Introduction

a) Components of environment

b) Importance of healthy environment

🌟 Environment–પર્યાવરણ એટ્લે શું???

પર્યાવરણ એટ્લે સજીવોના જીવન અને વિકાસને અસર કરતાં બાહ્ય ભૌતિક (Physical) , રાસાયણિક અને જૈવિક (Biological) પરિબળોનો સમગ્ર વિસ્તાર. તેમાં જમીન (Soil), પાણી (Water), હવામાન, ઊર્જા અને ખાદ્ય પુરવઠા ઉપરાંત સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક (Social and Culture Environmet) બાબતોનો પણ સમાવેશ થાય છે. તેનું સ્વરૂપ અત્યંત જટિલ અને પરિવર્તનશીલ છે તથા તેમાં અન્યોને અસર કરે તેવા ઘણા પરિવર્તકો (variables) સમાયેલા છે. નેચરલ સાયંન્સ ની બ્રાન્ચ ના અભ્યાસ ને environmental Study કહે છે.

Environment મા આમ , Internal અને External Environmet નો સામાવેશ થાય છે. જેમ કે…..

★Internal Environment :- ફિઝીક્લ, બાયોલોજિકલ, સોશ્યલ, સાયકોલોજીકલ વગેરે…

★External Environment :- જેમા હવા (Air),પાણી, જમીન (Soil) ,તાપમાન (temprature) ,ઘોંઘાટ (Noise) , હિટ (Heat) ,રહેઠાણ (House) ,રેડીયેશન (Radiation) ,જીવ-જંતુઓ (Insect) , પ્રાણી (Animals) , Microbes,waste વગેરે નો સમાવેશ થાય છે.

🌟Define Environment

★Roy નર્સિંગ થિયોરીસ્ટ મુજબ,

“Environment એટલે વ્યક્તિ અને ગ્રુપ પર Internal અને External પરિસ્થિતિ કે જે તેના ડેવલપમેન્ટ ,બિહેવિયર પર આસપાસ ની અસર કરતી સ્થિતિ દર્શાવતું હોય”

★Encyclopedia મુજબ

એન્વાયરમેન્ટ એ એક ઇફેક્ટ અને સિસ્ટમ છે કે જે દરેક ઉત્પત્તિ તેના વંશીય ડેવલોપમેન્ટ માટે જીવન અને મૃત્યુ માટે માટેની સ્થિતિનો એક ટોટલ છે.

Environment એ આપણા આજુબાજુના પરિસ્થિતિઓ અથવા શરતોને કહેવામાં આવે છે, જેમાં કોઈ જીવ જીવે છે, પરસ્પર ક્રિયા કરે છે અને વિકાસ કરે છે. તેમાં બધા external factors શામેલ થાય છે—natural અને man-made બન્ને, જે જીવન, વર્તન અને survival પર અસર કરે છે.

🌟Define Sanitation (સેનિટેશન)

“સેનિટેશન એ હેલ્થને સાચવવાનું એક સાયન્સ છે (The science of safegaurding health)
સેનિટેશન ની વ્યાખ્યાયિત કરીએ તો તે જીવન જીવવાની ક્વોલિટી એક્સપ્રેસ કરે છે કે જેમાં ક્લીન હોમ ક્લીન ફાર્મ, ક્લીન બિઝનેસ, ક્લીન નેબરહુડ અને ક્લીન કોમ્યુનિટી નો સમાવેશ થાય છે”

🌟Define Environment Sanitation (એન્વાયરમેન્ટલ સેનિટેશન)

આપણા હેલ્થ અને સર્વાઇવલ પર અસર કરતા ફિઝિકલ એનવાયરમેન્ટ તેમજ તેવી દરેક બાબતો પર કંટ્રોલ કરવો

🌟Define Environmental Health એન્વાયરમેન્ટલ હેલ્થ

આ એક આર્ટ અને સાયન્સ છે કે જેનાથી પોઝિટિવ એન્વાયરમેન્ટ ને પ્રમોટ કરી શકાય તેમ જ હેલ્થને અસર કરતા ફિઝિકલ ,કેમિકલ, બાયોલોજીકલ ,અને સોશિયલ એન્વાયરમેન્ટ અને નુકસાન કરતી ઇફેક્ટને પ્રીવેન્ટ અ ને કંટ્રોલ કરી શકા

🌟What are the components of environment:

• ★Physical  environment and health: (ભૌતિક વાતાવરણ અને હેલ્થ:)

જે પરિબળો વ્યક્તિના આખા જીવન માટે સંપર્કમાં રહે છે અને તેના Health, વિકાસ અને આયુષ્ય પર સીધી અસર કરે છે તે પરિબળોને ભૌતિક વાતાવરણના ઘટક ગણવામાં આવે છે.જે નીચે મુજબ છે . 

1. Air (હવા)

2. Water (પાણી)

3. Soil (જમીન)

4. Housing climate (હાઉસીંગ કલાયમેન્ટ)

5. Waste (નિકાલ)

6. Radiation 

7. Food (ખોરાક)

8. Light (વીજળી) etc.

9. (Heat) હીટ

10. Sound (સાઉન્ડ)

11 ગ્રેવિટિ (Gravity)

12 Humidity (હ્યુંમીડીટી)

• ★Biological environment and health:(જૈવિક પર્યાવરણ અને હેલ્થ:)

બેક્ટેરિયા, વાયરસ, છોડ, પ્રાણીઓ, જંતુઓ, ઉંદરો, પરોપજીવીઓ અને સૂક્ષ્મજીવાણુઓ વગેરે જૈવિક પર્યાવરણના ઘટક છે. 

1. Virus (વાઈરસ)

2. Bacterial (બેક્ટેરિયા)

 3. Insects (જંતુ)

4. Rodents (ઉંદરો)

5. Animals (પ્રાણીઓ)

6. Parasites (પરોપજીવી)

7. Microbes (સૂક્ષ્મ જીવાણુઓ) etc.

આ તમામ બાબતો વ્યક્તિના Health સાથે સંબંધિત છે. 

નબળા જૈવિક વાતાવરણ ઘણા ચેપ અને રોગો માટે જવાબદાર છે.

• ★social environment and health: (સામાજિક વાતાવરણ અને હેલ્થ)

તમામ સામાજિક પરિસ્થિતિઓ અને કારણો જે વ્યક્તિ અને સમુદાયના સામાજિક Healthને પ્રભાવિત કરે છે. સામાજિક રીતરિવાજો, સંસ્કૃતિ, ટેવો, માન્યતાઓ, પરંપરાઓ વગેરે જીવનશૈલી અને જીવનધોરણને અસર કરતા પરિબળો છે.

1. Customs (રિવાજો)

2. Habits (આદતો)

3. Income (આવક)

4. Occupation (વ્યવસાય)

5. Religion (ધર્મ)

6. Beliefs (માન્યતાઓ)

7. Traditions (પરંપરા)

8. economic conditions (આર્થિક સ્થિતિ) etc.

🌟Elements for good environment health: (સારા પર્યાવરણીય Health માટે નીચેના તત્વો છે )

1. વાયુ પ્રદૂષણને નિયંત્રિત કરવું

2. સ્વચ્છ અને સુરક્ષિત પાણી પૂરું પાડવું

3. સ્વસ્થ આવાસ

4. ધ્વનિ પ્રદૂષણ તપાસવું

5. વ્યક્તિઓને રોગથી બચાવો

6. યોગ્ય પ્રકાશ ઉર્જા 

7. ઉચિત તાપમાન અને ભેજ

8. રેડીયેશન (radiation) સામે રક્ષણ

9. નકામા સામગ્રીનો યોગ્ય નિકાલ

🌟Main Environmental Problems (ઇન્વાયર્મેન્ટ ની મુખ્ય સમસ્યાઓ )

1.એર પોલ્યુશન (Air-pollution)

Air pollution એ હવામાં હાનિકારક પદાર્થો (જેમ કે ગેસ, જંતુનાશક, ધૂમ્રપાન, કેમિકલ્સ) ના પ્રવેશને કહેવામાં આવે છે, જે માનવ આરોગ્ય અને પર્યાવરણ પર પ્રતિકૂળ અસર કરે છે.

2. વોટર પોલ્યુશન (Water Pollution)

પાણીના સ્ત્રોતોમાં અશુદ્ધ પદાર્થો (Industrial waste, Sewage, Chemicals) ના દાખલ થવાથી પાણીની ગુણવત્તા ખરાબ થાય છે.

Effect (અસર): પીવાના પાણીની અછત, રોગચાળો (Waterborne diseases like Cholera, Typhoid).

૩. નોઈઝ પોલ્યુશન (Noise Pollution)

વધતા અવાજના સ્તરે જે માનવ અને પર્યાવરણને હાનિ કરે છે.

Effect: માનસિક તણાવ, અનીદ્રા, સાંભળવાની ક્ષમતા ઘટે.

4.Soil Pollution (માટી પ્રદૂષણ):

રાસાયણિક ખાતર, Industrial waste અથવા પ્લાસ્ટિકથી જમીનનું પ્રદૂષણ.

Effect: કૃષિ ક્ષમતા ઘટે, ફસલો પર હાનિકારક અસર.

5.જમીન નું ધોવાણ (Land Erosion)

પાણી અથવા પવનથી જમીન ધોવાઈ જાય છે.Effect: જમીનનું સાહજિક પર્યાવરણ નાશ પામે છે, ખેતરોની ઉપજ ઘટે છે.

6 .જંગલો નો નાશ (Deforestation)

વૃક્ષો કાપવાથી જંગલો નાશ પામે છે.

Effect: ગ્લોબલ વોર્મિંગ, કાર્બન ડાયોક્સાઇડમાં વધારો, વન્યપ્રાણીઓ માટે આફત.

7.કુદરતી સંપતિ નો અને સંસાધનો માં ઘટાડો (Depletion of Natural Resource)

ખનિજ, પાણી, અને પેટ્રોલિયમ જેવા કુદરતી સંસાધનોનો અતિઉપયોગ.

Effect: આવનારા પેઢી માટે આહારીક અને ઔદ્યોગિક સંસાધનોની અછત.

8.બાયો ડાયવર્સીટી (Biodiversity Loss)

પ્રાણી અને વનસ્પતિની વિવિધ જાતિઓ નાશ પામે છે.

Effect: પર્યાવરણીય સંતુલનમાં અવરોધ.

9.રેડીએશન હેઝાર્ડ (Radiation Hazard)

પરમાણુ પદાર્થો અથવા ઇલેક્ટ્રોનિક ઉપકરણોથી થતી રેડિયેશન.

Effect: કેન્સર અને અન્ય ગંભીર આરોગ્યની સમસ્યાઓ.

10.વેસ્ટ અને તેનું ડિસ્પોઝલ (Waste Management and Disposal)

કચરાના યોગ્ય નિકાલ માટેની વ્યવસ્થા.

Effect: જો નિકાલ યોગ્ય ન હોય તો જમીન, પાણી અને હવામાં પ્રદૂષણ ફેલાય છે.

11.(આર્થોપોડ-બોર્ન ડીસીઝ) Arthropod Borne Disease

મચ્છર, ટિક્સ જેવા આર્થોપોડ દ્વારા ફેલાતા રોગો (e.g., Malaria, Dengue).

Effect: લોકોની આરોગ્યક્ષમતા પર નકારાત્મક અસર.

12.ઇન્ડસ્ટ્રીલાઈઝેશન (Industrialization)

ફેક્ટરીઓ અને મશીનની વૃદ્ધિથી અર્થતંત્રમાં વૃદ્ધિ.

Effect: પ્રદૂષણ, કુદરતી સંસાધનોનો વધારે ઉપયોગ.

1૩. Urbanization (અર્બનાઈઝેશન):

ગ્રામ્ય વિસ્તારોનું શહેરોમાં રૂપાંતર.

Effect: વધતા ટ્રાફિક, કચરાનું વધઘટ, અને લોકવસ્તીનું ઘનત્વ.

14.Increased Traffic (વધુ ટ્રાફિક):

વાહનોની સંખ્યા વધવાથી હવા અને અવાજ પ્રદૂષણ.

Effect: ટ્રાફિક જામ, ઇંધણનો વધુ ઉપયોગ, અને વાહન-દુર્ઘટનાઓ.

15.Slum Areas (સ્લમ એરિયા):

આર્થિક રીતે પછાત વિસ્તારો જ્યાં જીવન ધોરણ ખરાબ હોય છે.

Effect: પાણી, સફાઈ, અને આરોગ્ય સેવાઓની અછત.

🌟ફેક્ટર્સ આ ફેક્ટિંગ એન્વાયરમેન્ટલ હેલ્થ (Factors affecting the Environment Health)

[1] પોપ્યુલેશન એક્સપ્લોશન (Population Explosion)
આ ભારતનો સૌથી મોટો પ્રોબ્લેમ છે તેનાથી ઓવર ક્રાઉડિંગ થાય છે લોકોના રિસોર્સીસમાં ઘટાડો થાય છે તેમજ તેનાથી અર્બનાઈઝેશન અને ઇન્ડસ્ટ્રીલાઈઝેશનમાં વધારો થાવો અને ગ્રીન રિવોલ્યુશનમાં તેની અસર જોવા મળે છે
[2]અર્બનાઈઝેશન (Urbanization)
ઇન્ડસ્ટ્રીયલ રિવોલ્યુશન અને ગામડાઓમાં ઓછા રિસોર્સ ના કારણે લોકો ગામડાઓમાંથી શહેરો તરફ માઈગ્રેટ થતા અર્બનાઈઝેશન વધે છે તેના કારણે સ્લમ એરીયા માં વધારો થાય છે
[૩] ઓટોમોબાઇલ્સ (Automobiles)
ઓટોમોબાઇલ્સ માં two wheelr અને four wheeler ની સંખ્યા હાલ ખૂબ જ વધી જ રહી છે પરંતુ તેમા Petrol,Disel નો ઉપયગ થતા તેના દ્વારા કાર્બન મોનોક્સાઈડ, હાઇડ્રોકાર્બન ,લેડ નાઈટ્રોજન ઓક્સાઈડ ,વગેરે Harmfull ગેસીસ રિલીઝ થતા એર પોલ્યુશન જોવા મળે છે
[4] ઇન્ડસ્ટ્રીલાઈઝેશન (Industrilization)
બધી જ ઇન્ડસ્ટ્રીઝ મા પ્રૉડક્ટ ઉત્પન્ન કરતી ફેકટરી કોઈને કોઈ પ્રકારનો હાનિકારક કચરો ઉત્પન્ન કરે છે જે એ એર, વોટર અને સોઇલ પોલ્યુશન કરે છે આ બધો વેસ્ટ ઇન્વાયરમેન્ટમાં જ રિલીઝ થાય છે અને ઇન્વાયરમેન્ટ ને પોલ્યુટેડ કરે છે
[5] ડિફોરેસ્ટેશન (Deforestation )
લોકો પોતાની જરૂરિયાતો પૂરી પાડવા માટે ખાસ કરીને ઘર બિલ્ડીંગ બનાવવા માટે ઇન્ડસ્ટ્રીઝ માટે જંગલોમાંથી લાકડાઓ કાપે છે તેની ડિમાન્ડ ખૂબ જ વધી છે તેના કારણે ભૂસ્ખલન ક્લાયમેટ ચેન્જ વગેરે જેવા ઇન્વાયરમેન્ટલ પ્રોબ્લેમ જોવા મળે છે
[6]સાઉન્ડ પોલ્યુશન (sound Pollution)
એરોપ્લેન ટ્રેન વગેરે જેવા ભારે વાહનો તેમજ વાહનોની સંખ્યા ખૂબ જ વધુ હોવાથી તેના હોલ વગેરે પણ એલ સાઉન્ડ પોલ્યુશન માં વધારો થાય છે તેની અસર પણ હેલ્થ ઉપર જોવા મળે છે
[7] ગ્રીન રીવોલ્યુશન (Green Revolution)
વધારે પડતા ખાતર અને કેમિકલ નું ખેતીમાં ઉપયોગ કરવાથી તેના કારણે ઘણા બધા ડીજીસ કન્ડિશન જોવા મળે છે
[8]રેડિયો એક્ટિવ તત્વો (Radio active Substance)
[9]પાવર પ્લાન્ટ હોસ્પિટલ લેબોરેટરીઝ વગેરેમાં રેડિયો એક્ટિવ સસ્ટેન્સ નો ઉપયોગ થતો હોય છે તેના એક્સપોઝ થવાથી આમ ફુલ ઈફેક્ટ હ્યુમન બીન ઉપર જોવા મળે છે
[10]નેચરલ કલામિટીસ (Natural Calamities)
આ માણસ દ્વારા થતી નથી પરંતુ ઇનડાયરેક્ટલી તે હ્યુમન બીન સાથે સંકળાયેલી છે જેમાં પુર ,દુષ્કાળ,વાવાઝોડું ,ભૂકંપ , ભૂસ્ખલન ,સુનામી વગેરેનો સમાવેશ થાય છે

🌟Importance of healthy environment (હેલ્થી વાતાવરણ નું મહત્વ )

• એન્વાયરમેન્ટ વ્યક્તિના તેમજ કોમ્યુનિટીના કમ્પ્લીટ ડેવલોપમેન્ટ માટે અગત્યનો ભાગ ભજવે છે એટલે કે ઇન્વાયરમેન્ટથી જ બધાનું અસ્તિત્વ છે
• અને તેમાં આવતા ફેરફારો કે ઇન્ટરેકશનમાં થોડું પણ બદલાવ આવે તો તેની અસર આપણા હેલ્થ પર જોવા મળે છે
• ભારતમાં એન્વાયરમેન્ટલ સેનિટેશનના કારણે ખૂબ જ બીમારી જોવા મળે છે અને આમ પણ કહેવામાં આવે છે કે ”ગંદવાડ ત્યાં મંદવાડ” તેથી તેના કારણે ડેથ રેટ ,મોર્ટાલીટી , મોરબીડિટી રેટ ,પુઅર હેલ્થ સ્ટાન્ડર્ડ આ બધું ઇન્વાયરમેન્ટલ સેનિટેશન યોગ્ય ના હોવાના કારણે વધે છે
• તેથી ઇન્વાયરમેન્ટની અસર વ્યક્તિ ઉપર સ્પષ્ટ રીતે જોવા મળે છે
  ઇન્વર્મેન્ટ હેલ્ધી હોય તો જ વ્યક્તિનું તેમજ કોમ્યુનિટી નું હેલ્થ સ્ટેટસ સારું રહી શકે છે
  એન્વાયરમેન્ટ જ કોમ્યુનિકેબલ અને નોન કોમ્યુનિકેબલ ડીસીઝ ની સામે રક્ષણ આપે છે
  વ્યક્તિગત અને કોમ્યુનિટીમાં હેલ્થના પ્રમોશનમાં એન્વાયરમેન્ટ નો ખુબ જ અગત્યનો રોલ છે
• તેથી આપણી આસપાસનો હેલ્ધી ઇન્વાયરમેન્ટ જ આપણને હેલ્ધી રાખે છે તેથી એન્વાયરમેન્ટ નું ખૂબ જ અગત્યનું મહત્વ છે