલગ વિભાગમાં હોવા જોઈએ જેથી જરૂરી સમયે ઝડપથી ઉપલબ્ધ થઈ શકે. વપરાયેલ વસ્તુઓને ક્લીન અને સ્ટોર કરતી વખતે સ્ટાન્ડર્ડ પ્રોટોકોલ ફોલો કરવો.

5.વપરાયેલ મટિરિયલ્સને યોગ્ય રીતે હેન્ડલ કરવું (Used Materials):

જેનુ એકવાર ઉપયોગ થઈ ગયો હોય તે મટિરિયલને પ્રોપર ડિઝપોઝલ પાઉચમાં અથવા કન્ટેનર (Container) માં રાખવું જોઈએ. આઉટડેટેડ કે ડેમેજ્ડ સાધનોનો ઉપયોગ બિલકુલ ન કરવો.

6.નર્સિંગ બેગની નિયમિત સફાઈ અને ડીસઇન્ફેક્શન કરવી (Disinfection):

બેગને નિયમિત સમયાંતરે ક્લીન અને ડિસઇન્ફેક્ટ કરવી. બેગની અંદર અને બહાર બંને સાફ રાખવા. ખાસ કરીને હોમ વિઝિટ બાદ તેની યોગ્ય ડીસઇન્ફેક્શન થવી જોઈએ.

7.પેશન્ટના ઘરમાં ક્લીન ઇન્વાયરોનમેન્ટ પ્રીપેઇર કરવો (Environment):

પેશન્ટના ઘરમાં બેગ ખોલતા પહેલા તાજેતરની અને ક્લીન જગ્યા પસંદ કરવી. જ્યાં બેગ ખોલવામાં આવે ત્યાં પેશન્ટના પરિવારજન કે અન્ય લોકોની અવરજવર ઓછામાં ઓછી હોવી જોઈએ.

8.દરેક પેશન્ટ માટે અલગ સ્ટરાઇલ સાધનોનો ઉપયોગ કરવો (Sterile):

બેગમાંથી નીકળતા સાધનો દરેક પેશન્ટ માટે અલગ અને સ્ટરાઇલ હોવા જોઈએ. કોઈ પણ ઇક્વિપમેન્ટનો રિપિટેડ યુઝ સ્ટેરિલાઇઝેશન થયા વગર ના કરવો.

9.ઈન્ફેક્શન પ્રીવેન્શનના સ્ટાન્ડર્ડ ગાઈડલાઈનનું પાલન કરવું (Guideline):

વૈશ્વિક આરોગ્ય સંસ્થાઓના સૂચિત સ્ટાન્ડર્ડ પ્રીકોશન્સ અને ઈન્ફેક્શન કંટ્રોલ મર્યાદાઓનું પાલન કરવું એ બેગ ટેક્નિકનું અગત્યનું અંગ છે.

બેગ ટેક્નિકના આ તમામ પ્રિન્સીપલ્સ પેશન્ટને સેફ અને ઈફેક્ટિવ હોમ કેર સુનિશ્ચિત કરવા માટે જરૂરી છે. આ ટેક્નિકનું યોગ્ય પાલન એ માત્ર પેશન્ટ માટે નહીં પરંતુ નર્સ માટે પણ ડિસીઝ તથા ઇન્ફેક્શન ટ્રાન્સમિશન થી રક્ષણ મળે છે. સ્ટરિલિટી, હાઇજિન અને ઓર્ગેનાઇઝ્ડ વર્ક એ મુખ્ય પાયાં છે. દરેક નર્સે બેગ ટેક્નિકના તમામ સિદ્ધાંતોને સંપૂર્ણ રીતે સમજીને એની ઇમ્પ્લીમેન્ટેશન કરવું જોઇએ.

C. Write down about maintenance of records – રેકોર્ડ ની જાણવણી વિશે લખો 05

હેલ્થ કેર સિસ્ટમમાં રેકોર્ડ (Record) એ અત્યંત ઇમ્પોર્ટન્ટ એલીમેન્ટ છે. તે પેશન્ટને આપવામાં આવેલી ટ્રીટમેન્ટ, ડાયગ્નોસીસ, મેડિકેશન, અને પેશન્ટની કન્ડિશન અંગેનું કમ્પ્લીટ્લી ડોક્યુમેન્ટેશન હોય છે. મેડિકલ રેકોર્ડ મેઇન્ટેન કરવો એ માત્ર લિગલ ડ્યુટી નથી, પરંતુ ક્વોલિટી કેર, કોમ્યુનિકેશન અને ફ્યુચર રેફરન્સ માટે એક અસાધારણ ટૂલ છે. રેકોર્ડનું યોગ્ય મેન્ટેનન્સ પેશન્ટના હેલ્થ મેનેજમેન્ટ માટે ઇફેક્ટીવ સાબિત થાય છે.

1.એક્યુરેસી અને ઓથેન્ટિસિટિ જાળવવી (Accuracy):

રેકોર્ડ હંમેશાં એક્યુરેટ હોવા જોઈએ. તેમાં આપવામાં આવેલી ઇન્ફોર્મેશન એ ચોક્કસ, સ્પષ્ટ અને પેશન્ટના હેલ્થ સ્ટેટસ સાથે સીધો સંબંધ ધરાવતી હોવી જોઈએ. કોઈ પણ પ્રકારની અંદાજિત અથવા અણધારી માહિતી લખવી નહીં.

2.ટાઈમલી એન્ટ્રી કરવી (Timely Entry):

પ્રત્યેક પેશન્ટ રિલેટેડ ઓબ્ઝર્વેશન, ટ્રિટમેન્ટ અને રિસ્પોન્સ જેવી ઇન્ફોર્મેશન તાત્કાલિક રીતે રેકોર્ડ કરવી. મોડા થવાથી ઇમ્પોર્ટન્ટ ઇન્ફોર્મેશન ભૂલાઈ શકે છે અને ક્વોલિટી કેર અફેક્ટ થઈ શકે છે.

3.કોન્ફિડેનશિયાલિટી જાળવવી (Confidentiality):

મેડિકલ રેકોર્ડ એ પેશન્ટની પર્સનલ હોય છે. તેથી, તેની માહિતી બીજાઓ સાથે શેર ન થવી જોઈએ. રેકોર્ડ હંમેશાં સિક્યોર્ડ પ્લેસમાં સ્ટોર થવો જોઈએ જેથી અનઅથોરાઇઝ્ડ એક્સેસ (Access) ન થાય.

4.સ્ટાન્ડર્ડ ફોર્મેટનું પાલન કરવું (Format):

રેકોર્ડ હંમેશાં સ્ટાન્ડર્ડાઈઝ્ડ ફોર્મેટમાં લખવામાં આવવો જોઈએ, જેમ કે SOAP નોટ (Subjective, Objective, Assessment, Plan) જે કલિનિકલ દસ્તાવેજોમાં યૂઝ થાય છે. તેનાથી એકરુપતા જળવાઈ રહે છે અને રિવ્યુ અથવા ઓડિટ દરમિયાન સરળતા રહે છે.

5.લીગલ ડોક્યુમેન્ટ તરીકે મેઇન્ટેન કરવો (Legal):

મેડિકલ રેકોર્ડ એ એક લીગલ ડોક્યુમેન્ટ પણ છે. જો કોઈ મેડિકલ-લિગલ કેસ થાય, તો રેકોર્ડ પ્રમાણ તરીકે કામ કરે છે. તેથી દરેક એન્ટ્રી ડેટ અને ટાઈમ સાથે, સાઇન કરીને જ કરવામાં આવવી જોઈએ.

6.પેશન્ટ કેરના ઇવાલ્યુએશન માટે આધાર (Evaluation):

રેકોર્ડના આધારે પેશન્ટના રિસ્પોન્સ અને ટ્રીટમેન્ટની ઇફેક્ટીવનેસ નું ઇવાલ્યુએશન કરી શકાય છે.તેનાથી કેર પ્લાનને અપડેટ કરી શકાય છે.

7.રીસર્ચ અને એજ્યુકેશન માટે ઉપયોગી (Research):

રેકોર્ડ ફ્યુચર રિસર્ચ અને મેડિકલ એજ્યુકેશન માટે પણ ઉપયોગી સાબિત થાય છે. સ્ટાન્ડર્ડ અને કમ્પ્લીટ ડેટા હોવું રીસર્ચમાં એનાલીસીસ માટે હેલ્પફુલ થાય છે.

રેકોર્ડ મેઇન્ટેન કરવો એ માત્ર રજિસ્ટર ભરવાનું એક ફોર્મલ વર્ક નથી. તે એક મેડિકલ, એથિકલ અને લીગલ રીસ્પોન્સીબીલીટીસ છે. પ્રોપર ડોક્યુમેન્ટેશન (Documentation) થી પેશન્ટની ક્વોલિટી કેર વધી શકે છે અને કોમ્યુનિકેશન પણ વધારે સારું બને છે. દરેક હેલ્થ કેર પ્રોફેશનલ એ રેકોર્ડ મેઇન્ટેનના તમામ પ્રિન્સીપલ્સ ને સમજીને એના ઇમ્પ્લીમેન્ટેશન માં કોઇપણ એરર રાખવી નહીં.

OR

a. Define the referral system – રેફરલ સીસ્ટમની વ્યાખ્યા લખો.03

Referral System (રેફરલ સિસ્ટમ) એ એક એવી હેલ્થ કેર સિસ્ટમ છે જેમાં પેશન્ટ ને પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર પ્રોવાઇડર (Primary Healthcare Provider) તરફથી વધુ વિશેષ નિષ્ણાત અથવા હાયર લેવલ ની હેલ્થ સંસ્થા (Higher Level of Care) તરફ મોકલવામાં આવે છે, જ્યારે તે પેશન્ટ ને વધારે સ્પેશિયલાઈઝ્ડ ટ્રીટમેન્ટ (Specialized Treatment) અથવા કોમ્પ્લેક્સ મેડિકલ ઇન્ટરવેશન (Complex Medical Intervention) ની જરૂર હોય. આ સિસ્ટમ ensures કરે છે કે પેશન્ટ ને યોગ્ય સમય પર યોગ્ય સ્તરે યોગ્ય હેલ્થ કેર સર્વિસીસ મળી શકે, જે પેશન્ટ ના હેલ્થ પરિણામોને સુધારવામાં હેલ્પ કરે છે. Referral System માં primary healthcare (પ્રાઈમરી હેલ્થકેર), secondary healthcare (સેકન્ડરી હેલ્થકેર), અને tertiary healthcare (ટર્શિયરી હેલ્થકેર) જેવા વિવિધ લેવલ ઇન્વોલ્વ હોય છે, જ્યાં દરેક લેવલ એ પેશન્ટ ની હેલ્થ જરૂરિયાત અનુસાર સર્વિસીસ પૂરી પાડે છે. આ સિસ્ટમ આરોગ્ય સંસ્થાઓ વચ્ચે કોઓર્ડીનેશન(Coordination) વધારવામાં, સંસાધનોનો અસરકારક ઉપયોગ (Resource Optimization) કરવામાં, અને પેશન્ટ સેન્ટર્ડ કેર (Patient-Centered Care) પ્રોવાઇડ કરવામાં ઇમ્પોર્ટન્ટ રોલ પ્લે કરે છે.

b. Write down functions of primary health centre – પ્રાથમિક આરોગ્ય કેન્દ્ર ના કાર્યો લખો. 04

પ્રાયમરી હેલ્થ સેન્ટરના કાર્યો નીચે મુજબ છે:

• આલ્મા આટાએ જણાવ્યા મુજબ પી.એચ.સી.એ નીચે પ્રમાણેના કાર્યો કરવાનાં હોય છે.

• (1) મેડિકલ કેર :-આમાં પેશન્ટને તેના પેશન્ટને રોગ મુજબ સારવાર આપવામાં આવે છે જેમાં ઇન્જેક્શન કે દવાઓનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે આ ઉપરાંત પ્રિવેન્ટીવ ,પ્રોમોટીવ ,ક્યુરેટિવ ટ્રીટમેન્ટ આપવામાં આવે છે તેમજ માઇનોર ડિસિઝ ની સારવાર કરવામાં આવે છે
• (2) M.C.H. સર્વિસ અને ફેમિલી પ્લાનીંગ:- મેટરનલ અનેચાઇલ્ડ હેલ્થ કેર જેમા એન્ટીનેટલ પિરિયડ થી લઇને ચાઇલ્ડ હેલ્થ ની તમામ સેવાઓ જેવી કે ઇમ્યુનાઇઝેશન, એન્ટિનેટલ ચેકઅપ,પોસ્ટ નેટ્લ ચેકઅપ,ન્યુટ્રિશન વગેરે આપવા મા આવે છે.
• (3) સેફ વોટર સપ્લાય અને બિઝિક સેનીટેશન:- લોકો ને પીવા માટે સેફ પાણી મળે તે માટે કુવાઓ મા ક્લોરીનેશન કરવું ,સેનીટેશન પ્રોગ્રામ ચલાવવા વગેરે.
• (4) પ્રિવેન્સન એન્ડ કંટ્રોલ ઓફ લોકલી એન્ડેમિક ડીસીઝ:- કોમ્યુનીટી મા વારંવાર જોવા મળતા ડિસિજ પર કન્ટ્રોલ કરવો અગત્ય નો છે.
• (5) કલેક્શન અને વાઇટલ સ્ટેટેસ્ટિક્સ નુ રિપોર્ટીંગ.:- જન્મ, મરણ,ડિલેવરી,એપિડેમિક ડિસિજ નુ નોટીફિકેશન વગેરે જેવા વાઇટલ કલેક્શન અને વાઇટલ સ્ટેટેસ્ટિક્સ નુ રિપોર્ટીંગ કર્વુ
  
• (7) નેશનલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ:- દરેક હેલ્થ પ્રોગ્રામ નુ ઇમ્પલિમેન્ટેશન પ્રાયમરી હેલ્થ સેન્ટર થી જ થાય છે.જેવા કે સ્કુલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ, મેલેરીયા, ફાઇલોરીયા, લેપ્રસી,ટયુબરકયુલોસીસ, એઇડ્સ વગેરેમાં ભાગ લેવો.
• (8) રેફરલ સર્વિસીઝ પુરી પાડવી.:- જરુરીયાત મુજબ રેફરલ સર્વિસ પુરી પાડવી.
• (9) હેલ્થ ગાઇડ, હેલ્થ વર્કર અને હેલ્થ આસિસ્ટન્ટ ને ટ્રેનીંગ આપવી.:- આરોગ્ય કાર્યકર ને ટ્રેનીંગ આપવા માટે સગવડ્તા
• (10) બેઝિક લેબોરેટરી સર્વિસ આપવી:- હિમોગ્લોબિન ટેસ્ટ, યુરિન ટેસ્ટ, મેલેરિયા માટે બ્લડ સ્મિયર વગેરે જેવી બેઝિક લેબોરેટરી સર્વિસ પુરી પાડવી વગેરે..

c. Write down role of community health nurse – કમ્યુનીટી હેલ્થ નર્સનો રોલ લખો.05

(1) કોમ્યુનીટી નીડ એસેસમેન્ટ અથવા આઇડેન્ટીફિકેશન ઓફ કોમ્યુનીટી:

કોમ્યુનીટી હેલ્થ નીડ જાણવા સર્વે કરવો ઘરે ઘરે જઇને લોકોની નીડ જાણવી. આ સિવાય ભૌગોલિક પરિસ્થિતી, envirnmental આસ્પેકટ,સોશિયોકલ્ચરલ આસ્પેકટ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

(2) પ્લાનીંગ:

કોમ્પ્રીહેન્સીવ નર્સિંગ કેર આપવા મેડીકલ તથા બીજા ટીમ મેમ્બર સાથે રહી કામનું પ્લાનીંગ કરે છે, જેમાં સ્કુલ, કલીનીક તેમજ હેલ્થ સેન્ટર પણ હેલ્થ સર્વિસીઝ માટે પ્લાનીંગ કરે છે. આ ઉપરાંત હેલ્થ એજયુકેશન પ્રોગ્રામ માટે પ્લાનીંગ કરે છે.

(3) કેર પ્રોવાઇડર:

કોમ્યુનીટી હેલ્થ નર્સ કંટીન્યુસ અને કોમ્પ્રિહેન્સીવ કેર વિશાળ કોમ્યુનિટીને પૂરી પાડવાનું કામ કરે છે. હેલ્થ પ્રમોશન અને ડિસિઝન નું કાર્ય કરે છે બીમાર લોકોને સારવાર આપે છે તેમજ તેનો વિશ્વાસ જીતે છે

(4) એજ્યુકેટર:

લોકોને એજ્યુકેશન આપે છે કે તેના હેલ્થ પ્રોબ્લેમ તે તેની જાતે રિઝોલ્વ કરી શકે હેલ્થ એજ્યુકેટર તરીકે કોમ્યુનીટી હેલ્થ નર્સ ગ્રુપ ફેમિલી અને વ્યક્તિગત રીતે કોમ્યુનિટીમાં લોકોને એજ્યુકેટ કરે છે તેનાથી હેલ્થ પ્રમોશન અને ઇલનેસના પ્રવેન્શન તેમજ રિહેબલીકેટેશન અને ડિસેબલિટી ના પ્રિવેન્શન નું કાર્ય થાય છે કોમ્યુનિટી હેલ્થ નર્સ સ્કૂલ ચિલ્ડ્રન મધર એલિજેબલ કપલ વગેરે લોકો માટે કોમ્યુનિટીમાં હેલ્થ એજ્યુકેશનના સેશન પ્લાન કરે છે અને કંડક્ટ કરે છે

(5) કાઉન્સેલર:

કોમ્યુનીટી હેલ્થ નર્સ કોમ્યુનીટી માં ફેમિલીને તેના પ્રોબ્લેમ ની ઓછા કરવા માટે સોલ્વ કરવા માટે રિસોર્સિસ મેળવવા માટે કામ કરે છે

(6) હ્યુમન રિસોર્સ:

કોમ્યુનીટી હેલ્થ નર્સ કમિટીની અંદર વહેલા રિસોર્સીસને ઓળખે છે અને તેનો ઉપયોગ કરે છે

(7) ઓબ્ઝર્વેશન:

કોમ્યુનીટી હેલ્થ કોમ્યુનીટી નર્સ તેની આજુબાજુમાં બનતા બધા જ બનાવો અને ઓબ્ઝર્વ કરે છે જેથી હેલ્થની સ્થિતિ મા આવતા કોઈ ફેરફારોને ઓળખી શકાય

(8) કેર મેનેજર:

કેર મેનેજર તરીકે કોમ્યુનીટી હેલ્થ નર્સ ફેમિલીને હેલ્થ કેર સર્વિસીસ આપે છે

(9) મેડિકલ આસિસ્ટન્ટ:-

મેડિકલ ઓફિસર અને હેલ્થ પ્રોગ્રામ મા જરારી જણાય ત્યા મદદ કરવી

Q-2

a) Write down factors affecting on immunity. રોગપ્રતિકારક શક્તિને અસર કરતા પરિબળો લખો.08

ઇમ્યુનિટી (Immunity) એટલે કે રોગપ્રતિકારક શક્તિ એ બોડી ની અંદર રહેલી એવી ક્ષમતા છે જે બોડી ને વાયરસ (Virus), બેક્ટેરિયા (Bacteria), ફંગસ (Fungus), પેરાસાઇટ (Parasite) અને અન્ય પાથોજેન્સ (Pathogens) સામે રક્ષણ આપે છે. ઇમ્યુન રિસ્પોન્સ એ પેશન્ટને ઇન્ફેક્શન (Infection) અને બીમારીઓથી બચાવવામાં મદદ કરે છે. નીચે રોગપ્રતિકારક શક્તિને અસર કરતા મુખ્ય અને સાઇન્ટીફીક રીતે માન્ય પરિબળો વિગતવાર સમજાવવામાં આવ્યા છે.

1.ન્યુટ્રીશન (Nutrition):

બોડી માં ઇમ્યુન રિસ્પોન્સ મજબૂત રહે તે માટે પોષક તત્વોની હાજરી જરૂરી છે. પ્રોટીન (Protein), વિટામિન A, વિટામિન C, વિટામિન D, વિટામિન E, ઝીંક (Zinc), આયર્ન (Iron), સેલેનિયમ (Selenium) વગેરે માઇક્રોન્યુટ્રિએન્ટ્સ (Micronutrients) ઈમ્યુન સેલ્સ (Immune Cells) ની રચના અને કાર્યક્ષમતા માટે આવશ્યક છે. માલન્યુટ્રીશન એ (Malnutrition) ઇમ્યુન રિસ્પોન્સ ને સિવ્યર રીતે વીક બનાવી શકે છે.

2.એજ (Age):

એજ ના આધારે ઇમ્યુન રિસ્પોન્સ માં ચેન્જીસ આવે છે. ન્યુબોર્ન અને વૃદ્ધ પેશન્ટોમાં ઇમ્યુન રિસ્પોન્સ ઓછો જોવા મળે છે. બાળકોમાં ઇમ્યુન સિસ્ટમ (Immune System) વિકાસશીલ અવસ્થામાં હોય છે, જ્યારે વૃદ્ધ પેશન્ટમાં ઇમ્યુન રિસ્પોન્સ એ ધીમે ધીમે ઘટી જાય છે, જેના કારણે તેઓમાં ઇન્ફેક્શન નું રિસ્ક વધારે હોય છે.

3.સ્ટ્રેસ (Stress):

લાંબા સમય સુધી ચાલતો માનસિક તણાવ હોર્મોનલ ઇમબેલેન્સ સર્જે છે જેમાં કોર્ટેસોલ (Cortisol) જેવા હોર્મોનનું પ્રમાણ વધી જાય છે. આ હોર્મોન ઇમ્યુન રિસ્પોન્સ ને દબાવે છે. જેના પરિણામે લિમ્ફોસાઇટ્સ (Lymphocytes) અને નેચરલ કિલર સેલ્સ (Natural Killer Cells) ની સંખ્યા અને કાર્યક્ષમતા ઘટી જાય છે.

4.સ્લીપ (Sleep):

એડીક્યુએટ અને ક્વોલીટી વાડી ઊંઘ એ ઇમ્યુન રિસપોન્સ માટે ખૂબ જરૂરી છે. ઊંઘ દરમિયાન સાયટોકાઇન (Cytokine) નામના પ્રોટીનનું પ્રોડક્શન્સ વધારે થાય છે જે ઇન્ફ્લેમેટ્રી રિસપોન્સ અને ઇન્ફેક્શન સામેની લડત માટે મહત્વપૂર્ણ છે. ઊંઘની ઉણપ ઈમ્યુન રિસપોન્સ ને નબળી બનાવી શકે છે.

5.એક્સરસાઇઝ (Exercise):

મોડરેટ એક્સરસાઇઝ એ બોડી માં બ્લડ સર્ક્યુલેશન વધારે કરીને ઇમ્યુન સેલ્સના ફ્લોને સુધારે છે. એક્સરસાઇઝ એ ઇમ્યુન રિસ્પોન્સ ને મજબૂત બનાવે છે. પરંતુ વધારે અતિશય એક્સરસાઇઝ (Intense Exercise) કરવાથી ઇમ્યુન રિસ્પોન્સ ઘટી શકે છે અને પેશન્ટ ઇન્ફેક્શન માટે સેન્સીટીવ બની જાય છે.

6.મેડીકેશન (Medications):

કેટલીક દવાઓ જેમ કે ઇમ્યુનોસપ્રેસન્ટ (Immunosuppressant), કોર્ટિકોસ્ટેરોઈડ્સ (Corticosteroids), કેમોથેરાપી (Chemotherapy), એન્ટીબાયોટિક્સ (Antibiotics) વગેરે ઇમ્યુન રિસ્પોન્સ પર હાનિકારક અસર કરે છે. આવા પેશન્ટોમાં ઇમ્યુન રિસ્પોન્સ વીક હોવાથી ઇન્ફેક્શન નું રિસ્ક વધારે રહે છે.

7.સબસ્ટન્સ એબ્યુસ (Substance Abuse):

સ્મોકિંગ (Smoking) અને આલ્કોહોલ કંઝપ્શન (Alcohol Consumption) ઇમ્યુન રિસપોન્સ ને સપ્રેસ કરી શકે છે. આલ્કોહોલ એ રેસ્પિરેટરી ટ્રેક્ટના મ્યુકોસા (Mucosa) ને નુકસાન પહોંચાડે છે અને દારૂ ગુટખા એ ઇમ્યુન રિસપોન્સને અસર કરે છે. આવા પેશન્ટો વધુ ઝડપથી પાથોજેન્સના શિકાર બની શકે છે.

8.ક્રોનિક ડીસીઝ (Chronic Diseases):

ડાયાબિટીસ (Diabetes), હાઈપરટેન્શન (Hypertension), કિડની ફેલ્યોર (Kidney Failure), કેન્સર (Cancer), એચઆઈવી/એઇડ્સ (HIV/AIDS) જેવા રોગો ઇમ્યુન rspnsને અસર કરે છે. આ રોગોની હાજરીમાં પેશન્ટની રોગપ્રતિકારક શક્તિ ઘટાડે છે અને ઇન્ફેક્શન માટે સંવેદનશીલ બની જાય છે.

ઈમ્યુનિટી એ પેશન્ટના સમગ્ર હેલ્થ માટે મહત્વપૂર્ણ તત્વ છે. ન્યુટ્રીશન, ઊંઘ, સ્ટ્રેસ, એજ, મેડીસીન, વ્યસનો અને રોગો જેવા પરિબળો ઇમ્યુન રિસપોન્સ ને અફેક્ટ કરે છે. યોગ્ય જીવનશૈલી, સંતુલિત આહાર અને તણાવમુક્ત જીવન જીવવાથી ઇમ્યુન રિસપોન્સ મજબૂત બની શકે છે. દરેક પેશન્ટ માટે આ પરિબળોને ધ્યાનમાં રાખવું આવશ્યક છે જેથી તેઓ ટ્રાન્સમિશન અને બીમારીઓથી સ્વસ્થ રીતે લડી શકે.

b) List out common health problems of school children. નીશાળે જતા બાળકોમાં થતા સામાન્ય આરોગ્ય પ્રોબલેમ્સનું લીસ્ટ લખો. 04

સ્કુલના બાળકો માં થતા સામાન્ય હેલ્થ પ્રોબ્લમ્સનું લિસ્ટ:

• સ્કૂલ ગોઇંગ ચિલ્ડ્રન્સ માં જોવા મળતા જુદા જુદા હેલ્થ પ્રોબ્લેમ એ સામાન્ય રીતે તેમના એજ, રિલિજિયન તથા સોસિયોઇકોનોમિક ફેક્ટરના આધારે જુદી જુદી હોય છે.
• અહીં, સ્કૂલ ગોઇંગ ચાઇલ્ડ માં જોવા મળતા હેલ્થ પ્રોબ્લેમ નું લિસ્ટ નીચે મુજબ છે:

1) રેસ્પીરેટરી ઇન્ફેક્શન: તેમા, કોમન કોલ્ડ,ફ્લુ, ટોન્સીલાઈટીસ, એન્ડ બ્રોન્કાઇટીસ.

2) ગેસ્ટેરો ઇન્ટરેસ્ટ સ્ટાઇનલ સીસ્ટમ: જેમ કે, ડાયરિયા, કોન્સ્ટીપેશન, એન્ડ એબડોમીનલ પેઇન.

3)ડેન્ટલ પ્રોબ્લેમ: જેમ કે, કેવીટીસ, ટૂથ ડિકે, એન્ડ જીન્જીવાઇટીસ.

4)એલર્જીસ: એલર્જીક રાઇનાઇટીસ (hay fever), ફૂડ એલર્જીસ, એન્ડ સ્કીન એલર્જી.

5)ઇન્જરીસ:

પડી જવાના કારણે થતી ઇન્જરી,
સ્પોર્ટ્સ એક્ટિવિટી ઓર પ્લેગ્રાઉંડ એક્સીડન્ટ.

6) વિઝન પ્રોબ્લેમ્સ: રિફ્રેકટીવ એરર્સ જેમકે (નિયરસાઇટેડનેસ) ઓર એસ્ટીંગમાંટીસમ.

7) હિયરીંગ પ્રોબ્લમ: હિયરિંગ લૉસ ઓર ઇયર ઇન્ફેક્શન.

8)મેન્ટલ હેલ્થ ઇસ્યુસ:એન્ઝાઈટી ડિસઓર્ડર, ડિપ્રેશન, એન્ડ બિહેવ્યરલ ચેન્જીસ.

9) ઓબેસિટી એન્ડ ઓવર વેઇટ વધારે પડતું ફેટી તથા સ્પાયસી ફૂડ ઇન્ટેક કરવાના કારણે તથા ફિઝિકલ એક્ટિવિટી ઓછા પ્રમાણમાં કરવાના કારણે.

10) સ્કીન કન્ડિશન: એક્ઝીમા, ડર્મેટાઇટીસ, એન્ડ ફંગલ ઇન્ફેક્શન લાઇક રીંગવોર્મ.

11) ન્યુટ્રીશનલ ડેફિશિયન્સી: આયર્ન ડેફિશયન્સી એનીમિયા, વિટામીન ડેફીસિયન્સી.

12) ક્રોનિક કન્ડિશન: અસ્થમા, ડાયાબિટીસ એપીલેપ્સી એન્ડ અધર લોંગ ટર્મ હેલ્થ કંડિશનસ.

13)સોશિયલ એન્ડ ઇમોશનલ ઇસ્યુ: ગુંડાગીરી,પીઅર પ્રેશર, ફેમિલી તથા એકેડેમીક રીલેટેડ સ્ટ્રેસ થવો.

14) ઇન્ફેક્શિયસ ડિસીઝ: મીઝલ્ર્સ ચિકનપીઓક્સ, એન્ડ અધર કોમ્યુમુનિકેબલ ડિસિસ.

15) સ્લીપ ડિસઓર્ડર: ઇનસોમ્નીયા, સ્લીપ એપ્નીયા, તથા જુદા જુદા કારણના કારણે ઇનએડિક્યુએટ અમાઉન્ટ મા ઊંઘ આવવી.

16) અધર્સ: ટાયર્ડનેસ, ડિફેક્ટીવ પોસ્ચર, હેડેએક, યુરીનરી ઇન્ફેક્શન, કંજીનાઇટલ હેલ્થ પ્રોબ્લેમ.

17) એન્ટી સોશિયલ પ્રોબ્લેમ: ચોરી કરવી, જૂઠુ બોલવું,સેમ્બલિંગ, ક્રુલી,

18) હેબિટ ડીસઓર્ડર: અંગુઠો ચૂસવો,નેઇલ બીટીંગ, બેડ વેટીંગ.

19) પર્સનાલિટી ડીશઓર્ડર્સ: ઇર્ષા, જલ્દીથી ગુસ્સો આવી જવો, ડરપોક, શરમાળ, ડે ડ્રીમિંગ, ફીયર એન્ડ એન્ઝાયટી.

20) સાયકોસોમેટીક કમ્પ્લેઇન: ટ્રેમર્સ, હેડેએક, અસ્થમા, ડિપ્રેશન, ડીલ્યુઝન, હેલ્યુઝીનેશન.

21) એજ્યુકેશનલ ડીફીકલ્ટીઝ:

સ્ટડીમાં પાછળ હોવું, સ્કૂલ ફોબિયા, સ્કૂલ ફેલ્યોર.

ચાઇલ્ડ માં જોવા મળતી આ કોમન હેલ્થ પ્રોબ્લેમ ને ટાઇમલી અસેસ કરવા માટે અને તેના એપ્રોપ્રિએટ ઇન્ટરવેશન માટે ચાઇલ્ડ ના ટીચર્સ,પેરેન્ટ્સ તથા હેલ્થ કેર પર્સનલ નુ કોલાબોરેશન અગત્ય નુ હોય છે જેના કારણે ચાઇલ્ડ ની કન્ડિશનને ટાઇમ્લી ટ્રીટ કરી શકાય અને તેને ફરધર કોમ્પલીકેટેડ થતુ પ્રિવેન્ટ કરી શકાય

OR

a) Classify the methods of family planning and describe any one method. કુટુંબ નિયોજનની પધ્ધતિઓનું વર્ગીકરણ કરો અને કોઈપણ એક પધ્ધતિનું વર્ણન કરો. 08

 1.નેચરલ મેથડ

• વિદ્રોલ અથવા કોઇટસ ઈંટરપ્ટસ
• સેલ્ફ કંટ્રોલ
• રીધમ મેથડ અથવા સેફ પિરિયડ
• બેઝલ બોડી ટેમ્પરેચર

2.આર્ટિફિશિયલ

A . ટેમ્પરરી
1. કેમિકલ મેથડ → ફોર્મ ટેબલેટ્સ
→જેલી અથવા ક્રીમ
→મિકેનિકલ મેથડ

2.મિકેનિકલ મેથડ → કોન્ડોમ ફોર મેલ →કોન્ડોમ ફોર ફિમેલ → વજાયાનલ ડાયાફાર્મ → સર્વાઇકલ કેપ ફોર ફિમેલ

3. હોર્મોનલ મેથડ
→ ઓરલ પીલ્સ
→ ઇન્જેકટેબલ કોન્ટ્રાસેપટીવ
→સબડર્મલ ઇમ્પ્લાન્ટ

4. ઇન્ટ્રા યુટેરાઈન ડીવાઈસ → લીપીસ લુપ → કોપર-T

B. પરમેનેન્ટ
→ વાઝેકટોમી અથવા એનએસવી (N.S.V) ફોર મેલ
→ ટ્યુબેકટોમી ફોર ફિમેલ
→ લેપ્રોસ્કોપી

કોન્ડોમ

• કોન્ડોમ 17.4 સેમી લાંબુ અને 4.5 સેમી ના ડાયામીટરનું હોય છે, ઇન્ટરકોર્ષ કરતા પહેલા ઇરેક્ટ પેનિસ પર પહેરવામાં આવે છે. ઇન્ટરકોષ કર્યા પછી સીમેન બહાર ન નીકળે તે રીતે પેનીસ પરથી ઉતારી કોઇ વ્યક્તિ બાળકોના હાથમાં ન આવે તે રીતે ડિસ્કોર્ડ કરવું, બાળી નાખવું કે ઘાટી દેવુ જોઇએ
• આ મેઇલ દ્વારા કોન્ટ્રાસેપ્શન માટે વપરાતું પાતળું રબ્બર નું સાધન છે. 
• તે ઇન્ટરકોર્ષ વખતે પહેરવાનું હોય છે. 
• બર્થ કંન્ટ્રોલ માટે કોન્ડોમ એ ખુબ જ અસરકારક અને સલામત છે
• . આના ઉપયોગથી બે બાળકો વચ્ચે ઇચ્છીત સમયગાળો રાખી શકાય છે. આના ઉપયોગથી પ્રેગનન્સી રહેતી નથી. 
• તેની કોઇ સાઇડ ઇફેકટ નથી.
• આ દરેક સેક્સયુઅલ ઇન્ટરકોર્ષ વખતે પેનીસ પર પહેરવાનું હોય છે.
•  આના ઉપયોગથી સિમેન વજાઇનમાં જતા અટકાવી શકાય છે. 
• આનો ઉપયોગ કેમીકલ સ્પર્મી સાઇડલ (જેલી) સાથે કરવાથી વધુ અસરકારક બંને છે. 
• આ ફક્ત પ્રેગનન્સી જ અટકાવે  છે તેવું નથી પરંતુ એઇડ્સ અને જાતીય રોગો  સામે પણ રક્ષણ આપે છે. 
• દરેક વખતે નવા કોન્ડોમ નો ઉપયોગ કરવો,
•  કોન્ડોમનો ઉપયોગ કરતા પહેલા તે લીક છે કે નહીં તે ચેક કરવુ
•  માર્કેટમાં ઘણા પ્રકારના કોન્ડોમ મળે છે,

Advantages : –

• સહેલાઇથી મળે છે. દરેક ફેમીલી વેલ્ફેર સેન્ટરમાં મળે છે.
• વાપરવામાં સરળ રહે છે.
• ન જોઈતી પ્રેગનન્સી અટકાવે છે.
• S.T.D & Aids સામે રક્ષણ આપે છે.
• કોઇ સાઇડ ઇફેકટ નથી.
• કોઇપણ પ્રકારનાં મેડીકલ સુપરવિઝન ની જરૂર નથી.

Dis Advantages :–

• જાતીય આનંદ ઓછો કરે છે.
• દરેક વખતે નવો કોન્ડોમ જરૂરી છે
• ધણી વખત ફાટી જાય છે.
• ફેલ્યોર રેટ 14% છે

b) Write down elements of primary health care. પ્રાયમરી હેલ્થ કેરના એલીમેન્ટસ લખો. 04

પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર ના એલિમેન્ટ્સ:

પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર:

પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર એ એ એક એસેન્સીયલ હેલ્થ કેર છે જે યુનિવર્સલી બનાવવામાં આવે છે કે જે દરેક વ્યક્તિ સુધી એક્સેસિબલ હોવી જોઇએ તથા દરેક વ્યક્તિ ના તેમાં ફૂલ્લી પાર્ટીસિફિકેશન દ્વારા કેર એ એક્સેપ્ટેબલ હોવી જોઇએ તથા પ્રાઇમરિ હેલ્થ કેર એ કોમ્યુનિટી અને કન્ટ્રી ને કોસ્ટમાં પરવળી શકે તેવી હોવી જોઇએ.પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર ના એસેન્સીયલ 8 એલિમેન્ટ્સ છે જે નીચે મુજબ ના છે:

ELEMENTS(તત્વો):

1) E : એન્સ્યોર સેફ વોટર સપ્લાય,

2) L: લોકલી એન્ડેમીક ડીસીઝ કંટ્રોલ

3) E: એજ્યુકેશન

4) M: મેટરનલ એન્ડ ચાઇલ્ડ હેલ્થ (ઇમ્યુનાઇઝેશન અગેઇન્સ ઇન્ફેક્સીયસ ડિસીઝ)

5) E: એન્વાયરમેન્ટલ સેનિટેશન

6) N: ન્યુટ્રીશન

7) T : ટ્રીટમેન્ટ ઓફ માયનર અલાઇનમેન્ટ

8) S: સ્કૂલહેલ્થ સર્વિસીસ.

1) E : એન્સ્યોર સેફ વોટર સપ્લાય:

સેફ ડ્રિંકિંગ વોટર નું એડીક્યુએટ અમાઉન્ટ માં સપ્લાય તથા સેનિટેશન એ ગુડ હેલ્થ માટે અગત્ય નુ હોય છે અને તે એક એન્વાયરમેન્ટ નું ઇમ્પોર્ટન્ટ ફેક્ટર છે.વોટર બોર્ન ડિસીઝ ને પ્રિવેન્ટ કરવા માટે તથા ઓવરઓલ હેલ્થને પ્રમોટ કરવા માટે સેફ ડ્રીન્કિંગ વોટર ની પહોંચ અગત્યની હોય છે.પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર મા કમ્યુનિટી ને સ્વચ્છ અને સુરક્ષિત પાણીના સ્ત્રોતોની એક્સેસ મળે તે ખાતરી કરવાના પ્રયાસોનો સમાવેશ થાય છે, જે ડિસીઝ પ્રિવેન્શન અને હેલ્થ પ્રમોશન માટે ફંડામેન્ટલ ( મૂળભૂત) છે.

2) L: લોકલી એન્ડેમીક ડીસીઝ કંટ્રોલ:

પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર નો મેઇન ફોકસ એ છે કે કોઇપણ ચોક્કસ રિજીયન અથવા કમ્યુનિટીમાં કોઇપણ એન્ડેમિક ડિસીઝ હોય તો તેને કંટ્રોલ કરવો. તેમાં સર્વેઇલન્સ, પ્રિવેન્ટીવ મેઝર્સ (જેમ કે વેક્સિનેશન એન્ડ વેક્ટર કન્ટ્રોલ) તથા લોકલી પ્રિવેલેન્ટ ડિસીઝ નુ અર્લી ડિટેક્શન તથા તેની ટ્રીટમેન્ટ નું ઇનવોલ્વમેન્ટ થાય છે.મોર્બીડિટી રેટ ને રીડયુઝ કરવા માટે લોકલી એન્ડ એન્ડેમીક ડિસીઝ નુ પ્રિવેન્શન તથા કંટ્રોલ કરવું.

3) E: એજ્યુકેશન:

હેલ્થ એજ્યુકેશન એ પ્રાઇમરી હેલ્થ કેરનું એક મુખ્ય ઘટક છે.તેનો એઇમ વ્યક્તિઓ અને કમ્યુનીટી ને નોલેજ અને સ્કિલ સાથે તેમના સ્વાસ્થ્ય વિશે ઇન્ફોમ્ડ ડિસિઝન લેવા માટે એમ્પાવર(સશક્ત) કરવાનો છે.એજ્યુકેશનમાં હાઇજીન પ્રેક્ટિસ, ન્યુટ્રીશન, ફેમિલી પ્લાનિંગ,સેક્સ્યુઅલ હેલ્થ, એન્ડ પ્રિવેન્શન ઓફ ડિસીઝ સહિતના વિષયો ની વાઇડ રેન્જ ને કવર કરવામા આવે છે.લોકોને હેલ્થ અને હાલની હેલ્થ પ્રોબ્લેમ્સ વિશે એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરવું. આ આ હેલ્થ પ્રોબ્લેમ્સ ને કંટ્રોલ કરવા અને અટકાવવા માટે અમુક પગલાં ઘડવામાં આવે છે અને લોકોને તેમની પાસે અવેઇલેબલ હેલ્થ સર્વિસીસ વિશે અવેર કરવામાં આવે છે જેથી જ્યારે જરૂર પડે ત્યારે તેનો ઉપયોગ કરી શકાય.

4) M: મેટરનલ એન્ડ ચાઇલ્ડ હેલ્થ (ઇમ્યુનાઇઝેશન અગેઇન્સ ઇન્ફેક્સીયસ ડિસીઝ):

મધર અને ચાઇલ્ડ એ સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓથી સફર થતા સૌથી વુલનરેબલ( સંવેદનશીલ) ગ્રુપ છે અને વસ્તીની મોટી ટકાવારી માટે જવાબદાર છે. પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર એ મધર તથા ચાઈલ્ડ ની
હેલ્થ સર્વિસીસ પર નોંધપાત્ર ભાર મૂકે છે.આમાં લાઇફના ક્રિટીકલ સ્ટેજીસ દરમિયાન હેલ્થી ડેવલોપમેન્ટ ની ખાતરી કરવા માટે પ્રિનેટલ કેર,સેફ ચાઇલ્ડ બર્થ,પ્રોપર્લી પોસ્ટ નેટલ કેર,ન્યુ બોર્ન કેર, ઇમ્યુનાઇઝેશન ,
ગ્રોથ મોનિટરિંગ તથા ન્યુટ્રીશન નું ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.ઇલનેસ અને અન્ય રિસ્ક થી મધર અને ચાઇલ્ડ નું રક્ષણ ફેમિલીસ અને કમ્યુનીટી ના ગુડ હેલ્થ ની ખાતરી કરે છે.

ઇમ્યુનાઇઝેશન અગેઇન્સ ઇન્ફેક્સીયસ ડિસીઝ:

ચાઇલ્ડ ને પ્રોપર્લી ઇમ્યુનાઇઝેશન પ્રોવાઇડ કરી તેમને મેજર ઇન્ફેક્શિયસ ડીસીઝમાંથી પ્રોટેક્ટ કરવા.જેમ કે,
પોલીયોમાયલાઇટીસ,
ડીપ્થેરિયા,
ટીટેનસ,
મિસલ્સ,
ટ્યુબરક્યુલોસીસ,
હિપેટાઇટિસ બી.વગેરે જેવા ઇન્ફેક્શિયસ કન્ડિસન થી પ્રિવેન્ટ માટે ચાઇલ્ડ ને પ્રોપરલી ઇમ્યુનાઇઝેશન પ્રોવાઇડ કરવું.

5) E: એન્વાયરમેન્ટલ સેનિટેશન:

પુઅર હાઇજીન તથા એન્વાયરમેન્ટલ કન્ડિશન ના કારણે થતી ડીઝીઝ ને પ્રિવેન્ટ કરવા માટે એન્વાયરમેન્ટલ સેનિટેશન એ એસેન્સીયલ હોય છે.પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર મા
સેનિટેશન મા ઇમ્પ્રુવમેન્ટ કરવું, વેસ્ટ મટીરીયલ્સ નું પ્રોપરલી નિકાલ કરવો,તથા કોમ્યુનીટી મા કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ જેવા રિસ્ક ને રીડયુઝ કરવા માટે હાઇજીનિક પ્રેક્ટિસિસ માટે એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરવું.

6) N:ન્યુટ્રીશન:

ગુડ ન્યુટ્રીશન એ હેલ્થ માટે તથા ચાઇલ્ડ ના ગ્રોથ અને ડેવલોપમેન્ટ માટે એસેન્સીયલ હોય છે.પીપલ્સ ને બેલેન્સ ડાયટ પર ધ્યાન આપવા માટે એન્કરેજ કરવું જોઇએ.ન્યુટ્રીયન્સ એ પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર નો પાયો છે.જે માલન્યુટ્રીશન તથા ઓવરન્યુટ્રીશન બંને ને ઇસ્યુસ તરીકે ઓળખાવે છે. તેમા,હેલ્થ આઉટકમ ને ઇમ્પ્રુવ કરવા માટે તથા ન્યુટ્રીશનલ ડેફીસીયન્સી ને પ્રિવેન્ટ કરવા માટે,
પ્રમોશન ઓફ બેલેન્સ ડાયટ, માઇક્રોન્યુટ્રીયંટ્સ, સપ્લીમેન્ટેશન,સપોર્ટ બ્રેસ્ટફીડિંગ,તથા ન્યુટ્રીશનલ કાઉન્સેલિંગ નુ ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.ફૂડ પ્રિપેરેશન અને ડાયટ માં પ્રેઝન્ટ ન્યુટ્રીઅન્ટસ ને પ્રિઝરવિંગ કરવા માટે નોલેજ પ્રોવાઇડ કરવું જરુરી હોય છે.

7) T : ટ્રીટમેન્ટ ઓફ માયનર અલાઇનમેન્ટ:

પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર એ કોમન હેલ્થ કન્ડિશન તથા માઇનર અલાઇનમેન્ટ માટે એક્સેસિબલ તથા ટાઇમલી ટ્રીટમેન્ટ પ્રોવાઇડ કરે છે. તેમાં પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર એ ટ્રેઇન હેલ્થ કેર પર્સનલ દ્વારા ઇલનેસ( જેમ કે, રેસ્પીરેટરી ઇન્ફેક્શન, ડાયરિયા, સ્કિન કન્ડિશન તથા માઇનર ઇન્જરી) ને મેનેજ કરવા માટે પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે. તથા ડ્રગ્સ ની ઇઝીલી અવેઇલેબિલીટી હોવી જોઇએ.

8) S: સ્કૂલહેલ્થ સર્વિસીસ:

સ્કૂલ હેલ્થ સર્વિસીસ ને પ્રાઇમરિ હેલ્થ કેર સાથે સ્કૂલ એજ ચાઇલ્ડ ની હેલ્થ તથા વેલ્બીંગ ને ઇમ્પ્રુવ કરવા માટે ઇન્ટીગ્રેટ કરવામાં આવ્યું છે.આ સર્વિસીસ મા સ્ક્રિનિંગ,ઇમ્યુનાઇઝેશન, હેલ્થ એજ્યુકેશન સેસન, કાઉન્સેલિંગ, તથા જ્યારે જરૂરિયાત હોય ત્યારે ફરધર ઇવાલ્યુએશન અને ટ્રીટમેન્ટ માટે રીફર કરવુ.

આમ, પ્રાઇમરી હેલ્થ કેરમાં ટોટલ 8 એલિમેન્ટ્સ નું ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.

Q-3 Write short answer (any two) ટૂંકમાં જવાબ લખો. (કોઇપણ બે) 6×2 = 12

a) Write down hazards of water pollution. જળ પ્રદૂષણના જોખમો લખો.

જળ પ્રદૂષણ એટલે કે વોટર પોલ્યુશન (Water Pollution) એ એવી કન્ડિશન છે જેમાં પાણીમાં હાનિકારક કેમીકલ્સ (Chemicals), હેવી મેટલ્સ (Heavy Metals), પેથોજેન્સ (Pathogens), અને ટોક્સિક મટિરિયલ (Toxic Material) ડિઝોલ્વ થય જાય છે. આવા કન્ટામીનેટેડ વોટર નું ઇન્ટેક કે કોન્ટેક પેશન્ટના બોડી પર સિવ્યર ફિઝીકલ અને મેડિકલ અફેક્ટ કરે છે. નીચે વોટર પોલ્યુશન ના મુખ્ય જોખમોની વિગતવાર સમજ આપવામાં આવી છે.

1.વોટરબોર્ન ઇન્ફેક્શન્સ (Waterborne Infections):

કન્ટામીનેટેડ વોટર નો ડાયરેક્ટ કોન્ટેક્ટ કે ઇન્ટેક કરવાથી પર્શન ને ડાયરિયા (Diarrhea), કોલેરા (Cholera), ટાઈફોઈડ (Typhoid), હીપેટાઇટિસ એ (Hepatitis A), જિયાર્ડિયાસિસ (Giardiasis) જેવી વોટર બોર્ન ડીસીઝ થઈ શકે છે. આ બધી બીમારીઓ પેથોજેનિક માઇક્રોઆર્ગેનિઝમ્સ (Pathogenic Microorganisms) દ્વારા ટ્રાન્સમિશન થાય છે.

2.હેવી મેટલ ટોક્સિસિટી (Heavy Metal Toxicity):

વોટર માં લીડ (Lead), મર્ક્યુરી (Mercury), કેડમિયમ (Cadmium), અને આર્સેનિક (Arsenic) જેવા હેવી મેટલ્સના એડ થવાથી પર્શન ના ન્યૂરલ સિસ્ટમ (Neural System), કિડની (Kidney), અને લિવર (Liver) પર સિવ્યર ઇફેક્ટ થાય છે. ખાસ કરીને લીડ પોઈઝનિંગ (Lead Poisoning) બાળકોમાં બ્રેઇન ડેવલપમેન્ટને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે.

3.કેન્સરજનિક ઇફેક્ટ (Carcinogenic Effects):

કેટલાંક ઓર્ગેનિક કેમિકલ્સ જેમ કે બેન્જીન (Benzene), ટ્રાયક્લોરોઇથિલીન (Trichloroethylene), અને ક્લોરોફોર્મ (Chloroform) જે કન્ટામીનેટેડ વોટર માં જોવા મળે છે તે કેન્સરજનિક (Carcinogenic) છે. આ કેમિકલ્સ લાંબા ગાળે પેશન્ટમાં લીવર કેન્સર, બ્લેડર કેન્સર, અને સ્કિન કેન્સર જેવા ડીસીઝ નું રિસ્ક વધારે છે.

4.રિપ્રોડક્ટિવ સિસ્ટમ પર અસર (Effects on Reproductive System):

વોટર માં રહેલા એન્ડોક્રાઈન ડિસરપ્ટર્સ (Endocrine Disruptors) જેમ કે બીસફેનોલ A (Bisphenol A) અને ફ્થાલેટ્સ (Phthalates) હોર્મોનલ ઇમબેલેન્સ અરાઇઝ કરે છે. જેના પરિણામે પેશન્ટના રીપ્રોડક્ટિવ સિસ્ટમ પર ઇફેક્ટ થાય છે અને ફર્ટિલિટી (Fertility) ઘટી શકે છે.

5.ન્યૂરોલોજિકલ અસર (Neurological Effects):

મર્ક્યુરી અને લીડ જેવા હેવી મેટલ્સ પેશન્ટના બ્રેઇન અને નર્વસ સિસ્ટમ (Nervous System) પર હાનિકારક અસર કરે છે. આ પ્રકારના પોલ્યુટન્ટસ (Pollutants) નાના બાળકોમાં ડેવલપમેન્ટલ ડિલે (Developmental Delay), ઓટીઝમ (Autism), અને અટેન્શન ડિફિસિટ (Attention Deficit) જેવી સમસ્યાઓ ઉભી કરી શકે છે.

6.સ્કિન ડિસઓર્ડર્સ (Skin Disorders):

કન્ટામીનેટેડ વોટર માં સ્નાન કે કોન્ટેક્ટ થી પેશન્ટને સ્કિન એલર્જી (Skin Allergy), એક્ઝીમા (Eczema), ડર્મેટાઈટિસ (Dermatitis) જેવી સ્કીન ની બીમારીઓ થઈ શકે છે. બેક્ટેરિયલ અથવા ફંગલ ઇન્ફેક્શન પણ વધુ જોવા મળે છે.

7.ગટ માઈક્રોબાયોમ પર ઇમપેક્ટ (Impact on Gut Microbiome):

કંટામીનેટેડ વોટર ઇનટેક્ટ કરવાથી ગટ માઇક્રોબાયોમ (Gut Microbiome) નું બેલેન્સ ઇમ્પેઇર થય જાય છે. જેના કારણે પેશન્ટમાં ઇમ્યુન રિસ્પોન્સ ઘટે છે અને ડાઈજેસ્ટિવ ડિસઓર્ડર્સ (Digestive Disorders) જેમ કે ઇરિટેબલ બાવેલ સિન્ડ્રોમ (Irritable Bowel Syndrome) અથવા ક્રોન્સ ડિસિઝ (Crohn’s Disease) થવાની શક્યતા વધી જાય છે.

8.મલ્ટી ડ્રગ રેઝિસ્ટન્ટ બેક્ટેરિયા (Multi-Drug Resistant Bacteria):

કન્ટામીનેટેડ વોટર માં રહેલા બેક્ટેરિયા ઘણીવાર એન્ટીબાયોટિક રેઝિસ્ટન્ટ (Antibiotic Resistant) હોય છે. આવી સ્થિતિમાં પેશન્ટને સામાન્ય ઈન્ફેક્શનનો ઈલાજ પણ મુશ્કેલ બની જાય છે અને મોર્ટાલીટી રેટ વધે છે.

વોટર પોલ્યુશન એ માત્ર એન્વાયરમેન્ટલ સમસ્યા નથી, પણ માનવ હેલ્થ માટે ગંભીર મેડિકલ ચિંતાનું કારણ છે. પેશન્ટના શરીરના અનેક સિસ્ટમ્સ પર તેની ઇફેક્ટ થાય છે. સ્વચ્છ અને સુરક્ષિત પાણીનો ઉપયોગ, યોગ્ય સેનીટેશન, અને પોલ્યુશન કંટ્રોલ તે જળ પ્રદૂષણના જોખમો સામે રક્ષણ આપવાનું મુખ્ય સાધન છે.

b) Write the classification and functions of carbohydrate. કાર્બોહાઈડ્રેટનું વર્ગીકરણ અને કાર્યો લખો.

કાર્બોહાઈડ્રેટ (Carbohydrate) એ ઓર્ગેનિક મોલેક્યુલ્સ (Organic Molecules) છે જે કાર્બન, હાઈડ્રોજન અને ઓક્સિજનના અણુઓથી બનેલા હોય છે. તે વ્યક્તિ ના બોડી માટે એનર્જી નો મુખ્ય સોર્સ છે અને અનેક બાયોલોજિકલ પ્રોસેસ (Biological Process) માટે આવશ્યક છે.

કાર્બોહાઈડ્રેટનું ક્લાસીફીકેશન (Classification of Carbohydrate):

કાર્બોહાઈડ્રેટને તેમના સ્ટ્રકચર અને હાઈડ્રોલિસિસ (Hydrolysis) દરમિયાન મળતા ઉત્પાદનોના આધારે મુખ્યત્વે ત્રણ પ્રકારમાં વિભાજિત કરવામાં આવે છે.

1.મોનોસેકેરાઈડ્સ (Monosaccharides):

આ સૌથી પાયાનો યુનિટ છે, જે વધુ વિભાજીત થતી નથી. તેનું મોલેક્યુલર ફોર્મ્યુલા સામાન્ય રીતે C6H12O6 હોય છે. ઉદાહરણરૂપે: ગ્લુકોઝ (Glucose), ફ્રુક્ટોઝ (Fructose), ગેલેક્ટોઝ (Galactose). મોનોસેકેરાઈડ્સ પેશન્ટના બ્લડસટ્રીમ માં immidiate એબ્સોર્બ થાય છે અને તરત ઊર્જા પૂરું પાડી શકે છે.

2.ડાઈસેકેરાઈડ્સ (Disaccharides):

બે મોનોસેકેરાઈડ્સ સાથે જોડાઈને ડાઈસેકેરાઈડ બનાવે છે. ઉદાહરણ: સૂક્રોઝ (Sucrose), લેક્ટોઝ (Lactose), માલ્ટોઝ (Maltose). પેશન્ટ માટે ડાઈસેકેરાઈડ એ ટેમ્પરરી એનર્જી નો સોર્સ છે.

3.પોલીસેકેરાઈડ્સ (Polysaccharides):

અગણિત મોનોસેકેરાઈડ યુનિટ્સથી બનેલ હોવા છતાં, એ નોન-સ્વીટ અને કોમ્પ્લેક્સ હોય છે. ઉદાહરણ: સ્ટાર્ચ (Starch), ગ્લાયકોજન (Glycogen), સેલ્યુલોઝ (Cellulose). પેશન્ટના શરીરમાં ગ્લાયકોજન તરીકે સ્ટોર થતું હોય છે અને જરૂર મુજબ તેનો ઉપયોગ એનર્જી માટે થાય છે.

કાર્બોહાઈડ્રેટના કાર્યો (Functions of Carbohydrate):

1.એનર્જી પુરી પાડવી (Source of Energy):

ગ્લુકોઝ પેશન્ટના સેલ્સમાં જઈને સેલ્યુલર રેસ્પિરેશન (Cellular Respiration) દ્વારા એટીપી (ATP) પ્રોડ્યુસ કરે છે, જે તમામ બાયોકેમિકલ પ્રોસેસ માટે જરૂરી એનર્જી છે.

2.એનર્જીનું સ્ટોરેજ (Energy Storage):

પોલીસેકેરાઈડ ગ્લાયકોજન તરીકે લિવર (Liver) અને સ્કેલેટલ મસલ્સ (Skeletal Muscles) માં સ્ટોર થાય છે. જરૂર પડતાં ગ્લાયકોજીનોલિસિસ (Glycogenolysis) દ્વારા તે પાછું ગ્લુકોઝમાં રૂપાંતરિત થાય છે.

3.સ્ટ્રક્ચરલ ફંક્શન (Structural Function):

સેલ્યુલોઝ જે એક પોલીસેકેરાઈડ છે તે પ્લાન્ટ સેલ વોલ (Plant Cell Wall) નું મુખ્ય ઘટક છે. હ્યુમન ડાઈજેસ્ટિવ સિસ્ટમ તેને પચાવી શકતી નથી, પણ એ ફાઈબર તરીકે બોવેલ હેલ્થ જાળવવામાં મદદ કરે છે.

4.મેટાબોલિઝમમાં ભાગ (Role in Metabolism):

કાર્બોહાઈડ્રેટ ગ્લાયકોલિસિસ (Glycolysis), ક્રેબ્સ સાયકલ (Krebs Cycle), અને ઇલેક્ટ્રોન ટ્રાન્સપોર્ટ ચેઇન (Electron Transport Chain) જેવા મેજર મેટાબોલિક પાથવેઝમાં જરૂરી અણુઓ આપે છે.

5.ન્યુક્લિઑટાઇડ સંશ્લેષણ (Nucleotide Synthesis):

પેન્ટોઝ ફોસ્ફેટ પાથવે (Pentose Phosphate Pathway) દ્વારા રીબોઝ (Ribose) મળે છે, જે એનએ (RNA) અને ડીએનએ (DNA) માટે આવશ્યક છે.

6.પ્રોટીન સ્પેરિંગ ફંક્શન (Protein Sparing Function):

કાર્બોહાઈડ્રેટ જો ઉપલબ્ધ હોય તો પેશન્ટના બોડી માં પ્રોટીન (Protein) ને એનર્જી તરીકે વાપરવાનો રેટ ઘટે છે અને તે બોન્ડીન્ગ અને રિપેર માટે બચી રહે છે.

7.લિપિડ મેટાબોલિઝમને નિયંત્રિત કરવું (Regulation of Lipid Metabolism):

કાર્બોહાઈડ્રેટના અભાવે કીટોન બોડીઝ (Ketone Bodies) વધુ પ્રોડ્યુસ થાય છે, જે કિટોસિસ (Ketosis) તરફ લઈ જઈ શકે છે. એટલે કે યોગ્ય માત્રામાં કાર્બોહાઈડ્રેટ લેવાથી લિપિડ મેટાબોલિઝમ બેલેન્સમાં રહે છે.

કાર્બોહાઈડ્રેટ પેશન્ટના બોડી ના એનર્જી સોર્સ, મેટાબોલિઝમ અને સ્ટ્રક્ચરલ ફંક્શન માટે એક અનિવાર્ય માઇક્રોમોલેક્યુલ છે. તેનું યોગ્ય પ્રમાણમાં ઇનટેક્ટ એ હેલ્થી લાઇફસ્ટાઇલ માટે આવશ્યક છે. તેના વિવિધ પ્રકારો વ્યક્તિ ના બોડી માં અલગ-અલગ રીતે કાર્ય કરે છે અને દરેક પ્રકારનું પોતાનું સાઇન્ટીફીક ઇમ્પોર્ટન્સ હોય છે.

c) Write down process of communication. કોમ્યુનીકેશનની પ્રક્રિયા લખો.

સેન્ડર / સોર્સ : આ વ્યક્તિ મેસેજની ગોઠવણી કરનાર છે. અસરકારક કોમ્યુનીકેટરમાં નીચે મુજબના ગુણ હોવા જોઈએ તેનો હેતુ સ્પષ્ટ હોવો જોઈએ ઓડિયન્સ ની જરૂરિયાત અને ઇન્ટરેસ્ટ મુજબ મેસેજ હોવો જોઈએ મેસેજ ની અસરકારકતા તેના પોતાના સોશિયલ સ્ટેટસ તેનું નોલેજ અને તેની કોમ્યુનિટીમાં વેસ્ટિજના આધારે જોવા મળે છે

મેસેજ: મેસેજ એટલે કોમ્યુનિકેટર પાસે જે માહિતી હોય તે લોકો સમજવા ઈચ્છા ધરાવે અને તે મુજબ કાર્ય કરવાની ઈચ્છા ધરાવે તેવો હોવો જોઈએ સારા મેસેજમાં હંમેશા નીચે મુજબની બાબતો હોવી જોઈએ મેસેજનો ચોક્કસ હેતુ હોવો જોઈએ મેસેજ સ્પષ્ટ અને સમજી શકાય તેવો હોવો જોઈએ મેસેજની આઉટલાઈન હોવી જોઈએ મેસેજ સમય સૂચક અને માંગણી સાથે નો હોવો જોઈએ તે જરૂરિયાત ના પાયા પર આધારિત હોવું જોઈએ

કોડિંગ: માહિતી કે વિચારોને એ કન્ટેન્ટને કોડમાં કન્વર્ટ કરવા દાખલા તરીકે શબ્દો ચિત્ર એક્શન વગેરેમાં તેને એન કોડિંગ કહે છે

ચેનલ ઓફ કોમ્યુનિકેશન: ચેનલ એ સેન્ડલ અને રીસીવર વચ્ચેના સંદેશાવ્યવહારનું માધ્યમ છે આખું કોમ્યુનિકેશન તેના ત્રણ માધ્યમની સિસ્ટમ દ્વારા જોવા મળે છે જેમ કે ઇન્ટર પર્સનલ કોમ્યુનિકેશન દાખલા તરીકે કાઉન્સેલિંગ અને ટ્રેડિશનલ મીડિયા જેમ કે પપેટ શો નવતનકી વગેરે આ ઉપરાંત માસ મીડિયા જેમ કે રેડિયો ટેલીફોન ટેલિવિઝન પોસ્ટર ફિલ્મ વિડીયો વગેરે માસ મીડિયા નો ઉપયોગ ખૂબ જ મોટી સંખ્યાની લોકો માટે કરી શકાય હાલના હાઇટેક સમયમાં મોબાઇલ ઇમેલ વોઈસ મેલ ઇન્ટરનેટ અને બ્લોગ વગેરેનો પણ ચેનલ તરીકે ઉપયોગ કરી શકાય

રીસીવર: દરેક કોમ્યુનિકેશનમાં રીસીવર તો હોવો જ જોઈએ ઓડિયન્સ વગર કોમ્યુનિકેશનનો કોઈ જ અર્થ નથી માત્ર ઘોઘાટ છે.

ડીકોડિંગ: કોડને ખોલવું તેને ડીકોડિંગ કહે છે એનો મતલબ કે તેમણે જે કન્ટેન્ટ રીસીવ કર્યું છે તેનો તે મિનિંગ એટલે કે અર્થ આપે છે.

ફીડબેક :આ રીસીવર કે ઓડિયન્સથી સેન્ટર સુધી માહિતી પહોંચાડતો એક ફ્લો છે જે મેસેજ નું ઓડિયન્સ નું રિએક્શન છે જો મેસેજ ક્લિયર ના હોય તો તે સ્વીકાર્ય નથી તો ઓડિયન્સ તેને રિજેક્ટ કરશે ફીડબેક સિસ્ટમથી સેન્ટરને તેનું તેના મેસેજ ના સ્વીકાર્યતા વધારવાની તક મળે છે સામાન્ય રીતે ફીડબેક પોલ ઇન્ટરવ્યૂ સર્વે વગેરે દ્વારા લેવામાં આવે છે.

Q-4 Write short notes. ટૂંકનોંધ લખો. (કોઈપણ ત્રણ)12

a) Food adulteration act-ખોરાક ભેળસેળ કાયદો

ખોરાક ભેળસેળ એટલે કે ફૂડ એડલ્ટરેશન (Food Adulteration) એ એવી પ્રક્રિયા છે જેમાં ખાદ્ય પદાર્થોમાં હાનિકારક કે ગુણવિહિન પદાર્થો મેળવવામાં આવે છે. આવા પદાર્થો વ્યક્તિ ના હેલ્થ માટે સિવ્યર રિસ્ક ઉભો કરી શકે છે. ભેળસેળ દ્વારા ફૂડ પોલ્યુશન (Food Pollution) થાય છે જે પેશન્ટના ડાઈજેસ્ટિવ સિસ્ટમ (Digestive System), લિવર (Liver), કિડની (Kidney), નર્વસ સિસ્ટમ (Nervous System) અને ઇમ્યુન રિસપોન્સ ઉપર હાનિકારક ઇફેક્ટ કરે છે. આવા ખોરાકના ઉપયોગથી ફૂડ પોઈઝનિંગ (Food Poisoning), એલર્જી (Allergy), કેન્સર (Cancer), ન્યુરોલોજિકલ ડિસઓર્ડર્સ (Neurological Disorders) જેવી સિવ્યર મેડિકલ કન્ડિશન અરાઇઝ થય શકે છે.

ખોરાક ભેળસેળ વિરુદ્ધ કાયદા – અધિનિયમ અને નિયમન (Food Adulteration Laws and Regulations):

1.પ્રિવેન્શન ઓફ ફૂડ એડલ્ટરેશન ઍક્ટ, 1954 (Prevention of Food Adulteration Act, 1954):

આ કાયદો ભારત સરકાર દ્વારા 1954માં અમલમાં આવ્યો હતો. તેનો મુખ્ય ઉદ્દેશ ખોરાકની ગુણવત્તા જાળવવી અને પેશન્ટ ના હેલ્થ ની સુરક્ષા કરવી હતો. આ કાયદામાં સ્પષ્ટ નિર્દેશ આપેલો છે કે ભેળસેળ કરેલો ખોરાક વેચવો, ઉત્પાદન કરવો કે વહેંચણ કરવી ગુનો છે.

2.ફૂડ સેફ્ટી એન્ડ સ્ટાન્ડર્ડ્સ ઍક્ટ, 2006 (Food Safety and Standards Act, 2006):

આ કાયદો પીએફએ (PFA) એક્ટને સ્થાને લાવવામાં આવ્યો હતો અને આજે પણ અમલમાં છે. આ કાયદા હેઠળ FSSAI (Food Safety and Standards Authority of India)ની રચના કરવામાં આવી. આ ઍથોરિટી ફૂડ ક્વોલિટી, વેબલિંગ, પેકેજિંગ અને એડલ્ટરેશનના નિયમન માટે જવાબદાર છે. આ કાયદો દરેક ફૂડ બિઝનેસ ઓપરેટરને ફૂડ લાઈસન્સ માટે ફરજિયાત કરે છે.

FSSAI ની મુખ્ય જવાબદારીઓ:

• તમામ ખાદ્ય પદાર્થોની ગુણવત્તા માટે સ્ટાન્ડર્ડ્સ નક્કી કરવા.
• ફૂડ એનાલિસિસ (Food Analysis) માટે લેબોરેટરી સુવિધા અને તપાસની વ્યવસ્થા કરવી.
• પેશન્ટના હેલ્થ પર અસરો ધરાવતા એડલ્ટરન્ટસ (Adulterants) વિશે જાગૃતિ લાવવી.
• નિયમિત ઇન્સ્પેક્શન અને સેમ્પલ કલેક્શન.
• ફૂડ સેફ્ટી ઓફિસર (Food Safety Officer) દ્વારા તપાસ અને કાયદાકીય કાર્યવાહી.

ખોરાક ભેળસેળ માટે પનીશમેન્ટ અને પેનલ્ટીસ (Penalties and Punishments):

• ખોરાકમાં ભેળસેળ જોવા મળે તો ફૂડ બિઝનેસ ઓપરેટર સામે પનીશમેન્ટ,લાઈસન્સ રદ કરવું કે જેલની સજા થઇ શકે છે.
• ફૂડ પોઈઝનિંગથી પેશન્ટના મૃત્યુ થવાથી જવાબદારને લાઈફ ઈમ્પ્રિઝન્મેન્ટ (Life Imprisonment) અને ભારે પેનલ્ટી (Penalty) થઇ શકે છે.

મેડિકલ પોઇન્ટ ઑફ વ્યૂથી ખોરાક ભેળસેળના હેઝાડ્સ (Medical Hazards of Food Adulteration):

1.એક્યુટ ટોક્સિસિટી (Acute Toxicity):

અચાનક પણ સિવ્યર ઇફેક્ટ જેવી કે વોમિટીંગ, ડાયેરિયા, એબડોમિનલ પેઇન (Abdominal Pain) જેવી કન્ડિશન અરાઇઝ થઇ શકે છે.

2.ક્રોનિક ડિસઓર્ડર્સ (Chronic Disorders):

લાંબા ગાળે ઝેરી પદાર્થો જેમ કે લીડ (Lead), મેથેનલ (Methanol), અને આર્સેનિક (Arsenic) નર્વસ સિસ્ટમ અને લિવર માટે ઘાતક સાબિત થાય છે.

3.ન્યૂરલ ડેમેજ (Neural Damage):

મર્ક્યુરી (Mercury) અથવા લીડ જેવા હેવી મેટલ્સ પેશન્ટના સેન્ટ્રલ નર્વસ સિસ્ટમને ડિજેનેરેટ કરી શકે છે.

4.હોર્મોનલ ડિસબેલેન્સ (Hormonal Imbalance):

એન્ડોક્રાઈન ડિસરપ્ટર્સ (Endocrine Disruptors) ખાદ્ય પદાર્થોમાં જોવા મળે છે જે પેશન્ટના રીપ્રોડક્ટિવ સિસ્ટમને અસર કરે છે.

ફુડ એડલ્ટરેશન એ માત્ર આર્થિક કે નૈતિક પ્રશ્ન નથી, પણ વ્યક્તિ ના હેલ્થ માટે ગંભીર મેડિકલ રિસ્ક છે. ફૂડ એડલ્ટરેશનને રોકવા માટે ભારત સરકારે કડક કાયદાઓ બનાવ્યા છે જેમ કે ફૂડ સેફ્ટી એન્ડ સ્ટાન્ડર્ડ્સ ઍક્ટ, 2006. FSSAI દ્વારા નક્કી કરાયેલ સ્ટાન્ડર્ડ્સ અને નિયમોના પાલનથી જ પેશન્ટને સુરક્ષિત અને ન્યુટ્રીશિયસ ફુડ મળી શકે છે.

b) Dimensions of health-આરોગ્ય ના પરિમાણો

• 1.ફિઝિકલ ડાયમેન્શન
• બોડીની સંપૂર્ણ કામગીરી સારી ફિઝિકલ હેલ્થના સાઈન છે.
• સારો રંગ
• હેલ્ધી સ્કિન
• બ્રાઇટ આ ખો
• બોડી સાથેના ચમકદાર વાળ અને વધારે ફેટનહીં
• એક મીઠો સ્વાસ
• સારી ભુખ
• સારી ઊંઘ
• બોવેલ અને બ્લડરના રેગ્યુલર ફંક્શન
• સરળ ઇઝી અને કોર્ડીનેન્ટ બોડીની મુવમેન્ટ
• બધા જ વાઈટલ નોર્મલ રેન્જમાં છે.

2.મેન્ટલ ડાયમેન્શન
તે ફ્લેક્સીબિલિટી અને પર્પસ ની સેન્સ સાથેના લાઈફ ના વિવિધ એક્સપિરિયન્સ ને રિસ્પોન્સ આપવાની એબિલિટી છે.

મેન્ટલી હેલ્ધી વ્યક્તિના સારા સાઇન
ઇન્ટર્નલ કોનફ્લિક થી ફ્રી સારી રીતે સમાયોજિત
ક્રિટિઝમ સ્વીકારવી અને સરળતાથી અપસેટ ન થાય. પોતાની આઇડેન્ટિફાઈ માટે શોધક
સેલ્ફ ઇસ્ટીમ માટે સ્ટ્રોંગ સેન્સ તે પોતાને જાણે છે (જરૂરિયાત પ્રોબ્લેમ અને ગોલ)
સેલ્ફ કંટ્રોલ સારો પ્રોબ્લેમ નો સામનો કરે છે અને તેને બુદ્ધિપૂર્વક સોલ્વ કરવાનો પ્રયાસ કરે છે.

3.સોશિયલ ડાયમેન્શન
વ્યક્તિનું સોશિયલ સ્કિલ લેવલ સામાજિક કાર્યો અને પોતાને સોસાયટીના મેમ્બર તરીકે જોવાની એબિલિટી.

4.સ્પિરીચ્યુઅલ ડાયમેન્શન
તે માણસના આત્મા અને ફીલિંગ સાથે સંબંધિત છે. તે બ્રહ્માંડના યુનિવર્સ પાસા માં વિશ્વાસ છે.
જે ઇન્ટર્નલ અને એક્સટર્નલ કોન્ફ્લિક્ટ બંનેના ઉકેલો.
વ્યક્તિઓને લાઇફ નો અર્થ અને પર્પસ શોધવામાં મદદ કરે.
લાઈફની ફિલોસોફી પ્રોવાઇડ કરે. ડાયરેક્શન, ઈથીકલ, વેલ્યુ અને ઉચ્ચ જીવન જીવવાના સિદ્ધાંતો.
રીયલ લાઈફની પરિસ્થિતિનો સામનો કરવા માટે શક્તિ અને કોન્ફિડન્સ રાખે.

5.ઈમોશનલ ડાયમેન્શન
આ ફીલીંગ ને રિલેટેડ છે.

6.વોકેશનલ ડાયમેન્શન
આ માનવ અસ્તિત્વનો એક ભાગ છે.
ફિઝિકલ અને મેન્ટલ હેલ્થ બંનેને પ્રોત્સાહન આપવાના કાર્યનો રોલ પ્લે કરે છે.
તે સેટિસ્ફેક્શન અને સેલ્ફઇસ્ટીમ પ્રદાન કરે છે.

7.અધર ડાયમેન્શન
ફિલોસોફીકલ ડાયમેન્શન કલ્ચરલ ડાયમેન્શન
સોસીયો ઇકોનોમિક ડાયમેન્શન એજ્યુકેશનલ ડાયમેન્શન
ન્યુટ્રીશનલ ડાયમેન્શન ક્યુરેટીવ ડાયમેન્શન
_પ્રીવેન્ટીવ ડાયમેન્શન વગેરે.

c) Methods of cooking – રાંધવા ની પદ્ધતિઓ

ખોરાકને રાંધવા માટે નીચે મુજબ જુદી જુદી પધ્ધતીનો ઉપયોગ કરાય છે.

(1) Boiling (ઉકાળવુ)

(2) Steaming (વરાળ થી બાફવું)

(3) Fraying (તળવુ)

(4) Rousting (શેકવું)

(5) Baking (બેકિંગ)

(6). Grilling (ગ્રિલિંગ)

(1)Boiling (બોઇલિંગ):-

પાણીને 100* સે. ગ્રેડ ઉકાળીને તેમાં ખોરાક રાંધવામાં આવે છે. આ પધ્ધતી થી દાળ, ભાત, શાક, કઠોળ, કંદમુળ, તથા બીજા શાકભાજી બનાવાય છે.

આ રીત માં પાણી વધુ વપરાતુ હોવાથી વિટામીન અને ક્ષાર નાશ પામે છે. જેથી બોઇલીંગ મેથડ માં પુરતા પ્રમાણમાં પાણીનો ઉપયોગ કરાય છે.

(2)Steaming (વરાળ થી બાફવું ):- 

આમાં ગરમીની વરાળ થી ખોરાક ને રાંધવામાં આવે છે. આ નિયમ પર પ્રેશર કુકર કાર્ય કરે છે. તેમાં પ્રેશર કુકર ઉપર સ્ટીમ વધુ હોય છે. તેના દ્રારા બધા પોષક તત્વો જળવાય રહે છે. આમાં સમય તેમજ બળતણ નો બચાવ થાય છે. જેથી આ પધ્ધતી ઉતમ છે. 

 (3) Faying (તાળવુ) :- 

આની અંદર થેપલા, ઢોસા, દરેક પ્રકારના પુડલા, તેલ સુકીને બનાવવામાં આવે છે. એ જ રીતે પુરી, ભજીયા, વડા, કચોરી વગેરે તે પણ તેલ માં તળી શકાય છે. 

(4) Rousting (શેકવું):

થોડુ તેલ કે ઘી મુકીને બનાવાય છે. ત્યાર પછી તેને direct heat ઉપર મુકવામાં આવે છે. આ પધ્ધતી થી ચિકન બનાવાય છે. આ પધ્ધતી પણ સારી છે.

(5) Baking (બેકિંગ): 

આમાં ડ્રાય હિટ દ્રારા ખોરાક રાંધવામાં આવે છે. તેમા ઓવન નો ઉપયોગ કરી તેની ગરમ હવા દ્વારા દ્વારા ખોરક રાંધવા મા આવે છે. આ પધ્ધતી સારી છે. તેમાં બિસ્કીટ, બ્રેડ, તથા કેક બનાવાય છે.

(6) Grilling (ગ્રિલીંગ):

આની અંદર ડ્રાય હિટ ના ઉપયોગ કરવામા આવે છે મેટલ ની ઝાળી ઉપર ગરમ કરી ખોરક ને રાંધવા મા આવે છે.

d) Rodent control measures-ઉંદરો ને કંટ્રોલ કરવાના પગલાં

1. ટ્રેકિંગ
ટ્રેકિંગ એ ઉંદર પકડવાની ખૂબ જ જૂની પદ્ધતિ છે આ રીતે પકડાયેલ ઉંદરોને નાશ કરવામાં આવે છે આ પદ્ધતિમાં પાણીથી ભરેલ એક ટ્રેક હોય છે જેમાં ઉંદરને ડુબાડી શકાય એક સાથે ઘણા બધા ઉંદરોનો નાશ કરી શકાય સામાન્ય રીતે ઉંદર શંકાશીલ પ્રાણી છે જેથી ટ્રેપીંગની જાણ થઈ જતા ટ્રેપ પાસે જતા નથી
2. રેટ પોઈઝનિંગ
હાલના સમયમાં ઘણા પ્રકારના રેટ પોઈઝન માર્કેટમાં મળે છે આપણા દેશમાં મુખ્યત્વે બેરિયમ કાર્બોનેટ અને ઝીંક ફોસ્ફેટ જોવા મળે છે
A.બેરીયમ કાર્બોનેટ
આમાં ઉંદરનો નાશ કરવા માટે ઉંદરોને લલચાવવા માટે ચાર ભાગ ઘઉં અથવા ચોખાનો લોટ અને એક ભાગ બેરિયમ કાર્બોનેટ અને એક ભાગ ઝીંક સલ્ફેટ લેવામાં આવે છે તેથી ગોળી બનાવીને મૂકવામાં આવે છે આ મૂકેલી ગોળી ખાવાથી 10 થી 48 કલાકમાં ઉંદર મૃત્યુ પામે છે

• ઉંદરોના વૃદ્ધિ અને વિકાસમાં ત્રણ વસ્તુઓ જેવા કે ખોરાક પાણી અને આશ્રયનો સમાવેશ થાય છે
• તો આ બધું તેને સહેલાઈથી મળી રહે તો તેની ઉત્પત્તિ વધારે અને ઝડપથી થાય છે તેથી તેના પરમેનેન્ટ કંટ્રોલ માટે ઇન્વાયરમેન્ટલ સેનિટેશન જરૂરી છે
• ઈન્વાયરમેન્ટલ સેનિટેશનમાં નીચે મુજબના પગલાં લઈ શકાય
• ખોરાકને યોગ્ય રીતે સ્ટોર કરવો
• રુટ પ્રુફ બિલ્ડીંગ બનાવવા
• એનીમલ એક્સક્રીતા ગાર્બેજ વગેરેનો યોગ્ય નિકાલ કરવો
• ઉંદરના રહેણાંકની સિમેન્ટથી બંધ કરી દેવું આ રીતે ઉંદરનો નાશ અને કંટ્રોલ થઈ શકે છે

Q-5 Define following (any six) નીચેની વ્યાખ્યા લખો. (કોઈપણ છ) 12

a) Epidemiology એપીડેમીયોલોજી

એપીડેમિયોલોજી એ એક સાઇન્ટીફીક બ્રાન્ચ છે જે લોકોમાં ડિસીઝ ના distribution (વિતરણ), causes (કારણો) અને control (નિયંત્રણ) માટેના ઘટકોનું અભ્યાસ કરે છે. આ બ્રાન્ચ ડિસીઝની incidence (આવૃત્તિ), prevalence (પ્રસારતા), અને risk factors (જોખમ ઘટકો) ને ઓળખી ડિસીઝ પ્રિવેન્શન (disease prevention) માટે વ્યૂહરચનાઓ (strategies) વિકસાવે છે.Epidemiology નું ધ્યેય છે કે કયા પરિબળો (factors) રોગોના ફેલાવાને અસર કરે છે અને કેવી રીતે આ રોગોની પ્રિવેન્શન(prevention) શક્ય છે તે સમજવું.

અથવા

” એપીડેમિયોલોજી એટલે એવા રોગો નો અભ્યાસ જે ખૂબ વધુ પ્રમાણ માં જોવા મળે છે “

ગ્રીન વૂડ (1934)

b) Health team હેલ્થ ટીમ

હેલ્થ ટીમ એ ઘણા બધા વ્યક્તિઓ નું એક જૂથ છે જે કોમ્યુનીટી અને હોસ્પિટલ માં હેલ્થ ને સારી રાખવા માટે બધા સાથે મળી ને કામ કરે છે જેમાં ટીમ નાં દરેક સભ્યોનું જ્ઞાન ,લાયકાત ,સ્કીલ,ક્ષમતા પર્સનાલીટી અલગ અલગ હોય છે .હેલ્થ ટીમ માં મેડીકલ અને નોન-મેડીકલ કર્મચારીઓ નો સમાવેશ થાય છે જે એક બીજા નાં પુરક થઇ ને કામ કરે છે. જે સરકાર દ્વારા લાગુ પડતા નીતિ -નિયમો અનુસાર કામ કરે છે.

દા.ત :- PHC ની હેલ્થ ટીમ જેમાં મેડીકલ ઓફિસર ,ફાર્માસિસ્ટ ,લેબોરેટરી ટેકનીશ્યન ,મેલ હેલ્થ સુપરવાઈઝર ,ફિમેલ હેલ્થ સુપરવાઇઝર ,ફેમલ હેલ્થ વર્કર, મેલ હેલ્થ વર્કર વગેરે.

c) Cold chain શ્રીત શૃંખલા

જ્યાંથી વેક્સિનનું ઉત્પાદન થાય ત્યાંથી લાભાર્થી સુધી પહોંચે ત્યાં સુધી તેનું ટેમ્પરેચર જાળવી રાખવા માટે જે પ્રોસેસ અપનાવવામાં આવે છે તેને cold chain કહે છે

d) Health education આરોગ્ય શિક્ષણ

આલ્મા આટા (1978) મુજબ ” હેલ્થ એજ્યુકેશન એ એક એવો પ્રોસેસ છે કે જે લોકો ની હેલ્થ પ્રેક્ટિસ મા નોલેજ અને વર્તણુક સબંધિત ફેરફારો લાવવા પ્રોત્સહિત થાય તેમજ હેલ્થ બાબતે વ્યક્તિગત હેલ્થી રહી શકે અને જરુરિયાત મુજબ મદદ મેળવી શકે.

e) Standing order સ્ટેન્ડીંગ ઓર્ડર

જ્યારે હેલ્થ વર્કર હોમ વિઝીટમાં કે સ્કુલ કે ઇન્ડ્રસ્ટીમાં જાય ત્યારે ડોકટર હાજર ન હોય તે કંડીશનમાં સારવાર આપી શકે છે. આ ઇન્સ્ટ્રકશનમાં ઓથોરીટી એ છુટ આપેલી હોય તેવી સારવાર આપી શકે છે. આ ઇન્સ્ટ્રકશન મેડીકલ ઓફીસર અથવા ઓથોરાઇઝ કમિટી દ્રારા આપવામાં આવે છે આને સ્ટેન્ડીંગ ઓર્ડર કહે છે.

f) Noise અવાજ

નોઈસ શબ્દ લેટિન શબ્દથી આવ્યો છે એવો અપ્રિય અવાજ કે જે માણસ અથવા પ્રાણીઓના જીવનમાં ના સંતુલનમાં વિક્ષેપ પાડે છે તેને નોઇસ પોલ્યુશન કહે છે                                                

g) Primary Health Care પ્રાયમરી હેલ્થ કેર

પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર એ ખૂબ જ જરૂરી હેલ્થ કેર છે જે દરેક જગ્યાએ વ્યક્તિ, ફેમિલી અને સમાજના સંપૂર્ણ સહયોગથી સ્વીકારેલ મેથડ અને ટેકનોલોજી દ્વારા પ્રેક્ટીકલી અને વૈજ્ઞાનિક રીતે દરેક જગ્યાએ આપી શકાય તેવી દેશ દ્વારા એફોર્ડ થઈ શકે તેવી આપવામાં આવતી આરોગ્ય સેવાઓને પ્રાઇમરિ હેલ્થ કેર કહેવામાં આવે છે

પ્રાથમિક આરોગ્ય સંભાળનો ખ્યાલ

Accountibility – જવાબદારી

Affordibility – પોસાય એવી

Available – ઉપલબ્ધ છે

Acceptable– સ્વીકાર્ય

Accessibility – સુલભ

• દેશ અને સમુદાય દ્વારા પોશાય તે મુજબ
• દેશના તમામ નાગરિકો માટે સાર્વત્રિક રીતે સુલભ
• ગ્રામીણ કે શહેરી, શ્રીમંત કે ગરીબ સમુદાયોને ધ્યાનમાં લીધા વિના બધા માટે ઉપલબ્ધ
• વ્યવહારુ અને વૈજ્ઞાનિક રીતે સાઉન્ડ ટેકનોલોજીના આધારે સામાજિક રીતે સ્વીકાર્ય
• દેશની આરોગ્ય સંભાળ એજન્સીઓને જવાબદાર હોય એવી.

h) Kilocalorie કિલો કેલેરી

એક કિલો પાણી ના તાપમાન ને 1* C વધારવા માટે જરૂરી હિટ એનર્જી નો જથ્થો છે જેને કિલો કેલરી કહે છે.

Q-6(A) Fill in the blanks ખાલી જગ્યાઓ પૂરો. 05

1) …… Bacteria work in Septic tank.
…… બેક્ટેરિયા સેપ્ટીક ટાંકી મા કામ કરે છે. Anaerobic Bacteria (એનએરોબિક બેક્ટેરિયા)

2)…… chart helps to know whether the Child is malnourished or not.
…… ચાર્ટ એ જાણવામા મદદ કરે છે કે બાળક કુપોષિત છે કે નહી.Growth chart (વિકાસ ચાર્ટ)

3) Fileria is spread by …… types of mosquitos. હાથીપગો …… ટાઇપ ના મચ્છર દ્વારા ફેલાય છે. Culex types of mosquitos(ક્યુલેક્સ ટાઇપ ના મચ્છર)

4) Vitamin C also known as …… વિટામીન સી …… તરીકે પણ ઓળખાય છે. Ascorbic Acid (એસ્કોર્બિક એસિડ)

5) The headquarter of W.H.O is located in …… WHO નું મુખ્ય મથક …… મા સ્થિત છે. Geneva(જિનેવા)

B) True or False – ખરા ખોટા જણાવો.05

1.Covaxin is given by intradermal route કોવેકસીન ઈન્દ્રા ડર્મલ રૂટ દ્વારા આપવામાં આવે છે: False
Covaxin is given by intramuscular route, not intradermal.
કોવેકસીન ઇન્ટ્રામસ્ક્યુલર રૂટ દ્વારા આપવામાં આવે છે, ઇન્દ્રા ડર્મલ નહીં.

2.Vitamin K helps to control bleeding વિટામીન K રક્તસ્ત્રાવને નિયંત્રિત કરવામાં મદદ કરે છે : True
Vitamin K helps in synthesis of clotting factors, hence it helps control bleeding.
વિટામિન K રક્તના જમવાના ઘટકોની બનાવટમાં મદદરૂપ થાય છે અને રક્તસ્ત્રાવ રોકે છે.

3.One ASHA serves 2000 population. એક આશા ૨૦૦૦ વસ્તીને સેવા આપે છે : False As per National Health Mission (NHM) guidelines, one ASHA (Accredited Social Health Activist) is appointed for every 1000 population in rural and urban areas. However, in tribal, difficult, or hilly areas, one ASHA may cover up to 1000–1500 population, not 2000.

4.BCG is a live vaccine. BCG એ જીવંત રસી છે: True
BCG is a live attenuated vaccine used against tuberculosis.
BCG એ જીવંત દુર્બળિત (attenuated) રસી છે, જે ક્ષયરોગ સામે રક્ષણ આપે છે.

5.Child suffering with marasmus is having Oedema on the leg. મરાસ્મસથી પીડિત બાળકના પગમાં સોજા આવે છે : False
Oedema on the legs is seen in Kwashiorkor, not Marasmus.
પગમાં સોજો ક્વોશિયોકરમાં જોવા મળે છે, મરાસ્મસમાં નહીં.

(C) Multiple choice questions – નીચેના માંથી સાચો વિકલ્પ લખો.05

1.World population day is – વિશ્વ વસ્તી દિવસ છે.

(a) 15 July -15 જુલાઇ

(b) 01 March – ૦૧ માર્ચ

(C) 11 July – ૧૧ જુલાઈ

(d) 01 May – 0૧ મે

Correct Answer: (c) 11 July – ૧૧ જુલાઈ
Reasoning: World Population Day is observed every year on 11th July to raise awareness about global population issues.

2.Hospital acquired infection is known as – હોસ્પિટલ દ્વારા મેળવેલ ચેપ ઓડખાય છે.

(a) Droplet infection -ડ્રોપલેટ ઈન્ફેક્શન

(b) Nosocomial infection – નોઝોકોમીઅલ ઈન્ફેક્શન

(c) Opportunistic infection -અપોર્ચ્યુનીસ્ટીક ઈન્ફેક્શન

(d) Contamination -કન્ટામીનેશન

Correct Answer: (b) Nosocomial infection – નોઝોકોમીઅલ ઈન્ફેક્શન
Reasoning: A nosocomial infection is an infection acquired in a hospital or healthcare facility setting, after 48 hours of admission.

3.Best source of iron is – આયર્ન નો શ્રેષ્ઠ સ્ત્રોત છે.

(a) Milk – દૂધ

(b) Wheat – અનાજ

(C) Rice – ચોખા

(d) Jaggery – ગોળ

Correct Answer: (d) Jaggery – ગોળ
Reasoning: Jaggery is a rich plant-based source of iron, especially beneficial in preventing iron-deficiency anemia.

4.Goiter is caused by deficiency of – ગોઇટર એ આની ઉણપ ને કારણે થાય છે.

(a) Sunlight – સનલાઈટ

(b) Vitamin C – વિટામીન C

(c) Vitamin A – વિટિમીન A

(d) Iodine – આયોડીન

Correct Answer: (d) Iodine – આયોડીન
Reasoning: Iodine deficiency leads to goiter, an enlargement of the thyroid gland.

5.Which of the following is not macronutrient? – નીચેનામાંથી કયું મેક્રોન્યુટ્રિઅન્ટ નથી?

(a) Vitamin – વિટામિન

(b) Protein – પ્રોટીન

(c) Fat – ફેટ

(d) Carbohydrate – કાર્બોહાઇડ્રેટસ

Correct Answer: (a) Vitamin – વિટામિન
Reasoning: Vitamins are micronutrients, while carbohydrates, fats, and proteins are macronutrients as they are needed in large quantities.