🤕 Aches and Pains (દર્દ અને પીડા)

(શરીરમાં થતી અલગ અલગ પ્રકારની પીડા અને તેની સંભાળ)

📘 1. વ્યાખ્યા (Definition):

દર્દ (Ache) એ લાંબા ગાળે રહેતો મઘમઘતો દુખાવો છે (જેવું કે માથાનો દુખાવો),
અને પીડા (Pain) એ તીવ્ર, તાત્કાલિક કે ધીમા રૂપે થતો અસહ્ય દુખાવો છે (જેવું કે પીઠ દુખાવું, સાંધાના દુખાવા, પેશી દુખાવા).

👉 “Pain is an unpleasant sensory and emotional experience associated with actual or potential tissue damage.”

✅ 2. Aches & Pains ના પ્રકાર (Types of Aches and Pains):

પ્રકાર	ઉદાહરણ
Headache (માથાનો દુખાવો)	Tension headache, Migraine
Backache (પીઠ દુખાવું)	Lumbar strain, Disc problem
Muscle pain (પેશી દુખાવું)	Over-exertion, viral infections
Joint pain (સાંધાનો દુખાવો)	Arthritis, aging, trauma
Abdominal pain (પેટ દુખાવું)	Gas, cramps, infection
Chest pain (છાતી દુખાવું)	Respiratory infection, cardiac原因
Earache, Toothache, Leg pain	Infection, injury, weakness

🦠 3. મુખ્ય કારણો (Common Causes):

• ચેપ (infection – viral/bacterial)
• સાંધા કે પેશીમાં ઈજા
• વધુ વ્યાયામ/બેઠક કામ
• થાક, ઊંઘના અભાવ
• અયોગ્ય આસન, બેચેની
• ગેસ ટ્રબલ કે માઇગ્રેન
• રોગ – arthritis, spondylitis, fibromyalgia

🧪 4. નિદાન માટેનું મૂલ્યાંકન (Assessment):

• દુખાવાનો પ્રકાર: ધીમો કે તીવ્ર? સતત કે intermittent?
• સ્થાન: કયાં દુખે છે? એક તરફ કે બંને તરફ?
• સમયગાળો: કેટલા સમયથી દુખે છે?
• તીવ્રતા (Severity): 0-10 પેઈન સ્કેલ
• શ્વાસ સાથે વઘારાય છે કે નહીં? ખાવાથી ઘટે છે કે વધે છે?
• રક્તદાબ, તાવ, પલ્સ – ચેક કરવો

💊 5. ઉપચાર (Treatment):

A. લઘુપાય / ઘરગથ્થાં ઉપચાર (Home Remedies):

• ગરમ પાણીનો સેંક (Hot fomentation)
• સૂપ, હળદર વાળું દૂધ
• તુલસી+આદુ+મીઠુંનો ઉકાળો
• આરામ, તણાવ ટાળવો
• સરસવ તેલના મસાજથી પેશી દુખાવો હળવો થવો
• યોગ અને શ્વાસ પ્રક્રિયા (પ્રાણાયામ)

B. દવાઓ (Medications – ડૉક્ટર સૂચિત):

• Painkillers (Paracetamol, Ibuprofen)
• Muscle relaxants
• Antibiotics (if infection)
• Vitamin D, Calcium (joint pain માટે)
• Ayurvedic oils (supportive care)

👩‍⚕️ 6. ANM / Health Worker ની ભૂમિકા:

• દર્દનું અવલોકન – Severity, Location, Duration
• Pain scale મુજબ મૂલ્યાંકન કરવો
• Home remedies / Hot application / Gentle massage
• જરૂર જણાય તો higher center refer કરવો
• Community education: Sitting posture, rest, hydration
• Chronic pain માટે TB, arthritis, weakness બાબત refer કરવું
• આરોગ્ય શિક્ષણ: Pain નો દરદ દમાવી ન રાખવો – યોગ્ય સમય પર સારવાર લેવી

📌 7. ફોલો-અપ અને દસ્તાવેજીકરણ:

• દર્દીએ લીધેલી દવાનો રેકોર્ડ રાખવો
• દુખાવાનો સમયગાળો અને સુધારાની નોંધ
• ઘરના ઉપચારથી રાહત મળ્યું કે નહીં તે જાણવું
• Referred patient નું feedback લેવું

🤕 Aches and Pains: Identify Cause & Provide Care and Support

(દર્દના કારણોને ઓળખી તદનુસાર સંભાળ અને સહારો આપવો)

✅ 1. કારણ ઓળખવું (Identify the Cause):

ANM/Health Worker નીચેના મુદ્દાઓના આધારે દર્દના કારણની ઓળખ કરી શકે છે:

📌 A. દર્દ કયાં દુખે છે?

• માથું → માઇગ્રેન, તણાવ
• પીઠ → Wrong posture, disc problem
• સાંધા → Arthritis, deficiency
• પેટ → ગેસ, cramp, infection
• પેશી → overwork, viral infection
• છાતી → શ્વસન ચેપ, cardiac cause?

📌 B. દુખાવાનો પ્રકાર શું છે?

• સતત કે ટૂંકાગાળાનો?
• ધીમો કે તીવ્ર દુખાવો?
• શ્વાસ સાથે વધે છે કે ખોરાક સાથે?

📌 C. સંબંધિત લક્ષણો:

• તાવ → Infection
• થાક, વજન ઘટવું → TB અથવા chronic condition
• સૂજાવ → સાંધા કે નસની સમસ્યા
• લોહી નીકળે છે? → દુર્ઘટના, TB

✅ 2. સંભાળ અને સહારો આપવો (Provide Care and Support):

A. 🔹 મૂલ્યાંકન બાદ તાત્કાલિક પગલાં:

તકલીફ	તાત્કાલિક સંભાળ
માથાનો દુખાવો	આરામ, પાણી પીવું, તણાવ ઓછો કરવો
પીઠ/પેશી દુખાવો	ગરમ સેંક, આરામ, local મસાજ
સાંધા દુખાવો	Joint rest, Calcium/Vit D salmon food, gentle movement
પેટ દુખાવો	હળવો આહાર, જઠરમધ્ય પાટું બાંધવું
Viral ache (શરદી/ફીવર સાથે)	પેરાસીટામોલ, Fluids, પોષણयुक्त આહાર

B. 🔹 ઘરગથ્થાં ઉપચાર (Home Remedies):

• હળદરવાળું દૂધ → પેશી/સાંધાનો દુખાવો
• તુલસી + આદુ ઉકાળો → Viral ache
• ભાપ લેવો → જો દુખાવું શ્વસન ચેપથી હોય
• ગરમ પાણી સેંક → પીઠ અને સાંધા માટે
• મસાલાવાળું સૂપ → Energy + pain support

C. 🔹 મનોવૈજ્ઞાનિક સહારો (Emotional Support):

• દર્દીને સાંભળો, ધીરજ આપો
• દવા લેવો જરૂરી છે એ સમજાવો
• ઘરનાં સભ્યોને સહકાર આપવાનું પ્રોત્સાહન આપો
• જરૂર પડે તો ભય દૂર કરવા મમત્વભર્યું વાતચીત કરો

✅ 3. ગંભીર તકલીફો માટે Higher Center Refer કરવું:

• છાતીમાં દુખાવું + શ્વાસ લેવામાં તકલીફ → Cardiac emergency
• પીઠ/પેટનું દુખાવું + તાવ + ઉલટી → Infection
• સાંધા / હાડકાં ફાટી ગયા હોય તો
• TB ના સંકેતો હોય તો sputum test માટે રેફર
• દુખાવું > 3 દિવસ રહે તો તપાસ જરૂરી

🤕 Aches and Pains – Causes and Nursing Care

(દર્દ અને પીડાનું કારણ અને નર્સિંગ સંભાળ)

✅ 1. કારણો (Causes of Aches and Pains):

પ્રકાર	કારણો
🔹 શારીરિક (Physical)	સતત બેસવું, વધારે કામ કરવું, ઊંચા હીલવાળા જૂતા, postureની ભૂલ
🔹 ચેપ (Infection)	Viral fever, Dengue, TB, URTI – જેના પરિણામે સાંધા કે પેશીમાં પીડા થાય
🔹 પોષણની ઉણપ	Vitamin D, Calcium ની અછત – સાંધા દુખાવા, કમર દુખાવો
🔹 આંતરિક રોગો	Arthritis, Spondylitis, Migraine, Gall bladder stone
🔹 માનસિક તણાવ	Tension headache, muscle tightness
🔹 મહિલાઓમાં હોર્મોનલ ફેરફાર	Menstrual pain, pregnancy related aches
🔹 અન્ય	ઇજા, દુર્ઘટના, Sleeping disorder, Old age weakness

✅ 2. નર્સિંગ સંભાળ (Nursing Care in Aches and Pains):

🔹 A. Assessment (મૂલ્યાંકન):

• પીડાનું સ્થાન (Location): માથું, પીઠ, સાંધા, પેટ વગેરે
• તીવ્રતા (Severity): 0 થી 10 સુધીની પેઈન સ્કેલ પર
• અવધિ (Duration): કેટલા દિવસથી દુખે છે?
• તાવ, લાલાશ, સૂજાવ, નગળી તકલીફ છે કે નહીં?
• દરરોજના કાર્યો પર અસર થઈ રહી છે કે નહીં?

🔹 B. Nursing Interventions (હસ્તક્ષેપ):

લક્ષ્યાંક	Nursing Action
દુખાવું ઓછું કરવું	પેરાસીટામોલ / ડૉક્ટરના ઓર્ડર મુજબ દવા આપવી
આરામ આપવો	પીડાગ્રસ્ત અંગને આરામની સ્થિતિમાં રાખવું
ગરમ સેંક	પીઠ કે સાંધાના દુખાવા માટે હોટ ફોમેન્ટેશન
આહાર	પોષણ યુક્ત આહાર – કૅલ્શિયમ, પ્રોટીન, આયર્ન યુક્ત
હાઇડ્રેશન	પૂરતું પાણી પીવડાવવું
મનોબળ વધારવું	દર્દીને સમજાવવું કે પીડા હળવી છે, રાહત મળશે
સહાનુભૂતિભર્યું વાતાવરણ	દર્દી સાથે ધીરજપૂર્વક વાત કરવી
પોઝીશન બદલાવ	લાંબા સમય એક જ સ્થિતિમાં નહીં રાખવો

🔹 C. Health Teaching (આરોગ્ય શિક્ષણ):

• પીડા ટાળવા યોગ્ય શારીરિક સાવચેતીઓ શીખવવી
• ઊંઘ અને આરામ પૂરતો લેવો
• તણાવ ટાળવો – યોગ/પ્રાણાયામ સૂચવવું
• ભૂમિકા અનુસાર વર્કલોડનું સમતોલ વિતરણ
• ઘરેલુ ઉપચાર કરતી વખતે પણ ડોક્ટરની સલાહ લેવી

✅ 3. Referral (રેફરલ):

• પીડા 3 થી વધુ દિવસ રહે
• તીવ્ર દુખાવો કે શંકાસ્પદ લક્ષણો (લોહી, ઉલટી, શ્વાસની તકલીફ)
• સોજો વધી રહ્યો હોય
  ➡️ Higher Center / PHC / CHC ને રેફર કરવું

😬 Management of Toothache (દાંતના દુખાવાનું સંભાળ અને વ્યવસ્થાપન)

📘 1. Toothache ની વ્યાખ્યા (Definition):

Toothache એ દાંત, તેની આજુબાજુના ગરદન ભાગ (gum), અથવા jaw (જડ) માં થતો તીવ્ર કે ધીમો દુખાવો છે, જે ચેપ, ઈજા કે દાંતમાં પાનનો કારણે થઈ શકે છે.

🦷 2. મુખ્ય કારણો (Common Causes of Toothache):

કારણ	ઉદાહરણ
દાંતમાં પડી	Dental cavity (કેડી)
ગમસમાં સોજો	Gingivitis, Periodontitis
દાંત તૂટી જવો	Injury, cracked tooth
નસમાં ચેપ	Dental abscess
દાંત હલતો જવો	Mobility due to gum infection
અડદાંત (મોલર) ની સમસ્યા	Wisdom tooth eruption
જાડા પીંઢા દબાવવું	Bruxism (દાંત પીસવાની આદત)

🩺 3. Assessment (અવલોકન અને મૂલ્યાંકન):

• દુખાવો સતત છે કે આવતા જાય છે?
• ખાવા, પીવા કે બોલવામાં વઘારે છે?
• તીવ્રતા કેટલી છે (Pain Scale 0–10)?
• કોઈ લાલાશ, કાળાશ કે ફૂલો observed થાય છે?
• તાવ, ગળામાં સોજો કે pus આવી રહ્યું છે?

💊 4. Management (સંભાળ અને ઉપચાર):

✅ A. ઘરગથ્થાં ઉપચાર (Home Remedies):

ઉપચાર	ઉપયોગ
લીલાં મીઠાંવાળું પાણી ગાર્ગલ	કીટાણુઓ દૂર થાય અને ગમસ સાફ થાય
લસણનો ટુકડો દાંતની નજીક મુકવો	Antibiotic effect
લવિંગ (Clove)નું તેલ લગાવવું	Natural analgesic
આઈસ પેક / ઠંડો સેંક	સોજો ઘટાડવા
તુલસી કે મીઠાવાળું ઉકાળેલું પાણી પીવું	Infection અને દુખાવો ઘટાડવા

⚠️ નોંધ: ઘરગથ્થાં ઉપચાર હળવા દુખાવા માટે છે; ગંભીર કેસમાં ડેન્ટિસ્ટને રેફર કરો.

✅ B. દવા – ડૉક્ટરના માર્ગદર્શન હેઠળ (Medications):

• Pain killer: Paracetamol / Ibuprofen
• Antibiotic: Amoxicillin / Metronidazole (infection હોય તો)
• Topical analgesic gels (for temporary pain relief)

✅ C. રેફરલ (Referral):

• દાંતમાં કેડી, ફાટેલ દાંત કે અડદાંત
• ગમસમાંથી પસ નીકળે
• તાવ અને ગળાનું સોજું
  ➡️ તરત નજીકના ડેન્ટલ ક્લિનિક / PHC / CHC ખાતે રેફર કરવો

👩‍⚕️ 5. ANM / Health Worker ની ભૂમિકા:

• દુખાવાનું મૂલ્યાંકન કરવું
• home remedies સમજાવવું
• Oral hygiene વિશે આરોગ્ય શિક્ષણ આપવું
• તાત્કાલિક રેફરલ કરવું જો લક્ષણો ગંભીર હોય
• નાની ઉંમરના બાળકો અને વૃદ્ધોમાં વિશેષ ધ્યાન આપવું
• record-keeping & follow-up

📚 6. આરોગ્ય શિક્ષણ (Health Education):

• દાંત સાફ રાખવા માટે દિવસમાં 2 વાર બ્રશ કરવો
• ખાંડવાળી વસ્તુઓ ટાળવી
• કડક વસ્તુથી દાંત ન તોડવો
• Fluoride યુક્ત પેસ્ટનો ઉપયોગ
• વાર્ષિક ડેન્ટલ ચકાસણી કરાવવી

👂 Earache (કાનનો દુખાવો) – Management in Gujarati

(કારણો, લક્ષણો, સંભાળ અને ANM ની ભૂમિકા)

📘 1. વ્યાખ્યા (Definition):

Earache એટલે કે કાનમાં થતો દુખાવો, જે હળવો હોઈ શકે છે અથવા તીવ્ર દુખાવા સાથે ચેપ, દુર્ઘટના કે દબાણના કારણે થતો હોય છે.

🦠 2. મુખ્ય કારણો (Common Causes):

કારણ	ઉદાહરણ
ચેપ (Infection)	Otitis media (મધ્ય કાનમાં ચેપ), Otitis externa (બાહ્ય કાનમાં ચેપ)
ઠંડું/તાવ	શરદીના લીધે કાનમાં દબાણ
ear wax (માસી ભરાવું)	કાન પૂરાઈ જવું
ત્રાવમાટે નુકસાન	કાંટો, ટૂથપિકથી કાન ખૂંચવવાથી
પાણી ભરાવું	નાહતી વખતે કે વરસાદમાં
અડદાંત	wisdom tooth → referred pain to ear
બાળકોમાં	સીસું કે નાનું વસ્તુ કાનમાં નાખી દેવું

⚠️ 3. લક્ષણો (Signs and Symptoms):

• કાનમાં તીવ્ર કે ધીમો દુખાવો
• સૂજાવ અથવા ગરમ લાગવું
• કાનમાંથી પિવડો કે પિલો પ્રવાહ
• સાંભળવામાં તકલીફ (hearing loss)
• તાવ (infection ના કારણે)
• બાળકોમાં – ઉદાસી, સતત રડવું, કાન પકડી રાખવું

🩺 4. Management (સંભાળ અને ઉપચાર):

✅ A. ઘરગથ્થાં ઉપચાર (Home Remedies):

ઉપાય	ઉપયોગ
ગરમ પાણીનો સેંક	કાનની આસપાસ હોટ ફોમેન્ટેશન (ક્યારેય અંદર નહીં)
લસણનું તેલ	હળવો દુખાવો હોય ત્યારે 1-2 બુંદ – ડૉક્ટરની સલાહથી
તુલસીના પાનનો રસ	Infection હોય તો સહાયક (Sterile કરવું જરૂરી)
મીઠું ગરમ કરી કાપડમાં બાંધી કાનની આસપાસ સેંક

⚠️ નોંધ: કાનમાં પિવડો આવે, તીવ્ર દુખાવો હોય, કે સુણાઈમાં તકલીફ હોય તો ઘરગથ્થાં ઉપચારથી વિલંબ ન કરવો.

✅ B. દવા (Medicines – only under doctor’s advice):

• Pain killer: Paracetamol / Ibuprofen
• Antibiotic ear drops: Ciprofloxacin, Neomycin
• Oral antibiotics: Amoxicillin (Otitis Media માટે)
• Antihistamines (જેમ કે Cetrizine) – allergy હોય તો

📤 5. રેફરલ (Referral):

• કાનમાંથી પિવડો/લોહી
• સાંભળવામાં તીવ્ર તકલીફ
• દારૂણ દુખાવો કે ચેપ > 2 દિવસ
• કાનમાં વસ્તુ ફસાઈ હોય
  ➡️ ENT specialist / PHC / CHC ને તરત રેફર કરવું

👩‍⚕️ 6. ANM / Health Worker ની ભૂમિકા:

• કાન દુખાવાના લક્ષણોનો અવલોકન
• હળવા કેસમાં ઘરગથ્થાં ઉપચાર બતાવવો
• કાનમાં કાંઈ ન ઘૂસાડવું એ અંગે શિક્ષણ
• બાળકના માતા-પિતાને આરોગ્ય શિક્ષણ
• Refer promptly if warning signs present
• Antibiotic ear drops કે oral meds ડૉક્ટર અનુસાર આપવી
• મૌખિક સ્વચ્છતા, શરદી-કફના નિયંત્રણ માટે માર્ગદર્શન

📚 7. આરોગ્ય શિક્ષણ (Health Education):

• કાન ખૂંચવા માટે કાંટો, પેન કે ઝિંક નો ઉપયોગ ટાળવો
• નાહતી વખતે કાનમાં પાણી ન જાય તેનું ધ્યાન
• બાળકના કાનમાં ચીજ મૂકવી ન દેવી
• કાનમાં અવાજે ખૂબ ઉચ્ચ earphones/TV અવગણવું
• શરદી કે તાવ વખતે ENT ધ્યાન રાખવું

🤰 Abdominal Pain (પેટનો દુખાવો)

(કારણો, લક્ષણો, સંભાળ અને ANM ની ભૂમિકા)

📘 1. વ્યાખ્યા (Definition):

પેટનો દુખાવો એ પેટના અંદરના અવયવો (જેમ કે પેટ, આંત્ર, લીવર, ગુર્દા, યૂટેરસ, અંડાશય વગેરે) સાથે સંકળાયેલી તકલીફ છે, જે હળવી, મધ્યમ કે ગંભીર સ્વરૂપે થઈ શકે છે.

🦠 2. મુખ્ય કારણો (Common Causes of Abdominal Pain):

પ્રકાર	ઉદાહરણ
પાચન તંત્ર સંબંધિત	એસિડિટી, ગેસ, ફૂડ પોઈઝનિંગ, પેટમાં કીડા
ચેપ	Typhoid, Gastroenteritis, Appendicitis
સ્ત્રી રોગ સંબંધિત	Menstrual cramps, Ovarian cyst, Ectopic pregnancy
યુરિનરી ટ્રેક્ટ	UTI, કિડની સ્ટોન
શિશુઓમાં	કોલિક (પેટની પકડ), દુધ ન પચવું
અન્ય	Constipation, Worm infestation, Stress-induced pain

⚠️ 3. લક્ષણો (Signs and Symptoms):

• પેટમાં પકડ, બળતરા અથવા કરકસ દુખાવો
• ઊલટી, મતળી, ગેસ
• તાવ (infection સાથે)
• ગુદાર પ્રવાહમાં તકલીફ / વધુ વાર જતા થવું
• પીળિયાં જેવી લાક્ષણિકતાઓ
• સ્ત્રીઓમાં અમુક સમયગાળે recurring દુખાવો (menstrual related)
• ગુપ્તાંગોમાં દુખાવો અથવા unusual discharge (જો દાયમી દુખાવો હોય)

🩺 4. Management (સંભાળ અને ઉપચાર):

✅ A. ઘરગથ્થાં ઉપચાર (Home Remedies):

ઉપાય	ઉપયોગ
જીરું + સૂંઠ વાળું ઉકાળો	ગેસ / એસિડિટી માટે
ગરમ પાણી સેંક	પકડ માટે આરામદાયક
હળદરવાળું દૂધ	આંતરિક ચેપમાં સહાયક
લીંબૂવાળું ગરમ પાણી	માઇલ્ડ એસિડિટી માટે
છાશમાં અજમો અને કાળી મીઠું	પેટની પાચન તકલીફમાં લાભદાયક

⚠️ સાવચેતી: ભયાનક પીડા, ઊલટી/લોહી સાથેના લક્ષણો હોય તો વિલંબ ન કરવો → તરત રેફર કરો.

✅ B. દવા (Medicines – Doctor’s advice only):

• Antispasmodics (for cramps): Dicyclomine
• Antacids: Gelusil, Digene
• ORS (જો ઊલટી/જાતી વધારે થાય તો)
• Antibiotics (if infection confirmed)
• Deworming: Albendazole (worm infestation માટે)

✅ C. Refer Immediately if:

• તીવ્ર પીડા કે પકડ આવે
• રક્તવમિ / લોહી આવતું હોવાથી
• દીઠ/વહેવાર ન થતી હોય
• તાવ અને ડિહાઈડ્રેશન
• શંકાસ્પદ appendicitis, ectopic pregnancy

➡️ Refer to PHC/CHC/FRU or hospital

👩‍⚕️ 5. ANM / Health Worker ની ભૂમિકા:

• પીડાનું મૂલ્યાંકન કરવું (સ્થાન, તીવ્રતા, અવધિ)
• લક્ષણો પ્રમાણે યોગ્ય Home Remedies સમજાવવું
• ORS આપવું, વિદેશી ખોરાક કે પાણી વિશે પૂછવું
• આયર્ન કે દવા લીધા પછી દુખાવો હોય તો ડોક્ટરને જણાવવો
• સ્ત્રીઓમાં Menstrual History લેવા
• માતાઓને બાળકના પેટ દુખાવાની લક્ષણો સમજાવવી
  – લક્ષણો હોય તો તરત higher center refer કરવો
• Record & Report રાખવો

📚 6. આરોગ્ય શિક્ષણ (Health Education):

• સ્વચ્છ પાણી પીવું
• નિયમિત ખોરાક, સમયસર ખાવું
• ફૂડ પોઈઝનિંગથી બચવા તાજું અને શાકાહારી ભોજન
• સ્ત્રીઓ માટે પિરિયડ્સ દરમિયાન આરામ અને સફાઈ
• બાળકોમાં પેટમાં કીડા ન થાય એ માટે ડીવર્મિંગ
• તણાવ ઓછો રાખવો (Stress-induced acidity માં ફાયદો થાય)

😖 Headache (માથાનો દુખાવો)

(કારણો, લક્ષણો, સંભાળ અને નર્સિંગ મેનેજમેન્ટ)

📘 1. વ્યાખ્યા (Definition):

Headache એ માથાના કોઈ પણ ભાગમાં થતો દુખાવો છે – તે સામાન્ય રીતે તણાવ, ચેપ, નસની તકલીફ, કે હોર્મોનલ ફેરફારના કારણે થાય છે.

🧠 2. Headache ના મુખ્ય પ્રકાર (Types of Headache):

પ્રકાર	લક્ષણો
Tension Headache	માથાના બંને બાજુ દબાતા દુખાવો, તણાવથી વધુ થાય
Migraine	ધબકતા દુખાવો, અડધા માથામાં, પ્રકાશ/ અવાજથી વઘારે
Sinus Headache	નાકની આજુબાજુ, ભૌહોમાં દુખાવો, શરદી સાથે
Cluster Headache	આંખની આજુબાજુ તીવ્ર દુખાવો, વારંવાર આવે
Hypertension related	ઓકડાટ પ્રકારનો દુખાવો, ખાસ કરીને સવારે

🦠 3. Headache ના મુખ્ય કારણો (Common Causes):

• તણાવ, ઊંઘની ઉણપ
• ડિહાઈડ્રેશન (પાણી ઓછું પીવું)
• વધારે ભુખ્યા રહેવું
• માઇગ્રેન – હોર્મોનલ ફેરફાર, Genetic
• તીવ્ર પ્રકાશ, અવાજ અથવા ગંધ
• High Blood Pressure
• Viral infections (flu, dengue)
• Eye strain / spectacle ન પહેરવું

⚠️ 4. લક્ષણો (Symptoms):

• માથામાં ધબકતો કે દબાતો દુખાવો
• આંખો મંગળાવવી
• ઊલટી કે નિરાશા લાગવી (Migraine માં)
• પ્રકાશ / અવાજ વાળું વાતાવરણ સહન ન થવું
• માથું ઊંચું કરવાથી વધુ દુખાવું
• Sinus Headache – નાક બંધ હોવું, તાવ

🩺 5. Management (સંભાળ અને ઉપચાર):

✅ A. ઘરગથ્થાં ઉપચાર (Home Remedies):

ઉપાય	ઉપયોગ
ગરમ કે ઠંડો પેક	Tension headache માટે ગરમ પાણીના પેડ, Migraine માટે ઠંડો પેક
લેમન ટી / તુલસી ઉકાળો	હલકું માથાનું દુખાવું
મૂળા પર મસાજ	ઘુઘરાળી ઘૂંટણ/ઘા/તુલસી તેલ
શાંત વાતાવરણ	અંધારું, શાંત રૂમ, ટેલિફોન બંધ
Headache Yoga / પ્રાણાયામ	અનુલોમ વિલોમ, શવાસન

✅ B. દવા (Medicines – Doctor’s advice only):

• Paracetamol, Ibuprofen
• Migraine-specific meds – Sumatriptan (Rx only)
• Antihistamine – જો allergy ના કારણે headache
• ORS – જો ડિહાઈડ્રેશન છે તો

📤 6. Refer Immediately if:

• દુખાવો અચાનક અને બહુ તીવ્ર થાય
• ઉલટી, ચક્કર, દ્રષ્ટિ ધૂંધળી થાય
• High BP history સાથે headache
• તાવ + ધબકતો દુખાવો (meningitis/encephalitis સંકેત)
• Trauma પછી સતત headache

➡️ Refer to PHC / CHC / Hospital

👩‍⚕️ 7. ANM / Health Worker ની ભૂમિકા:

• Headache નું મૂલ્યાંકન કરવું (Severity, duration, location)
• હળવા દુખાવા માટે home remedies શીખવાવવી
• આરામ અને ઉંઘ મહત્વપૂર્ણ છે એ સમજાવવું
• દવા (જેમ કે પેરાસીટામોલ) ડૉક્ટરના ઓર્ડર મુજબ આપવી
  – લક્ષણોમાં તરત higher center refer કરવું
• Headache diary રાખવા પ્રોત્સાહન (ક્યારે થાય, શું ખાધું?)
• દ્રષ્ટિની સમસ્યા હોય તો Eye check-up માટે રેફર

📚 8. આરોગ્ય શિક્ષણ (Health Education):

• નિયમિત ઊંઘ અને આરામ જરૂરી
• પાણી પૂરતું પીવું – ડિહાઈડ્રેશનથી બચવું
• વધુ તણાવ ટાળવો – યોગ, ધ્યાન
• Computer/mobile screen નો સમય નિયંત્રિત કરવો
• સમયસર ખાવું – ભૂખ્યા ન રહેવું
• ગંધી ગંધ, વધુ અવાજ કે તેજ પ્રકાશથી બચવું

🦴 Joint Pain (સાંધાનો દુખાવો) – વ્યવસ્થાપન અને સંભાળ

📘 1. વ્યાખ્યા (Definition):

Joint Pain એટલે કે સાંધામાં થતો દુખાવો અથવા અકળાશ, જે ચાલવામાં, ચઢવામાં, કે હાથ-પગ ફેરવવામાં તકલીફ આપે છે. સામાન્ય રીતે ઘૂંટણ, ઘોડી, કમર, માથો, ખભા, અથવા આંગળીઓમાં વધુ જોવા મળે છે.

🔍 2. મુખ્ય કારણો (Common Causes of Joint Pain):

કારણ	ઉદાહરણ
Osteoarthritis	વૃદ્ધાવસ્થામાં હાડકાં ઘસાવાથી થતો દુખાવો
Rheumatoid arthritis	સાંધામાં સોજો, autoimmune response
Gout	યૂરિક એસિડ વધારે થતા સાંધામાં દુખાવો
Injury / Trauma	પડવાં/ચોટ લાગવી
Infection (Septic Arthritis)	સાંધામાં ચેપ
Vitamin D / Calcium deficiency	પૌષ્ટિક ઘટની ઉણપ
Overuse or repetitive strain	વધારે ઊંચા/જડબંદ કામ

⚠️ 3. લક્ષણો (Signs and Symptoms):

• સાંધામાં સતત દુખાવો
• સૂજ આવવી (Swelling)
• સાંધામાં ગરમી કે લાલાશ
• સાંધો કડક લાગે અથવા હલનચલનમાં તકલીફ
• સવારે stiffness રહેવું
• આગળ પાછળ કરતા વેલ નીકળવી
• વધતી ઉંમર સાથે ધીમે ધીમે વધતો દુખાવો

🩺 4. Management (Management and Care):

✅ A. ઘરગથ્થાં ઉપચાર (Home Remedies):

ઉપાય	ઉપયોગ
હળદર + ગરમ દૂધ	Inflammation અને દુખાવો માટે લાભદાયક
ગરમ પાણીના સેંક (Hot fomentation)	સાંધાના દુખાવા માટે આરામદાયક
મસાજ – ઓયલથી (સરસવ/તલ તેલ + હળદર/કપૂર)	લોહીપ્રવાહ સુધરે અને દુખાવો ઘટે
આહાર – દૂધ, તુલસી, મગફળી, લીલાં શાકભાજી	Calcium & Vitamin D માટે
હળવી કસરત / યોગા	સાંધાની જમાવટ ટાળવા માટે

✅ B. દવાઓ (Medicines – Doctor’s advice only):

• Pain killers: Paracetamol / Ibuprofen
• Calcium, Vitamin D Supplements
• Anti-inflammatory drugs
• Topical pain relief gels (Diclofenac-based)
• Disease-modifying agents (for rheumatoid arthritis – only hospital-based)

✅ C. ફિઝિયોથેરાપી / યોગ:

• Knee & Shoulder strengthening exercises
• યોગાસન – તાડાસન, શવાસન, પવનમુક્તાસન
• દરરોજ ચાલવું (brisk walk)

📤 5. રેફરલ (Referral):

• સાંધામાં તીવ્ર સોજો અને લાલાશ
• સાંધામાં pus-like accumulation
• સાંધો બહુ દિવસથી બંધ/કડક લાગે
• કમર/હિપ સાંધાના દુખાવા સાથે શરદી, તાવ
• સતત પેઈન છે છતાં ઘરેલુ ઉપચારથી આરામ ન થાય

➡️ Refer to PHC/CHC/Hospital → Orthopedic or Physician

👩‍⚕️ 6. ANM / Health Worker ની ભૂમિકા:

• Joint pain નું મૂલ્યાંકન કરવું (severity, duration, location)
• Pain scale maintain કરવી (0-10)
• Calcium deficiency, age, trauma history લેવી
• ઘરગથ્થાં ઉપચાર શીખવાવવો
• દવા નિયમિત લેવાના સૂચનો
• આરોગ્ય શિક્ષણ: આરામ + કસરત + આહાર
• ગંભીર લક્ષણો હોય તો higher center refer કરવો
• Regular follow-up અને recordkeeping

📚 7. આરોગ્ય શિક્ષણ (Health Education):

• ઊંચા/હચમચતા કામ ટાળવા
• રોજે રોજ થોડીક હળવી કસરત કરવી
• Calcium & Vitamin D યુક્ત આહાર લેવો
• વધુ વજન હોય તો ઓછું કરવું
• ઊંચા હીલના જૂતા ટાળવા
• લાંબો સમય એક જ સ્થિતિમાં ન રહેવું
• Joint Safety Tips: સાપડતાં બચવું

🚑 Refer When Necessary (જ્યારે જરૂર હોય ત્યારે રેફર કરવું)

(ANM/Health Worker માટે માર્ગદર્શન)

✅ 1. રેફરલનો અર્થ શું? (What is Referral?)

Referral એ એવી પ્રક્રિયા છે જેમાં દર્દીને વધુ જટિલ અથવા વિશિષ્ટ સારવાર માટે હાયર સેન્ટર (PHC, CHC, FRU, District Hospital) ખાતે મોકલવામાં આવે છે, જ્યારે સ્થાનીક સ્તરે જરૂરી સારવાર શક્ય ન હોય.

🎯 2. રેફરલની જરૂરિયાત ક્યારે થાય? (Indications for Referral):

સ્થિતિ	ઉદાહરણ
❗ તાત્કાલિક (Emergency)	ઊંડો દુખાવો, લોહી નીકળવું, શ્વાસ લેવામાં તકલીફ, અચેતન અવસ્થા
💊 ઘરગથ્થાં કે પ્રાથમિક ઉપચારથી રાહત ન મળે	દાંતનો દુખાવો > 3 દિવસ, persistent fever
🧪 શંકાસ્પદ ચેપ / ગંભીર રોગ	TB, Dengue, Typhoid, Appendicitis
🤕 ઇજાઓ / ફ્રેકચર	હાથ કે પગ ન હલાવાય, ઝટકો/મૂર્તજાત નળીઓનું ઈન્જરી
👶 ગર્ભાવસ્થા/પ્રસૂતિ જટિલતા	Bleeding, Prolonged labor, High BP
👧 બાળકોમાં ખતરનાક લક્ષણો	Chest in-drawing, severe dehydration, high fever
🦻 સાંભળવામાં તીવ્ર તકલીફ, પિવડો / સાંધાની સોજો	ENT / Ortho Specialist જરૂર

🧾 3. રેફરલ કરતાં પહેલા ANM શું કરે? (Steps before Referring):

1. દર્દીનું અવલોકન અને મૂલ્યાંકન કરવું
2. Vital signs ચકાસવી (TPR, BP, SpO₂)
3. Home remedies / Initial first aid આપી શકાતી હોય તો આપવી
4. રેફરલ સ્લીપ/ફોર્મ લખવું – લક્ષણો,Vitals, અપાયેલી સારવારનો ઉલ્લેખ
5. પરિવારજનોને સમજાવવું – ભય વિના, વિશ્વાસભેર
6. નિકટતમ હેલ્થ સેન્ટર/હોસ્પિટલ માટે માર્ગદર્શન
7. 108 એમ્બ્યુલન્સ અથવા બીજી સહાયથી મોકલવું
8. PHC/CHC/Hospitalમાં આગળની સારવાર માટે જાણ કરવી (Referral linkage)

📋 4. Referral Slip/Note માં શું હોવું જોઈએ?

• દર્દીનું નામ, ઉંમર, સરનામું
• રોગના લક્ષણો અને અવલોકન
• અપાયેલી સારવાર (દવા, ORS, Injection, આદિ )
• રેફરલનું કારણ
• ANM / Health Worker નું નામ અને સેન્ટર
• તારીખ અને સમય

👩‍⚕️ 5. ANM/Health Worker ની મહત્વની ભૂમિકા:

• સમયસર રેફર કરવું = દર્દીની જાન બચાવવી
• સમાજમાં વિશ્વાસ વિકસાવવો
• Continuum of care સુનિશ્ચિત કરવી
• Follow-up કરવું – દર્દીને સારવાર મળી કે નહીં તે તપાસવી
• Record and report બનાવવો

📝 Standing Orders and Protocols મુજબ સંભાળ (Management as per the Standing Orders and Protocols)

📘 1. Standing Orders એટલે શું?

Standing Orders એ એવા લખી રાખેલા નિયત આદેશો છે જે ANM/Health Worker ને કોઈ પણ તબીબી અધિકારીની હાજરી વગર ચોક્કસ બીમારીઓ માટે પ્રાથમિક સારવાર (First-line Management) આપવા સત્તા આપે છે.

આ Standing Orders રાજ્ય આરોગ્ય વિભાગ દ્વારા પ્રમાણિત/અનુમોદિત હોય છે, અને દરેક ANM/MPHW/Health Worker એ તેને અનુસરવું ફરજિયાત છે.

📘 2. Protocol એટલે શું?

Protocol એ નિશ્ચિત પગલાંઓનો અનુક્રમ છે – જેમ કે રોગની ઓળખ, દવા અપાવવી, ડોઝ, અવલોકન અને રેફરલ – જેને ચોક્કસ સ્થિતિમાં અપનાવવું જોઈએ.

✅ 3. Management of Common Conditions as per Standing Orders:

🔹 (A) Fever:

પગલાં	Management
તપાસ	તાવ માપવો, અન્ય લક્ષણો તપાસવા (rash, cough, chills)
દવા	Tab. Paracetamol 500 mg – દર 6 કલાકે
ORS	ડિહાઈડ્રેશન હોય તો ORS આપવું
રેફરલ	>102°F તાવ 2 દિવસથી વધુ રહે / Dengue/Typhoid શંકા

🔹 (B) Diarrhoea:

Management	વિગત
ORS	દર પોટી પછી 1 ગ્લાસ ORS
Tab. Zinc	20 mg OD × 14 days (6 મહિના ઉપરના બાળકો માટે)
Antibiotics	Tab. Cotrimoxazole – બાળક/મોટા માટે ડોઝ મુજબ
Refer	જળાશય ગુમાવવાની લાક્ષણિકતાઓ હોય

🔹 (C) Acute Respiratory Infection (ARI):

Management	વિગત
Avlokan	Resp. Rate, chest indrawing, cyanosis જોવો
Antibiotics	Tab. Amoxicillin 250–500 mg × 3 દિવસ (ઉંમાર આધારિત)
Paracetamol	તાવ માટે
Refer	Resp. distress / no improvement after 2 days

🔹 (D) Worm Infestation:

Management	વિગત
Deworming	Albendazole 400 mg (1 વર્ષ ઉપરના દરેક વ્યક્તિ માટે)
સમય	દર 6 મહિને – NDD અંતર્ગત

🔹 (E) Mild Pain / Inflammation:

Management	વિગત
Painkiller	Tab. Paracetamol 500 mg
External Gel	Diclofenac ointment
Rest	દુખાવાવાળું અંગ આરામમાં રાખવું
Refer	જો દુખાવો વધારે થાય કે 3 દિવસથી વધુ રહે

🔹 (F) Minor Wounds / Skin Infections:

Management	વિગત
Safai	wound ને Dettol / Savlon થી સાફ કરવો
Antibiotic ointment	soframycin ointment લગાડવી
Dressing	સ્ટેરાઈલ ગોઝથી બંધ કરવું
Tetanus Toxoid	TT Dose – જો 5 વર્ષથી વધુ થઈ ગયા હોય
Refer	મોટા ઘા કે pus વાળો ઇન્ફેક્શન

📌 4. Standing Orders હેઠળ ANM શું શું કરી શકે છે?

• સામાન્ય બીમારીઓ માટે દવા આપી શકે છે
• ORS, Iron, Folic Acid, Calcium, TT, Deworming વગેરે આપવી
• Growth Monitoring, Home visits, DOTS, Immunization
• Delivery દરમિયાન Clean Delivery Kitનો ઉપયોગ
• Emergency referral ઓળખવી અને શરૂઆતી first aid આપવી
• RCH, MCH, Family Planning સેવા

⚠️ 5. જ્યારે Standing Order લાગુ ન પડે:

• દર્દી અચેત/ત્રાસમાં હોય
• ઝટકો/દમ વધી જવો
• શંકાસ્પદ હાર્ટ એટેક/સ્ટ્રોક
• કામપાત/વિસ્ફોટક રોગો
  ➡️ તરત higher center refer કરવો

👩‍⚕️ ANM / આરોગ્ય કર્મીની સમુદાયમાં ભૂમિકા (ઘરગથ્થાં ઉપચાર સાથે)

(Role of ANM/Health Worker in the Community Including Home Care Remedies)

🌐 1. સમુદાયમાં ANM/Health Worker ની મુખ્ય ભૂમિકાઓ:

ક્ષેત્ર	કામગીરી
🏠 ઘર મુલાકાતો (Home Visits)	દરેક ઘરનું આરોગ્ય મૂલ્યાંકન કરવું, ઝંખાવાળી વ્યક્તિઓની દેખરેખ
👶 માતા-બાળક આરોગ્ય (MCH Services)	ગર્ભવતી અને સ્તનપાન કરાવતી માતાની દેખરેખ, TT રસી, Iron-Calcium, Newborn care
💉 રોગ નિર્વારણ અને રસીકરણ (Prevention & Immunization)	RI Schedule પ્રમાણે રસી આપવી
💊 દવાઓ આપવી (Drug Distribution)	Deworming, Iron, ORS, Zinc, Contraceptives
📢 આરોગ્ય શિક્ષણ (Health Education)	પોષણ, સફાઈ, TB, HIV, કુટુંબ કલ્યાણ વગેરે વિષય પર સભાનતા
📋 રેકોર્ડિંગ અને રિપોર્ટિંગ	Registers, Due List, Monthly Reports
🧭 શંકાસ્પદ કેસ ઓળખવું અને રેફર કરવું	TB, Leprosy, Fever, Severe Illness
🏥 સહાય અને સમર્થન	Outreach camps, VHND, ASHA સાથે જોડાણ
🤝 સમુદાય સાથે સંબંધ	Village Health Committee, Mahila Mandal જોડાણ

🍀 2. Home Care Remedies – ઘરગથ્થાં ઉપચાર શીખવાડવાની ભૂમિકા:

ANM/Health Worker પ્રાથમિક તબક્કાની બિમારીઓ માટે ઘરે લાગુ પડતા ઉપચાર સમજાવે છે, જેમ કે:

રોગ/લક્ષણ	ઘરગથ્થો ઉપચાર
તાવ	તુલસી, હળદરવાળું દૂધ, પાંદડા ગીલવી શરીર પુંછવું
પેટ દુખાવું	જીરું-અજમો વાળું પાણી, ગરમ પાટું
શરદી/ઉધરસ	તુલસી+આદુ ઉકાળો, ભાપ લેવો
ગળામાં દુખાવો	મીઠાં પાણીથી ગરારા
દાંત દુખાવો	લવિંગનું તેલ, લસણ ટુકડો મુકવો
સાંધાનો દુખાવો	ગરમ તેલ મસાજ, હળદરનો સેવન
કબજિયાત	લીંબુ+ગુંદ વાળું ગરમ પાણી, છાશ
જીવાતના ડંખ	લીમડાનો રસ, લસણ લગાવવું
ઉલટી / પોટી	ORS, ઝીંક, લીમડાનું પાણી

⚠️ નોંધ: ઘરના ઉપચાર હળવા લક્ષણો માટે છે. ગંભીર લક્ષણો હોય તો તરત રેફર કરવું જરૂરી છે.

🎯 3. ANM / Health Worker: Key Skills & Values

• 👂 સાંભળવાની અને સમજાવવાની કળા
• 📚 હેલ્થ એજ્યુકેશન માટે ઉપાયસર ભાષા ઉપયોગ
• 🚑 રેફરલની ઝડપી તૈયારી અને પગલાં
• 🧡 વિશ્વાસ પાત્રતા અને સહાનુભૂતિપૂર્ણ વ્યવહાર
• ✍️ રેકોર્ડ સાચવવા અને ફોલો-અપ માટે જવાબદારી

🌿 Role of ANM/Health Worker in the Community (with Home Remedies + AYUSH Integration)

(સમુદાયમાં ANM/Health Worker ની ભૂમિકા ઘરના ઉપચાર અને AYUSH પ્રથાઓ સાથે)

👩‍⚕️ 1. ANM/Health Worker ની ભૂમિકા (Home-based + AYUSH Perspective):

ક્ષેત્ર	કાર્ય
🔹 ઘર મુલાકાત	દર્દીનું અવલોકન + ઘરના ઉપચાર/યોગ દ્વારા રાહત
🔹 આરોગ્ય શિક્ષણ	જડીબૂટ્ટી, યોગ, આયુર્વેદ વિષયક જાગૃતિ
🔹 રોગનિર્વારણ	તુલસી, હળદર, આદુ જેવા ઘનિષ્ઠ ઉપાય
🔹 પોષણ	આયુર્વેદિક નુસ્ખાઓ (ચ્યુવનપ્રાશ, ત્રિફળા)
🔹 વ્યાયામ/મનોસ્વાસ્થ્ય	યોગા, પ્રાણાયામ દ્વારા શારીરિક અને માનસિક આરામ
🔹 chronic રોગો	યોગ/હોમિયોપેથી આધારિત આરામ પદ્ધતિઓ

🍀 2. AYUSH ના સ્વીકારેલા ઉપાયો (Accepted Practices) – સામાન્ય રોગો માટે:

રોગ / લક્ષણ	AYUSH આધારિત ઘરગથ્થાં ઉપચાર
ખાંસી / ઉધરસ	તુલસી + આદુ + મરીનો કઢો, લસણ ઉકાળો (Ayurveda)
પેટ દુખાવું	અજમો, જીરું ઉકાળેલું પાણી (Ayurveda/Naturopathy)
તાવ	તુલસી-લીંબૂ પાણી, ભાંપ લેવી (Ayurveda/Yoga)
માથાનો દુખાવો	શીર મસાજ, કપાલભાતિ યોગ (Yoga)
સાંધાનો દુખાવો	તલ/સરસવ તેલ મસાજ, ત્રિફળા ચર્ન (Ayurveda)
ડિહાઈડ્રેશન	લીંબૂ + તુલસી + ગુળ વાળું પાણી (Naturopathy)
મહિલાઓનાં હોર્મોનલ દુખાવા	શવાસન, ભદ્રાસન (Yoga), આશ્વગંધા ચર્ણ

🧘‍♀️ 3. યોગ અને પ્રાણાયામ (ANM દ્વારા પ્રોત્સાહિત પદ્ધતિઓ):

ઉપાય	ફાયદો
અનુલોમ વિલોમ	શ્વાસ માટે ઉત્તમ
કપાલભાતિ	પાચન, હોર્મોનલ સંતુલન
શવાસન	તણાવ ઘટાડે
તાડાસન / પવનમુક્તાસન	સાંધા દુખાવા અને પાચન સુધારે
સૂર્યનમસ્કાર	સંપૂર્ણ શરીર આરોગ્ય માટે

🧪 4. ANM/Health Worker શું કરી શકે?

• ગામના સ્તરે AYUSH આધારિત નાનાં ઉપચાર શીખવાવા
• Home visits દરમિયાન તુલસી-આદુના ઉકાળાનું મહત્વ સમજાવવું
• યોગા દ્રષ્ટિએ દૈનિક અભ્યાસ માટે સુચનો
• Homeopathy ડૉઝ (મળતી હોય તો) ડૉક્ટરના માર્ગદર્શન હેઠળ
• શાળાઓમાં યોગ અભ્યાસ શિબિર/Health Talk
• PHC/CHC ને AYUSH ચિકિત્સક સાથે જોડાણ માટે refer

📢 5. આરોગ્ય શિક્ષણ + AYUSH સંકલિત સંદેશો (Education Messages):

• “દરરોજ તુલસીના પાન + એક ગ્લાસ ગરમ પાણી = રોગપ્રતિકારક શક્તિમાં વૃદ્ધિ”
• “શરીર ને યોગ કરો, દવા નહીં – આરામ આપો”
• “તમારું રસોડું – તમારું દવાખાનું (Kitchen = Herbal First Aid)”
• “અજમો, જીરું, હળદર = પાચનના કુદરતી રક્ષક”
• “હાથમાં છે આરામ, શરમ નહીં — યોગ કરો સૌ ભાગ લો”