Air :

• Composition of air
• Airborne diseases
• Air pollution and its effect on health
• Control of air pollution and use of safety
  measures.

Composition of Air (વાતાવરણ માં હવા નું બંધારણ ) :-

Nitrogen (નાઇટ્રોજન): 78%

• આ પર્યાવરણમાં સૌથી વધુ ભાગ ધરાવે છે અને શ્વાસ માટે આકસીજનને ડાય્યુટ કરે છે.

Oxygen (આકસીજન): 21%

• જીવન માટે સૌથી મહત્વપૂર્ણ વાયુ છે, જે શ્વાસ લેવામાં ઉપયોગ થાય છે.

Carbon Dioxide (કાર્બન ડાયોક્સાઈડ): 0.04%

• ફોટોસિન્થેસિસ માટે જરૂરી છે, અને શ્વાસમાં બહાર નીકળે છે.

Argon (આર્ગન): 0.93%

• તે એક નિષ્ક્રિય વાયુ છે અને કોઈ રસાયણ પ્રક્રિયામાં ભાગ લેતું નથી.

Other Gases (અન્ય વાયુઓ): < 0.03%

• મિથેન, હીલિયમ, નીઓન, ક્રિપ્ટોન જેવા તત્વો નાનો ભાગ ધરાવે છે.

Water Vapour (જળબાષ્પ): 0-4%

• હવાના ભેજ પર આધાર રાખે છે.

✫ Define air pollution (વ્યાખ્યા:– એર પોલ્યુશન):

વાયુ પ્રદૂષણ એ Foreign Bodies ની હાજરીને દર્શાવે છે વાયુમાં આશરે હાનિકારક પદાર્થોનો (harmful substances) સમાવેશ થાય છે.જે પ્રાકૃતિક અથવા માનવસર્જિત (natural or man-made) હોઈ શકે છે અને તે પર્યાવરણ (environment), માનવ આરોગ્ય (human health), અને પર્યાવરણીય પરિસ્થિતિઓ (environmental conditions) પર નકારાત્મક અસર કરે છે. ધુમાડો, હાનિકારક વાયુઓ ધૂળ, વરાળ, વાતાવરણમાં રહેલા સૂક્ષ્મ કણો જેવી સામગ્રી જે મનુષ્ય, પ્રાણીઓ, વનસ્પતિ, મકાન અને સ્મારકો માટે હાનિકારક છે.

Air Pollution Related Airborne Diseases (હવાનું પ્રદૂષણ સંબંધિત વાયુજન્ય રોગો)

1. Respiratory Diseases (શ્વાસ માર્ગના રોગો):

• Asthma (અસ્થમા): હવામાં રહેલા ધૂળકણો (dust particles) અને વાયુઓ (pollutants) દ્વારા શ્વાસમાં તકલીફ થાય છે.
• Bronchitis (બ્રોન્કાઇટિસ): હવામાં રહેલા ધુમાડા અને ઝેરી વાયુઓ (smoke and toxic gases) બ્રોન્કિયલ ટ્યુબ્સમાં પ્રદૂષણ કરે છે.
• Chronic Obstructive Pulmonary Disease – COPD (સીઓપીડી): લાંબા સમય સુધી પ્રદૂષિત હવામાં રહેતા શ્વાસ લેવામાં મુશ્કેલી થાય છે.

2. Lung Cancer (ફેફસાંનો કેન્સર):

• હવામાં રહેલા carcinogens (જેના કારણે કેન્સર થાય છે) જેમ કે, particulate matter (PM2.5) અને ધુમાડાનો અસરો.

3. Allergic Rhinitis (ઍલર્જિક રાઇનાઇટિસ):

• હવામાં રહેલા pollen, ધૂળ અને રસાયણોથી નાકમાં બળતરા (inflammation of nasal passages).

4. Tuberculosis (ટ્યૂબરક્યુલોસિસ):

• હવામાં રહેલા બેક્ટેરિયા (Mycobacterium tuberculosis) પ્રદૂષિત હવામાં ફેલાય છે.

5. Pneumonia (ન્યુમોનિયા):

• ફેફસાંમાં બેક્ટેરિયા અથવા વાયરસના કારણે ઇન્ફ્લામેશન (inflammation) થાય છે, જે પ્રદૂષિત હવાથી પણ થાય છે.

6. Cardiovascular Diseases (હ્રદયરોગ):

• હવામાં રહેલા PM2.5 અને ઝેરી વાયુઓ હાર્ટ પર પ્રતિકૂળ અસર કરે છે.

7. Silicosis (સિલિકોસિસ):

• ઉદ્યોગોમાં ધૂળકણો (silica dust) શ્વાસમાં પ્રવેશે છે અને ફેફસાંને નુકસાન કરે છે.

8. Allergies (ઍલર્જી):

• ધૂળ, કાચરાપેટીના ધુમાડા (burning of garbage), અને વાહનોથી ફેલાતા ગેસો નાં કારણે એલર્જી થાય છે.

Effects of Air Pollution on Health (આરોગ્ય પર હવાની પ્રદૂષણની અસર)

1. Respiratory System (શ્વાસતંત્ર):

• Diseases:
  • Asthma (અસ્થમા)
  • Chronic Obstructive Pulmonary Disease (COPD – સીઓપીડી)
  • Bronchitis (બ્રોન્કાઇટિસ)
  • Lung cancer (ફેફસાંનો કેન્સર)
• Cause: Pollutants like particulate matter (PM2.5, PM10), smoke, and toxic gases irritate the lungs and airways.

2. Cardiovascular System (હ્રદય અને રક્તવાહિની તંત્ર):

• Air pollution increases the risk of:
  • High blood pressure (હાઈ બ્લડ પ્રેસર)
  • Heart attacks (હ્રદયરોગનો હુમલો)
  • Stroke (સ્ટ્રોક)
• Cause: Fine particles (PM2.5) enter the bloodstream, causing inflammation.

3. Nervous System (નર્વસ સિસ્ટમ):

• Air pollution can lead to:
  • Neurological disorders (ન્યુરોલોજીકલ રોગો)
  • Memory loss (મેમરી લોસ થાય)
  • Developmental issues in children (બાળકોમાં વિકાસ અંગેની તકલીફો)
• Cause: Toxic chemicals in polluted air affect brain function.

4. Reproductive and Developmental Health (રીપ્રોડ્ક્ટિવ અને ડેવલપમેન્ટલ હેલ્થ):

• Increased risks of:
  • Low birth weight (જન્મ વખતે ઓછું વજન)
  • Premature births (પ્રિમેચ્યોર ડિલિવરી)
  • Infertility (ઈન્ફરટીલીટી)
• Cause: Exposure to pollutants like lead and other toxins.

5. Skin and Eyes (ચામડી અને આંખો):

• Air pollution can cause:
  • Skin irritation (ચામડીમાં બળતરા)
  • Allergies (ઍલર્જી)
  • Eye problems like redness and irritation (આંખમાં લાલાશ અને બળતરા).

6. Immune System (ઈમ્યુન સિસ્ટમ):

• Prolonged exposure to polluted air can weaken immunity, making the body more susceptible to infections and diseases.

✫ Explain cleaning mechanism of air (હવા નું સફાઈ કરતુ મીકેનીઝમ):

1. હવાનો પ્રવાહ (flow of air)
2. Rain
3. ઓક્સિજન અને ઓઝોન
4. સૂર્યપ્રકાશ
5. વનસ્પતિ જીવન

હવાના પ્રદૂષણના સ્ત્રોત (Sources of Air Pollution )

1. પ્રાકૃતિક સ્ત્રોત (Natural Sources):

1. જ્વાળામુખી વિસ્ફોટ (Volcanic Eruptions):
   • જ્વાળામુખીમાંથી મોટી માત્રામાં સલ્ફર ડાયોક્સાઈડ (SO₂), કાર્બન ડાયોક્સાઈડ (CO₂), અને રાખના કણો છૂટે છે.
   • આ પ્રદૂષકો હવામાં જાય છે, જેમાં હેજ (haze) અને આમ્લવર્ષા (acid rain) બને છે.
   • ઉદાહરણ: 1991 માં પિનાટૂબો પર્વતના વિસ્ફોટે વૈશ્વિક તાપમાનમાં ઘટાડો કર્યો હતો.
2. જંગલના આગ (Forest Fires):
   • કાર્બન મોનોકસાઈડ (CO), કાર્બન ડાયોક્સાઈડ (CO₂), અને પાટિક્યુલેટ મેટર (PM) હવામાં ફેલાવે છે.
   • વિજળી પડવાથી થી શરૂઆત થતી પ્રાકૃતિક આગો હવામાનમાં મોટા પાયે અસર કરે છે.
3. ધૂળના તોફાન (Dust Storms):
   • રણપ્રદેશોમાંથી ધૂળકણ ઊંચા જાય છે, જે હવામાં પ્રદૂષણ ફેલાવે છે.
   • ઉદાહરણ: સહારન ધૂળ તોફાન યુરોપ અને અમેરિકા સુધી અસર કરે છે.
4. પોલેન અને Spores:
   • વૃક્ષો અને છોડમાંથી થતા પરાગકણ શ્વાસ સંબંધિત સમસ્યાઓ ઊભી કરે છે.
5. મીઠા પાણીને કણ (Sea Salt):
   • દરિયાના મોજાં Aerosols ઉત્પન્ન કરે છે, જે હવામાં પ્રદૂષણનું સ્તર વધારતું હોય છે.

2. માનવસર્જિત સ્ત્રોત (Human-Made Sources):

A. ઔદ્યોગિક સ્ત્રોત (Industrial Sources):

1. ફેક્ટરીઓ અને પાવર પ્લાન્ટ્સ (Factories and Power Plants):
   • સલ્ફર ડાયોક્સાઈડ (SO₂), નાઈટ્રોજન ઓક્સાઈડ્સ (NOₓ), કાર્બન ડાયોક્સાઈડ (CO₂), અને ધૂળના કણો છૂટે છે.
   • સિમેન્ટ, સ્ટીલ, અને રસાયણ ઉત્પાદનના ઉદ્યોગોમાં પ્રદૂષણની મોટી માત્રા રહે છે.
   • ઉદાહરણ: થર્મલ પાવર પ્લાન્ટસ મોટાભાગના પ્રદૂષણ માટે જવાબદાર છે.
2. ખાણકામ પ્રવૃત્તિઓ (Mining Activities):
   • ખાણકામના ધૂળના કણો નજીકના વિસ્તારને પ્રદૂષિત કરે છે.
   • ઉદાહરણ: કોલસા ખાણકામથી મેથેન ગેસ અને કોલસાનો ધૂળ છૂટે છે.

B. વાહન ઉત્સર્જન (Vehicular Emissions):

1. ઈંધણનું બળતર (Combustion of Fuels):
   • વાહનોમાંથી કાર્બન મોનોકસાઈડ (CO), હાઈડ્રોકાર્બન, અને નાઈટ્રોજન ઓક્સાઈડ્સ (NOₓ) છૂટે છે.
   • આ પ્રદૂષકો સ્મોગ (smog) અને શ્વાસ રોગોનું કારણ બને છે.
   • ઉદાહરણ: દિલ્હીમાં મોટાભાગનું પ્રદૂષણ વાહન દ્વારા થાય છે.
2. ટ્રાફિક જામ (Traffic Congestion):
   • ટ્રાફિકમાં ઈંધણ વધારે બળે છે, જે પ્રદૂષણનું સ્તર વધારે છે.

C. કૃષિ પ્રવૃત્તિઓ (Agricultural Activities):

1. ફસલના કચરાનું બળતર (Crop Residue Burning):
   • ખેતીમાં બાકી રહેલા કચરાને સળગાવવાથી ધુમાડો, કાર્બન ડાયોક્સાઈડ (CO₂), અને ધૂળના કણો છૂટે છે.
   • ઉદાહરણ: પંજાબ અને હરિયાણામાં સ્ટબલ બળતરથી દિલ્હીમાં સ્મોગ થાય છે.
2. ખાતર અને જીવાતનાશકો (Fertilizers and Pesticides):
   • કૃષિમાં ઉપયોગ કરાતા રસાયણોથી એમોનિયા (NH₃) અને નાઈટ્રસ ઓક્સાઈડ્સ (NOₓ) હવામાં ફેલાય છે.

D. મકાન નિર્માણ પ્રવૃત્તિઓ (Construction Activities):

• રેતી, સિમેન્ટ, અને બાંધકામ સામગ્રીનો ધૂળ હવામાં પ્રદૂષણ ફેલાવે છે.
• જૂના મકાન તોડવા દરમિયાન અસ્બેસ્ટોસ અને અન્ય હાનિકારક કણો છૂટે છે.

E. કચરાનું વ્યવસ્થાપન (Waste Management):

1. કચરો સળગાવવો (Burning of Garbage):
   • ખાસ કરીને પ્લાસ્ટિક સળગાવવાથી ઝેરી વાયુઓ જેવી કે ડાયોક્સિન્સ અને ફ્યુરાન્સ ઉત્પન્ન થાય છે.
   • ઉદાહરણ: શહેરી વિસ્તારોમાં ખુલ્લા કચરાને સળગાવવું સામાન્ય છે.
2. લૅન્ડફિલ્સ (Landfills):
   • કચરાનું વિઘટન થવાથી મેથેન (CH₄) જારી થાય છે, જે ભારે પ્રદૂષણ કરે છે.

F. ઘરગથ્થું સ્ત્રોત (Household Sources):

1. રસોઈ માટેનાં ઈંધણ (Cooking Fuels):
   • લાકડું, ગોબર અથવા મિટ્ટી તેલ બળતરની અસરથી ધુમાડો અને ઝેરી કણો ઉત્પન્ન થાય છે.
   • ગામડામાં LPGની અછતને કારણે આ પરિબળ જોવા મળે છે.
2. હીટિંગ અને લાઇટિંગ (Heating and Lighting):
   • કોલસો અને મિટ્ટી તેલના દીવટિયાથી પ્રદૂષણ થાય છે.

G. ઊર્જા ઉત્પાદન (Energy Production):

1. ફોસિલ ફ્યુઅલનું બળતર (Fossil Fuel Combustion):
   • થર્મલ પાવર પ્લાન્ટમાં કોલસા, તેલ અને કુદરતી વાયુઓ બળવાથી CO₂, SO₂, અને NOₓ ઉત્પન્ન થાય છે.
   • ઉદાહરણ: થર્મલ પાવર પ્લાન્ટ મોટા પાયે પ્રદૂષણ માટે જવાબદાર છે.
2. પુનઃનવિનીકરણીય ઊર્જા સ્ત્રોત (Renewable Sources):
   • સોલાર અને પવન ઊર્જાનો ઉપયોગ પ્રદૂષણ ઘટાડે છે.

હવાના પ્રદૂષકોના પ્રકાર (Types of Air Pollutants):

1. પ્રાથમિક પ્રદૂષકો (Primary Pollutants):
   • જે સીધા હવામાં છૂટે છે.
   • ઉદાહરણ: કાર્બન મોનોકસાઈડ (CO), સલ્ફર ડાયોક્સાઈડ (SO₂), અને નાઈટ્રોજન ઓક્સાઈડ્સ (NOₓ).
2. ગૌણ પ્રદૂષકો (Secondary Pollutants):
   • જે હવામાં રસાયણિક પ્રક્રિયાથી બને છે.
   • ઉદાહરણ: ગ્રાઉન્ડ લેવલ ઓઝોન (O₃) અને સ્મોગ.

Effects of Air Pollution

(હવાના પ્રદૂષણના આરોગ્ય, વૃક્ષો, જમીન, સ્મારકો અને અન્ય પર અસર)

1. Effects on Human Health (આરોગ્ય પર અસર):

2. Effects on Plants (વૃક્ષો અને છોડ પર અસર):

1. Reduced Photosynthesis (ફોટોસિન્થેસિસમાં ઘટાડો):
   • Airborne pollutants block sunlight, reducing the rate of photosynthesis.
   • ગેસો જેમ કે ઓઝોન પાંદડાને નુકસાન પહોંચાડે છે.
2. Acid Rain Damage (આમ્લવર્ષાથી નુકસાન):
   • Sulfur dioxide (SO₂) and nitrogen oxides (NOₓ) combine with water to form acid rain, which damages leaves and roots.
   • જમીનમાં રહેલા પોષક તત્ત્વોને પણ અસર થાય છે.
3. Stunted Growth (વૃદ્ધિમાં વિક્ષેપ):
   • Toxic gases like ozone damage plant tissues, reducing growth and crop yields.

3. Effects on Soil (જમીન પર અસર):

1. Soil Acidification (જમીનની આમ્લિકરણ):
   • Acid rain lowers the pH of soil, making it less fertile.
   • માટીમાં રહેલા પોષક તત્ત્વોને નાબૂદ કરે છે.
2. Loss of Microbial Activity (સૂક્ષ્મજીઓની હાનિ):
   • Harmful pollutants disrupt the activity of beneficial microbes in the soil.
3. Contamination (પ્રદૂષણ):
   • Deposition of heavy metals and toxins contaminates the soil, affecting its productivity.

4. Effects on Monuments and Buildings (સ્મારકો અને ઇમારતો પર અસર):

1. Corrosion (જંગ લાગવી):
   • Acid rain corrodes metals and weakens monuments made of marble and limestone.
   • ઉદાહરણ: તાજમહેલ પર એસીડવર્ષાથી નુકસાન.
2. Discoloration (રંગ ફિક્કા થવાં):
   • Soot and pollutants deposit on surfaces, darkening monuments.
   • હવાની બૂઝથી ઇમારતોનું સૌંદર્ય ઘટે છે.
3. Structural Damage (રચનાત્મક નુકસાન):
   • Continuous exposure to pollutants weakens the structural integrity of buildings.

5. Effects on Water Bodies (જળ સ્ત્રોત પર અસર):

1. Acidification (આમ્લિકરણ):
   • Acid rain lowers the pH of water bodies, affecting aquatic life.
   • જળચર પ્રાણીઓ માટે જીવંત રહેવું મુશ્કેલ બને છે.
2. Eutrophication (યૂટ્રોફિકેશન):
   • Airborne nitrogen compounds increase algae growth, reducing oxygen levels.

6. Effects on Climate (હવામાન પર અસર):

1. Global Warming (ગ્લોબલ વોર્મિંગ):
   • Emission of greenhouse gases like CO₂ traps heat in the atmosphere, raising global temperatures.
2. Ozone Layer Depletion (ઓઝોન સ્તરનું ક્ષય):
   • Pollutants like CFCs damage the ozone layer, increasing UV radiation.
3. Weather Changes (હવામાન પરિવર્તન):
   • Air pollution disrupts natural weather patterns, causing unpredictable storms and droughts.

✫ Discuss appropriate measures for prevention and control of each type of environmental pollution (દરેક પ્રકાર ના હવા નાં પ્રદુષણ ને અટકાવવા કે કંટ્રોલ કરવાની પદ્ધતિ):

1.Containment method (કન્ટેઈનમેન્ટ પદ્ધતિ):-

આ પદ્ધતિમાં પ્રદૂષકોને તેમના સ્ત્રોતમાંથી આસપાસની હવામાં જતા અટકાવવામાં આવે છે.આ વિવિધ યાંત્રિક ઉપકરણો દ્વારા કરવામાં આવે છે દા.ત. ફેક્ટરીઓમાં એક્ઝોસ્ટ ફેન (exhaust fan) , સક્શન ઉપકરણ (suction apparatus) , હવા સાફ કરવાનાં ઉપકરણો (air cleaning device) વગેરે.

2.Replacement method (રિપ્લેસમેન્ટ પદ્ધતિ):-

આ પદ્ધતિમાં પ્રદૂષણ ઉત્પન્ન કરતા પદાર્થો અને પ્રક્રિયાઓને બિન પ્રદૂષિત પદાર્થો અને પ્રક્રિયા દ્વારા બદલવામાં આવે છે.
દા.ત. ઓટોમોબાઈલમાં ડીઝલને બદલે સીએનજીનો ઉપયોગ, સીસા વગરના પેટ્રોલનો ઉપયોગ, સોલાર કૂકરનો ઉપયોગ.હાલ માં ઇલેક્ટ્રિક વાહનો નો ઉપયોગ કરવો વધુ હિતાવહ છે.

૩.Dilution (ડાયલ્યુંશન):-

હવામાં પ્રદૂષકોને ઘટાડવાનો સંદર્ભ આપે છે જે ઔદ્યોગિક અને રહેણાંક વિસ્તારોની આસપાસ વૃક્ષો અને વનસ્પતિના વ્યાપક વાવેતર દ્વારા કરી શકાય છે. દા.ત. લીલા છોડ અને વ્રુક્ષો નો ઉછેર કરવો.

4.Disinfectant of air (હવાનું જંતુમુક્તીકરણ):-

આ પદ્ધતિમાં mechanical વેન્ટિલેશનનો સમાવેશ થાય છે જે ઓપરેશન થિયેટરને જંતુનાશક કરવા માટે વેન્ટિલેટેડ હવા અને બેક્ટેરિયાની ને દુર કરવા કે મારવા માટે અલ્ટ્રાવાયોલેટ રડિયેશન મદદ કરે છે.

5.Legislation method (કાયદાની પદ્ધતિ):-

તે પ્રદૂષણ અધિનિયમ 1981 ના અધિનિયમ, નિવારણ અને નિયંત્રણની સ્થાપનાનો સંદર્ભ આપે છે

International action:

લંડન, વોશિંગ્ટન, મોસ્કો, નાગપુર અને ટોક્યો ખાતે આંતરરાષ્ટ્રીય ક્રિયા-પ્રાદેશિક કેન્દ્ર છે.

7. Mechanical વેન્ટિલેશન
8. ધૂળ નિયંત્રણ (dust control)
9. પરિવહન અને માર્ગ ટ્રાફિકનું સંચાલન.

✫ To explain uses of safety measures of air pollution (હવા પ્રદુષણ માટે લેવા મા આવતા સેફટીના પગલા):

• રાજ્ય અને કેન્દ્રમાં ઉદ્યોગોની વસ્તી નિયંત્રણ બોર્ડની સ્થાપના અને તેને મજબૂત કરવા.
• પ્રદૂષણને રોકવા માટે પર્યાવરણીય કર માં સુધારો કરવો
• સરકાર અને સ્વૈચ્છિક સંસ્થા દ્વારા વૃક્ષારોપણ
• પુનઃવનીકરણ (reforestation)
• ઉદ્યોગોને રહેણાંક વિસ્તારથી દૂર મોકલવા જોઈએ
• કચરાના નિકાલની યોગ્ય પદ્ધતિનો ઉપયોગ કરવો જોઈએ
• ખાનગી વાહનોમાં મુસાફરી કરવી
• વાહન ચલાવતી વખતે માસ્ક, ચશ્મા અને હેલ્મેટનો ઉપયોગ કરવો જોઈએ
• વૈકલ્પિક બળતણ (alternative fuel)
• ઉદ્યોગો અને રહેણાંક વિસ્તારની આસપાસ ગ્રીન બેલ્ટનો વિકાસ કરવો
• ક્રોસ વેન્ટિલેશન
• સિગારેટ પીવાનું ટાળવું.