FIRST AID

UNIT-1

First Aid એટલે શુ?.

અચાનક આવી પડેલી Illness  જે શારીરીક હોય જેવી કે Fracture  (Fracture), Blood સાવ (Bleeding) કે પછી દાઝી જવુ (Burns) એ સમયે હાજર રહેલ વ્યક્તિ, ડોક્ટર આવે તે પહેલા આપી શકે એવી Treatment  એટલે First Aid.

First Aid માટેના Purposes (હેતુઑ).

1) વ્યક્તિને ભયજનક પરિસ્થિતિમાંથી દૂર કરવી

2) Pain મા રાહત,

૩) Life બચાવવી,

4) Patient ને વWound રે તકલીફ ન થાય કે Illness  વધે નહિ એ જોવાની ફરજ,

5) બને એટલી જડપ થી Medical  સહાય મેળવી આપવી.

– First Aid કરનાર ની Qualities.

First Aid આપવા માટે વૈજ્ઞાનિક કે મેડિકલ લાઈનનો અભ્યાસ જરૂરી નથી, જે કોઈ First  Treatment ના સિંદ્ધાંતો સમજી શકે એ યોગ્ય વ્યક્તિ ગણાય. તેમ છતા તેનામાં અમુક ગુણહોવા એ જરૂરી છે જેવા કે,

(1) પોતાના મા આત્મવિશ્વાસ  

(2) ગમે તે પરિસ્થિતિમા શાંત રહેવુ –

(3) Sharp Observation શક્તિ

(4) કઈ (Injury) ઈજાને પ્રથમ મહત્વ આપવું એની જાણ હોવી.

(5) ટોળાને શાંત રાખવું

(6) ભેગા થયેલા ટોળામાંથી જ મદદ મેળવવી

(7) પોતાની આવડતની હદ ખબર હોવી કે જેથી સગા વહાલાને ખોટુ આશ્વાશન ન આપવુ 

(8) જો Patient મરી ગયો છે. એમ લાગે તો પણ કુનેહ પુર્વક તે કહેવાનું ટાળવુ 

(9) First Aid આપવાની સુઝ

(10) સમયનું બંધન ન હોવુ.

– First Aid  Treatment ના Golden Rules:-

First Aid Treatment ના Golden Rules મુખ્યત્વે નીચે મુજબ

(1) Blood વહેતુ અટકાવવું

2) Respiration અવરોઘ દુર કરવો અથવા કૃત્રિમ Respiration આપવા. 

(3) Patient ભાનમાં હોય તો હિંમત અને આશ્વશન આપવા,

(4) જોખમકારક પરિસ્થિતિમાંથી Patient ને દુર લઈ જવો 

(5) Pain મા રાહત રહે તેમ કરવુ

(6) શરીરનું ઉષ્ણ તાપમાન (Temperature) જાળવી રાખવું

(7) શરીરમાંથી વહી ગયેલા પ્રવાહીને ભરપાઈ કરવુ (Fluid Replacement). 

(8) તાત્કાલિક લક્ષણો મા રાહત પહોંચાડવા પ્રયત્નો કરવા વગેરે..

First aid Treatment ના આટલા મુદ્દા ધ્યાનમાં રાખવામાં આવે તો Accident મા સપડાયેલ વ્યકિત માટે Treatment કરનાર ઘણું કરી શકે.

First Aid Treatment ના Principles

૧) Accident ના સ્થળે જલદી પહોંચવું જોઈએ

ર) બિન જરૂરી સવાલો ન પુછવા

૩) જે કાંઈ (Injury) ઈજા કે Illness  હોય તેનું કારણ બને એટલી જલદીથી જાણવું.

4) જેનાથી (Injury) ઈજા થઈ હોય એવી વસ્તુ ઝડપથી દૂર કરવી કે વ્યક્તિને ત્યાંથી દૂર કરવી જેમકે દાઝી ગઈ હોય એ વ્યક્તિને ત્યાંથી દૂર કરી પાણી રેડવુ, ઈલેકિટ્રક શોક લાગ્યો હોય તો ઈલેકિટ્રસિટી થી લાકડીની મદદથી દૂર કરવો વગેરે..

5) Patient  Unconscious  કે Semiconscious કે જીવીત છે કે મૃત્યુ પામ્યો છે તે ચકાસવુ.

6) કઈ Treatment  પહેલા કરવી તેની સુઝ : જેમકે પહેલા હદયની ગતિ બંધ હોય તો ચાલુ કરવા પ્રયત્ન કરવો, Respiration નિયમિત કરવો કે પછી Bleeding  થતો હોય તો તે બંધ કરવા પ્રયત્ન કરવો વગેરે.

7) Medical  Treatment  મેળવવી

8) Patient ની વિગતો જાણીને નોંધ કરવી

9) Patient  વWound રેમાં વWound રે રાહત રહે એ પોઝીશન મા રાખવો

10) હાજર વસ્તુમાંથી જરૂરી સાધનની સગવડ કરી લેવી, જેમ કે Bleeding  થતો હોય તો બેન્ડેજ પિંડીની રાહ ન જોતા રૂમાલનો ઉપયોગ કરવો.

11) Patient  ભાનમાં હોય તો એને Assurance  આપવું.

– First Aid Treatment કયા આપી શકાય?

Accidents ગમે ત્યાં અને ગમે ત્યારે થઈ શકે જેમ કે ઘરમાં કે રસ્તા પર, કામ કરવાના સ્થળે કે પછી કુદરતી હોનારત થવી, દાઝવું (સળગી જવું) ઈલેકિટ્રક શોક, વીંછી કે સાપનો ડંખ વિગેરે.

First Aid જાણનાર વ્યક્તિ હંમેશા Accident ના સ્થળે હાજર હોય એ જરૂરી નથી. આવા  વખતે સ્થળ પર પહોંચી ને ઝડપ થી ઈજાની વિગતો જાણવી જોઈએ જેવી કે

૧) Accident  ક્યારે થયુ?

ર) કેવી રીતે થયુ?

૩) માથાને કોઈ ઈજા પહોંચી છે કે નહિ? 

4) Patient  ભાનમાં છે કે બેભાન?

પેશન્ટ ની હાલત ઉપરથી વિગતો લેવી અથવા તો Patient  પાસેથી કે આજુ બાજુ હાજર વ્યક્તિ પાસેથી જાણી લેવી.

Patient ની ફરિયાદ ઉપરથી ઈજાનું કારણ જાણવું સહેલુ પડે. Patient ની Pulse , Respiration, ફિકાસ, – Bleeding , Fracture  વગેરે બાબત તપાસવી.

Pulse:-  જો હૃદયની ગતિ (Heart Activity) બંધ થઈ ગઈ હોય તો Pulse  બંધ થઈ જાય. જે હ્રદયના ભાગ ઉપર (છાતી) મસાજ કરવાથી ચાલુ થઈ શકે, Pulse  weak અને fast ગતિથી ચાલતી હોય તો Bleeding ની શક્યતા હોઈ શેકે, જ્યારે Pulse  બરાબર ચાલતી હોય તો Patient ને Assurance પ્રેમથી આપી શકાય

Respiration :- ઝડપી છે, ધીમા છે કે નથી. ધમણની માફક હાંફવું (Fast Respiration) એ Emergency  ઉપાય માંગી લેછે.

(Paleness) ફિકાશ :- આંખો, જીભ કે નખ ફિક્કા હોવા એ વWound રે Bleeding ની નિશાની છે. 

(Bluish) ભૂરાશ :- જીભ, હોઠ કે નખની ભૂરાશ Oxygen ની (Oxygen) જરૂર દર્શાવે છે.

Bleeding:-  નાક, કાન, મોઢામાંથી કે ઈજાગ્રસ્ત ભાગમાંથી Blood  આવે છે કે નહિ તે જોવું.

દાઝવુ :- (Burns) જોઈને જ ખબર પડી જાય.

Poisoning (ઝેરીઅસર):- ઝેરની વિચિત્ર વાસ કે કપડાં પર પડેલા ડાઘા પરથી ખ્યાલ આવે. નકામાં સવાલોમાં વખત બગાડયા વગર જરૂરી સવાલ જવાબ કરી તાત્કાલિક Treatment  શરૂ કરવી.

First Aid Treatment મા ઉપયોગી Instruments

First Aid Treatment ના સાધનોની પેટી દવાવાળા (Chemist) દુકાને થી ખરીદીને યોગ્ય સ્થળે રાખવી જોઈએ. એમાં મુખ્યત્વે નીચે દર્શાવેલી વસ્તુઓ હોવી જોઈએ.

– Autoclave કરેલી ૫ સે.મી. થી ૧૦ સે.મી. ના બેનડેજ  તથા એધેસિવ ટેપ

– ર સે.મી. થી માંડીને ૧૦ સે.મી. પહોળાઈ ના બેનડેજ તથા એધેસિવ ટેપ

– હવે સહેલાઈથી ઉપલબ્ધ (Johnson) ની જુદી જુદી માપની પટ્ટીઓ (Adhesive Tapes)

– રૂ (cotton)

– કાતર, (Safety Pin) સેફટી પીન વગેરે.

– ૧ ચો.મિ.ના સ્વચ્છ, ઈસ્ત્રી કરી વાળેલા ટુકડા જે ઝોળી, આWound ર (Slings) તરીકે વાપરી શકાય. પેશન્ટ ના ટ્રાન્સપોર્ટ અને સપોર્ટ માંટે ઉપયોગ કરી શકાય છે.

– પેપર અને પેન (બોલપેન વગેરે) Patient ની વિગત નોંધવા

– જીભ દબાવવા માટે (Tongue depressor) ટંગ ડીપ્રેશર

– હવા ની અવર જવર માટે (Airway) એઈર વે

– Fracture ની શક્યતા લાગે ત્યાં વાપરવા (splint) પાટિયુ, પેપર વગેરે

– તાવ માપવા માટે (Thermometer) થર્મોમીટર

– Bleeding બંધ કરવા (Tourniquet) ટોર્નીકેટ 

– રબરનું મેકીન્ટોસ (રબર નું કપડુ)

– દીવો અથવા માચીસ

– આંખમાં ટીપાં મુકવાની નળી

આ ઉપરાંત જરૂરી દવાઓ રાખી શકાય. જરૂરી એવા (Antiseptics) એન્ટીસેપ્ટીક તેમજ (Disinfectant) ડીસઈન્ફેકટન્ટ નીચે પ્રમાણે છે.

1) ડેટોલ (Dettol) :- ઘાને સાફ કરવા માટે ર-૪ ચમચી ૧/ર લીટર પાણીમાં મિશ્રણ કરી વાપરવું. 

(2) સાવલોન: – એ પણ ડેટોલની જગ્યાએ વાપરી શકાય()પ્રમાણ ર લિટર પાણીમાં ૧/રથી ૧ ચમચી.

(3) પોટેશીયમ પરમેગ્નેટ: એ ગળાના રોગોમાં કોગળા કરવા તેમજ સર્પદંશમાં વાપરી શકાય. પાણીને Autoclave  કરવામાં પણ વાપરી શકાય

(4) સ્પીરીટ :- Skin  તેમજ ઈન્જેક્શનના બલ્બને Autoclave  કરવા. 

(5) બોરીક એસીડ :- એ ૫% પ્રવાહીના રૂપમાં મોઢાની સંભાળ માટે કે પછી Skin  પર થયેલા સોજા કે Wound ને ધોવામાં વપરાય છે.

(6) આયોડીન:- Skin ને Autoclave  કરવા માટે કે સાWound રણ Wound ને રૂઝાવવા માટે વાપરવું સલાહ ભર્યુ

સુWound રેલા સ્વરૂપમાં બીટાડીન /Povidone રૂપે એ વWound રે અનુકૂળ પડે છે. 

(7) મરક્યુરોકોમ (લાલ દવા) :- સાWound રણ Autoclave  તરીકે પહેલા એનો ઘણો ઉપયોગ થતો હતો

(8) એક્રીફલેવીન :- ઘાને રૂઝાવવા માટે જંતુઘ્ન તરીકે ઉપયોગી છે.

(9) નાઈટ્રો ફયુરાઝોન :- જંતુઘ્ન તરીકે ઘાને રૂઝાવવા ઉપયોગી છે. 

(10) હાઈડ્રોજન પેરોક્સાઈડ :-ઘાને સારી રીતે ધોવા માટે વપરાય છે. જે વાપરવાથી ઘામાં પોપડા વગેરેને છૂટા કરે છે. અને ઘાને સ્વચ્છ કરે છે. 

(11) સીલ્વર નાઈટ્રેટ :- જ્યારે કોઈ ઘામાં રૂઝ ન આવતી હોય તો એની Wound ર પર અમુક પડ બાઝી જાય છે. જેના ઉપર સીલ્વર નાઈટ્રેટ લગાડવાથી છુટું પડે છે અને ઘા ને રૂઝવવામાં મદદ કરે છે.

(12) જંકશન વાયોલેટ :- મોઢામાં ચાંદા પડયા હોય કે પછી Wound  ઉપર ફંગસ (Fungus infection) થઈ ગયા હોય ત્યારે ઉપયોગી.

(13) કાર્બોલિક એસિડ :- કૂતરાના કરડવાથી કે સર્પદંશથી થયેલ ઘાને બાળી નાખવા ઉપયોગી. કાતર કે ચપ્પુ જેવા Wound રદાર સાધનને જંતુમુક્ત કરવામાં પણ ઉપયોગી છે. હાલ મા તેનો વપરાશ વWound રે જોવા મળતો નથી.

Community Emergencies: –

સામાજીક કટોકટી એટલે કોઈપણ અણઘારેલો બનાવ. જે Accident , ઓચિંતા કોઈ ઘર,બાંઘકામ કે ભેખડ વગેરે પડવાથી,વાવાઝોડું, પુર, આગ, ઘરતીકંપ જેવી કુદરતી આફતોથી, મારામારી જેવી માનવ સર્જિત આફતો વગેરે જેવા અનેક કારણોથી વ્યકિત ની જાન જોખમમા મુકાય છે.

આફતો (Calamities):-

મનુષ્યનું જીવન ફક્ત અકસ્માતોથી જ ગ્રસ્ત નથી. કુદરતી અને મનુષ્ય આફતોની પણ તેના પર અસર થાય છે.

(૧) Floods (પુર)

(ર) તોફાન

(૩) Earth Quake (ધરતીકંપ)

(4) દુકાળ 

(5) Heat Wave (લુ )

(6) ઠંડીનું મોજુ

(7) યુધ્ધ

(8) રેલ્વે, વિમાન, વહાણને થતા Accident

(9) મોટી આગ

(10) મકાન બેસી જવુ (પડી જવુ)

(11) ચેપી રોગો-મહામારી, કોલેરા, પ્લેગ, કમળો, ટાઈફોઈડ

(12) ભોજનમાં ઝેરી અસરવાળા પદાર્થ (Food Poisoning)

(13) દારૂની ઝેરી અસર

આવી પરિસ્થતિમાં એકી સમયે મોટા પ્રમાણમાં લોકો સપડાય છે. એકી સમયે એટલા મોટા પ્રમાણમાં લોકો સપડાય છે. એકી સમયે એટલા મોટા પ્રમાણમાં બWound ને First Aid  કરવો કઠણ કામ છે. આફતગ્રસ્ત સ્થાન પર First Aid  કેન્દ્ર ઉભુ કરવું જરૂરી બને છે. બીજેથી મદદ મંગાવવી અને હરતા ફરતા દવાખાના ઉભા કરવાની જરૂર પડે છે. અહીં પણ વધુ વ્યક્તિઓ આફતનો ભોગ બની હોવા છતા First Aid ના સિંદ્ધાંતો એ જ રહે છે. આ સમય દરમિયાન નીચે જણાવેલ સંસ્થાઓ તરફથી મદદ મળી શકે છે.

(1) સરકારી હોસ્પીટલો અને દવાખાના 

(2) જીલ્લા પરિષદ

(3) મહાનગર પાલિકા

(4) ખાનગી દવાખાના તથા હોસ્પીટલો

(5) રેડ ક્રોસ

(6) પોલીસ ખાતું

(7) લશ્કર

(8) સ્કાઉટ અને ગાઈડ

(9) હોમગાર્ડ 

(10) ખાનગી કલબો જેવી કે લાયન્સ કલબ, રોટરી કલબ

(11) યુનિસેફ, (UNICEF), વિશ્વ સ્વાસ્થ્ય સંસ્થા (ડબલ્યુ. એચ. ઓ.) W.H.O

(12) 108 Emergency Ambulance Services.

Ambulance Services –

એમ્બ્યુલસ સેવા એ લોકોપયોગી સેવા છે. એમ્બ્યુલસ એ એક મેટાડોર યા એવું વાહન છે જેમાં Patient  આરામથી સુવાડીને લઈ જઈ શકાય. એને પાછળની બાજુ પુરેપુરા ખુલે તેવા દરવાજા હોય છે, જેથી Patient  સ્ટ્રેચરમાં સુવાડીને અંદર લઈ જઈ શકાય. સ્ટ્રેચરને અંદર લઈ ગયા પછી તેની બઘી બાજુ જરૂરી જગ્યા હોય છે જ્યાં ડોકટર, નર્સ અને સ્ટ્રેચર લઈ જનારા બેસી શકે. સ્ટ્રેચર મુખ્યત્વે જમણી બાજુ મુકવામાં આવે છે. એમ્બ્યુલસમાં બે લોખડના સળિયા સમાંતર જોડેલા હોય છે જેના પર સ્ટ્રેચર બહુ જ સહેલાઈથી અંદર લઈ શકાય યા બહાર કાઢી શકાય. Patient  એમ્બ્યુલસમાં પહેલાં માથા તરફથી અંદર લઈ જવાય છે જેથી તેની જમણી બાજુમાં રહેલા ડોકટરો, નર્સો Patient  First Aid આપી શકે. એમ્બ્યુલસમાં ભરપુર માત્રામાં તાત્કાલિક જરૂરીયાતની દવાઓ અને ફર્સ્ટએઈડ કીટ રાખવું ખાસ જરૂરી છે. મોટી એમ્બ્યુલસમાં તાત્કાલિક શસ્ત્રક્રિયા (ઓપરેશન) કરવાની બઘી સગવડ ઓપરેશન ટેબલ સાથે હોય છે. આ મોટી એમ્બ્યુલસ ખરી રીતે હરતું ફરતું દવાખાનું હોય છે. જે આજુબાજુના વિસ્તારો અને શહેરી ઝુપડપટી વિસ્તારના Patient ઓને સેવા આપે છે.

એમ્બ્યુલસના વાહન ઉપર આગળની બાજુ પર ઝબુકતી લાઈટો અને સાયરન લગાડેલા હોય છે. એમ્બ્યુલસનો રંગ સફેદ હોય છે અને તેની બાજુ અને પાછળ લાલ રંગમાં પ્લસ (+) ની નિશાની હોય છે. જેથી તે જલ્દી ઓળખાઈ આવે છે. એમ્બ્યુલસ શબ્દ પણ બઘી બાજુ લખવામાં આવે છે. આ બઘી વસ્તુઓ અત્યંત જરૂરી છે જેથી રસ્તા પર બીજા વાહનો કરતા તાત્કાલિક સંજોગોમાં પસાર થવાની First તા આપી શકાય છે. જેથી Patient  જલ્દીમાં જલ્દી હોસ્પીટલ યા નર્સંગહોમમાં પહોંચાડીને વઘુમાં વધુ ત્વરાથી Treatment  આપી તેનો જીવ બચાવી શકાય, એમ્બ્યુલસ પર સ્પષ્ટ “એમ્બ્યુલસ ”એ અક્ષરો લાલ રંગે રંગેલા હોય છે. જ્યારે ગંભીર Patient ઓને હોસ્પીટલ લઈ જવાતા હોય છે ત્યારે ખાસ કરી એમ્બ્યુલસ માટે ટ્રાફિકના નિયમો લાગુ પડતાં નથી. યુધ્ધના સમયમાં યુધ્ધ મેદાનમાં જખ્મીને લઈ જતી એમ્બ્યુલસો પર કોઈ હુમલા થતા નથી . એમ્બ્યુલસ સર્વિસ રાત દિવસની અવિરત સેવી છે. પ્રત્યેક First Aid કરનાર પાસે એમ્બ્યુલસ સર્વિસોનું એક લીસ્ટ હોવું જરૂરી છે. આવા લીસ્ટો સ્થાનિક ટેલીફોન ડીરેકટરીમાંથી મળી શકે છે. 

Bandaging & Splinting: –

કોઈ Wound યા ઈજા પામેલા ભાગને ઢાંકવાની ક્રિયાને બેન્ડેજિંગ (બેન્ડેજ બાંધવો) કહે છે તેના હેતુ નીચે પ્રમાણે છે.

(1) wound ને ચેપ લાગતો અટકાવવો

(2) જખમી ભાગને આધાર તથા આરામ આપવો

(3) કોટન કે વુલની ગાદી, ગોઝ કે ખપાટીયુ તેની જગ્યાએ રહે તે માંટે.

(4) Bleeding રોકવા

(5) Fracture કે ખડી ગયેલા હાડકાને સ્થિર (Immobilized) કરવા

(6) Pain અટકાવવા ઈજા પામેલા ભાગને સ્થિર કરવા.

બેન્ડેજ ના  ઘણા પ્રકાર છે. જો વર્ક (Roller bandages) વીટા બેન્ડેજ , ત્રિકોણ બેન્ડેજ , બહુ પુંછડીયા (Many Tail) બેન્ડેજ  (પેટ માટે), ચાર પુંછડીયો બેન્ડેજ (હડપંચી માટે), T આકારનો બેન્ડેજ  (Perineum) તથા સ્ક્રોટમ ના ભાગ માટે.

બેન્ડેજ  રુ (કોટન), શણ, ઉન અથવા ખાસ કાપડ માંથી બનાવેલા હોય છે. જેવાકે સ્થિતીસ્થાપક બેન્ડેજ, ક્રેપ બેન્ડેજ વગેરે.

નીચે કોઠામાં જણાવ્યા પ્રમાણે શરીરના જે ભાગને બેન્ડેજ બાંધવો હોય તે મુજબ બેન્ડેજ ની લંબાઈ તથા પહોળાઈ હોવી જોઈએ.

ભાગ       પહોળાઈ (સે.મી.)         લંબાઈ (મીટર)

માથું           6-7                       4-6

છાતી          10-15                     6-8

હાથ            5-6                      3-4

જાંઘ           8-9                       4

પગ           6-8                       4

આંગળા       2-5                       2

કાંડું            5                         3

હાથનો પંજો   5                         3

General Rules For Applying Bandaging (બેન્ડેજ બાંધતી વખતે કયા નિયમો ધ્યાન મા રાખવા જોઈએ) 

(1) બેન્ડેજ યોગ્ય માપ સાઇઝ નો હોવો જોઈએ.

(2) Patient ને આરામદાયક સ્થિતીમાં રાખવો.

(3) જ્યારે બેન્ડેજ બાંધતા હો ત્યારે ઇન્જર્ડ ભાગને ટેકો આપતા રહો

(4) બેન્ડેજ બાંધતી વખતે તમારો ચહેરો Patient સામે રહેવો જોઈએ. માથાનો બેન્ડેજ આમાં અપવાદ છે

(5) જમણા અંગ પર બેન્ડેજ બાંધવાનો હોય તો ડાબા હાથમાં બેન્ડેજ પકડો અને ડાબા અંગ પર બેન્ડેજ બાંધવાનો હોય તો જમણા હાથમાં બેન્ડેજ પકડો.

(6) જે ભાગ પર બેન્ડેજ બાંધવાનો છે તેને પ્રથમ રૂથી વીંટીલો. આથી બેન્ડેજ સરકશે નહીં અને કાપા પડશે નહિ.

(7) ધવાયેલી જગ્યાના બાહ્ય ભાગ પર બેન્ડેજ નો છેડો રાખો અને બેન્ડેજ Wound ઉપર બે વખત ફેરવો જેથી તે જગા છોડે નહીં.

(8) વીંટા બેન્ડેજ નીચેથી ઉપર લેવો અને અંદરથી બહાર લેવો.

(9) જ્યારે બેન્ડેજ બાંધતા હો ત્યારે એક આંટો માર્યા પછી બીજો આંટો એ રીતે મારો કે પહેલો આંટો ર/૩ ઢંકાઈ જાય. આ રીતે વીંટા બેન્ડેજ  શરીરના ઘણા મોટા ભાગ પર બાંધી શકાય.

(10) બેન્ડેજ બહુ કઠણ કે બહુ ઢીલો ન બાંધવો.

(11) બેન્ડેજ બંધાઈ જાય ત્યારે સેફટીપીન કે ચીકણી પટ્ટીથી છેડો સ્થિર કરી દો અથવા છેડા સામસામે ગોળ લઈ બીજી બાજુએ ગાંઠથી બાંધો.

વીટા બેન્ડેજ સાદા વળવાળો, ઉંધા  વળવાળો કે અંગ્રેજી આંઠડાના આકારનો કે સ્પાઈકા બેન્ડેજ  તરીકે વપરાય છે.

(1) સાદો વળવાળો બેન્ડેજ (Simple Bandage):- આવો બેન્ડેજ હાથ કે પગ પર ઇન્જર્ડ  ભાગ પર વીંટવામાં આવે છે. 

(2) અંગ્રેજી (8) આઠડાના આકારનો બેન્ડેજ :- આ બેન્ડેજ શરીરના ભાગ પર ત્રાંસો બંધાય છે. અને તે ઉપર નીચે આંટા લેવાયાથી અંગ્રેજી આઠડાના આકારનો દેખાય છે. તે ઘુંટણ (Knee) અને કોણી (Elbow)પર બાંધવાના કામમાં આવે છે.

(3) ઉંધા વળનો બેન્ડેજ :- આ બેન્ડેજ બાંધવામાં દરેક વળના છેડે બેન્ડેજ ને નીચે ઉલટાવવામાં આવે છે.આ બેન્ડેજ હાથપગના એ ભાગો પર બંધાય કે જ્યાં અવયવ ઓછાથી વધુ પહોળા થતા હોય. 

(4) સ્પાઈકા આકારનો બેન્ડેજ :- આઠડાના આકારના બેન્ડેજ નું આ રૂપાન્તર છે. જે થાપા (બટકસ), ખભા (શોલ્ડર), જાંઘ (થાઈ) કે અંગુઠા માટે ઉપયોગમાં લેવાય છે.

આંગળીઓ પર બેન્ડેજ બાંધવાના રીતઃ-

(1) પ્રથમ કાંડા પર બેન્ડેજ ના  વળ લો.

(2) પછી હાથની પાછળના ભાગથી લઈ આંગળીના ટેરવા સુધી બેન્ડેજ વીંટો 

(3) ટેરવાથી આંગળીના મુળ સુધી બેન્ડેજ વધુ કઠણ બાંધતા જાવ પણ નખ ઉWound ડો રાખવો.આથી બેન્ડેજ વધુ કઠણ બંWound ઈ જાય અને Blood  ન ફરે તો નખ ભુરો થઈ જાય તો જોઈ શકાય.

(4) ફરી પાછુ હાથના પાછળના ભાગથી કાંડા પર આવી ત્યાં બેન્ડેજ બાંધી દો. 

(5) જો ફક્ત ટેરવા પર જ બેન્ડેજ બાંધવાનો હોય તો વીંટાબેન્ડેજ આંગળીના મુળથી આગળના ભાગે ટેરવા સુધી સીધો લઈ, ટેરવા પરથી આંગળીની પાછળ લઈ જાવ. પાછો મુળ સુધી લઈ એક બાજુએ લઈ આંગળીના મુળથી શરૂ કરી આંગળી પર આંટા મારો.

હાથ અને ચારેય આંગળા (અંગુઠા સિવાયના)પર બેન્ડેજ બાંધવાના રીત:– 

(1) કાંડા પર આંટો લો.

(2) હાથની પાછળના ભાગે એક ઉંWound  વળનો આંટો લઈ આંગળી(fingers)ઓના ટેરવા ઉપરથી ફેરવી હથેળીમાંથી પાછળના ભાગમાં બેન્ડેજ લો.

(3) હાથને વળ વડે આવરી લો.

(4) બેન્ડેજ ને કાંડા પર પુરો કરો.

(5) આ માટે આઠડા આકારનો બેન્ડેજ પણ ચાલે.

અંગુઠો (Thumb) પર બેન્ડેજ બાંધવાના રીતઃ- 

(1) શરૂઆત કાંડા પરના વળથી કરો. આકૃતિ ૧૩.૫(પછીના પાના પર)

(2) હાથની પાછળથી વળ લઈ અંગુઠા સુધી પંહોચો અને પાછા કાંડા સુધી પાછળથી લઈ પહોંચો. 

(3) જ્યાં સુધી જખમી ભાગ ઢંકાઈ ન જાય ત્યાં સુધી અંગુઠા પર આજ રીતે આંટા મારતા રહો. 

(4) જ્યાં સુધી જખમી ભાગ ઢંકાઈ ન જાય ત્યાં સુધી અંગુઠા પર આજ રીતે આંટા મારતા રહો.


કાંડાનો પાછળનો ભાગ (Back of the wrist) પર બેન્ડેજ બાંધવાના રીતઃ-

(1) કાંડા પર સ્થિર કરવા બે આંટા લો.

બેન્ડેજ ત્રાંસો લઈ કાંડા પરથી હાથના પાછળના ભાગથી ટચલી આંગળી પાસે લો, હથેળી પાસે આંગળીઓના મુળમાં આડો લો, અને પાછુ કાંડા તરફ ત્રાંસુ લો. આ રીતે જરૂર પ્રમાણે ફેરવતા રહો.

અગ્રહાથ (Fore arm) પર બેન્ડેજ બાંધવાના રીતઃ-

(1) બેન્ડેજ ને કાંડા પર સ્થિર કરો.

(2) ઉંWound  વળ વાળો બેન્ડેજ બાંધો, ઉંધો વળ અગ્રહાથના પાછળના ભાગે વાળવો.

કોણી (Elbow) પર બેન્ડેજ બાંધવાના રીતઃ-

(1) બેન્ડેજ ને કોણીની ફરતે સ્થિર કરો.

(2) અંગ્રેજી આઠડા (8) ના આકારે બેન્ડેજ બાંધો આઠડાનો બેન્ડેજ આગળના ભાગમાં સામસામા આવવા જોઈએ.


– કોણીથી ખભા વચ્ચેના ભાગ (Arm) પર બેન્ડેજ બાંધવાના રીતઃ- 

(1) કોણી પાસે બેન્ડેજ સ્થિર કરો.

(2) સાદો વળવાળો બેન્ડેજ બાંધો.

ખંભા પર બેન્ડેજ બાંધવાના રીતઃ-

બગલની તંદુરસ્ત બાજુએથી બેન્ડેજ બાંધવાનું ચાલુ કરો. છાતી પરથી લઈ ધવાયેલા ખભાને આંટો મારો.

(૧) બગલમાંથી બેન્ડેજ ફેરવી આગળ છાતી બાજુ કાઢો. ફરીથી તેને ખભા પર ફેરવી વાંસેથી આંટો લઈ છાતી બાજુ કાઢો. ફરીથી તેને ખભા પર ફેરવી વાંસેથી આંટો લઈ છાતી બાજુએ લાવો આ રીતે બીજો આંટો પહેલા આંટા કરતા થોડુક ઉપર આવે તેમ કરો આ રીતે પહેલા બેન્ડેજ નો ભાગ ટંકાવો જોઈએ.

(ર) જ્યાં સુધી આખો ખભો ઢંકાઈ જાય ત્યાં સુધી બેન્ડેજ બાંધો.

(૩) બેન્ડેજ નો છેડો છાતી પર સ્થિર કરો.

માથુ (Head) પર બેન્ડેજ બાંધવાના રીતઃ-

૭૦-૮૦ સે. મી. લાંબો વળવાળો બેન્ડેજ લો અને તેને માથા પર મુકો જેથી બે પટ્ટીઓ કાનની આગળ મોઢા પર સરખી ઝુલે. Patient મદદનીશને આ પટ્ટા સખત પકડવાનું કહો. 

(1) કપાળ પર વળવાળો બેન્ડેજ લઈ થોડા આંટા લો.

(2) બે માની એક પટ્ટીની નીચેથી આ બેન્ડેજ કાઢો.

(3) એ બેન્ડેજ ને જરાક ત્રાંસો લઈ બીજા કાન પાસેથી પટ્ટીની નીચેથી કાઢો અને કપાળ પાસે આગળ લો.

(4) ફરીથી એજ રીતે પહેલી પટ્ટીની નીચેથી બેન્ડેજ લઈ વધુ ત્રાંસો લઈ માથાના પાછળના ભાગમાં ઉપર ફેરવી બીજા કાન પરથી તે બાજુની પટ્ટીની નીચેથી કાઢી કપાળ બાજુ લો. આ રીતે માથુ ઢંકાઈ જાય ત્યા સુધી બેન્ડેજ વંટયા કરો.

(5) છેવટે ઉભી પટ્ટીના બન્ને છેડા હડપચીની નીચે ગાંઠથી બાંધો .

આંખ (Eye) પર બેન્ડેજ બાંધવાના રીતઃ-

જમણી આંખ માટે બેન્ડેજ ની શરૂઆત કપાળ પર જમણે થી ડાબે વળવાળો બેન્ડેજ બાંધો.

(1) માથાના પાછળના ભાગમાં તેને ત્રાંસો લઈ જમણા કાન પાછળથી આગળ લો અને તે જમણી આંખ પરથી લો.

(2) વારાફરતી કપાળ પર અને આંખ પર વળ વાળો બેન્ડેજ બાંધતા રહેવુ.

(3) પછીના પાના પર ડાબી આંખ માટે એજ પ્રમાણે પણ ઉભી દિશામાં બેન્ડેજ બાંધવો.

છાતી (Chest)- વળવાળો બેન્ડેજ બાંધવાના રીત :-

(1) એક મીટર જેટલો બેન્ડેજ નો શરૂઆતનો ભાગ જમણા કે ડાબા ખભે મુકો.

(2) વળવાળા બેન્ડેજ ના  કેટલાક આંટા છાતીની ફરતે નીચેથી ઉપર લગાવો.

(3) છુટો મુકેલો છેડો જે છાતી પર છે, તેની ઉપર લઈ ખભા પરથી વાંસા પર બીજા છેડા સાથે બાંધો.


સ્તન (Breast)પર બેન્ડેજ બાંધવાના રીતઃ-

(1) જમણા સ્તન માટે જમણેથી ડાબે ત્રાંસમાં બેન્ડેજ બાંધવો.

(2) તે સ્તનને ફરતો આંટો મારી બીજા ખભા પાસે જાય અને જમણી બગલમાં વાંસે થઈને પાછો આગળ આવે.

(3) એ પછી છાતીને ફરતો આંટો મારો જેથી સ્તનને ટેકો મળે અને બેન્ડેજ પણ સ્થિર થાય.

(4) બીજો આંટો મારતી વખતે પહેલા આંટા કરતા થોડુ ઉંચે લેવુ.

(5) આ રીતે કેટલાય આંટા મારવા જોઈએ.અને અગાઉના આંટા કરતાં દરેક આંટો થોડો થોડો ઉપર આવવો જોઈએ.

પેટ (Abdomen) તથા જાંધ (Groin) પર બેન્ડેજ બાંધવાના રીતઃ-

પેટ ઉપરના ભાગમાં અને વચ્ચેના ભાગમાં વળવાળો બેન્ડેજ બાંધવો સગવડભર્યો રહે છે. પેઢુના ભાગ માટે તે સંતોષજનક નથી, કારણકે તે બેન્ડેજ સરકી જઈ શકે. આથી તે બેન્ડેજ ને સ્પાઈકા બેન્ડેજ  સાથે ભેળવી સાથળ, ઢેકા અને આજુબાજુના ભાગ સાથે બાંધવો. આંટા આગળ પાછળ કે બાજુના ભાગે એકબીજાને આંતરે એ ચાલે.

(1) વળવાળા બેન્ડેજ  વડે બેન્ડેજ ને પેટ પર સ્થિર કરો.

(2) પાછળથી આગળ અને ડાબેથી જમણે ગૃહ્ય ભાગ પર, સાથળના અંદરના ભાગ પર, સાથળની

આગળના ભાગ પર ટેકાને ફરતે લઈ ફરી પાછા ગૃહ્ય ભાગ પર બાંધો.

(3) આ રીતે અમુક આંટા માર્યા પછી કમર પર ગોળ ફેરવી સ્થિર કરો.

(4) આ સ્પાઈકા બેન્ડેજ ઉતરતો કે ચડતો બન્ને રીતે બાંધી શકાય છે. માટે જરૂરત પ્રમાણે સાથળ પર કે ગૃહ્ય ભાગ પર બાધવો


પગ (Lower limb) પર બેન્ડેજ બાંધવાના રીતઃ-

સાથળ પરનો બેન્ડેજ ખભા કે ખભાથી કોણી પરના ભાગ પર બાંધીએ તે જ રીતે બંWound ય છે. જો સાથળના ઉપલા ભાગમાં બાંધવો હોય તો તેને પેઢુ પરના સ્પાઈકા બેન્ડેજ  સાથે મેળવી બાંધવો.

ઘુંટણથી નીચે પગનો બેન્ડેજ વળવાળો હોય છે અને તેમાં ઉંધો વળ ઠેઠ ઘુંટણના સાંWound  સુધી પંહોચે છે. ઘુંટણનો સાંધો સ્પાઈકા બેન્ડેજ ની રીતે બાંધવો. એક રીત એવી છે કે બેન્ડેજ ને ઢાંકણી પરથી શરૂ કરી ઉપર તરફ તથા નીચે તરફ આંટા લાંબે લાંબે લઈ જવા. આને બહિગાર્મી Divergent બેન્ડેજ (આકૃતિ-A) કહેવાય. બીજી રીતમાં વળ ઘુંટણથી લાંબેના ભાગે શરૂ કરી મધ્ય ભાગ તરફ નજીક નજીક આવવું. આ રીતે બાંધેલા બેન્ડેજ ને કેન્દ્રગામી Convergent બેન્ડેજ કહે છે.(આકૃતિ- B), આમાં છેવટના આંટા ઘુંટણ પર હોય છે.

કપાઈ ગયેલા (હાથ, પગ, આંગળી) અવયવનું ઠુઠ્ઠું (Amputation Stump) તે પર બાંધવાનો બેન્ડેજ વળવાળો બેન્ડેજ હોય છે.

(1) પગ કે હાથ પર આડા ઠુઠાથી ઉપર બાંધો.

(2) ઉધો આંટો લઈ બેન્ડેજ સાથળની આગળના ભાગમાં નીચે લઈ ઠુઠાને ગોળ ફેરવી પાછળ લો.

(3) આડો બેન્ડેજ મારેલો છે ત્યા સુધી લઈ એક આડો બેન્ડેજ પાછો મારો.

(4) આ રીતે ઉભા અને આડા આંટા વારા ફરતી લો અને ઠુઠાને સંપુર્ણ રીતે ઢાંકી દો.

એડી પર બેન્ડેજ બાંધવાના રીતઃ- 

એડીને કેન્દ્રગામી (Convergent) અથવા બહિર્ગામી (Divergent) સ્પાઈકા બેન્ડેજ બાંધવો.

(1) એડીના ઉપસેલા ભાગથી શરૂઆત કરવી.

(2) પછીના વળ અગાઉના વળથી ઉપર તથા નીચે બાજુ લેવા. 

(3) પગના તળીયા પરથી ત્રાંસો વળ લઈ આ બેન્ડેજ સ્થિર કરવો.

ઘુંટી (Ankle)પર બેન્ડેજ બાંધવાના રીતઃ-

જો ધુંટીની સાથે એડી પર પણ બેન્ડેજ બાંધવાની જરૂર ન હોય તો અંગ્રેજી ()આઠડાના આકારનો બેન્ડેજ બાંધવો. 

(1) ઘુંટીની ઉપરના ભાગથી વળ લેવાની શરૂઆત કરવી.

(2) બેન્ડેજ ના  ગોળાકાર આંટા એકબીજાની ઉપર ઓળંગીને લેવાય છે. બેન્ડેજ પગના તળીયે એક વખત ત્રાંસો વળ લઈ ફેરવવો અને ફરીથી ઘુંટીની ઉપરના ભાગમાં પગના નીચેના ભાગ સુધી લેવો. 

(3) વળને અંગ્રેજી આઠડાના આકારમાં ફરી ફરીને લેવો.

પગ (Foot) પર બેન્ડેજ બાંધવાના રીતઃ- 

(1) શરૂઆત ઘુંટીથી ઉપર આડા વળ લઈને કરો.

(2) એડીની પાછળથી અંગુઠા સુધી બેન્ડેજ સીધો લો અને એ રીતે થોડા ટીલા આંટા લો. 

(3) આંગળા પાસેથી શરૂ કરી પગ પર સાદા વળ લઈ બેન્ડેજ બાંધો.

માથુ (Scalp) પર ત્રિકોણ બેન્ડેજ બાંધવાના રીતઃ-

(1) ધડી વાળેલ બેન્ડેજ ભ્રમર નજીક કપાળ ઉપર મુકો

(2) બન્ને છેડા પાછળ લો તેમને બેન્ડેજ  ઉપર સામી બાજુએ લો અને ગરદનના પાછળના ભાગ પરથી ફેરવી પાછા કપાળ પર લાવો અને બાંધો.

(3) બેન્ડેજ નો ખુલ્લો છેડો આગળ લાવી તેને પણ સ્થિર કરો.

હાથ (Hand) પર ત્રિકોણ બેન્ડેજ બાંધવાના રીતઃ-

બેન્ડેજ ને સપાટ જગા પર રાખો. તેના પર હાથ રાખો. આંગળીઓ બેન્ડેજ ની ટોચ બાજુએ હોવી જોઈએ.

(1) ટોચને વાળો કે જેથી આંગળીઓ ઢંકાઈ જાય.

(2) બીજા બન્ને છેડાઓ પાછળ વાળો અને ટોચના ભાગની ઉપર તેને ગાંઠ વાળો. આ ગાંઠ કાંડાના લેવલ (સપાટી) પર આવશે. ગાંઠ ઉપર સેફટીપીન લગાવી દો.

છાતી (Chest) પર ત્રિકોણ બેન્ડેજ બાંધવાના રીતઃ-

બેન્ડેજ નો મધ્યભાગ છાતી પર રાખો તેની ટોચ ઈજા રહિત ખભા પર લો.

(1) બીજા બન્ને છેડા વાંસે લઈ એવી રીતે બાંધો કે એક છેડો બીજા છેડા કરતા મોટો રહે.

(2) લાંબો છેડો બેન્ડેજ ની ટોચ સાથે બાંધો

(3) જો ઈજા વાંસા પર હોય તો આનાથી ઉંધી રીતે ક્રિયા કરો.

બાવડા માટેની ઝોળી (Arm Sling):-

આ માટે ત્રિકોણાકાર બેન્ડેજ નો ઉપયોગ થાય છે. ૯૦ સે. મી. લીનનને ત્રાંસમાં લેવડ વાળી કાપી ત્રિકોણ બેન્ડેજ બને.

(1) ઈજા થયેલ કોણી નીચે ત્રિકોણ બેન્ડેજ ની ટોચનો ભાગ રાખો. 

(2) ઉપરનો છેડો ગરદનની પાછળ લો.

(3) નીચેનો છેડો ઉપર લઈ ઉપલા છેડા સાથે ગરદન પર બાંધો 

(4) કોણી પાસેનો વWound રાનો બેન્ડેજ આગળ વાળી સેફટીપીન વડે સ્થિર કરો. આથી કોણી માટે વિરામસ્થાન બની જશે.

જો બેન્ડેજ ઠીક બંWound યો હશે તો બાવડુ કમરપટાની ઉપર આરામદાયક સ્થિતીમાં હશે. કાંડુ પણ લટકતુ ન રહેવુ જોઈએ.

.કોણી (Elbow) પર ત્રિકોણ બેન્ડેજ બાંધવાના રીતઃ-

(1) કોણીને કાટખુણે વાળો

(2) બેન્ડેજ ની ટોચ બાવડા પર લો અને બેન્ડેજ નો ભાગ અગ્રહાથના મધ્યમાં લો.

(3) બીજા બે છેડા એકબીજાને ઓળંગાવી દો અને તેમને કોણીની ઉપરના ભાગમાં બાંધી દો.

ઘુંટણ (Knee) પર ત્રિકોણાકાર બેન્ડેજ બાંધવાના રીત

(1) ઘુંટણને કાટખુણે વાળો

(2) ઘુંટણના આગલા ભાગ પર બેન્ડેજ રાખો તેની ટોચ સાથળ બાજુ રાખો. 

(3) નીચેના બે છેડા સામસામે ઓળંગવો તેમને ઉપર સાથળ બાજુએ લો. સાથળના ભાગમાં ગાંઠવાળો.

(4) ટોચને નીચે લાવો.

પગ (Foot) પર ત્રિકોણાકાર બેન્ડેજ બાંધવાના રીત :-

(1) બેન્ડેજ ને જમીન પર મુકો

(2) તેના પર Patient પગ મુકવો, આંગળા ટોચ બાજુ રાખવા.

(3) ટોચને પાછળ બાજુએ વાળો અને ઘુંટીના સાંWound  સુધી આવવા દો.

(4) બીજા બન્ને છેડા ધુંટીની ફરતે ખેંચો અને આગળ લાવી ઘુંટીની આગળ ગાંઠ વાળો.

(5) ટોચને નીચે વાળી સેફટીપીન લગાવી દો

ત્રણ પૂંછડિયો (Trefoil) બેન્ડેજ :-

1) આ બેન્ડેજ નો ઉપયોગ ચહેરાની એકબાજુ અથવા કાન અથવા જડબાને માર લાગ્યો હોય ત્યારે કરાય છે.

(2) માથા પર બેન્ડેજ ના  બે કે ત્રણ આંટા ફેરવો.

(3) માથાના પાછળના ભાગમાંથી બેન્ડેજ ત્રાંસો લઈ જડબાની નીચેથી પસાર કરી બીજા બાજુએ કાઢો. 

(4) આ પછી જડબાથી માથા ઉપર ઉભા વળ લો અને છેલ્લે માથાની પાછળથી આગળ કપાળ પર

(5) આ પછી જડબાથી માથા ઉપર ઉભા વળ લો અને છેલ્લે માથાની પાછળથી આગળ કપાળ પર બેન્ડેજ લાવો. સેફટીપીનથી સ્થિર કરો.

ચાર પૂંછડિયો (Four foil) બેન્ડેજ :-

ગોઝના કપડામાંથી કે વળવાળા બેન્ડેજ ને બન્ને છેડે ફાડવાથી ચાર પુંચડિયો બેન્ડેજ બને છે. આ બેન્ડેજ થી હડપચી, નાક, કપાળ કે માથાની પાછળના ભાગ પર ગાળીયો કે ઝોળી જેવુ બનાવી પટ્ટી (dressing) સ્થિર રાખવામાં સરળતા થાય છે.

T- આકારનો (T- Shape) પાટો

ગોઝમાંથી કે વળવાળા બે બેન્ડેજ ને એક પર બીજો કાટખુણે રાખવાથી આવો બેન્ડેજ બને છે. પ્રાઈવેટ ભાગ પરથી પટ્ટીઓને યોગ્ય સ્થાન પર રાખવા આ બેન્ડેજ  ઉપયોગમાં લેવાય છે.

UNIT: – (II) 

MINOR INJURIES & AILMENTS

– જખમો (Wounds):-

જ્યારે માર લાગવાના કારણે ચામડીની કંટીન્યુટી મા ભંગાણ પડે ત્યારે તેને જખમ અથવા Wound  કહેવાય. જે જાતની ઈજા થઈ હોય તે પ્રમાણે તેના વિવિધ પ્રકાર છે. જે નીચે વર્ણવ્યા છે.

(1) ઉઝરડો (Abrasion):-

આ ઈજા ચામડીના બહારના ભાગોમાં થાય છે. જ્યારે કોઈ કઠણ પદાર્થ ચામડી સાથે ધસાય ત્યારે આ જાતની ઈજા પામેલ ભાગ લાલ રંગનો થઈ જાય અને ત્યાં કેટલાય નાના Wound  માંથી બ્લડ નીકળે. Blood નું પ્રમાણ અલ્પ હોય છે. આ બોડી મા જોવા મળતી નાની ઇજા છે.  

(ર) ચીરો (Laceration):–

બુઠ્ઠી પ્રકારના હથિયારની થતી ઈજાના જખમની કોર તૂટેલી અને અનિયમીત હોય છે. ક્યાંક ક્યાંક ઉઝરડા પણ દેખાય છે. ઘાના તળિયામાંના અવયવો પણ જેમ તેમ કપાયેલા હોય છે. જેથી અમુક અવયવોના રેષા Wound માં આડા અવળા રહેલા દેખાય. તેમાં બહારથી પદાર્થો આવી જાય છે. Blood વાહીનીઓ કચડાઈ જવાથી Blood ઓછા પ્રમાણમાં નીકળે છે. 

(૩) કપાયેલ જખમ (Incised wound):-

જ્યારે તીક્ષ્ણ Wound ધારવાળા હથિયારથી ચામડી પર પ્રહાર થાય ત્યારે કાપો પડે. જખમની બાજુઓ ચોકખી રીતે કપાયેલી હોય, Blood Vessels ઓ પણ ચોખી રીતે કપાયેલી હોય અને તેથી તેમાંથી Blood  વિશેષ પ્રમાણમાં વહે. બાજુઓ પર ઉઝરડા નથી હોતા. અને Wound  પહોળો દેખાય છે.

(૪) છિદ્ર જખમ (Punctured Wound):-

જ્યારે ખીલો, શુળ કે ચાકુ સીધુ ભોંકાય છે. ત્યારે આ પ્રકારના છિદ્ર જખમ થાય છે. જ્યારે તે અણીદાર પદાર્થ આરપાર નીકળીજાય ત્યારે તેને વિંધાયેલા જખમ (Perforating Wound) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ જખમ લંબાઈ પહોળાઈના નાના પણ ઉંડાઈ માં વધુ હોય છે. Blood  બહાર બહુ ન પણ નીકળે તો પણ અંદર રહેલા અવયવોને તે ખુબ નુકશાન કરી શકે. દા. ત. છાતિ કે પેટમાં થયેલ છિદ્ર જખમ જે કોઈ પણ ધારદાર વસ્તુ ખુચવાથી થતી ગંભીર ઇજા છે.

(૫) ટીમણુ (Contusion, Bruises) :-

સખત અને બુઠ્ઠા હથિયારથી આવી ઈજા થાય છે. ચામડી નીચેની Blood વાહીનીઓ ફાટી જાય છે. પણ ઉપરની ચામડી ઇનટેક રહે છે. ઈજા થવા સાથે જ ટીમણુ અને લાલાશ તરત જ થઈ આવે છે. જો ઉંડાણમાં ટીમણુ થાય તો તે બહાર દેખાતા એક બે દિવસ લાગે. એક દિવસમાં તેનો રંગ ભુરો થઈ જાય. ત્રણ-ચાર દિવસમાં તે ભુખરો રંગ પકડે અને પાંચ-સાત દિવસમાં લીલો, આઠ-દશ દિવસમાં પીળો થાય છે. પંદર દિવસમાં મટી જાય છે.

બંદુકની ગોળી લાગવાથી થતી ઈજા (gun shot):- 

જ્યાં ગોળી લાગે ત્યાં જખમ (wound) નાનો અને ગોળાકાર હોય છે. અમુક વાર તે આરપાર પણ નિકળી જાય છે. જ્યારે ગોળી આરપાર નીકળે ત્યારે બીજી બાજુનો Wound  સાંધારણ રીતે મોટો હોય છે. પણ અંદરના અવયવોને ગોળીના પ્રકાર પ્રમાણે ખુબ નુકશાન પંહોચે છે. આ જખમ પણ ઊંડાઈ મા વધુ હોય છે. Blood વહેવાનું પ્રમાણ વધુ કે થોડું હોય. Blood બહાર બહુ ન પણ નીકળે તો પણ અંદર રહેલા અવયવોન તે  ખુબ નુક્શાન કરી શકે છે.

Wound ની First Aid Care (જખમના First Aid  નીચે મુજબ કરવા).

(1) Patient Bleeding નું પ્રમાણ તથા Shock નું પ્રમાણ નક્કિ કરો. અને આ પરિસ્થિતીનો ઉપચાર કરો.

(2) જો હાડકુ ખડી ગયુ હોય કે તુટી ગયુ હોયતો તેનો First Aid કરો.

(૩) તમારા હાથ સાબુથી બરાબર ધુઓ.

(4) જે બાહ્ય પદાર્થો સહેલાઈથી Wound માંથી કાઢી શકાય તે કાઢી લ્યો.

(5) ચેપ વિરોધી દવાથી Wound ની આજુબાજુનો ભાગ સાફ કરો.

(6) જખમ ને ચેપ વિરોધી દવાથી ધુઓ અને પછી ચેપ વિરોધી કે એન્ટિબાયોટીક ક્રિમ Wound પર વગાડો. 

(7) જો જખમ ૫ મી. મી. થી વધુ પહોળો હોય તો Wound ના બે છેડા નજીક લાવી ચીકણી પટ્ટી તે પર ચોટાડી દો. ધ્યાન રાખો કે આખો Wound  તેનાથી ઢંકાઈ જવો ન જોઈએ.

(8) Wound ઉપર જંતુ રહિત (Sterilized) ગોઝ પટ્ટી ઢાંકો. 

(9) બેન્ડેજ કે ચીકણી પટ્ટી વડે ગોઝ પટ્ટીને સ્થિર કરો.

(10) વિંધાયેલા જખમની બંને બાજુએ મલમ પટ્ટી કરો અને પટ્ટો બાંધો

(11) દાઝવા વગેરેથી જ્યારે વ્યાપક વિસ્તારમાં ઈજા થાય ત્યારે Patient ચોખા ઈસ્ત્રી કરેલા કપડામાં લપેટો.

(12) ટીમણા ઉપર પહેલા ર૪ કલાકમાં બરફ ધસો. તેથી ટીમણુ વધતુ અટકે છે. અને નાનુ થાય છે. ર૪ કલાક પછી ગરમ પાણીની કોથળીથી શેક કરવો જેથી ઢીમણુ નાનું થઈ જાય.

નીચે જણાવેલ પ્રકારના જખમ (Wound)મા ડોક્ટરની Treatment  જરૂરી છે.

(1) ઉંડા જખમ (Deep Wound)

(2) પહોળા,મોટા જખમ,જેમાં ટાંકા લેવા પડે.

(3) સહેલાઈથી ન નીકળતુ શુળ (Foreign body)

(4) સ્નાયુ (Tendon) ને ઈજા કે (blood vessels) Pulse ને ઈજા થઈ હોય તો

(5) હાથ પગમાં ઈજા થઈ હોય અને આંગળાનું હલન ચલન અટકી ગયું હોય

(6) હાથ કે પગની આંગળીઓ છૂંદાઈ ગઈ હોય તો

(7) ઘણા પ્રમાણમાં ચેપી પદાર્થ લાગ્યા હોય એમ લાગે ત્યારે

(8) છાતી પરનો Wound

(9) પેટ પરનો Wound

છાતી (Chest) પર ના Wound ની First Aid treatment

છાતી પર થયેલો ભોંકાયેલ (Penetrating Wound) પ્રકારનો Wound  ભયજનક ગણવો, ફેફસા, હ્રદય, મુખ્ય Arteries , Veins  વગેરે છાતિમાં હોય છે. જો Lung  કપાયુ હોય તો Patient  ખાંસીમાં Blood  યુક્ત ફીણ જેવો ગળફો નીકળે છે. જો કુકુસાવરણ (Pleura) માં હવા પેસી જાય તો Lung  સંકોચાઈ જાય છે. જો હ્રદય કે મુખ્ય Blood વાહીનીઓને જખમ થાય તો શરીરને ધક્કો (Shock) લાગે છે. અને Patient ની કન્ડિશન ખરાબ થાય  છે. આ વખતે નીચે મુજબ નુ મેનેજમેન્ટ કરવામા આવે છે.

(1) Patient અર્ધ બેઠકની સ્થિતીમાં સુવાડો.

(2) મજબુત હવાચુસ્ત ડ્રેસીંગ વડે Wound ને ઢાંકો તે માટે ડ્રેસીંગના આવરણ વચ્ચે પોલીથીન મુકવુ.

(3) ડ્રેસીંગને છાતી સાથે બેન્ડેજ વડે સ્થિર કરવુ.

(4) Patient તરત હોસ્પીટલમાં લઈ જવો.

પેટ (Abdomen) પર ના Wound ની First Aid treatment

પેટ પર ભોંકાયેલ (Penetrating Wound) પ્રકારનો જખમ ગંભીર છે. એમ સમજવુ  કારણકે પેટમાંના આંતરડાનો કોઈ ભાગ, Blood Vessels ઓ કપાઈ શકે અને તેના પરીણામે ગંભીર પરિણામ કે મૃત્યુ પણ થઈ શકે. જો પેટ પર ઈજા કરનાર Wound તક હથિયાર પેટમાં ખુંચેલુ હોય તો…

(1) તેને બહાર કાઢવાનો પ્રયત્ન ન કરવો.

(2) Patient ને આરામદાયક સ્થિતીમાં મુકો

(3) હથિયારની આજુ બાજુ રીંગપેડ યોગ્ય મોટાઈની કપડાની ઈઢોણી બનાવી મુકો.
(4) તેની ઉપર ડ્રેસીંગ મુકી, યોગ્ય રીતે બેન્ડેજ વીંટાળી દો. એ ખ્યાલ રાખવો જરૂરી છે કે Wound Sharp હથિયાર વધુ ઉંડુ ન ઉતરે તેમજ હલન ચલન પણ ન કરી શકે.

(5) શોક નુ મેનેજમેન્ટ કરો.

(6) Patient તાબડતોબ હોસ્પીટલમાં મોકલો.

જો પેટ પરનો જખમ મોટો હોય તો તેમાંથી આંતરડા બહાર નીકળી આવી શકે જો તેમ થયુ હોય તો..

(1) આંતરડા પેટમાં પાછા મુકવાનો પ્રયત્ન ન કરો 

(2) નવશેકા પાણીમા ભીંજવેલા સ્વચ્છ કપડા વડે બહાર આવેલ આંતરડાને ઢાંકી દો. 

(3) Shock નું મેનેજમેન્ટ કરો.

(4) ઝડપ થી Patient હોસ્પીટલમાં લઈ જાવ.

Foreign Bodies (ફોરીન બોડીઝ): –

શરીરના ખુલ્લા ભાગો જેવા કે કાન, નાક, ગળામા ચણા, શિંગ, પથ્થર (ખાસ કરીને બાળકોમા) જીવજંતુ, ધુસી જવા કે ઘુસાડવા અથવા તો Accidently શરીરમાં કાચ ઘુસવો કે કઈ વસ્તુ ખુચી જાય વગેરેને ફોરીન બોડી કહેવાય છે.

ગળામા (Throat) ફોરીન બોડીઃ –

નાના છોકરા કુતુહલવશ સિક્કો, લખોટી, વગેરે મોઢામાં નાખે અથવા ખાતી વખતે માછલીનો કાંટો ગળામાં અટકી જાય ત્યારે Patient  ગળામાં અણખણ થાય, દુઃખે વગેરે ફરિયાદ કરે છે. જો ફોરીન બોડી શ્વાસ નળીમાં અટક્યુ હોય તો ગળવામાં તકલીફ થાય છે. 

જો શ્વવાસનળીમાં અટક્યુ હોય અને Respiration લેવામાં તકલીફ હોય તો ઘરગથ્થુ ઉપાય કર્યા વગર Patient  હોસ્પીટલમાં લઈ જવો જરૂરી છે. અન્નનળીમાં અટક્યુ હોય એવી ખાતરી થાય તો Patient  તેમજ સગા વહાલા ને આશ્વાશન આપી વિગતો જાણી લેવી અને ફોરીન બોડીનો પ્રકાર જાણી યોગ્ય ઉપચાર કરવા. 

જો લખોટી, સિક્કો કે કોઈ દાણો કે કોઈ બુઠ્ઠી વસ્તુ હોય તો કેળા કે બાફેલા બટાટા, રાંધેલો ભાત કે ચા / દુધમાં પલાળેલો બ્રેડ ખવડાવવો જેથી ફોરીન બોડી અન્નનળીમાંથી નીચે ઉતરે.

જો કોઈ અણિયાળી ચીજ જેવી કે Safety pin, ખીલી, નકલી દાંત ગળામાં અટકી ગયા હોય તો તાબડતોબ ડોક્ટરનો કે હોસ્પીટલનો સંપર્ક સાધવો. ડોક્ટરને બોલાવવા કે હોસ્પીટલનો સંપર્ક સાંધવામાં વાર લાગે એમ હોય તો બે બ્રેડની વચ્ચે રૂ મુકી સેન્ડવીચ બનાવી ખવડાવવુ, જેથી અણિયાળી વસ્તુની તીક્ષ્ણતા ઘટી જાય અને ગંભીરતા ઘટે.

ભુલે ચુકે પણ જુલાબ નહિ આપવો. બીજે અને ત્રીજે દિવસે ફોરીન બોડી નીકળી ગયુ છે કે નહિ તે જોવા માટે ઝાડાને બરાબર જોવો.

નાકમાં ફોરીન બોડી (F. B. in Nose) :-

સામાન્ય રીતે નાના છોકરા ચણા, વટાણા કે સિંગ જેવી વસ્તુઓ કુતુહલવશ નાકમાં નાખે છે. Patient અણખણ થાય છે. અણીદાર વસ્તુ નાખી હોય તો Bleeding  પણ થઈ શકે. Patient મોઢામાંથી Respiration લેવા કહેવું જેથી ફોરીન બોડી શ્વાસ નળીમાં ન જાય.

Patient છીંકણી સુંઘાડી કે અણીદાર દોરો બીજા નસકોરામાં નાખી છીંક ખવડાવવા પ્રયત્ન કરવો. એમ કરતા કોઈવાર ફોરીન બોડી છીંક સાથે બહાર ફેંકાઈ જાય. એમ છતા ન નિકળે તો Patient  તરત ડોક્ટર પાસે લઈ જવો.

કાનમાં ફોરીન બોડી (F. B. in Ear) :-

નાક પ્રમાણે જ છોકરાઓ કોઈ વખત કાનમાં ચણા વગેરે નાખી દે છે. કોઈવાર નાનું સરખુ જીવજંતુ કાનમાં ધુસી જાય છે જ્યારે પણ કાનમાં જીવજંતુ ગયુ છે એમ ખબર પડે ત્યારે થોડુ ગરમ કરેલુ તેલ એ કાનમાં નાખી દેવુ, જેથી જંતુનો ફફડાટ બંધ થઈ મરી જાય અને દુઃખાવો ઓછો થઈ જાય. બીજુ ફોરીન બોડી સહેલાઈથી નીકળે એમ હોય તો જ પ્રયત્ન કરવો કારણ કે કાનનો પડદો ઘણો નાજુક હોવાથી તરત તકલીફ પહોંચી શકે છે. તકલીફ વાળા કેસમાં ડોક્ટરની મદદ લેવી.

આંખમાં ફોરીન બોડી (F. B. in Eye):-

આંખમાં રજકણ, નાનું જીવજંતુ, લોખંડનો ઝીણો કણ, લાકડાનો વહેર, વાળ ગમે તે જઈ શકે છે. એનાથી આંખ સખત દુઃખે છે. આંખમાંથી પાણી વહે છે. દ્રાંખ લાલ થઈ જાય છે. અને આંખ ખોલવી, બંધ કરવી મુશ્કેલ બને છે.


Patient ને શાંત્વન આપવુ, આંખ ચોળે નહિ એમ સમજાવવું. ફોરીન બોડી છુટુ હોય તો તે કોઈ વાર આંખના આંસુથી જ નિકળી જાય છે. એટલે થોડી રાહ જોવી, પાણીથી ભરેલી રકાબી જેવા વાસણમાં આંખ ડુબે એવી રીતે રાખી બંધ કરવી જેથી F. B. પાણીમાં નીકળી જાય.

તેમ છતા નહીં નીકળે તો આંખની નીચેની પાપણ ખોલી એમાં ફોરેન બોડી લઈ લેવું. જો ફોરેન બોડી આંખની ઉપરની પાપણમાં છે. એમ લાગે તો ઉપલી પાંપણને નીચેની પાપણ ઉપર લાવી એકદમ શાંતિથી ધસવી જેથી ઉપર લાગેલુ F. B. નીચેની પાંપણના બહારના ભાગ ઉપર ચીટકી જાય અને તકલીફ દૂર થઈ જાય. આંખના દૃષ્ટિપટલ (Cornea) પર જો F. B. હોય તો Patient તરત ડોક્ટર પાસે લઈ જવો. (શક્ય હોય તો આંખમાં દિવેલનું ટીંપુ કે Paraffin મૂકી રૂ નું પડ મુકી આંખ બંધ કરવી જેથી પાંપણનું હલનચલન ન થાય જેથી દૃષ્ટિપટલને નુકશાન ન થાય)

જો કોઈ રસાયણ આંમમાં ગયુ હોય તો તકલીફ વધારે થાય છે. અમ્લ (Acid) કે લવણ (Base) તત્વ ખબર ન પડે તો પાણીથી આંખ ધોઈ નાંખવી. વિગતથી ખબર પડે તો અમ્લ તત્વ ગયુ હોય તો ખાવાના સોડાનું હુંફાળુ પાણી બનાવી આંખમાં મુકવું. (૧/ર લિટર પાણીમાં એક ચમચી સોડા નાખવો) અને લવણ (Base) તત્વ હોય તો હુંફાળા વિનેગાર થી ૧/૨ લિટર પાણીમાં ર ચમચી (વિનેગાર) નાંખી આંખ ધોવી. પછી દિવેલ કે Liquid Paraffin લીકવીડ પેરાફીન આંખમાં મૂકી ઉપર જણાવ્યા મુજબ કોટન પેડ મુકી આંખ બંધ કરવી.

Skin (ચામડી) માં Foreign Body :-

અણીદાર વસ્તુ હાથ કે પગના નીચેના ભાગમાં ધુસી જાય તો (જેવી કે ટાંચણી, કાંટો, ખીલી) જો બહારનો છેડો પકડી શકાય એમ હોય તો પકડીને જોરથી ખેચી નાંખવુ. નહી તો Patient  ડોક્ટર પાસે લઈ જવો. હુંફ જેવી વાંકી વસ્તુ હોય તો વધારે મહેનત કરીને સમય બગાડયા વગર Patient  ડોક્ટર પાસે લઈ જવો.

શ્સવાસનળીમાં Foreign Body:-

કોઈ વાર ઉપર જણાવેલા કે બીજા F. B. શ્વાસ નળીમાં અટકી જાય છે એ વખતે Patient  એકદમ જ ગભરાઈ જાય છે. અને બોલવાનું બંધ થઈ જાય છે. બાજુમાં ઉભેલ માણસે એ વખતે તાત્કાલીક નિદાન કરી તાત્કાલિક ઉપાય કરવા જોઈએ. આવા વખતે નીચે મુજબ ના પગલાઓ લેવાય છે.

(૧) વાંસા પર ધબ્બા (Back Blows) :-

Patient ની પાછળ ઉભા રહી Patient પેટથી ઉપર એક હાથે ટેકો આપી Patient  આગળ વાળવો કે જેથી માથું નીચું હોય, બીજા છુટા હાથે પાછળ બે હાડકાની વચ્ચે જરા જોરથી મુક્કા મારવા. આમ કરવાથી ફોર્સ ના લીધે કદાચ ફોરેન બોડી નિકડી જઈ શકે છે.

(2) હેમલીચ (Heimlich’s maneuver) નામની વ્યકિતએ બતાવેલ ઉપાય.

Patient ની પાછળ ઉભા રહી Patient કમરમાંથી એક હાથે પકડી બીજા હાથથી એ હાથનું કાંડુ પકડવુ. પહેલા હાથના અંગુઠાનું દબાણ પેટ પર આવે એમ ચારેક વાર દબાવવું. Patient ભાનમાં ન હોય તો Patient ચત્તો કરી એના બે પગ ઉપર ચઢીને બેસી જવું અને બે હાથ વડે પેટના ઉપરના ભાગ ઉપર હાથ ઉપર તરફ દબાણ કરે એમ દબાવવો.

(3) નાના છોકરામાં આ રીતે F. B. અટક્યું હોય તો એને ઉંધો કરી બે પગથી લટકાવી પાછળ મુક્કા મારવા જેથી F. B. બહાર નીકળી જાય.

એકવાર શ્વાસ નળી ખુલ્લી થઈ જાય એટલે Patient ને પોતાની મેળે Respiration લેવા માંડે છે. Patient ને ખુલ્લી હવા આવવા દેવી. કોઈ વાર મોડુ થઈ ગયુ હોય તો ફોરેન બોડી નીકળ્યા પછી પણ Respiration ચાલતો નથી. એમ ખબર પડે તો તરત કુત્રિમ Respiration (Artificial respiration) આપવો પડે છે.

Fire & Burns (આગ અને દાઝવુ):-

બળવુ કે દાઝવુ એ જોખમી ઈજાઓ છે. તેનાથી મૃત્યુ થઈ શકે છે. પણ બળવા કે દાઝવાના નિશાન જેવા કે ખરબચડી ચામડી, સફેદ ડાઘ કે અવયવની વિકૃતિ ઘણી જ દુઃખ દાયક હોય છે. તેને Treatment ત્વરીત તથા યોગ્ય મળે એ જરૂરી છે.

Causes Of Burns (દાઝી જવાના કારણો નીચે મુજબ છે).

(1) આગથી ઝાળ જેવી સુકી ગરમી

(2) ગરમ ધાતુ ચામડીને લાગવી

(3) નાઈટ્રીક એસીડ, સલ્ફયુરીક એસીડ, એમોનીયા, કોસ્ટીક સોડા જેવા રસાયણ.

(4) વિજળી

(5) કિરણોત્સર્ગ (Radiation)

ભીની ગરમીથી (Wet Heat) પણ દાઝી જવાય છે.

(1) ઉકળતુ પાણી

(2) વરાળ

(3) ગરમ તેલ તથા ડામર

બળવા કે દાઝવાની અસર એક સરખી જ થાય છે. જ્યારે અસર ઉપરછલ્લી હોય ત્યારે ચામડીને જ નુકશાન પહોંચે છે. બીજા બધા  ઉંડા અવયવો દાઝવાના કિસ્સા હોય છે. First Aid આપનારનું ધ્યાન ચામડીનો કેટલો ભાગ બળી ગયો છે તેના પર હોવુ જોઈએ. બળવાની અસર અવયવો પર કેટલી ઉંડી થઈ છે એ First Aid  વખતે ઓછી ગંભીર બાબત છે. વોલેસનો ૯ નો નિયમ લાગુ કરવાથી કેટલી ચામડી દાઝી ગઈ છે. તે નક્કી કરવું સહેલુ પડે છે.

વોલેસ (Wallace) ના દાઝવાની પરિસ્થિતિ દર્શાવતો નિયમ.

(૧) માથુ તથા ગરદન- €% =૦૯ 

(૨) એક બાવડુ (Hand)- (૯% × ૨) =૧૮ 

(૩) ધડનો આગળનો ભાગ (Chest)- (૯% × ૨) =૧૮ 

(4) વાંસો (Back) ( ૯ % x૨) =૧૮ 

(5) દરેક (૯ % x ૪) =૩૬ 

(6) ગૃહ ભાગ (Private Part) ૧% =૦૧ 

૧૦૦ %

દાઝવાથી શરીરે લાહ્ય બળે છે. અને તીવ્ર Pain થાય છે. તરસ લાગે છે. સાધારણ ઉપરછલ્લા બળવાના કિસ્સામાં ચામડી લાલ થઈ જાય છે. ઉંડા અવયવો બળવાના કિસ્સામાં ચામડી લાલ થઈ જાય છે. અને કાળી દેખાય છે. ઉપરછલ્લા દાઝવામાં ફોલ્લાઓ થાય છે.

જ્યારે ચામડીના ઘણા વિસ્તારમાં Patient  દાઝી ગયો હોય ત્યારે તે Shock માં હોય છે. તેને ધુમાડાને લીધે શ્વાસ માં ઓછો ઓકસીજન મળવાથી થતી અસર પણ દેખાય. કાર્બન મોનોક્ષસાઈડની ઝેરી અસર પણ વરતાય.

દાઝયા ઉપરના First Aid ( First aid care of Burns) આ પ્રમાણે છે.

(1) આગ બુઝાવી નાખો તે માટે શરીર પર પાણી રેડો અથવા Wound કપડામા વીંટી લો. દાઝેલી કે બળી રહેલ વ્યક્તિને ચાલવા કે ફરવા ન દો. ખાસ કરીને ખુલ્લી હવામાં જવા ન દેવી જોઈએ.

(2) દાઝેલા ભાગને ઠંડા પાણીમાં ડુબાડી દો. આ માટે બાલદી,રસોડામાંની બેઝીન અથવા વહેતા પાણીમાં નળ નીચે દાઝેલા ભાગ પર ઠંડા પાણીમાં ૧૫-૨૦ મિનીટ રાખ્યા પછી કે દર્દ ઓછુ થઈ ગયા પછી ત્યાંથી હટાવો. જો આ શક્ય ન હોય તો દાઝેલા ભાગ પર ઠંડા પાણીના પોતા મુકવા અને વારંવાર બદલવા. આ રીતે કરવાથી દાઝેલા અવયવોમાંથી ગરમી નીકળી જાય છે. અને વધુ નુકશાન થતુ અટકે છે.

(3) જો પાણી ન મળે તો Autoclave પટ્ટીથી દાઝેલા ભાગને ઢાંકો અથવા તાજા ધોયેલા સ્વચ્છ કપડા વડે ઢાંકો. દાઝેલો ભાગ હવામાં ખુલ્લો ન રહેવો જોઈએ. જો મોટુ ચહેરો દાઝી ગયા હોય તો તે આકારની પટ્ટી બનાવી મોં તથા નાકની જગ્યાએ કાણા રાખી બાંધી દો.

(4) દાઝી ગયા પછી થોડે વખતે શરીરના દાઝેલા અવયવો સુઝી જાય છે. તેથી અંગુઠી, પોચી, બુટ કે બીજા શરીરને ચોંટી રહેતા આભુષણો (Ornaments) કાઢી લો.

(5) નાના અને ઉપર છેલ્લા દાઝેલા ભાગને પાણીમાંથી બહાર કાઢયા પછી લુછયા વગર સુકા કરી તેને જંતુરહીત કરેલી પટ્ટી વડે ઢાંકી દો. જો દાઝેલો ભાગ મોટા વિસ્તારમાં હોય તો સાફ ધોયેલ કપડા વડે તેને ટાંકો.

(6) તાબડતોબ હોસ્પીટલમાં લઈ જવાની ગોઠવણ કરો.

(7) હોસ્પીટલમાં લઈ જતી વખતે એક ટુવાલમાં બરફ લઈ દાઝેલા ભાગ પર એપ્લાય કરો.

(8) દાઝેલા ભાગ પર લોટ, માખણ કે ખાવાનો સોડા નાખવો નહિ.

(9) કોઈપણ પ્રકારની ચોપડવાની દવા, મલમ કે તેલ દાઝેલા ભાગ પર લગાડવા નહી. (10) જો ફોલ્લા ઉઠયા હોય તો તેને ફોડવા પ્રયત્ન ન કરવો.

(11) First Aid માં જ દાઝેલા ભાગ પર ચોંટી ગયેલું કપડુ ખેંચી કાઢવાની કોશિષ ન કરવી કારણ કે તેથી ઘણી Pain  થાય છે. તેનાથી ચામડી પણ ભેગી ખેંચાઈ આવે છે. અને જખમ પરનું આવરણ દુર થવાથી તે ભાગ ખુલ્લો થઈ તેને હવામાંના જંતુઓથી (Micro Organisms) ચેપ લાગે છે. બળેલી ચામડી કે કપડુ ભળી જવાથી જંતુરહીત થયેલી જ હોય છે. તે ખુલ્લા જખમ કરતા વધુ ઈચ્છનીય છે.

(12) જેટલુ ખાસ જરૂરી હોય તેટલુ જ Patient અડવુકે તેને હલન ચલન કરાવવુ.

Chemical Burns ના Case નુ First Aid Management

રસાયણ(chemical) ના દાઝવાથી શરીર પર જ્યાં સુધી તે રસાયણ હોય ત્યાં સુધી દાઝવાનુઅને નુકશાન થવાની પ્રક્રિયા ચાલુ જ રહે છે. First Aid માં નીચેના પગલા લો. 

(1) રસાયણવાળા કપડાં પાણીમાં પલાળી સાવચેતી પુર્વક કાઢી નાખો. તેમને તે રસાયણ અડે નહી તેની કાળજી લો. 

(2) ૧૦-૧૫ મિનીટ સુધી ઠંડા પાણીમાં રસાયણગ્રસ્ત ભાગને ભંજાવી સરખી રીતે ધુઓ. Patient જો એસીડથી દાઝેલો હોય તો સોડા બાય કાર્બ વાળા પાણીથી ધોઈ શકાય. અને જો આલ્કલીથી દાઝયો શેય તો વીનેગારનો ઉપયોગ કરી તે પછી પાણીથી ધોવું.

(3) દાઝયા ઉપર સર્વસામાન્ય ઉપચાર કરવા.

સુચીકરણથી દાઝવું-ફોલ્લા પડવા એ પણ બીજા કોઈ કારણે દાઝવા જેવી જ અસર ઉપજાવે છે.

(1) Patient છાંયડામાં લઈ જાવ.

(2) વધુ દાઝેલા Patient ને થોડી થોડી વારે અમધ ઠંડા પીણા આપતા રહો.

(3) દાઝયા પરના સર્વસામાન્ય First Aid કરો.

(4) ડોક્ટરને બોલાવો.

ઝડપથી વાતા પવનથી પણ ચામડી દાઝી શકે છે.

(1) ભીની ક્રીમ છુટથી લગાવો.

(2) પવનની અસર થયેલા ભાગને પવનથી બચાવો.

(3) દાઝયા પરના સર્વસામાન્ય First Aid  કરો.

દોરડુ શરીરને લાગી ખેંચાઈ જવાથી ફોલ્લા પડે છે. તે હાથમાં અથવા તો પગમાં પડે છે. કસરત કરતા, ઉપર ચઢતા અથવા નૌકા ચલાવતા આવા ફોલ્લા પડે છે. આ ફોલ્લાઓ સુર્યકીરણથી પડેલા ફોલ્લા જેટલા જ Pain કર અને હાનીકારક હોય છે. 

(1) ફોલ્લાવાળા ભાગને ઠંડા પાણીમાં રાખો.

(2) Pain ઓછી થાય પછી પાણીમાંથી બહાર કાઢી અસરયુક્ત ભાગને સુકો કરો અને સુકી Autoclave પટ્ટી વડે ઢાંકો.

(3) કામ કરતી વખતે હાથ પર મોજા પહેરો.

વિધુતથી થતી ઈજાઓ વધુ ટેન્શન વાળા વિધુત પ્રવાહથી અથવા કુદરતી વીજળી પડવાથી થાય છે. જ્યાંથી પ્રવાહ શરીરની અંદર ધસે છે. અને જ્યાંથી બહાર નીકળે છે. તે બન્ને જગ્યાઓ પર વિદ્યુત પ્રવાહને કારણે ગરમી ઉત્પન્ન થાય છે. અને દાઝયાના નિશાન દેખાય છે. ડી. સી. પ્રવાહને અડકવાથી વ્યક્તિ જ્યાં સુધી પ્રવાહ ચાલુ રહે ત્યાં સુધી તેને ચોંટી જ રહે છે. તેથી ધણુ બધુ નુકસાન થાય છે. એ. સી. પ્રવાહના ઝટકામાં વ્યક્તિ ફેંકાઈ જાય છે. જેથી વિદ્યુત પ્રવાહથી થતુ નુકસાન ઓછુ હોય છે. જો Patient  પડી જાય તો તેને માર પણ લાગે. વિધુતના ઝટકાથી Respiration કે Cardio Vascular System ને લગતી ઈજા થઈ શકે . જો તેવુ થાય તો Respiration કે હ્રદય બંધ પડે છે. ભેજવાળા કપડા પગરખા કે જમીન વિધુત ઝટકાને જલદ વાહક બનાવે છે.તેથી વધુ નુકસાન કરે છે. Patient Shock સ્થિતીમાં આવી જાય છે.

Electric Shock ના Case નુ First Aid Management

વિધુત ઝટકા (electric shock) ના કિસ્સામાં નીચે પ્રમાણે પગલા લો. 

(1) વિદ્યુત પ્રવાહ અટકાવવો સ્વીચ બંધ કરો અને પ્લગને સોકેટમાંથી કાઢીલો. 

(2) જો Patient પાણીમાં પડેલો હોય તો તમે પોતે તેનાથી દુર રહેજો. કારણકે પાણી વિદ્યુતનું ઉત્કૃષ્ટ વાહક છે. એ જ કારણસર Patient  બગલમાંથી પકડશો નહી.

(3) જો વિદ્યુત પ્રવાહ બંધ કરવો શક્ય ન હોય તો લાંબે રહીને લાકડા પર કે છાપાના  ઢગલા પર ઉભા રહી હાથમાં લાંબી લાકડી લઈ તે વડે વિધુતવાહક તાર તે Patient થી છુટો કરો. જો શક્ય હોય તો રબ્બરના મોજા પહેરો.

(4) જરૂર પડેતો કૃત્રિમ Respiration આપો કે બાહ્ય હ્યદય મસાજ (External Cardiac Massage) કરો.

(5) ધક્કા (Shock) ની સ્થિતી હોય તો તેનો પ્રથમોપયાર કરો. 

(6) ફોલ્લા પડયા હોય તો તેનો ઉપાય કરો.

(7) દાઝયા પરના સર્વસામાન્ય First Aid કરો.

(8) Patient સુધારા પર આવે ત્યારે તેને ચા કે કોફી આપો. 

(9) તાબડતોબ હોસ્પીટલમાં લઈ જવાની ગોઠવણ કરો.

UNIT:- (IV) 

LIFE THREATENING CONDITIONS

Haemorrhage (Bleeding) –

જ્યારે પણ Blood Vessels injury અથવા ઘસારાથી તૂટે છે, ત્યારે Bleeding  થાય છે. બ્લડ બ્લડ વેસલ્સ માંથી બહાર આવે છે તેને બ્લીડિંગ કહેવાય છે. એના બે પ્રકાર છે.

(1) External Bleeding – કોઈપણ કારણથી Skin  તુટવાથી બહાર Bleeding  થાય છે. આ બ્લડ skin દ્વારા બહાર આવે છે.

(2) Internal Bleeding – શરીરના અંદરના ભાગમાં Blood લીક થાય છે. જે બહારથી જોઈ શકાતો નથી તેને Internal Bleeding  કહે છે.

Bleeding ધમની (Artery), શિરા (Vein) કે પછી નાની નળીઓ (Capillaries) માંથી થાય છે. Artery માંથી રક્તસ્રાવ થાય તો એ ચમકતા લાલ રંગનું હ્રદયના ધબકારાને લીધે દબાણ પુર્વક વહે છે. Bleeding Vein માંથી થતુ હોય તો એ ઘાટા લાલ રંગનું અને સાવ એક સરખો હોય છે. નાની નળીમાંથી Bleeding  થાય તો એ પણ ચમકતા લાલ રંગનો પરંતુ Blood નું પ્રમાણ ઘણુ ઓછુ હોય છે અને સપ્રમાણ જોર વગર વહેતુ હોય છે.

Bleeding ના types

બ્લડ વહેવાના સમય મુજબ પાછા ત્રણ પ્રકાર છે. 

• (1) First Bleeding :- જ્યારે પણ injury થાય ત્યારે થતો Bleeding.
• (2) રીએક્શનરી (Reactionary) Bleeding :- જે ઘા થયાના ૩૬ કલાકમાં જોવા મળે છે. મોટે ભાગે ૪-૬ કલાકમાં થાય છે. શોકમાંથી બહાર આવવાથી કે બીજી બાજુથી Blood નું પરિવહન Collateral Circulation ચાલુ થવાથી કે પછી જે Blood Vessels  બંધ કરી હોય એ ગાંઠ સરકી જવાથી થાય છે.
• (3) સેકન્ડરી (Secondary) Bleeding :- જે સામાન્ય રીતે First injury ના ૩ થી 10  દિવસમાં થાય છે. મોટે ભાગે ઘા પાકી જવાથી (Abcess) થાય છે.

શરીરની અમુક ખામી ના લીધે અમુક પ્રકારના Bleeding ની તકલીફ થાય છે. 

• (1) હીમોફિલિયા :- Blood ના ગંઠાઈ જવા ના ફેક્ટર ની ખામીને હિસાબી થતી Illness છે જેમા blood clotting સમયસર થતુ નથી.  

• (2) પરપ્પુરા :- Blood માંના પ્લેટલેટ ખામીને કારણે નાની કેપેલરી માંથી થતુ bleeding  જે ચામડી નીચે ટપકા જેમ જમા થયેલો દેખાય. આના કારણે skin નો કલર રેડ કે બ્લૂ જોવા મળે છે.

• (3) કમળો (Jaundice) :- જ્યારે liver વધારે ખરાબ થાય ત્યારે Bleeding બંધ કરવામાં મદદકર્તા ફેક્ટર ઉત્પન્ન થતા બંધ થવાથી Bleeding થાય છે.

• (4) બ્લડપ્રેસર વધવાથી થતો Bleeding  :- ઘણીવાર Bleeding  શરીરના અંદરના ભાગમાં થતો હોય છે. જેમાં Patient  ઠંડો પડે છે. વધારે તરસ લાગે છે. Respiration લેવામાં તકલીફ પડે છે. દેખાવમાં ફિક્કો, બ્લડપ્રેસર માપવામાં આવે તો એ ઓછુ થયેલુ હોય છે.

જ્યારે પણ Internal Bleeding  (જે આંખથી દેખાતો નથી) છે, એવા ચિહન હોય ત્યારે Patient  માથું નીચે અને પગ ઉંચા રહે (5 થી 10 ઇંચ) એવી રીતે સુવડાવવો જોઈએ (Head Law Position).

Bleeding અટકાવવા નીચે પ્રમાણે First Aid આપવી જોઈએ.

• (1) પહેલા તો જ્યાંથી Bleeding થતુ હોય એના પર શક્ય હોય તો Autoclave  કપડાથી દબાણ આપવું જોઈએ. આ દબાણ 10 થી 15 મિનીટ પણ આપવુ પડે.

• (2) જો Bleeding બંધ થયો હોય તો આગળ જણાવેલા જંતુનાશક મલમથી બેન્ડેજ કરવી જોઈએ.

• (3) Bleeding  બંધ થવામાં વાર લાગે તો શરીરના એ ભાગને હદયના લેવલ થી ઉપર રાખવુ જોઈએ (Elevate The Body Part).

• (4) Bleeding  થતો હોય એમાં કોઈવાર કાચનો કટકો કે એવું કાંઈક હોય તો એ કાઢવાનો પ્રયત્ન નહીં કરવો જોઈએ.

ઉપરના પ્રયોગો અજમાવ્યા છતા પણ Bleeding  ચાલુ રહે તો આકૃતિ દર્શાવ્યા પ્રમાણે દબાણના બિન્દુએ દબાણ (Pressure Point ને Compress કરવા) આપવુ જોઈએ.

Blood  બંધ કરવા હદય અને artery વચ્ચે જે બિન્દુએ હાડકા (Bone) સાથે દબાણ કરી શકાય એવા બિન્દુને દબાણબિન્દુ કહેવાય છે. મગજને તેમજ શરીરના ઉપરના ભાગને Blood  પહોંચાડતી કેરોટીડ આર્ટરી (Carotid artery) માંથી Blood સાવ થતો હોય તો એને અટકાવવા ગળાના છઠ્ઠા માકા (Cervical Vertebra) ના ટ્રાન્સવર્સ પ્રોસેસ (Transverse Process) પર દબાણ આપવુ પડે છે. આકૃતિ.

સબકલેવીયન આટરી ( Subclavian artery) ને પહેલી પાંસળી અને કલેવીકલ (Clavicle) ઉપર એના અંદરના અને વચલા ૧/૩ ભાગના સાંધા  (Junction) ઉપર દબાણ આપવુ પડે.

એક્ઝીલરી આર્ટરી (Axillary artery) ઉપરના હાથના Humerus Boneના ઉપરના ભાગને Head of the Humerus ઉપર બગલમાં દબાણ આપવુ પડે.

બ્રેકીયલ આર્ટરી (Brachial artery) ને હયુમરસ ઉપર બાઈસેપ્સ (Biceps) ના અંદરના ભાગ પાસે દબાણ આપવુ પડે.

ફીમોરલ આર્ટરી (Femoral Artery) ને પ્યુબીક બોનના (pubic bone) આડા ભાગ સાથે દબાણ આપવુ પડે.

દબાણ આપવા માટે હાથનું દબાણ વધારે સમય નહીં આપી શકાય. આથી દબાણ આપવા ટોર્નીકેટ (Tourniquet) નો ઉપયોગ કરવો.

ટોર્નીકેટ એ કપડાનું કે રબ્બરની પટ્ટીનું સ્થિતીસ્થાપક હોય અને એવી જ પણ ખાસ રબરની નળી જેને એક છેડે એક હુક અને બીજે છેડે સાંકળી હોય છે. જે Esmarch’s tourniquet તરીકે બજારમાં મળે છે. ટોર્નીકેટ ત્રણ પ્રકારના હોય છે. (આકૃતિ)

• (1) કપડાનું બનાવેલ ટોર્નિકેટ સ્થિતીસ્થાપક ન હોવાથી એને બાંધીને ઉપર વળ દેવા પડે જેથી દબાણ બરાબર આવે.

• (2) એવી રીતે રબ્બર બેન્ડ કે પટ્ટીનો પણ જરૂર પ્રમાણે ટોર્નીકેટ તરીકે ઉપયોગ કરી શકાય.

• (3) એશમાર્કનું ટોર્નીકેટ બરાબર બાંધીને એનો હુક સાંકળના અંકોડામાં જરૂર પ્રમાણે ભેરવીને દબાણ લાવવું પડે.

ટોર્નીકેટ ઘાથી શક્ય એટલુ નજીક બાંધવુ જોઈએ. ટોર્નકેટ બાંધતી વખતે ખાસ ધ્યાન રાખવુ જોઈએ કે એ બરાબર બંધાયુ છે કે નહી, જેથી Bleeding  બંધ થવા ઉપરાંત આગળનો ભાગ ફિક્કો દેખાય. જો ઓછું દબાણ આવ્યુ હોય તો vein માંથી Bleeding  બંધ થાય પણ artery નુ Bleeding  ચાલુ રહે. ઉપરાંત વેઇન ના Blood નો આગળના ભાગમાં ભરાવો થાય, જેથી દુઃખાવો વધે.

ટોર્નીકેટ હાથમાં ૪૫ મિનીટ વધારે અને પગમાં ૯૦ મિનીટથી વધારે ન રાખી શકાય, નહીં તો શરીરનો ટોર્નીકેટની આગળનો ભાગ Oxygen  (ઑક્સીજન) વગર ખોટો પડી જાય. જો હોસ્પીટલ લઈ જવામાં વાર લાગે એમ હોયતો વચ્ચે દસ મિનીટ બેન્ડેજ ઢીલો કરી નાંખવો જોઈએ અને પછી પાછો બાંધી લેવો જોઈએ.

યાદ રાખવા માટે સામાન્ય ઘરગથ્થુ ઉપાય :-

• (1) કોણી કે ઘૂંટણની આગળના ભાગમાં Bleeding થતો હોય તો કોણી અથવા ઘૂંટણને દબાણપૂવર્ક એના સાંધાથી વાળવુ જોઈએ.

• (2) હાથમાં કોણી અને ખભાની વચ્ચેના ભાગમાં Bleeding થતો હોય તો એ હાથ ખભા પાસેથી પાછળ લઈ જવાથી સબકલેવીયન આર્ટરી ઉપર દબાણ લાવી શકાય.

• (3) માથા માંથી Bleeding થતો હોય તો કાનની આગળ આવેલી ટેમ્પોરેલ આર્ટરી (Temporal artery) ઉપર અને કાનની ૪ આંગળી પાછળ ઓક્સીપીટલ (Occipital) આર્ટરી ઉપર જરૂરિયાત પ્રમાણે દબાણ આપવુ જોઈએ. 

• (4) નાની નાની નળી Capillaries માંથી Bleeding થતો હોય તો બરફ લગાડવો જોઈએ, Blood સાવ બંધ થયા પછી પણ થોડો વખત દબાણ ચાલુ રાખવુ જોઈએ. 

• (5) જ્યારે પણ Internal Bleeding (જે આંખથી દેખાતો નથી) છે, એવા ચિહન હોય ત્યારે Patient  માથું નીચે અને પગ ઉંચા રહે (5 થી 10 inch) એવી રીતે સુવડાવવો જોઈએ. Bleeding ચાલુ હોય તો શરીર ઠંડુ પડે છે એટલે ગરમાવો આપવો. Patient બે ભાન કરવા શીશી સુંઘાડવી પડે (Anaesthesia) માટે ખાલી પેટ હોવું જરૂરી છે. જેથી Patient  ભાનમાં આવે ત્યારે ઉલટી ન થાય. પછી Patient  બનતી ત્વરાથી હોસ્પીટલ ભેગો કરવો.

Epistaxis (નસકોરી ફુટવી) (Bleeding From Nose):-

• સામાન્ય રીતે નસકોરામાંથી નાની Blood vessels ના તૂટવાથી (કાંઈ લાગવાથી કે તીણી વસ્તુથી ખોતરવાથી) કે કોઈ વાર બ્લડ પ્રેસરને હિસાબે Bleeding થાય છે. જેને Epistaxis (નસકોરી ફુટવી) કહે છે. Epistaxis (નસકોરી ફુટવી) ની first Aid માં ગભરાયા વગર નીચેના ઉપાયો કરવા.

• (1) Patient નુ માથુ નીચુ કરી બેસાડવો કે જેથી Bleeding  કપડા પર નહીં પડે તેમજ Blood  ગળામાં ન જાય.
• (2) નાકના એ બાજુનો પોચો ભાગ નાકના અંદરના હાડકા ઉપર દબાણ લાવે એ રીતે નાક દબાવવું,
• (3) જરૂર પડે મોઢેથી Respiration લેવા કહેવું.
• (4) માથા ઉપર બરફ લગાડવો અથવા ઠંડુ પાણી રેડવુ.
• (5) જરૂર પડે Gauze piece (કપડાનાં bandage) નાના ટુકડને ઠંડા પાણીમાં ભીંજવીને એ ભાગના નસકોરામાં મૂકવો.
• (6) છતાં પણ Bleeding  બંધ ન થાય તો તાબડતોબ ડોક્ટરનો સંપર્ક કરવો.

હીમોપ્ટીસીસ (Haemoptysis):-

• ફેફસામાંથી ઉધરસ (Sputum) વાટે Bleeding  થાય તેને હીમોપ્ટીસીસમ (Haemoptysis) કહે છે.

હીમેટેમેસીસ (Hematemesis):-

• પેટની હોજરીમાંથી ઉલટી (Vomiting) વાટે Bleeding  થાય તેને હીમેટેમેસીસ (Hematemesis) કહે છે. નીચેના લક્ષણો ઉપરથી એ બેના તફાવત ખ્યાલમાં આવશે.

હીમેટેમેસીસ vs હીમોપ્ટીસીસ

– ઉલટીની ફરીયાદ               -ઉધરસની ફરીયાદ 

-Blood માં ફીણ ન હોય           -Blood માં ફીણ હોય

– Blood  કોફી રંગનુ હોય         -લાલ ચટાક Blood  હોય 

– કોઈવાર અન્નનો ભાગ હોઈ શકે     -છાતીના કફનો ભાગ હોઈ શકે

– સવાલ જવાબમાં હોજરીના         – સવાલ જવાબમાં છાતીના રોગોના લક્ષણ મળે.

  રોગોના લક્ષણ મળે.

હીમોપ્ટીસીસમાં Patient નો ખ્યાલ આવે કે જમણી બાજુથી Blood  આવે છે તો એ પડખા પર સુવાડવો વધારે પડતા Wound બળા કે ગરમાવો આપવાની જરૂર નથી. ચા, કોફી વગેરે ન આપવા. જે કાંઈ Blood  બહાર આવ્યું હોય એ શક્ય હોય તો સંગ્રહવું, જેથી Blood નું પ્રમાણ ખબર પડે. બને એટલા જલદી ડોકટરનો સંપર્ક સાધવો.

હીમેટેમેસીસ સામાન્ય રીતે પેટની હોજરીના ચાંદાથી કે એવી બીજી હોજરીની Illness થી થાય છે. એમાં Patient  જમણી કે ડાબે પડખે સુવડાવવો. મોઢેથી આપવુ જ પડે તો બરફના ટૂકડા આપવા બાકી કાંઈ ન આપવું. ડોક્ટરનો સંપર્ક સાધવો. કોઈવાર urine  સાથે Blood  જવાની ફરિયાદ Patient  કરે છે. એમાં Patient  શાંત રાખવો, પુષ્કળ પ્રવાહી પીવા આપવું. બને તો urine ડોક્ટરને બતાવવા માટે રાખવો. ડોક્ટરનો સંપર્ક રાખવો.

Dental Bleeding

• દાત માંથી Blood  આવતું હોય તો રૂ ને ઠંડા પાણીમાં ભીંજવી એનું પુમડુ (પોતુ) એ દાંતની જગ્યાએ દબાવીને મુકવું. એના ઉપર બીજુ મોટું રૂ નું પૂમડુ મુકી Patient  સામેના દાંતથી દબાવવા કહેવું. એમ પંદરથી વીસ મિનીટ રાખવું. .

Blood In Stool

• ઘણીવાર Patient  ઝાડા વાટે Blood  પડે છે. જે લાલ હોય તો મોટા આંતરડા કોલોન (Colon) અને રેકટમ (Rectum) માંથી આવે છે. એમ ખબર પડે. જ્યારે ઉપરના નાના આંતરડા કે હોજરીમાંથી થયેલો Bleeding  કોઈવાર emergency ઊભી કરાવે એવો થાય છે. એ વખતે Patient માથું નીચે રહે એમ શાંતથી સુવડાવવો. જરૂર પડે ડોક્ટરનો સંપર્ક સાધવો.

Respiratory Obstruction (શ્વસન અને Respiration Obstruction):-

હવા શરીરમાં લેવી અને બહાર કાઢવાથી પ્રક્રિયાને શ્વસન (Respiration) ક્રિયા કહે છે. Respiratory System , શ્વસનમાર્ગ (Respiratory Trek), બે ફેફસા (Lungs), શ્વસન કેન્દ્ર (Respiratory Centre in the brain)તથા શ્વસન માટેની માંસપેશીઓનું (Respiratory Muscles) બનેલુ છે.

શ્વસનમાર્ગ(Respiratory Trek) નાક, ગળુ, સ્વરયંત્ર (Larynx), શ્વસનનળી (Trachea), શ્વસન નલિકાઓ (Bronchi) અને નાની નલિકાઓ (Bronchioles)નું બનેલુ છે. Respiratory ટ્રેક એ ફેફસાની હવાની કોથળી (Alveoli) ની સાથે જોડાઈ જાય છે. બન્ને ફેફસા લીસી સપાટીવાળા આવરણથી ઢંકાયેલા હોય છે. તેની બહાર છાતીનું માળખુ અને નીચે Diaphragm  (Diaphragm) હોય છે. તેની સાથે ફેફસાનું આવરણ મજબુત રીતે જોડાયેલુ હોય છે.

મગજમાં રહેલા Respiratory Centre ના અંકુશ હેથળ Respiration ની ક્રિયા થતી રહે છે. તેના પર બ્રાઇન ના impulses અને Blood ના રાસાયણીક ફેરફાર તથા Blood માં કાર્બન ડાયોકસાઈડના પ્રમાણની અસર થાય છે.

Respiration અંદર લેતી વખતે Diaphragm નીચે જાય છે. Ribs વચ્ચેના સ્નાયુઓ સંકોચાઈ Ribs ને ઉપર તથા બહાર તરફ ખસેડે છે. જેથી છાતી ફુલે છે. આના પરિણામે ફેફસા પણ ફુલે છે. અને હવા અંદર ખેંચાઈ છે. ઓકિસજન (Oxygen ) અને કાર્બનડાયોકસાઈડ જે ફેફસામાં ગયેલી હવામાં અને ફેફસાની કેશVessels ઓમાં હોય છે. તે અદલબદલ (Exchange) થાય છે પછી Diaphragm  શિથીલ થઈ ( Relax) અને ઉંચુ આવે છે. Ribs વચ્ચેના સ્નાયુઓ શિથીલ થઈ પાસળીઓ નીચે અને અંદરના ભાગે આવે છે. અને પોતાની અસલ જગ્યાએ સ્થિર થઈ જાય છે. આથી છાતી સંકોચાઈ ફેફસામાં રહેલી હવા બહાર નીકળી જાય છે. આ રીતે Respiration અંદર લેવાની અને બહાર કાઢવાની ક્રિયા (Respiration) ૧ મિનીટમાં ૧૬ થી ૨૦ વખત થાય છે.

ફેફસાને તેમાં રહેલા deoxygenated Blood ને શુદ્ધ કરી શકે તેટલા પ્રમાણમાં હવા અથવા Oxygen  હવા (oxygen) અથવા Oxygen  ન મળે તે સ્થિતિનો શ્ર્વાસ Obstruction (Asphyxia) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તેના કારણો નીચે મુજબ છે.

• (1) હવામાં Oxygen  ઓછા પ્રમાણમાં હોય દા.ત. પર્વતની ઉંચી સપાટી,ગટર અને કોલસાની ખાણોમાં 
• (2) ઝેરી વાયુની અસર હોય ત્યારે
• (3) બળતા મકાનમાં આગથી Oxygen વપરાઈ જવાથી.
• (4) સ્વાસમાર્ગમાં Obstruction- દા. ત. Respiration ના માર્ગમાં બાહ્યપદાર્થ કે અન્ન (food) અટકી જવાથી અથવા બહારથી દબાણ થવાથી (due to pressure)
• (5) Respiratory trek મા સોજા (oedema) -દા.ત. ગળે ફાંસો, ગળે ટુંપો, સ્વરયંત્ર (larynx) માં સોજો, તેજાબ કે આલ્કલી પીવાથી આવતો સોજો કે ફોલ્લા. 
• (6) ડુબી જવુ – પાણીમાં ડુબવાથી પાણી Respiration માર્ગમાં જાય છે. જેથી Respiration નલિકાઓ સંકોચાય છે અને – તેથી હવા મળતી નથી. 
• (7) શ્વસન કેન્દ્ર (respiratory centre) નું કાર્ય ધીમું થવું. દા.ત. મોરોફીન, બારબીચ્યુરેટ વર્ગના દ્રલ્યો,
• (8) વિદ્યુતનો ઝટકો (electrical shock)- આથી થતી અસર. 
• (9) છાતી ભીંસાવી (pressure on the chest):- છાતી પર જમીન ધસી આવવી, રેતી પડવાથી, ખાણમાં Accident  ઘર પડીજવુ.
• (10) Respiratory System ના રોગો જેવા કે દમ (asthma), ફેફસાનો ટી.બી. વગેરે.

• Respiration Obstruction થી માણસ મા અશક્તિ લાગે છે. ચક્કર અને Respiration લઈ શકતો નથી. એવી ફરીયાદ કરે છે. મોટુ, હોઠ, નખ, નાકનું ટેરવું, આંગળીના ટેરવા ભુરા (bluish) થઈ જાય છે. ગરદન પરની veins ફુલી જાય છે. જ્યારે હવામાં Oxygen નું પ્રમાણ ઓછુ હોય કે શ્વસનમાર્ગમાં Obstruction હોય ત્યારે Patient ની Respiration અનિયમીત અને Patient  Unconscious  થઈ જાય છે. જ્યારે Respiration Obstruction શક્તિશાળી અને તીક્ષ્ણ અસર વાળો હોય છે. ત્યારે ઝાડો પેશાબ નીકળી જાય છે. 

• શ્ર્વાસ અવરોધ (obstruction) ની Treatment માં માર્ગમાં રહેલા Obstruction દુર કરવાનું કામ એ પહેલુ પગથિયુ છે.

-Drowning (ડુબી જવુ) તેની First Aid Treatment

• (1) Patient ને ઉંધો સુવાડો, માથુ એક બાજુ પર કરો, હાથ ઉંચા રાખો.
• (2) નાના બાળકોને થોડો સમય પગેથી પકડી ઉધા ઝાલી રાખી શકાય.
• (3) પુખ્ત વ્યક્તિને કમરમાંથી ઉંચકો, માથુ તથા પગ નીચે લટકવા દો. ફેફસામાંથી પાણી કાઢી નાખવાની આ એક રીત છે.
• (4) Patient ના ભીના કપડા કાઢી નાખો.
• (5) Patient ને ગરમાવો આવે તેમ કરો.
• (6) Patient ને બેસવા ન દેવો.

Hanging (ફાંસો કે ગળા ટુપો) તેની First Aid Treatment

• (1) ગરદનની આસપાસનો ગાળીઓ કાપી નાખો. 
• (2) Patient ને આરામ લાગે તે રીતે બેસાડો કે સુવાડો. 
• (3) પોલીસને જાણ કરવી.
• (4) patient ની જરૂરિયાત મુજબ ની first aid treatment કરવી.
• Respiratory trek મા બાહ્ય પદાર્થ (foreign body in the respiratory tract) થી થતુ  Obstruction:- બાહ્યપદાર્થ હટાવવા નીચે મુજબ ની જુદીજુદી રીતો અપનાવવામાં આવે છે.

1) વાંસા પર ધબ્બા મારવા (Back Blow):-

• Patient ની પાછળ એક બાજુએ ઉભા રહો, ડાબો હાથ છાતી પર રાખો. માથુ છાતીથી નીચે હોવુ જોઈએ. વાંસા (Back) પર ખભાના હાડકા (Scapula) ની વચ્ચોવચ્ચ ઉપરા-ઉપરી 4 ધબ્બા મારો. આકૃતિ.

(ર) હિમલીચ (Heimlich’s Manoeuver) ની રીત અથવા હાથેથી પેટ દબાવવુ 

• Patient ની વાંસે ઉભા રહી કમરની આજુબાજુએ હાથ રાખો. પછી બન્ને હાથે પેટ પર ભરડો લો. હથેળી Patient પેટ બાજુએ અને નાભિ તથા Ribs  વચ્ચે હાથનો પંજો આવે એ રીતે મુઠી વાળેલા હાથનું કાંડુ બીજા હાથથી પકડો, પછી મુઠી જોરથી પેટમાં ઉપરા ઉપરી ચાર વાર દબાવો. 
• જો Patient  Unconscious  હોયતો તેને વાંસે ધબ્બા માર્યા પછી અથવા હેમલીચ  પદ્ધતિનો ઉપયોગ કરવા છતા તે Unconscious  બની જાય તો વૈકલ્પિક રીત (બીજી રીત) વાપરવી જરૂરી બને છે જે નીચે મુજબ છે.
• આ રીતમાં Patient ને ચત્તો સુવાડો. તેની બન્ને બાજુએ પગ રાખી ધુંટણીએ પડો. મુઠ્ઠીનો પાછલો ભાગ પેટ પર નાભિ અને પાંસળા વચ્ચે રાખી તે પર બીજી મુઠ્ઠી રાખી ઉપર અને અંદરની બાજુએ જોરથી ચાર વખત દબાવો.

(3) નાના બાળકોના ગળામાંથી બાહ્યપદાર્થ કાઢવા માટે પેટ પર ધક્કા લગાવી શકાય નહીં કેમકે તેમ કરવા જતા આંતરડાને નુકશાન થવા સંભવ છે. બાળકને ડાબા બાહુ પર સુવાડો. તેનુ પેટ તમારા હાથની બાજુ હોય. માથાને હાથથી ટેકો આપો અને બાળકને ઉંધો કરો. તમારા હાથને તમારી જાંધ પર રાખો. અને જમણા હાથે વાંસા પર 4 વખત ઉપરા ઉપરી ધબ્બા મારો.

(4) છાતી પર ધક્કા દેવા (chest compression)

• જો Patient  ખુબ જાડો હોય કે ગર્ભવતી સ્ત્રી હોય તો આ પદ્ધતી પાછળ ઉભા રહી તેની બગલમાંથી બન્ને હાથ આગળ લઈ જમણી મુઠ્ઠી છાતી પર ચાર વખત ઉપરા-ઉપરી દબાણ લાવો. જો શક્ય હોય તો છાતી કરતા માથુ નીચે લાવવા Patient  પર આગળ વળો.

(5) આંગળી વડે શોધવુ (Find with Fingers)

• જો Patient  Unconscious  હોય અને ધબ્બા કે છાતી પરનું દબાણ સફળ ન થાય તો Patient મોઢું ખોલી જીભ અને નીચેનું જડબું આંગળી અને અંગુઠા વડે પકડી ઉંચુ કરો. આથી જીભ આગળ આવશે અને બાહ્ય પદાર્થોથી દુર થશે. તેમજ Respiratory trek ના પાછલા ભાગથી પણ દુર થશે. બીજા હાથની તર્જની (Index Finger) આંગળી ગાલની અંદરથી ગળા સુધી ફેરવો. બાહ્ય પદાર્થ હાથ લાગે તો તેને બહાર કાઢી લો. એક વખત શ્વસનમાર્ગ open થઈ જાય તો Patient  Respiration લેવા માડશે. તે વખતે તેને ચોખ્ખી હવા મળે તે જોજો. જો શ્ર્વાસ ન લઈ શકે તો કુત્રિમ શ્વાસેચ્છવાસ (Artificial Respiration) આપો.

Mouth to mouth Respiration (મોં થી મોં Respiration).

Patient ને ચત્તો સુવાડો. તેની ગરદન, છાતી કે કમર પરના કપડા ઢીલા કરો. દાંતનું ચોકઠુ પહેર્યુ હોય તો તે કાઢી નાખો. ખોટા દાંત નીકળી શકે એવા હોય તો તે કાઢી લો. તમારી આંગળીઓ પર રૂમાલ વીંટી Patient મોઢામાં નાખો અને ગળફો કે બીજા પદાર્થ મોં અને ગળામાંથી કાઢી નાખો. ગરદન પાછળ એક હાથ નાખી બીજો હાથ કપાળે મુકી માથુ પાછળ વાળો. પાછળના હાથેથી હડપચી ઉપર ઉઠાવો. જો Patient  આટલુ કર્યાથી પોતમેળે Respiration લેવા માંડે તો આ સ્થિતીમાં હડપચી (Chin) પકડી રાખો.

જો Respiration ચાલુ ન થાય તો બન્ને નસકોરા દબાવી બંધ કરો. તમે ઉંડો Respiration લો. Patient મોટાને તમારી આંખથી ત્રાંસમાં જુઓ કે તેની છાતી કુલે છે કે નહી. તમારૂ મોઢુ હવે Patient મોઢાથી દુર કરો. માથુ આડુ કરો. જેથી Patient મોંમાથી નીકળતો Respiration તમારા મોંમા ન આવે. આ રીતે 3 Respiration ઉપરા ઉપરી ભરો જેથી Patient ફેફસામાં Oxygen  પુરતા પ્રમાણમાં પંહોચે.

પછી આ પ્રકારે દર મિનીટે ૧૨ વખત Respiration લેવડાવો. જ્યાં સુધી Patient  પોતમેળે Respiration લેવાની શરૂઆત ન કરે ત્યાં સુધી કુત્રિમ Respiration ચાલુ રાખવો જોઈએ. બાળકો માટે પણ આ જ રીત છે. ફેર ફક્ત એટલો છે કે બાળકના નાક તથા મોં બન્ને તમારા મોંથી આવરી લેવા તથા ફુંકવાનું જોર પ્રમાણમાં ઓછુ હોય.

અમુક બનાવોમાં મોં થી મો Respiration આપવાનું શક્ય નથી હોતુ. દા. ત. ચહેરા પર માર લાગ્યો હોય. જડબું ભાંગી ગયુ હોય, એસીડ પીવાથી હોઠ અને મોં દાઝી ગયા હોય. તેવા કિસ્સાઓમાં હાથથી સ્વાસ લેવડાવવાની પધ્ધતી નો ઉપયોગ કરવો જોઈએ.

– બાવડા ઉંચકો / વાંસો દબાવો પદ્ધતિ (Holger Nelsen) હાલ્ગર નેલ્સન પદ્ધતિઃ-

Patient ને ઉંધો સુવાડો. કપાળની નીચે બન્ને હાથ મુકો. માથુ સીધુ રાખો જેથી હવાનો રસ્તો ખુલ્લો રહે. Patient માથા પાસે ધુંટણીએ બેસો જેથી એક ઘુંટણ માથા પાસે એક બાજુ આવે અને બીજો પગ તેની બીજી બાજુના કોણીની પાસે રાખો. પગ અને ઘુંટણને થોડી થોડી વારે બદલાતા રહો. બન્ને હાથ ખભાના પીઠ પરના હાડકા (Scapula) ના નીચેના ભાગ પાસે રાખો. આંગળા પહોળા રાખવા. અંગુઠાઓ કરોડ બાજુએ આવે. તમારા બાવડા તથા અગ્રહાથ સીધા  રાખી આગળ નમી બન્ને હાથના જોર વડે દબાવો. એક…બે…ગણો અને દબાણ બંધ કરો.

તમે સીધા થાવ તમારા હાથ ઉપર લઈ કોણી નજીક બાવડાને ઝાલો. ત્યાં સુધીમાં ત્રણ ગણો હવે કોણી ઉંચી કરો. તમારા હાથ સીધા જ રાખો. ચાર-પાંચ ગણો. કોણીને નીચે પેહલા ની સ્થિતીમાં મુકો ત્યાં સુધી 6 ની ગણતરી થશે પછી આજ રીતે ફરીથી ચાલુ કરો.

જો Patient ની છાતી પર કે બાવડાને માર લાગેલો હોય તો આ પદ્ધતિ યોગ્ય નથી ગણાતી.

– કમર ઉંચકો | વાંસો દબાવો પદ્ધતિ (Hip lift /chest pressure methods): – 

Patient ને ઉંધો સુવાડો. તેનું કપાળ તેના ન ઘવાયેલા હાથ પર રાખો Patient  ઉંધો સુવાડો. તેનું કપાળ તેના ન ધવાયેલ હાથ પર રાખો. Patient કમરની એક બાજુએ પગ પર અને બીજી બાજુએ ઘુંટણ ટેકવી બેસો. આગળ ઝુકીને Patient  થાપાના (Hip bone) હાડકા પાસે ઝાલી ટટાર થાઓ અને થોડા પાછળ ઝુકો. આથી Patient ની કમર ૧૦-૧૫ સે. મી. ઉંચકાશે તમે ૧…2 ……3 ……. ગણો ત્યાં સુધી ઉંચકાયેલા સ્થિતીમાં Patient  ઝાલી રાખો. પછી Patient  નીચે મુકી તમારા બન્ને હાથ વાંસા પર ખભાના હાડકા (Scapula)ની નીચે સુધી લઈ આંગળા પહોળા અને અંગુઠા કરોડની નજીક લઈ ૪ ગણો. અને આગળ ઝુકો અને સીધા હાથે જ્યાં સુધી Obstruction વગર દબાવી શકાય તેટલુ દબાણ લાવો. અંહિ ૫, ૬ અને ૭ ગણો. ધીમે રીતે આખી ક્રિયા દર મીનીટે દસ વખત કર્યા કરો.

બાવડા ઉંચકો | છાતી દબાવો પદ્ધતિ (Silvester) સિલ્વેસ્ટર પદ્ધતિઃ –

Patient  ચત્તો સુવાડો. ખભા નીચે Wound બળા રાખો. જેથી માથુ પાછળ વળે. Patient માથા પાસે ઘૂંટણીએ પડો. બન્ને હાથ કાંડા પાસેથી પકડો. તેમને છાતીના નીચેના ભાગ પાસે એક-બીજાની સામ-સામી બાજુએ લઈ તેના ઉપર બે સેકન્ડ સુધી દબાણ કરો. પછી તેમને પહોળા કરી તમારા ઘૂંટણ પાસે ઝડપથી લઈ જાવ. તેમને ત્યાં ૩ સેકન્ડ સુધી નીચે રહેવા દો. આ રીતે આ ક્રિયા મિનીટમાં ૧૨ વખત કરો. જ્યારે Patient  ઉંધો સુવાડી શકાય નહી ત્યારે આ પધ્ધતીનો ઉપયોગ કરવો. આ રીત ઉધા દબાણ રીત કરતા વધુ અસરકારક છે.

– ઉધા દબાણની રીત (Prone pressure method) (Schaeffer) : –

Patient ને ઉંધો સુવાડો, મોટુ એકબાજુએ રાખો બન્ને હાથ એક બીજા ઉપર રાખી, એના પર લમણા મુકી સુવાડો | Patient ની કમર પાસે ઘૂંટણીએ પડો. બન્ને હાથ વાંસાના નીચલા ભાગ પર એવી રીતે રાખો કે કાંડા લગભગ એકબીજાને અડતા હોય, અંગુઠા આગળ અને આંગળા ભેગા હોય. કોણીમાંથી હાથ સીધા રાખવા અને આગળ ઝુકી તમારા શરીરના વજનના ભારથી દબાણ લાવો. પછી પાછળ વાળો જેથી દબાણ હટી જાય. દર મિનીટે બાર વખત આ તાલમાં Respiration લેવડાવવો.

ઢળવાની અથવા હિંચોળા લેવાની રીત (Eve Method) ઈવ ની રીત: –

Patient ને પાટીયા પર કે સ્ટ્રેચર પર સુવાડો અને બાંધો તેને વારાફરતી ૪૫ માથુ નીચે અને પગ નીચેની સ્થિતીમાં લેતા રહો. દર મિનીટે ૧૨ વખત આમ કર વું જરૂરી છે. હિંચોળા લેવા માટે વંડી, બાંકડો કે ઈટ કે પથ્થરના ઢગલા કરી શકાય. નાના બાળકો માટે આ રીત ખાસ ઉપયોગી છે

દર્દી ને મોં પર (Face mask) ઢાંકણ અને અમ્બુબેગ થી કુત્રિમ Respiration આપી શકાય છે. Patient શ્વસનમાર્ગને સાફ કર્યા પછી આ સાધનમાંનું મોંનું ઢાંકણ સખત રીતે Patient નાક તથા મોં પર ડાબા હાથે પકડી રાખવું. હડપચી પાસે આંગળીથી નીચેનું જડબું ખેંચી રાખવું. જેથી જીભ ઉંધી ન પડે. બેગ (કોથળી) ને જમણા હાથે દબાવો અને મુકી દો. દબાવવાથી હવા બહાર નીકળી જાય અને દબાણ છોડી દેવાથી Patient ફેફસામાં જાય અને દબાણ છોડી દેવાથી Patient ફેફસા માંથી હવા બહાર નીકળી જાય. વચ્ચે વાલ્વ મુકેલો હોવાથી એ હવા કોથળી માં પાછી જતી નથી.

જોન્સન અને જોન્સનનું (resustitube) નામનું સાધન પણ ઉપર જણાવેલ કોથળી અને ઢાંકણીને બદલે વાપરી શકાય. આ સાધન ૧૦.૫ સે. મી. લાંબી અને ૧૮ સે. મી વ્યાસની નળી છે. તેના ઉપર ૮.૭૫ સે. મી. વ્યાસનું ઢાંકણ છે તે મોં પર ચપોચપ બેસી જાય છે. અને Respiration દેતી વખતે હવા વહી જતી અટકાવે છે. આ નળીને મોઢામાં મુકવામાં આવે છે. મોં થી નળી (Mouth to tube) હવાનું આદાન પ્રદાન થઈને Respiration લેવાય છે.

હ્રદય રોગથી કે Respirationબંધ પડવાના કારણે હ્યદય બંધ પડી જાય છે. જો હૃદયને તરત જ કામ કરતુ ન કરી શકાય તો Oxygen  યુકત Blood  શરીરમાં કયાંય પંહોચતુ નથી અને અવયવોને કાયમી નુકસાન પંહોચે છે. જેથી મૃત્યુ થાય છે. આવી સ્થિતીમાં ૨૦-૨૫ સે. મી. ઉપરથી જોરથી એક ધબ્બો છાતીના હાડકા પર લગાવવામાં આવે છે. આ દાવથી જો હદય કામ કરવાનું ચાલુ ન કરે તો બાહ્ય હદય માલીશ જરૂરી બને છે. હ્રદયનું કાર્ય બંધ પડી ગયુ છે. તેના લક્ષણો આ પ્રમાણે છે. બેશુદ્ધિ, ભુરાપણુ અને કાંડા પર કે ગળા પર હાથ મુકવાથી Pulse ના ધબકારા ન મળવા, એ છે. જો Patient ની છાતી પર કાન મુકી સાંભળવા પ્રયત્ન કરીએ તો પણ હ્રદયના ધબકારા સંભળાતા નથી.

બાહ્ય હ્રદય માલીશ (External Cardiac Massage) કરવાથી હ્રદય છાતીના મધ્યસ્થિ (Sternum) અને કરોડની વચ્ચે તાલબધ્ધ દબાણ હેઠળ આવે છે. જેથી Blood  (Blood) ફેફસામાં તથા શરીરના બWound  ભાગોમાં ફેંકાય છે. આ રીતે (Mechanical) યાત્રિક ધક્કાથી સંકોચાતુ હૃદય પોતાના નિયમ પ્રમાણે સંકોચવા પ્રેરાય છે. અને તેમ થતા બાહ્ય માલીશ બંધ કર્યા પછી પણ હ્રદય ચાલુ જ રહે છે.

રીત:-

• (1) Patient ને જમીન પર કે હાર્ડ સરફેસ પર સમતલ પર ચત્તો સુવાડો. 
• (2) Patient ની છાતીની એક બાજુએ ધુંટણીએ પડો.
• (3) જમણુ કાંડુ સ્ટર્નમના નીચેના ભાગ પર મુકો. 
• (4) ડાબો હાથ જમણા હાથ પર મુકો.
• (5) કોણી સીધો રાખો.
• (6) પુખ્તવયની વ્યક્તિમાં ઉભુ દબાણ ૪ સે. મી. જેટલુ આપવું.
• (7) દબાણ હટાવી લો.
• (8) પુખ્તવયની વ્યક્તિ પર આ ક્રિયા દર મિનીટે ૬૦-૭૦ વખત કરવી. 
• (9) ૧૨ માસની અંદરના બાળકની છાતી ૧.૫ સે. મી. દબાવો અને દર મીનીટે ૯૦ થી ૧૦૦ વખત પુનરાર્વતન કરો. નવજાત શિશુની છાતી હથેળીથી નહી પણ અંગુઠાથી દબાવવી.
• (10) કેરોટીડ (Carotid) ગરદનમાં અને ફીમોરલ (Femoral) જાંધના મુળમાં આવેલ ધમનીઓ ધબકારા તપાસી જુઓ. જો તમારી રીત સાચી હશે તો હ્રદય પર દબાણ આવ્યાના દરેક વખતે આ Pulse ઓમાં ધબકારા મળશે.
• (11) જો Patient ને બાહ્ય માલીશ (external compression) અને કુત્રિમ Respiration એમ બંનેની જરૂરીયાત હોય અને તમારી પાસે મદદનીશ હાજર હોય તો તમે બાહ્ય માલિશ કરો અને મદદનીશને કુત્રિમ Respirationનું કામ સોપો. આ માટે ૫ વખત છાતી પર દબાણ આવે ત્યારે ૧ વખત છાતી ફુલે એ પ્રમાણે હોવું જરૂરી છે. જો તમે એકલા જ હો તો ૧૫ વખત cardiac compression કર્યા પછી ર વખત ઝડપથી છાતી ફુલાવો.
• (12) જ્યારે હ્રદય અને શ્વસન વિના મદદ ચાલુ થઈ જાય ત્યારે એમ્બ્યુલન્સ મંગાવી Patient ને હોસ્પીટલમાં મોકલો.
• (13) જ્યાં સુધી એમ્બ્યુલન્સના માણસ કે ડોક્ટરને Patient  સોપાય નહિ ત્યાં સુધી તમે તેની સાથે રહો.
• જો હ્રદય બંધ પડયાની ૫ મીનીટની અંદર ચાલુ ન કરી શકાયુ હોય તો Patient  ઠીક થવાની શકયતા નહીવત છે.

મૂર્છાવસ્થા (Unconsciousness):-

જે અવસ્થામાં બાહ્ય ઉત્તેજનાને (external stimulation) એક વ્યક્તિ પ્રત્યુતર (Response) ન આપી શકે તે અવસ્થાને મૂર્છા (Unconsciousness) કહે છે. તેના સામાન્ય કારણો નીચે પ્રમાણે છે. 

• (1) સાદી બેહોશી (unconsciousness)
• (2) માથામાં માર લાગવો (Head Injury), મગજમાં Bleeding , ખોપરીની અંદરની તણાવની સ્થિતિ, મોટા મગજને (cerebrum) માર લાગવો
• (3) વાઈ
• (4) વિષની (ઝેરી) અસર, જેવા કે નિદ્રાજનક દવાઓ, દારૂ, શાંતિકારક દવાઓ (Tranquillizers).
• (5) Respiration ઘુંટાવો – ગળે ટુંપો, પાણીમા ડુબી જવુ, Respirationમાં ઝેરી વાયુઓની અસર. –
• (6) આંચકો (Shock)
• (7) લૂ (heat stoke) લાગવી
• (8) વિવિધ રોગો – મધુમેહ (Diabetes), Blood નું ઉંચુ દબાણ, કમળો, હ્રદયવિકાર (Heart Attack), મેનીન્જાઈટીસ વગેરે. 
• (9) ઈલેકિટ્રક શોક – વિજળીનો આંચકો

Patient ઉંડી ઉધમાં હોય તેમ લાગે છે. અને તેને જગાડી શકાતો નથી. તેને Pain દાયક દબાણ (Stimuli) સહિત કોઈપણ ઉત્તેજકની અસર થતી નથી. Respiration ધીમો ચાલે છે. આંખોની કીકી બેહોશીના કારણ પ્રમાણે નાની અથવા પહોળી થયેલી હોય છે. દા.ત.- અફીણથી મૂર્છા આવી હોયતો કીકી ઝીણી દેખાય અને ધતુરાનું ઝેર હોય તો તે પહોળી દેખાય છે.

Unconsciousness માંટે ની First Aid નીચે મુજબ :-

Patient બેહોશી વળે એ સ્થિતીમાં સુવાડો અહીં આકૃતિમાં બતાવ્યા મુજબ Patient  એ રીતે સુવાડો જેમા Patient  ડાબે પડખે, તેના ડાબા હાથ-પગ પાછળ લઈ જઈ જમણા હાથ-પગ થોડાવાળી અને માથુ પાછળ વાળ ઉપર કરી સૂવાડો જેથી શ્વ!સ સહેલાઈથી ચાલુ રહે.

જો આ સ્થિતિમાં રાખવાનું શક્ય ન બને તો Patient  ચત્તો સૂવાડી તેનું માથુ એક બાજુ તેના જડબાની પાછળ બન્ને બાજુએ હાથ રાખી જીભને ગળામાં પાછળ પડતી રોકો. જો આમ ન કરી શકાતુ હોય તો મોઢું ખોલી, ગળા સુધીનો ભાગ સાફ કરી, રૂમાલ વડે જીભ ખેંચીને પકડી રાખો. કરી

• (1) દાંતનુ ચોકઠું કે ખોટા દાંત કાઢી નાખો
• (2) ગળુ, છાતી કે અને કમરને વીટાળેલા કપડા ટીરાા કરી નાખો.
• (3) ઘેરોવાળી ઉભેલા લોકોને દુર કરી ખુલ્લી હવા આવવા દો.
• (4) Patient શરીરમાં ગરમાવો રહે તેમ કરો (ખાસ કરીને શિયાળામાં) 
• (5) ઉલટી થાય છે કે નહીં તે વિષે ધ્યાન રાખો.
• (6) Pulse તથા Respiration ઉપર પ્રયત્ન કરો.
• (7) ડોક્ટરી Treatment માટે પ્રયત્ન કરો
• (8) મોઢા વાટે કંઈપણ આપવુ નહી કારણ કે તે Respiration માર્ગમાં જઈ Patient ઘુંટી (aspiration) શકે. 
• (9) શેક કરવો નહી.
• (10) Patient એકલો (અસહાય) મુકી જવુ નહી.

સાદી બેહોશીમાં અલ્પ સમય માટે મગજને Blood  ઓછા પ્રમાણમાં મળે છે. Pulse ના ધબકારા તથા Respiration વધુ હોય છે. Patient  ફીકો દેખાય છે. ઉપર જણાવેલ પગલા સાથે Patient  એર્લીંગ સોલ્ટ (સુંઘાડવાની દવા) અથવા કાંદો કાપી સુંઘાડવો. 5  થી 10 મીનીટમાં Patient  સ્વસ્થ થઈ જાય છે. જ્યારે Patient  પૂરો શુદ્ધિમાં આવે પછી તેને ચા કે કોફી આપી શકાય.

લાંબા સમય સુધી તડકો માથે લેવાથી લૂ (heat stoke) લાગે છે. શરૂઆતમાં માથુ દુઃખે, કોઈને થાય,ચક્કર આવે, સ્નાયુઓ ખેંચાવા તથા ગળામાં શોષ પડવો એવી તકલીફ થાય છે. તાવ હોય, Pulse  ઝડપી તથા કમજોર લાગે Respiration ઉપર છલ્લો (Shallow)તથા અનિયમિત થઈ જાય. Treatment નીચે પ્રમાણે કરવી :-

• (1) Patient ને છાયડામાં કે ઠંડી જગ્યાએ ખસેડવો
• (2) તાવ ઉતારવા પગલા લેવા કે fan ચલાવવે, બરફ ધસવો, ઠંડા પાણીના પોતા (સ્પંજ) મુકવા. 
• (3) બેભાન Patient ની Treatment માં લેવાતા બીજા ઉપાય કરવા.

હીસ્ટેરીયા (Hysteria):-

હીસ્ટેરીયા (Hysteria) ચિતભ્રમ એ માનસિક બિમારી છે. તકલીફ ઘણી રીતે વ્યક્ત થાય છે. બેહોશી એ રોગ વ્યક્ત થવાનો એક પ્રકાર છે. Patient ખરેખર Unconscious  નથી થતો પણ Unconscious  હોવાનો ડોળ કરે છે, તેને કદી પણ પડવાથી માર લાગતો નથી કારણકે તે સાવધાનીથી પડે છે. હાથ પગ કડક હોય, આંખો જોરથી બંધ કરેલી હોય કે બંધ ઉઘાડ થતી હોય, અને કોઈને મોઢામાં ફીણ પણ આવતી નથી. મોઢે ઠંડુ પાણી છાટવાથી કે સ્મેર્લીંગ સોલ્ટ સુંઘાડવાથી તથા આરામ આપવાથી તેને કળ વળે છે. આ રોગની પુરી Treatment  માટે Patient  ડોક્ટર પાસે મોકલી દેવો.

આંચકી (Convulsion):- 

નાના (૩ વર્ષથી નીચેના) બાળકોને ઘણો તાવ આવવાથી આચકી આવે છે. બીજા કારણો Blood માં સાકર (sugar) ઘટી જવી, Blood માં સોડિયમ ઘટી કે વધી જવું, મેગ્નેશીયમનું ઘટવું, મેનેન્જાઈટીસ મગજનો લકવો (પેરાલિસીસ) વગેરે છે. બાળકનું શરીર કડક થઈ જાય, આંખો ઉપર ચઢાવી દે. ઘણી વખત આંચકા આવે. શરીર શ્યામ થઈ જાય. કોઈ વખત મોઢામાંથી ફીણ આવે અને તે Unconscious  થઈ જાય. ત્યારે નીચે જણાવેલા પગલા લેવા. 

• (1) બાળકને ચતુ સુવાડી માથુ એક બાજુ કરવુ
• (2) જીભ કચડાઈ જતી અટકાવવા શક્ય હોય તો ઘડી કરેલા રૂમાલ મોઢામાં રાખવો
• (3) બાળકનું માથુ કે હાથ-પગ અથડાઈ નહી કે બાળક ખાટલા પરથી પડે નહી તેની તકેદારી રાખવી
  
• (4) હાથપગ પકડી રાખવાથી આંચકી અટકતી નથી પણ ઉલટાની વધે છે. 
• (5) આંચકી શમી ગયા પછી બાળકને કળ વળવાની સ્થિતિમાં સુવાડો.
• (6) ગળુ, છાતિ તથા કમર પરનાં કપડા ઢીલા કરી નાખવા 
• (7) મોઢા વાટે કાંઈ પણ ન આપવું
• (8) તાવને કારણે આંચકી આવી હોય તો બરફની કોથળી મુકવી અથવા ઠંડા પાણીના પોતા મુકવી અથવા ઠંડા પાણીના પોતા મુકવા. પંખાથી હવા કરવી.
• (9) ડોક્ટરને બોલાવવા

પુખ્ત વયના લોકોને ફેકરૂ (Aura) :-

વાઈના રોગથી આંચકી આવવા અગાઉ Patient  અણસાર આવી જાય છે. કોઈને ધૂંધળુ દેખાય, કોઈને આંખની સામે ચમકારા દેખાય, કાનમાં અવાજ આવે વગેરે, બીજા તબક્કામાં Patient  રાડ પાડે છે. પછી શરીર લાકડા જેવુ કડક તથા સીધુ થઈ જાય છે. અને Respiration અડધીથી એક મિનીટ બંધ રહે છે.

(1) સ્તબ્ધતાનો તબક્કો (Tonic Phase) એ પછી અડધીથી એક મિનીટ સુધી આંચકી આવે. 

(2) આંચકીનો તબક્કો (Clonic Phase) જીભ કચડાઈ શકે તથા જીભ અને હોઠ કાળા પડી જાય.

મુત્ર વિસર્જન પર કાબુ ન રહેવાથી urine પાસ થઈ જાય છે. સાધારણ રીતે Patient  એક દોર આવ્યા પછી તે બેહોશ થઈ જતો હોય છે અને તે કેટલો વખત Unconscious  રહેશે આંચકીનો તે અનિશ્વિત હોય છે.

First સારવારઃ-

• (1) જ્યારે આંકડી પૂર્વેના ચિહનો સમજાય કે તરતજ Patient ને સલામત જગ્યાએ ખસેડવો
• (2) ખુલ્લી જગ્યામાં Patient ને રાખવો
• (3) ખોટા દાંત, માથા માંથી પીનો કાઢી નાખવી.
• (4) મોઢામાં ચમચો અથવા મો બંધ નથાય તેવુ સાધન રાખવુ કે જેથી જીભ કચરાઈ ન જાય
• (5) ભવિષ્યની તકેદારી તરીકે વૈધકીય Treatment નો પ્રબંધ કરવો.
• (6) બે ભાન Patient એક પડખે ઉંધો (રીકવરી પોઝીશનમાં) સુવાડવો.

Patient ને નીચે પ્રમાણે સૂચનાઓ આપોઃ-

• (1) Patient પુરૂ નામ, સરનામુ, રોગ નિદાન લખેલુ કાર્ડ, હંમેશા ખીસામાં રાખવું. જેથી રસ્તામાં ફીટ આવે તો ઉપચાર તથા ધરના લોકોને સમાચાર આપવામાં સરળતા રહે.
• (2) Patient એ કોઈપણ વાહન ચલાવવુ નહીં, તરવુ નહીં.
• (3) આગ, ઈલેકિટ્રસીટી તથા યંત્રો (working machines)થી દૂર રહેવું.

મૂચ્છ[ (fainting):-

જ્યારે કોઈ કારણસર મગજને પહોંચતા Blood માં અને એ રીતે ઓકસીજનમાં ઘટાડો થાય ત્યારે થોડા સમય પુરતી Patient ની બેભાનાવસ્થા જેવી સ્થિતિ થાય છે તેને મૂર્છા આવી કહેવાય છે. આવે વખતે Patient  ઉભો હોય તો પટકાઈ પડે છે. બાજુની કોઈ વ્યકિત તેને પકડીને પડતો અટકાવે અને ચત્તો સુવરાવે કે તરત જ મગજને Blood  પહોંચવા લાગે છે અને Patient  શુધ્ધિમાં આવી જાય છે. આ વ્યકિતની Treatment માં વ્યકિતને ચત્તા સૂવરાવી માથું નીચું રાખવું,શરીરના કપડાં ઢીલા રાખવા,પુષ્કળ તાજી હવા મળે તેમ કરવું Patient થોડું સારૂ જણાય એટલે પાણી ચા કોફી આપવા.

Stroke (ગરમી અને ઠંડીની અસરો):-

કેટલીક વ્યકિતઓને વાતાવરણના વધતા ઉષ્ણતામાનની આડ અસરની શકયતા વધારે હોય છે. મીલીટરી જવાનો અને વ્યાયામવીરો વધારે પડતા સુર્યના તાપમાં આકરી તાલીમ લેતા હોય તેવાને તેમજ ભેજવાળા હવામાનમાં પણ આ અસર વધુ પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. નાના બાળકો તેમજ વૃદ્ધપુરૂષોને તેમની સંરક્ષણ શક્તિમાં ઘટાડો થવાથી વધારે અસર થાય છે. એવી જ રીતે ડાયાબીટીસ, હ્રદયરોગ, અપુરતા પોષણવાળા તેમજ દારૂ કે તમાકુ જેવા વ્યસન વાળાઓને ગરમી ઠંડીની આડ અસરો વધુ સતાવે છે.

સુર્યની ગરમીમાં કે બંધિયાર અને ગરમ હવા હોય એવી ફેકટરીઓમાં કામ કરનારને વાતાવરણની ગરમીને હિસાબે વધારે પરસેવો થાય છે. જોમાં પાણી ઉપરાંત ક્ષાર તત્વો (electrolytes) તેમજ ક્ષાર ઓછા થાય તો Patient  માથાનો દુઃખાવો, ચકકર, ઉબકા તેમજ ઉલટી અને કોઈકવાર પેટમાં આંટી પડવાની પણ ફરીયાદ કરે છે એ Patient  તપાસતા તેઓ ફિકકા, પરસેવા થી લથબથ, weak Pulse  તેમજ તેમના શ્ર્વાસોચ્છવાસમાં પણ તકલીફ થાય છે. શરીરનું તાપમાન બરાબર અથવા થોડુ વધારે હોય છે. એમાં નીચે મુજબ First Aid આપવી.

• (1) Patient હવાની અવરજવર હોય એવી ઠંડકવાળી જગ્યામાં રાખવો.
• (2) કપડા ઢીલા કરવા તેમજ પીઠ ભેર સુવડાવવો.
• (3) દર અડધા  કલાકે ૨૫૦ મી. લી. જેટલુ મીઠાશ વાળુ પાણી અથવા ફળોનો રસ આપવો.
• (4) લુ લાગવાના ચિહનો શરૂ થાય તો તરતજ તેનો ઉપચાર કરવો.

જે Patient ઓને વધારે પરસેવો થાય તેના શરીરના પાણી સાથે ક્ષાર તત્વો પણ ઓછા થાય છે. ઘણા લોકો ફકત પાણીજ પિવડાવ્યા કરે (ક્ષાર તત્વો ઉમેર્યા વગર) તો તેને પગની પીંડીમાં તેમજ બીજી માંસપેશીઓમાં દુખાવો (Heat cramps) થાય છે. તે થોડો વખત રહે છે. એને એની મેતે અમુક સમયમાં ઓછો થઈ જાય. એટલે એમનો પણ નીચે પ્રમાણે ઉપચાર કરવો.

• (1) નાના બાળકોને જેમ ક્ષારતત્વો વાળું પાણી આપીએ છીએ (ઝાડા થયા હોય ત્યારે) તેમ ક્ષારતત્વો વાળુ પાણી આપવું.
• (2) રસોઈમાં પણ થોડુ મીઠુ વધારે આપી શકાય.
• (૩) ઉપરના ઉપચારથી ફરક નહીં પડે તો ડોકટરની સલાહ લેવી.

એવીજ રીતે વધારે પડતી ઠંડીમાં (જેમકે ઉતર કે દક્ષિણ ધ્રુવ પર) રહેવાથી અંગ જકડાઈ જાય છે. Frost Bite ખાસ કરીને હાથ, પગ, નાક, કાન તેમજ દાઢી પર તેની વધુ અસર જોવા મળે છે. સખત ઠંડીને હિસાબે જેને અસર થઈ હોય એ અંગો રૂ ની જેમ પુણી જોવા મળે છે. સખત ઠંડીને હિસાબે જેને અસર થઈ હોય એ અંગો રૂ ની પુણી જેવા સફેદ (white like cotton) થઈ જાય છે. તેમ જ ખોટા પડી જાય છે. એટલે એમનો પણ નીચે પ્રમાણે ઉપચાર કરવો.

• (1) ભીના કે ચુસ્ત કપડા કાઢી નાખવા.
• (2) Patient ને ગરમી વગરના બંધ રૂમમાં રાખવો. 
• (3) Patient ને સુકો ધાબળો ઓઢાડીને ધીમે ધીમે ગરમી મળવા દો. તેમજ હુંફાળુ પ્રવાહી પીવા આપો.
• (4) અસરગ્રસ્ત હાથ ગુલાબી થાય તેમજ ખોટા પડી ગયેલા હાથમાં ચેતન આવે ત્યાં સુધી ગરમ મોજા પહેરાવી રાખો.
• (5) Patient ને ધુમ્રપાન ન કરવા દો કારણકે એમ કરવાથી ધુમ્રપાનનું નીકોટીન નસનું સંકોચન કરે છે. જેથી નુકશાન વધી શકે છે.
• (6) બને એટલી જલદી ડોકટરી Treatment ની તૈયારી કરો.
  

Poisoning (ઝેર):-

જે દ્રવ્ય અમુક માત્રામાં લેવાથી જીવનને હાનિ પંહોચે કે મૃત્યુ થાય તે દ્રવ્યને ઝેર કહેવાય. ઝેર આકસ્મિક રીતે લેવાઈ જાય કે બીજી વ્યક્તિનું death નિપજાવવા પણ અપાય જાય છે. ઝેર નીચે જણાવેલા માર્ગોએ શરીરમાં પ્રવેશ કરી શકે.

• (1) મોઢા વાટે (By oral route) જંતુઘ્ન દવાઓ, દારૂ, દવાઓ, ભેળસેળ વાળા કે વાસી ખાધ પદાર્થ, તેજાબ કે આલ્કલી .
• (2) શ્વસન વાટે (By Respiratory route) – કાર્બન મોનોકસાઈડ, કાર્બન ડાયોક્સાઈડ માંથી ગેસ (Marsh gas) કે દવામાં વપરાતા વાયુઓ
• (3) ઈજેક્શન ઉંઘ માટે કે મનઃશાંતિ માટે વપરાતા ઈજેક્શન
• (4) ડંખ (Bites and stings)- સાપ કે વીંછીનો ડંખ અને કૂતરૂ અથવા બીજા કોઈ જંગલી પ્રાણીનું કરડવું.
• (5) ચામડી (Skin) વાટે જંતુનાશક દવાઓ

Precautions to avoid poisonous events (ઝેરની અસર ને ટ્રીટ કરવા કરતા તેને અટકાવવુ એ હિતાવહ છે. નીચે જણાવેલ સાવચેતીઓ ઉપયોગી છે).

• (1) દવાઓ એવી જગ્યાએ રાખો કે જ્યાં બાળકો ન પહોંચે 
• (2) દવાઓ લાંબો સમય સંધરી રાખીવી નહિ.
• (3) દવા અંધારામાં લેવી નહિ, હંમેશા દવા લેતા પહેલા લેબલ વાંચવું.
• (4) હાનિકારક પ્રવાહીને કદિ પણ શરબતના કે બીજા પીણાઓ ના બાટલામાં ભરેલુ નહિ.
• (5) બાળક જ્યાં સહેલાઈથી પંહોચી શકે એવી જગ્યાએ ડીર્ટજન્ટ, તેજાબ કે એવા બીજા પદાર્થો રાખવા નહિ.
• (6) ડોક્ટરની સલાહ વગર દવા લેવી નહિ.
• (7) બંધબારણે કોલસા બાળવા નહિ, કારણકે તેમાંથી કાર્બન મોનોક્સાઈડ વાયુ નીકળે છે. 
• (8) ધરવપરાશનો ગેસ સંભાળપૂર્વક વાપરવો.
• (9) હડકવાની રસી ન લેવડાવી હોય તે કૂતરાથી દુર રહો.
• (10) સાપ વિંછી તથા જંગલી જાનવરોથી દૂર રહો.

First aid Measures for Poisonous Event (જો ઝેરની અસર થાય તો નીચે જણાવેલ પગલા લો).

• (1) જો Patient સભાન હોય તો ક્યો ઝેરી પદાર્થ, કેટલી માત્રામાં કેટલા સમય પહેલા લેવાયો છે. તે જાંણી લો 
• (2) Patient ની નજીક ખાલી બાટલી, બાટલી પરનો કાગળ, લેબલ કે ગોળી જડી આવે તો તે તપાસ માટે સાચવી રાખો.
• (3) Patient ઉલટી કરે તો ઉલટીને ડોક્ટરી તપાસ માટે સાચવી રાખો.
• (4) જો Patient ભાનમાં હોય અને સહકાર આપતો હોય તો ઉલટી કરાવો

નીચે પ્રમાણે, કોઈ એક રીતે ઉલટી કરાવો :-

(a) ગળામાં આંગળી નાખીને પાછળના ભાગમાં આંગળી ફેરવીને.

(b) આઈપેકાક (Ipecac) નું સરબત ૧૫ મી.લી. પીવડાવી ઉપરથી ખૂબ પાણી પાઓ અને જરૂર પડે અડધા કલાક પછી ફરીથી તેમ કરો.

• (5) જો Patient  Unconscious  હોય અથવા તેણે કડક તેજાબ કે આલ્કલી લીધા છે તે ખબર હોય તો ઉલટી કરાવ્યા પછી Patient  દુધ અથવા ઈડાનો સફેદ ભાગ આલ્બુમીન આપો. ચા કોફી પણ અપાય; 
• (6) ઝેરી વાયુની અસરથી ગુંગળાયેલા Patient  તે રૂમની બહાર લઈ જાવ તેની આજુબાજુ ઘેરો વાળી ઉભેલા લોકોને દુર કરો અને તેની કમર, છાતી કે ગળા ઉપરના કપડા ઢીલા કરો. જરૂર પડે તો કૃત્રિમ Respiration આપો.
• (7) જેમ બને તેમ જલદી તેને ડોક્ટર પાસે લઈ જાવ.
• (8) ચામડી વાટે પ્રસરેલા ઝેરના Patient ની ઝેરીલા પદાર્થ સાથે સંપર્કમાં આવેલા ભાગને ઠંડા પાણીથી સરખી રીતે સાફ કરો. જે કપડા પર ઝેરી પદાર્થ લાગ્યો હોય તે કપડા પણ કાઢી નાખો એ પદાર્થને તમે પણ ન અડો એની કાળજી રાખો. Patient છુટથી પાણી પાઓ. એને ફીટ કે આંચકી આવેછે કે નહી તેના પર ધ્યાન આપો.
• (9) યુનિવર્સલ એન્ટીડોટ બધા પ્રકારના ઝેર પર ઉપયોગી ઔષધ (સર્વ સામાન્ય વિષે બધા નિવારક) જે બળેલો ટોસ્ટ, મીલ્ક ઓફ મેગ્નેશીયા તથા કડક ચાને સમભાગે મિશ્ર કરવાથી બને છે. તે આપવું. 
• (10) જો જલદ આલ્કલી પીધી હોય તો મંદ એંસીડ આપવુ. જો જલદ તેજાબ પીધો હોય તો મંદ આલ્કલી પાવી અને આયોડીન પીધું હોય તો સ્ટાર્ચ આપવો. 
• (11) પોલીસને જાણ કરવી.

ચેપ લાગેલા તથા સડેલા પદાર્થો ખાવામાં આવવાથી ખોરાકનું ઝેર ચડે છે. તેનું વાયરસ હોય છે. દુષિત ભોજન લીધા પછી થોડાજ કલાકોમાં ઝેરની અસર વરતાય છે. પેટમાં ચૂંક, ઉલટી પાણી જેવા ઝાડા સાથે Blood  પણ કોઈક વખત આવે અને તાવ આવે પછી ઝાડા થાય છે. એકથી વધુ વ્યક્તિઓ આવી રીતના ઝેરના શિકાર બનતા હોય છે.

In the case of strong acid or alkali

જલદ તેજાબ કે આલ્કલીથી મો, ગળુ, અન્નનળી તથા હોજરીની Skin  બળી જાય છે. ગળામાં તથા પેટમાં તીવ્ર બળતરા થાય છે. Respirationમાં પણ તકલીફ પડે છે.

First Aid તરીકેઃ-

• (1) Patient આરામ લાગે તે રીતે બેસાડો કે સુવાડો
• (2) ઉલટી કરાવશો નહિ.
• (3) જલદ તેજાબ લીધુ હોય તેને ચોક, કેલ્શીયમ હાયડ્રોક્સાઈડ, મીલ્ક ઓફ મેગ્નેશીયા, બેર્કીંગ પાવડર (સોડિયમ બાઈકાર્બોનેટ) પાણીમાં મેળવી આપો.
• (4) જલદ આલ્કલી પીધી હોય તો લીંબુ રસ, વીનેગર, છાસ જેવી વસ્તુઓ આપો.
• (5) ઓલીવનું તેલ, ઘી, ઈંડાનો સફેદ ભાગ અને દુધ મોઢા વાટે આપો. મોના દાઝેલા ભાગ પર તેલ કે ગ્લીસરીન લગાડો.

Alcoholic patient દારૂના નશાની શરૂઆત હોય તો માંમાથી દારૂની વાસ આવે, સાધારણ નશાથી Patient  ધાંધલીયો બને છે. તેનો શરીર તથા મન પરનો કાબુ ઓછો થઈ જાય છે. જેથી તે લવારો કરે અને લથડીયા ખાય છે. મધ્યમ પ્રમાણમાં બેહોશી, સ્નાયુઓની શિથીલતા તથા આંખની કીકી પહોળી થયેલી દેખાય છે. વધુ પડતો દારૂ પીવાઈ ગયો હોય તો Patient  ઉંડી બેહોશી (Deep Coma) ની સ્થિતિમાં આવે છે. Respiration અનિયમીત, કીકી વિસ્ફારિત હોય છે. સાથો સાથ માથાને ઈજાની પણ શક્યતા હોય છે.

• (1) Patient આરામ લાગે તે રીતે બેસાડો કે સુવાડો, પોલીસને જાણ કરવી.
• (2) ઉલટી કરાવશો નહિ. Patient ઉલટી કરે તો ઉલટીને ડોક્ટરી તપાસ માટે સાચવી રાખો.
  

Bites & Stings (બચકા તથા ડંખ):-

બચકા તથા ડંખને હંમેશા ગંભીરતાથી જોવા કારણ કે તે મૃત્યુજનક પણ હોઈ શકે છે.

1.Snake bite (સર્પદશ): –

• સાધારણ પણે જ્યાં સુધી તેની ઉપર હુમલો ન થાય કે તેને બીક ન લાગે ત્યાં સુધી સાપ માણસને દંશ દેતો નથી. બધા સાપ ઝેરી નથી હોતા. ઝેરી સાપના પણ દરેક દંશમાં ઝેર હોતુ નથી. કારણ કે જ્યારે સાપ સ્વબચાવમાં કરડે છે. ત્યારે તેમાં વિષ આવી શકતુ નથી. સાપને ઓળખવો જરૂરી છે. કારણ કે જો સાપ ઝેરી ન હોય તો તેનુ ઝેર ઉતારવાનું ઈજેક્શન Anti Venom જરૂરી રહેતુ નથી. જો તે ઝેરી સાપ હોય તો તેની જાત ઓળખવી જોઈએ. જેથી તેની ખાસ રસી આપી શકાય. જો સાપની જાત ઓળખાય નહિ તો દરેક દંશ ઝેરી સાપનો છે એમ ધારીને ઈજેક્શન લેવુ. ઝેરી તથા ઝેર વગરના સાપોની ઓળખાણ નીચે પ્રમાણે છે.

ભારતમાં સામાન્ય રીતે જોવા મળતા ઝેરી સાપના ખાસ લક્ષણો નીચે આપેલ છે.

(1) કોબ્રા-કાળો નાગ (Cobra):- 1.5 થી 2 મીટર લાંબો, રંગ કાળો, માથું તથા શરીર એક જ પહોળાઇના, ગરદન પર ફેણ તથા તેના પર ચશ્મા જેવુ નિશાન.

(2) કિંગ કોબ્રા-રાજનાગ (King Cobra) :- 2.5 થી 4 મીટર લાંબો, રંગ પીળો, લીલો ભુખરો કે કાળો સફેદ કે પીળા રંગના આડા લીટા ધડ પર કે ફેણ પર હોય છે અને ચશ્માનું નિશાન ન હોય. પૂંછડી પરના ભીંગડા નજીકના છેડે અખંડ તથા લાંબેના છેડે વિભાજીત હોય છે.

(3) કોમન ક્રેટ (મન્યાર, ચિત્તી-કોડીયા):- 1 થી 1.25 મીટર લાંબો, ચળકતો કાળો રંગ, માથાથી થોડા અંતરે પીઠ પર 1-2 સફેદ ચાપ (Arches) દેખાય, પીળાશ પડતુ ધોળુ પેટ, માથા પર મોટા ભીંગડા અને પૂંછડી પરના ભીંગડા અવિભાજિત, કોબ્રાની માફક વિભાજીત નહી.

(4) કોમનગ્રીન પીટ વાઈપર (બામ્બુ સાપ) કે લીલો ફીસી:- 1 ફુટથી 1 મીટર જેટલો લાંબો, ભભકાદાર લીલો રંગ, ચપટુ અને પહોળુ શરીર, ત્રિકોણ માથું, આંખ અને નાક વચ્ચે ખાડો. બાજુઓએ પીળાશ પડતી ધોળી રેખા, પૂંછડી લાંબી અને ભીંગડા વિભાજીત

(5) રસેલનો વાઈપર-ખડ ચિતરો:- 1.5 મીટર લાંબો ભૂખરો કે પીળા મખમલી રંગનો, પીઠ પર કાળા હીરાના આકારના ટપકાની ત્રણ હાર તથા ભીંગડા વિભાજીત, ચપટુ ત્રિકોણ માથુ તે પર અંગ્રેજી V નું ચિહન, પેટ સફેદ રંગનું અને પહોળા ભીંગડાવાળુ.

(6) સો સ્કેલ્ડ વાઈપર-કુસ:– 50 થી 75 સે. મી. લાંબો ભૂખરો કે ભૂખરા સાથે રાખોડી રંગનો, કોઈ વખત લીલાશ પડતો પણ હોય. માથુ ત્રિકોણ, તે પર સફેદ તીરનું નિશાન, બન્ને બાજુએ લહેરીયા લીટીઓ અને આવી બે લાઈનના ઉપરના ભાગમાં હીરા જેવો આકાર, માથાના ભીંગડા નાના, Iડ પરના ભીંગડા વિભાજીત, પેટ પરના ભીંગડા પહોળા અને પૂંછડી પરના ભીંગડા અવિભાજીત.

સાપના દંશ પછી સાપ જોયો હોય તો Patient  સાપ કરડયો એમ કહે છે. સાધારણ રીતે તે બહુ ગભરાયેલો હોય છે. કરડયો હોય ત્યાં બે દાંતના નિશાન એક આંગળીના છેડે હોય અને Wound  મા તીવ્ર વેદના થાય તે ભાગ પર સોજો આવે એને કાળો પડે શરીરના બીજા ભાગોમાંથી પણ Blood સાવ થાય તે પછી ઉલટી થાય, ફસડાઈ પડે તથા બેહોશી આવે.

કોબ્રા કે તેના જેવા સાપના દંશ પછી 15 મિનીટ થી 2 કલાકમાં Pulse મા ઝેર પ્રસર્યા ની અસર વર્તાય દા. ત. ચક્કર, સુસ્તી, સ્નાયુઓની શિથીલતા અને શરીરમાં લકવો પ્રસરતો હોય તેવા લક્ષણો દેખાય. Respiration ધીમો અને લેવામાં પરિશ્રમ લાગે. કોઈ Patient  આંચકી પણ આવે અને હ્રદય બંધ પડે. પાણીના સાપના દંશમાં શરૂમાં તીવ્ર, ભોકાંતુ હોય તેવી Pain  થાય પણ પછીથી તે Pain  રહિત થઈ જાય. 1 – 2 કલાક પછી  જડપણુ (Stiffness) ઉત્પન્ન થાય છે. શરૂઆત ગરદનથી પછી ખભા અને પછી કમ્મર જડ લાગે. પેશાબ ભુખરા રંગનો (Brown) થાય. Respiration લેવામાં તકલીફ વધે અને છેલ્લે Respiratory System બંધ પડી જાય છે.

Snake bite (સર્પદંશ) મા First Aid  નીચે મુજબ છેઃ

• (1) Patient નીચે સુવડાવી તેને આશ્વાશન આપો. સાધારણ રીતે તે બહુ ગભરાયેલો હોય છે. પણ તેની Life જોખમમાં હોતી નથી.
• (2) bite ના ભાગથી ઉપરના ભાગમાં એક પહોળો, કેપ બેન્ડેજ બાંધો તેની નીચે એક આંગળી જઈ શકે તેટલુ કડક બાંધવુ. ટુર્નીકેની માફક તેને બાંધછોડ ન કરવુ. 
• (3) ઝેરનો ફેલાવો રોકવા તે પગને કે હાથને ખપાટીયા લગાડી સ્થિર કરી દો. (સામાન્ય રીતે bite પગ પર જ હોય છે.) 
• (4) જ્યાં સુધી ડોક્ટરી Treatment આવી પહોચે ત્યાં સુધી બેન્ડેજ તથા ખપાટીયા એમ જ રાખો.
• (5) Wound વાળી જગ્યા પાણી અથવા સાબુપાણીથી ધુઓ. 
• (6) તાબડતોબ હોસ્પિટલમાં લઈ જાવ (શક્ય હોય તો મરેલો સાપ પણ સાથે લેવો.)
• (7) જો Patient બેહોશ થઈ જાય કે Respiration બંધ પડે અથવા હૃદય બંધ પડે તો યોગ્ય ઇમરજન્સી First Aid  કરવો

જો Wound  ની જગા પર કેપ બેન્ડેજ બાંધવાનુ શક્ય ન હોય તો નીચે પ્રમાણે પગલા લો.

• (1) Wound વાળો ભાગ ધુઓ અને દાંતના દરેક ચિહનમાં 3 મી. મી. ઉંડો ચીરો મુકો. આ ચીરો Autoclave  બ્લેડથી કરવો. તેનાથી Blood વહેવા લાગે છે અને સાથે જ ઝેર પણ વહી બહાર નીકળી જાય છે.
• (2) પંપની મદદથી કે મોઢાથી Blood ચૂસો. મોંથી ચૂસતી વખતે પોલીથીનનો પડદો મૂકો જેથી ઝેરી Blood  પેઢા કે મોંમાના ચાંદા વડે તમારા શરીરમાં ન પ્રવેશે
• (3) Wound ની જગ્યાએ બરફ મુકો
• (4) Patient સ્થિર સ્થિતિમાં રાખો
• (5) Patient તાબડતોબ હોસ્પીટલમાં ખસેડવા પ્રબંધ કરો.
• (6) જખમ પર ડામ આપવા કે તેને પોટેશીયમ પરમેંગેનેટથી ઘોવુ એ સર્વ સામાન્ય નથી.

Scorpion bite (વીંછીનો દંશ):-

વીછીના દંશનું ઝેર સાપ કરતા પણ વધુ ખતરનાક હોય છે. પણ તેનુ પ્રમાણ થોડુ હોય છે. વીંછીના દંશ પછી વીછી ન જોયો હોય તો પણ Patient  વીછી કરડયો એમ કહે છે. કારણ કે તેની Pain  ઉપરથી ખ્યાલ આવી જાય છે, સાધારણ રીતે તે Pain થી બહુ પરેશાન હોય છે. દંશની જગ્યાએથી ચારે બાજુ અતિક્ષોભ તથા દાહ થાય છે. Wound મા તીવ્ર વેદના થાય તે ભાગ પર સોજો આવે અને કાળો પડી જાય છે. ક્યારેક માથાનો દુખાવો ઉપડે છે. કોઈ કેસમાં Patient  Unconscious  થાય છે. બાળકો ફેફસામાં સોજો થવાથી મૃત્યુ પામે.

Scorpion bite વીંછીના દંશમાં નીચે પ્રમાણે First Aid  કરવાઃ-

• (1) દંશ સ્થાનની ઉપરના ભાગમાં બેન્ડેજ બાંધો. 
• (2) જરૂર પડેતો દંશ સ્થાન પર ચીરો મુકો
• (3) દંશ સ્થાનને સાદા પાણી, પોટેશીયમ પરમેગેનેટનું દ્રાવણ કે એમોનીયા અથવા ટંકણથી ધુઓ. 
• (4) ઝેરને ચુસાતુ અટકાલવા દંશ સ્થાન પર બરફ લગાડો
• (5) Patient નીચે સુવડાવી તેને આRespirationન આપો.
• (6) વૈધકિય Treatment માટે પ્રબંધ કરો. 
• (7) જખમ પર ડામ આપવા કે વીછીનું ઝેર ઉતારવુ એ સર્વ સામાન્ય નથી.

– Honey Bee Bite (મધમાખીનો દંશ): –

• મધમાખી જ્યારે દંશ દે છે, ત્યારે કાંટો તથા ઝેરની કોથળી Patient શરીરમાં જ મુકી દે છે. Bite ની જગ્યાએ તીવ્ર Pain  થાય, સોજો આવે, ચામડી લાલ થઈ જાય અને સ્પર્શ કરવાથી દુખે. 

First Aid treatment in Honey Bee Bite.

• (1) Autoclave કરેલી સોય કે ચીપીયા વડે દંશનો કાંટો કાઢી લો.
• (2) હાથેથી કાંટો કાઢવા પ્રયત્ન કરવો નહીં કારણ કે તેથી વિષની કોથળી દબાઈ વધુ ઝેર શરીરમાં પ્રવેશ કરે.
• (3) સાબુ તથા પાણી વડે Wound ધોવો.
• (4) ટીંકચર આયોડીન, ધોવાનો સોડા કે એમોનીયા લગાડો . 
• (5) મધમાખી કે ભમરો જો જીભ પર દંશ દે તો શ્વસનમાર્ગ રૂંધાય અને શ્વસન કાર્યમાં Obstruction ઉત્પન થાય.
• (6) Patient ને બરફ ચૂસવા આપો.
• (7) જો જીભ સુજીને, Respirationમાં તકલીફ થાય તો રૂમાલ વડે પકડી ખેંચી રાખો અને ડોક્ટરને તરતજ બોલાવો.
• (8) Patient Unconscious બની જાય તો તેને Recovery Position માં સુવાડી શ્વસનમાર્ગ ઉધાડો રાખવાનાં પગલા લો.

જળોનો દશઃ-

જળો Blood ચૂસી લે છે. તેને ખેંચવાથી છુટતી નથી.

• (1) જળોને બળતી સીગરેટ કે દિવાસળી અડાળો.
• (2) દંશ સ્થાનને સાબુ પાણીથી સ્વચ્છ કરો.
• (3) ધોવાનો સોડા કે એમોનીયા દંશ સ્થાનને લગાડો.

Dog bite (કુતરું કરડવુ): –

• ચેપી લક્ષણો દેખાય તેના એક અઠવાડિયા પહેલાથી હડકાયુ કુતરૂ (Rabid dog) રોગ ફેલાવી શકે છે. મુંગા હડકવામાં કુતરાના ચારે પગને લકવો થયેલ હોવાથી પેટે ચાલતુ હોય છે. ‘“જાનુની’’ હડકવાની શરૂઆતમા કુતરાનું નાક ગરમ હોય છે. અને તે ખાવાનું છોડી દે છે.(ખોરાકનો ત્યાગ કરે છે.) તે પછી તે વ્યવસ્થિત થઈ ચિંતા મુક્ત હોય તેમ ફર્યા કરે છે. તેની ભ્રમર ખેંચાયેલી દેખાય છે. તથા તેના ચહેરા પર ગભરાટ દેખાય. પાછલા પગને પહેલા લકવો થાય અને તેથી તે લથડીયા ખાતો દેખાય. ગળાના સ્નાયુઓ તણાવાથી ભસવાના અવાજમાં ફરક પડે છે.

Dog bite (શ્વાન કરડયા) ના કેસમા First Aid  :-

• (1) Wound ને સાબુ વડે વહેતા (Running Water) પાણીમાં ધોઈ નાખો. 
• (2) Wound ની કિનાર કાપી નાખી તે પર ૧૦૦% કાર્બોલિક એસિડ કે પોટેશીયમ પરમેંગેનેટ (KMnO4) નુ (Concentrated) દ્રાવણ લગાડો.
• (3) જખમવાળા ભાગ પર સુકુ Autoclave ડ્રેસીંગ મુકો.
• (4) જો Blood  ખુબ વહેતુ હોય તો અટકાવો.
• (5) Patient ને હોસ્પીટલે લઈ જાવ
• (6) કુતરાને હડકવા પ્રતિબંધક રસી આપી છે કે નહી તે જાણી લો.
• (7) જો શેરીમાંનું ભટકતુ કુતરૂ હોય તો પકડી લો અને તેને હડકવાના લક્ષણ ઉત્પન્ન થાય છે કે નહિ તેનુ Observation કરો.

Other Animal Bites (બીજા જંગલી જાનવરોના કરડવાની પણ એ જ રીતે Treatment  કરો).

Jellyfish Bite (જેલીફીશનો દંશ).

• એનાથી થોડોક Locally સોજો પણ થાય અને મોટુ ચામઠુ પણ થાય. તેમાં તીવ્ર વેદના અને કોઈ કેસમા મૃત્યુ પણ થાય.

First Aid Treatment નીચે મુજબ :- 

• (1) ધવાયેલા ભાગ પર કેલામીન લોશન કે ક્રિમ વાપરવુ.
• (2) અથવા ખાવાનો સોડા પાણીમાં ભીનો કરીને લગાડવો.
• (3) જો તકલીફ વધુ લાગે તો તાબડતોબ ડોક્ટરી Treatment લો.

પોર્ટુગીઝ મનવારનો દંશ (Portuguese manwar Sting).  

• Patient ને Wound ની જગ્યાએ થોડી વેદનાથી માંડીને ગોટલા ચડવા (Locally Swelling), ઉબકા (Nausea), Respirationમાં તકલીફ વગેરે  ચિહનો દેખાય છે.

First Aid નીચે મુજબ કરવામા આવે છે.

• (1) મેથીલેટેડ-સ્પીરીટમાં વીનેગાર મેળવી તેનું પોતુ affected part પર લગાડો
• (2) તાજું પાણી કે રેતીથી ધસવુ નહિ.
• (3) bite ના signs ઓછા થઇ ગયા પછી muscles પર ચોટેલા જીલેટીન જેવા તાર ખેંચી કાઢો. 
• (4) વધુ તકલીફ હોય તો ડોક્ટરી Treatment લો.

Sea Archin Bite (સી અર્ચીન દંશ)

• જો દંશક પ્રાણીનો કાંટો ભાંગીને ચામડીમાં રહી જાય તો તે ભાગમાં દાહ થાય તથા painless થઈ જાય છે. ઘા ધીમે ધીમે ભરાય છે. તથા તેમા ચેપ લાગવાનો સંભવ વધારે હોય છે.
• (1) કાંટાને અડતા પહેલા મોજા પહેરી રાખો.
• (2) કાંટો કાઢી નાખો
• (3) જખમ પર સુકુ ડ્રેસીંગ કરો
• (4) ડોક્ટરી Treatment  મેળવો

શંકુ આકારના છીપલા :-

• દરેક છીપલામાં એક સ્નેઈલ વર્ગનું જીવડું (Insect) હોય છે. તેનુ ઝેર કાંટાવાળા ઝીણા પોલા હાર્ટુન જેવા ભાલા વડે Patient શરીરમાં પ્રવેશે છે તે જીવલેણ બની શકે. તેની કોઈ ખાસ દવા નથી. જો કોઈને તે કરડયુ હોય તો first aid treatment નીચે મુજબ છે.
• (1) Patient ની pulse તપાસો, Respiration પર ધ્યાન આપો,
• (2) જરૂર પડે કૃત્રિમ Respiration કે External Cardiac Massage આપો.
• (3) તાબડતોબ ડોક્ટરની મદદ લો.

પરવાળાના ચીરા (Coral Cut):-

• પરવાળુ તીક્ષ્ણ હોય છે. તેનાથી પડતા ચીરા ઉંડા, પહોળા અને મોટા હોય છે. તેમાં ચેપ તરતજ લાગી શકે. જખમ ધીરે ધીરે ભરાય અને જુના થતા વ્રણ (Ulcers) રહી જાય છે. આવા Patient  માટે..
• (1) Wound ને મેથીલેટેડ સ્પીરીટથી સાફ કરો
• (2) જખમમાથી બધો કચરો કાઢી નાખો
• (3) તેના પર autoclave ડ્રેસીંગ મુકો
• (4) medical treatment મેળવો.
  

Cardio -Respiratory Arrest

• જ્યારે વ્યકિત ગંભીર બિમારી કે અન્ય કોઈ કારણ સર અતિગંભીર સ્થિતિમાં આવી જાય તેને કાર્ડીયો પલ્મનરી એરેસ્ટ કહે છે. આમા વ્યક્તિ નુ હાર્ટ અને તેના લંગસ કાર્ય કરતા બંધ થઈ જાય છે. આ સ્થિતિ માંથી વ્યક્તિને બચાવવા કાર્ડીયો પલ્મોનરી રીસકસીટેશન (સી. પી. આર.) કરવામા આવે છે.

કાર્ડીયો પલ્મોનરી રીસકસીટેશન (સી. પી. આર.)

• કાર્ડીયો એટલે હૃદય
• પલ્મોનરી એટલે ફેફસા
• રીસસીટેશન એટલે પુનઃ પ્રાણ સંચારણ,
• આપણા શરીરને જીવંત રહેવા માટે ક્ષણે ક્ષણે Oxygen  (ઓકસીજન) અને Blood ની જરૂર પડે છે. 
• આ જરૂરીયાત પુરી પાડવા માનવ શરીરનાં ફેફસાં અને હૃદય અવિરત કામ કરતાં રહે છે. શરીરનું 20 ટકા Blood  મગજ વાપરે છે. મગજને 4 મીનીટથી ઓછા સમયમાં જો ઓકસીજન કે Blood  ન મળે તો એ કામ કરતું બંધ થઈ જઈ શકે છે.
• સી. પી. આર. માં સમય ખુબ જ કિંમતી છે અને ક્ષણ ક્ષણનો સાચો ઉપયોગ કરવો જરૂરી છે. એ ત્યારે જ શકય બને જ્યારે કોઈ વ્યકિત તાલીમબધ્ધ રીતે એવા સંજોગોમાં વર્તે અને નિર્ણય લે.
• બાકી આપણે જાણીએ જ છીએ કે કટોકટીના સંજોગોમાં (પછી તે કટોકટી કોઈ પણ પ્રકારની હોય) નાસભાગ અને દોડાદોડી જ થતી હોય છે અને પુરી અવ્યવસ્થા (Chaos) જ સર્જાતી હોય છે.

સી. પી. આર. ના 7 પગલાં યાદ કરી લઈએ.

• (1) Unconscious અવસ્થાની ખાતરી
• (2) મદદ માટે બુમ/ ફોન
• (3) શ્ર્વાસ ચાલુ કે બંધની ખાતરી
• (4) મોં વાટે Respiration
• (5) રૂધિરાભિસરણ (Blood Circulation) ચાલુ કે નહિ તેની ખાતરી
• (6) છાતી પર દબાણ Chest compression (રૂધિરાભિસરણ માટે)
• (7) વારાફરતી છાતી પર દબાણ અને મોં વાટે Respiration 15:2 ના પ્રમાણે

(1) Unconscious અવસ્થાની ખાતરીઃ-

• (a) સૌ પ્રથમ Patient ને ઝડપથી યોગ્ય રીતે પોઝીશન આપી સુવડાવો. સી. પી. આર. આપવા માટે જમીન પર ચત્તા સુવડાવવા ખુબ જ જરૂરી છે.
• (b) પરંતુ વિશેષ દયાન એ રાખવું કે Patient ના માથામાં,ગરદનમાં ઈજા તો નથી થઈને ? કારણ કે ગરદનના મણકાની ઈજાવાળા વ્યકિતને આડેધડ ફેરવવામાં આપણે વધુ નુકશાન પહોંચાડી શકીએ છીએ.
• (C) મદદગાર સૌ પ્રથમ તો, Patient  કોઈ ભયજનક સ્થિતિમાં કે બીજાને નુકશાન પહોંચાડે તેવી અવસ્થામાં તો નથી એની ચકાસણી કરવી જોઈએ. જેમ કે ઇલેકટ્રીક શોક લાગ્યો હોય તેવી વ્યકિતને ઇજા થયેલ સાધન (જીવંત વાયર, ઈસ્ત્રી વગેરે) થી લાકડી કે રબરના સાધન વડે સહારો આપી સલામત રીતે શીફટ કરવા.
• (d) બનતી ઝડપે Patient શરીરને હલાવી, મોટેથી બૂમ પાડી જગાડવા પ્રયત્ન કરો, ભાઈ, કાકા, બહેન, વડીલ, દોસ્ત……. ઊઠો? ઊઠો? 
• (e) જો કોઈ જ જાતનો પ્રતિભાવ ન મળે તો સી. પી. આર. ના બીજા પગલાં માટે તૈયાર થઈ જાઓ,

(2) મદદ માટે બુમ/ ફોનઃ-

• (a) Patient ની Unconscious અવસ્થાની ખાતરી થતાં જ મદદગારે સી. પી. આર. આપવાની શરૂઆત તો કરવાની જ છે પરંતુ તે પહેલાં પાંચ સેકન્ડમાં પુરા જોશથી મદદ માટે બૂમ પાડવી. કારણ કે એકલા હાથે સી. પી. આર. ની મર્યાદા છે- વળી અસરગ્રસ્ત વ્યકિત,Patient  Medical  શકય તેટલા ઝડપથી પહોંચાડવી અને જરૂર પડે તો દવાખાને શીફટ કરવા જરૂરી હોય તો બાહ્ય મદદ વગર એ શકય નથી. વળી એક વાર સી. પી. આર. ના કામમાં લાગી ગયા પછી મદદ માટે બૂમ પાડવાનું વિસરી જવાય છે.) 
• (b) માટે પુરા જોરચી ‘કોઈ મદદ કરો, દોડો, કોઈનો જાન જોખમમાં છે, કોઈ ડોકટર એમ્બ્યુલન્સ બોલાવો, હેલ્પ, હેલ્પ, મદદ, મદદ’ એમ વારંવાર બોલતાં રહો. 
• (C) વિદેશમાં 911 નંબરોનો ટેલીફોન ડાયલ કરવાથી તાત્કાલિક Treatment સેવાના ટ્રેઈન્ડ (શિક્ષિત) મદદગારો ગણતરીની મીનીટોમાં જ એમ્બ્યુલન્સ સાથે અને જરૂરી સાધનો સાથે હાજર થઈ જાય છે.
• (d) આપણે ત્યાં મશીન લાઈફ ઈન્ડિયા- સંસ્થાનો પણ આ એક તાત્કાલિક Treatment  સેવા માટે બનતી ઝડપે અરારગરત સ્થળે એમ્બ્યુલન્સ અને સાધનો સાથે Medical  સહાય પહોંચાડવાનો, ભગીરથ છતાં સંનિષ્ઠ પ્રયાસ છે અને એમાં આપ સૌનો યથાશકિત સહકાર, આશીર્વાદ, મદદની જરૂર છે. 
• (e) તો ફરી વાર ઝડપથી મદદ માટે બૂમ પાડી સી. ફી. આર. ના ત્રીજા પગલાંની તૈયારી કરો.

(3) સ્વાસ ચાલુ કે બંધની ખાતરી:-

• (a) Patient યોગ્ય પોઝીશન આપ્યા બાદ મદદગારની યોગ્ય પોઝીશન પણ અસરકારક સી. પી. આર. માટે ખુબ જરૂરી છે. 
• (b) Patient શ્ર્વાસ ચાલે છે કે બંઘ છે તે ખાતરી કરવા મદદગારે Patient ની જમણીબાજુ માથાના ભાગ આગળ ઘુંટણ પર વળી બેસવું અને મદદગારના કાન અને ગાલ Patient નાક આગળ રહે અને નજર છાતી તરફ રહે.
• (C) જો Patient Respiration બંધ છે, તેની ખાતરી થાય કે તરત Patient મોંમાં આંગળા નાખી (જો હાથના મોજા હોય તો પહેરીને અથવા રૂમાલથી) મોંમાં કોઈ બાહ્ય વસ્તુ (સિકકો, ચાવી, માટી) જો જણાય તો ત્વરીત બહાર કાઢી લો, શકય છે કે Patient શ્ર્વાસ આવી બાહ્ય વસ્તુના ફસાવાથી, ગુંગળાવાના લીધે જ બંધ થયો હોય. રૂમાલથી મોંમાં ફીણ, ઊલટી હોય તો ઝડપથી સાફ કરી લો.
• (d) મોટે ભાગે Unconscious અવસ્થામાં જીભના સ્નાયુ ઢીલા પડવાથી Respiration નળીના (એપોગ્લોટીસ) ને અવરોધે છે. માટે માથું નીચું- જડબું ઊંચું .
• (e) જમણી બાજુથી સી. પી. આર. કરતાં મદદગારે એના ડાબા હાથને Patient કપાળ પર મુકી માથું નીચે કરવું તથા જમણા હાથથી જડબું ઊંચું કરવું. આમ કરવાથી Respiration નળીનું મુખ ખુલશે અને ફેફસામાં હવાની અવર જવર સરળતાથી થઈ શકશે.
• (f) હવે ખુબ અગત્યના ચોથા પગલાં તરફ આગળ વધો.

(4) મદદગારના મોંથી Patient મોં માં Respiration (મુખોપમુખ અથવા મુખોપનાસિક) પ્રાણ પુનઃ સંચારણ (Mouth to mouth respiration)

• (a) માથું નીચું, જડબું ઊંચુની પોઝીશન આપ્યા બાદ ઝડપથી મદદગારે જમણો હાથ, જે જડબું ઊંચું કરવામાં વપરાયેલ છે તેનાથી Patient જડબું ખોલો તથા ડાબો હાથ જે કપાળ પર રાખી માથું નીચું કરવામાં વપરાયેલ છે. તેનાથી આંગળીઓ Patient નાક પર મુકી, નાક બંધ કરો.
• (B) મદદગારે પોતે એક ઉંડો Respiration લઈ, Patient મોં ઉપર, ઉપર જણાવેલ પોઝીશનમાં જોરથી ઉચ્છવાસ કરવો (મતલબ કે મદદગારે બહારથી ઊંડો ગ્લાસ લઈ, Patient મોંમા પોતાનો Respiration બહાર કાઢવો)
• (C) દરેક Respiration બે સેકન્ડ માટે આપણે ત્યારબાદ Patient ઉચ્છવાસ માટે 2 સેકન્ડ ચોભો અને ફરી બાદ બીજો Respiration આપો. આમ ચાર સેકન્ડમાં એક સાયકલ પુરી થાય તો એક મીનીટમાં 15 વાર Respiration આપી શકાય. 
• (d) હવે Respiration બાદ તાત્કાલિક રૂધિરાભિસરણ તરફ વળો.

(5) રૂધિરાભિસરણ ચાલુ કે નહિ તેની ખાતરી (check for circulation)

• (a) Blood નું ભ્રમણ ચાલુ હોય તો તે Pulse ના ધબકારા દ્વારા જાણી શકાય છે. 
• (b) એ માટે મદદગારે જમણા હાથે જડબા હાથે જડબાની નીચે, થાઈરોઈડ કાર્ટીલેજની જમણી બાજુ બે આંગળીઓ રાખવી. જેથી Pulse ના ધબકારા અનુભવી શકાય. 
• (C) આ ધબકારા જમણી બાજુના મગજની તરફ જતી ધમની (Carotid artery) ના હોય છે. કયારે પણ એકી સાથે બંને બાજુની મોટી ધમનીઓ પર દબાણ કરવું નહિ.

(6) છાતી પર દબાણ (રૂધિરાભિસરણ માટે) chest compression

• (પગલાં નંબર- 3 અને 4 ફેફસાંને કાર્યરત કરવા માટે છે તો આ પાંચમું પગલું Blood ના ભ્રમણ માટે ખુબ જ જરૂરી છે.)
• (a )સૌ પ્રથમ તો મદદગારની પોઝીશન ખુબ અગત્યની છે. મદદગારે Patient ની જમણી બાજુ છાતીના ભાગની બાજુમાં ઘૂંટણીયે છળી પોઝીશન લેવી. 
• (b) Patient ની છાતી પર હાથ ફેરવી છાતીના વચ્ચેના હાડકા (ઉરોસ્થિ- સ્ટર્નમને શોધી તેના નીચેના અડWound  ભાગ પર જમણા હાથની હથેળીનો ઉપસેલો ભાગ મુકો. જમણા હાથ પર ડાબા હાથની હથેળી મુકો. હાથને કોણીએથી સીધો જ રાખો અને બંધે હાથેથી છાતી પર દબાણ આપવાનું શરૂ કરો.
• (C) મદદગારના શરીરનું વજન એવી રીતે હાથ પર રાખવા કે છાતીનો ભાગ 1.5 થી 2 ઈચ જેટલો દબાય. છાતી પર દબાણ કરતાં કરતાં મદદગારે મોટેથી 1,2,3…. એમ પંદરવાર બોલતાં થતાં દબાણ આપવું, દરેક સેકન્ડે એકવાર એમ દબાણ આપવું.
• (d) સી. પી. આર. નો આ ખુબ જ મહત્ત્વનો તબક્કો છે.
• (e ) સાચી પદ્ધતિથી છાતી પર દબાણ ખુબ જ જરૂરી છે. કોણીના ભાગને સીધો રાખવાથી (લોક રાખવાથી) મદદગારના શરીરનું બધુ વજન Patient છાતી પર દબાણ કરવામાં વાપરી શકાશે, અને તો જ જરૂરી 1.5 થી 2 ઈંચ નો છાતીનો ભાગ નીચે કરવામાં આવી શકાશે. જે અગાઉ જણાવ્યા મુજબ Blood ના ભ્રમણ માટે જરૂરી છે.
• (f) આમ સી. પી. આર. ની પહેલી સાયકલ પુરી થાય છે. પરંતુ જીવનને પુનઃ જીવન કરવા માટે આ સી. પી. આર. ચાલું રાખવું જરૂરી છે.

(7) વારાફરતી છાતી પર દબાણ અને મોં વાટે Respiration 15:2 ના પ્રમાણે:- 

(a) સી. પી. આર. ક્રિયામાં જો કોઈ અન્ય જાણકાર વ્યકિતની મદદ ન હોય અને ઘટના સ્થળે ફકત Patient  થતા મદદગાર બે જ જણ હોય તો મદદગારે પગલાં નંબર 4 અને 6 વારાફરતી કરતા રહેવાનું છે.

(b) ૫ગ્લાં નં. 6 પ્રમાણે, મોં એથી 1,2,3 બોલતા પંદર બાદ છાતી પર દબાણ આપવું જેવી Patient ની છાતીનો ભાગ કમ સે કમ 1.5 થી 2 ઈંચ જેટલો નીયો થાય તથા પંદર સેકન્ડ થતાં તરત જ મદદગારે પોઝીશન બદલી Patient નાક બંધ કરી, માથું નીચું, જડબું ઊંચું કરી, પ્રથમ મદદગારે ઊંડો Respiration લઈ 2 સેકન્ડે એક એવા 2 ઊંડા શ્ર્વાસ Patient મોંમાં આપવા- અને ફરી વાર છાતીના દબાણ માટે પોઝીશન લઇ છાતી પર દબાણ કરવું.

વ્યકિત દ્વારા અપાતું સી. પી. આર. –

• (1) જે આપણા સદનસીબે ઘટના સ્થળે 2 સી. પી. આર. જાણકાર વ્યકિત હાજર હોય તો તેમનાં એકેય લીડર બની અગાઉ જણાવેલ મુજબ પગલાં નંબર 1 થી 7 સૌ પ્રથમ કરવાં
• (2) ત્યારબાદ અન્ય વ્યકિત ફકત પગલાં નં. 4 મુજબ Patient  મોં એથી Respiration આપવો, તથા પ્રથમ વ્યકિતએ પગલાં નં. 6 મુજબ છાતી પર દબાણ આપવું.
• (3) પ્રથમ વ્યકિત જ્યારે 1,2,3 બોલતાં દર સેકન્ડે એક એમ પંદર વાર છાતી પર દબાણ આપી રહે એટલે તરત બીજા 2 સેકન્ડના એક એવા બે વાર મોં થી Respiration આપવા. આમ બંને જણ વારાફરતી સી. પી. આર. ચાલુ રાખવા. 
• (4) જો Medical  કે અદલબદલ કરવાં જોઈએ, વધુ સારી રીતે સી. પી. આર. ચાલુ રાખી શકાય. 
• (5) બાહ્ય મદદ Medical  કે અન્ય ન આવી પહોંચે ત્યાં સુધી આ સી. પી. આર. ક્રિયા અવિરત ચાલુ રાખવાની છે. શકય છે કે એમાં થોડી મીનીટોનો ગાળો નીકળી જાય કે અડધો કલાક પણ થાય પરંતુ યોગ્ય ટ્રેનિંગ (શિક્ષણ) થી એની પ્રેકટીસ કરી મદદગારે પોતે એ ક્ષમતા કેળવવાની છે. તો આવો આપણે આપણી જાતને એવી રાક્ષમ બનાવીએ.
• (6) ખુબ જ સરસ, અભિનંદન, આપે ખુબ જ સફળતા પૂર્વક સી. પી. આર. વિશે વૈજ્ઞાનિક માહિતી મેળવી હવે એ માહિતીનો પ્રેકટીકલ રીતે અમલ કરવો તે આ મેનકવીન પર ઉપયોગ કરીએ.
• (7) સૌ પ્રથમ હું આપને બધાં જ પગલાં બોલતાં બોલતાં કરી બતાવીશ સૌ ખુબ જ બારીકાઈથી દરેક પગલાંનું અલોકન કરો. જેથી જ્યારે આપનો વારો આવે ત્યારે આપ પણ આદર્શ સી. પી. આર. કરી શકો.

સી. પી. આર. ના મુખ્ય 7 પગલાં છે અને વારંવાર દોહરાવી કંઠસ્થ કરી લો. અડધી રાત્રે ઉંઘમાંથી જગાડે તો પણ એ ક્રમમાં જ યાદ રહેવા જોઈએ.

• (1) Patient  કે Accident ગ્રસ્ત વ્યકિત જેભાન (Unresponsive) છે તેની ખાતરી કરી અને સરખી રીતે સુવડાવો.
• (૨ ) મદદ માટે બુમ પાડો, ફોન કરો.
• (3) ગ્વારા ચાલુ છે કે નહિં તેની ખાતરી કરો (માથું નીચું, જડબું ઊંચુ) મદદગારની પોઝીશન નજર છાતી પર, કાન Patient ગાલ તથા નાકની નજીક Respiration નીકળે છે કે નહિ તે અનુભવવા તથા ફેફસાં ઊંચા- નીચા થાય છે કે નહિ તે જાણવા.
• (4) મદદગારના મોંથી, Patient મોંમાં બે વાર વારાફરતી જોરથી Respiration આપો (2 સેકન્ડના અંતરે જેથી પહેલી વારના આપેલા Respirationના ઉચ્છવારા આટે સમય રાખી મુખોપમુખ અથવા મુખોપનાસિક ક્રિયા)
• (5) રૂધિરાભિસરણ ચાલુ છે કે નહિ તેની ખાતરી કરો.
• (6) રૂધિરાભિસરણને ચાલુ રાખવા છાતી પર યોગ્ય રીતે દબાણ કરો. માટેથી 1,2,3 બોલતાં બોલતાં પંદર વખત છાતી પર દબાણ કરો, પંદર વખત થતાં તરત જ અગાઉ દર્શાવ્યા (નં. 4) મુજબ 2 વાર મોં થી શ્ર્વાસ આપો.
• (7) બાહ્ય મદદ Medical સહાય આવે ત્યાં સુધી આ ક્રિયા (પગલાં નં. 4 અને 6) ચાલુ જ રાખો.

Transportation of the Injured

       જ્યારે પણ ઈજા પામેલા વ્યક્તિને જગ્યા પર વધુ Treatment  આપવી શક્ય નહીં હોય ત્યારે એને બનતી ત્વરાએ હોસ્પીટલમાં ખસેડવો જરૂરી છે. એ વખતે રાખવાની કાળજી નીચે પ્રમાણે છે.

        Bleeding થંભાવવો, આઘાત માંથી બહાર લાવવા પ્રયત્ન કરવો અને Fracture હોય તો એને સ્થિર કરી Wound ને બેન્ડેજ બાંધવો પછી Patient  ખસેડવો. આમ જો શક્ય ન હોય તો ઈજા થયેલ ભાગને બરાબર ટેકો (Support) આપી પછી ખસેડવો.

       ખાસ કરીને કરોડની ઈજામાં, કરોડના મણકા હાલે નહિ એ ખસેડતી વખતે જોવું ખાસ જરૂરી છે. ખાસ કાળજી પુર્વક, ઉતાવળ કર્યા વિના અને ધણા માણસો હોય તો એમની સાથે સંવાદિતા પુર્વક વર્તી Patient  ખસેડવો જોઈએ.

       ભાનમાં હોય એવા Patient  ખસેડવા માટે First Aid આપનાર Patient  ઈજા થઈ હોય એ બાજુ ઉભા રહી એનો એક હાથ Patient ની કમર ઉપર રાખી, Patient બીજો હાથ એના ખભા ઉપર રાખી Patient  સાથે જઈ શકે.

       Bleeding ચાલુ હોય, માથામાં વાગ્યુ હોય ત્યારે અને Patient આઘાત (Shock) માં હોય તો એને, એ ચાલી શકે એમ હોય તો પણ, ઉંચકીને લઈ જવો જોઈએ. ઉંચકી શકાય એમ ન હોય તો Patient  ઉંચકવા પ્રયત્ન કરવો નહિ. નાના છોકરાને ઉંચકવો હોય તો એક હાથ, ઘુંટણ નીચે અને બીજો હાથ પાછળ રાખી ઊંચકી લેવો.

જો Patient  નાજુક હોય અને બે હાથે Treatment  આપનાર વ્યક્તિને પકડી ન શકે તો એને ખભા પર ઉંચકી લઈને યાલીને જઈ શકાય. Patient  ખભા પર આડો ઉંચકી Patient જમણો હાથ પગ તરફ લઈ જઈ બંને પગને જમણા હાથે ભરડો દઈ ઉંચકીને લઈ જઈ શકાય, ઉપરની બંને રીતમાં ઉંચકનાર

              જો ઉચકનાર બે વ્યક્તિ હોય અને Patient  પોતાનો એક અથવા બંને હાથનો ઉપયોગ કરી શકેએમ હોય તો ચિત્રમાં બતાવ્યા મુજબ ચાર હાથની સીટ બનાવીને Patient  ઉપર બેસાડી શકાય.

              બંને જણા હાથથી સામેના માણસનું ડાબું કાંડુ અને ડાબા હાથથી જમણું કાંડુ પકડીને ચાર હાથથી સીટ બનાવાય. Patient  ઉંચકનારના ખભા જરૂર પ્રમાણે પકડી શકે. જો શ્રી એના હાથનો ઉપયોગ ન કરી શકે તો બે હાથની સીટ બનાવી Patient  ઉંચકવો જોઈએ.

              બીજી રીતમાં એક ઉંચકનાર Patient બે પગ વચ્ચેથી ઘૂંટણ નીચેથી અને બીજાએ પાછળથી બે બગલમાંથી પોતાના હાથ પસાર કરી છાતિ પર પોતાના હાથના અંકોડા ભીડવી ઉંચકવો જોઈએ.

              બે જણા ચિત્રમાં બતાવ્યા પ્રમાણે લાકડી ઉપર Patient  બેસાડીને પણ લઈ જઈ શકે છે.

                                   વધારે તકલીફ વાળા Patient  સ્ટ્રેચર ઉપર સુવાડીને જ લઈ જવો જોઈએ. સ્ટ્રેચર પર Patient  સુવાડતી વખતે ત્રણ જણ હોય તો ઉંચકવુ સુગમ થાય. એક જણ માથું, ગરદન અને ખભાના ભાગને ટેકો આપે. બીજો પૂંઠનો ભાગ અને પગના ઉપરના ભાગને ટેકો આપે અને ત્રીજો બંને પગને ઘૂંટણ અને ઘૂંટણ નીચેથી ટેકો આપી Patient  ઉંચકે. જો Patient  Unconscious  હોય તો ચોથો માણસ માથા પાસેથી બંને હાથ પકડે. વWound રે માર લાગ્યો હોય એવા Patient  સ્ટ્રેચર પર લઈ જવો જોઈએ. જેની વિગત આકૃતિમાં આપી છે. ત્રણ જણાએ Patient  કેવી રીતે ઉંચકીને સ્ટ્રેચર પર કેમ સુવાડવોએ આકૃતીમાં બતાવ્યુ છે.

                                   બે માણસ જ ઉંચકનારા હોય તો સ્ટ્રેચર પર Patient  ઉંચકવો. ઈજા પામેલા વ્યક્તિને કટકો કે એવું કાંઈક અંદર હોય તો એ કાઢવાનો પ્રયત્ન નહીં કરવો જોઈએ.

                            જે સ્ટ્રેચર મળી શકે એમ ન હોય તો ઘરમાં પડેલા કોટની અંદરનો ભાગ બહારની તરફ રહે એમ ગોઠવી કોટના પીઠના ભાગ ઉપર Patient  સુવડાવી શકાય એમ કોટની બાંયમાંથી બે લાકડી પસાર કરી સ્ટ્રેચર બનાવવું. કોટના ટન બંધ કરી નીચે રહેવા જોઈએ. જેથી Patient  લાગે નહીં.

                      જો સ્ટ્રેચર ફેરવી શકાય એલી જગ્યા ન હોય તો મજબુતા ચાદર અથવા તો Wound બળા પર Patient  સુવડાવી Patient  સ્ટ્રેચર સુધી ખેંચીને લઈ જવો.

                     Patient બેસી શકે એમ હોય તો ખુરશીમાં બેસાડીને પણ ઉંચકીને લઈ જઈ શકાય.