Eye ball (આઈ બોલ):

આંખ જોવા માટેનું એક અગત્યનું ઓર્ગન છે જે કેમેરા ની જેમ કાર્ય કરે છે તેનો શેપ સ્પિરેકલ હોય છે તેનો ડાયામીટર 2.5 cm હોય છે તે ઓપ્ટિક નર્વ દ્વારા નર્વ સપ્લાય બ્રેઇન તરફ લઈ જાય છે અને જોવાનુ કાર્ય થાય છે.

આઈબોલ એ સ્કલ મા આવેલી ઓરબિટલ કેવીટીમાં આવેલ હોય છે આ કેવીટી ની દિવાલમાં આંખના રક્ષણ માટે એડીપોઝ ટીશ્યુ નું પડ આવેલું હોય છે આયબોલ ની આજુબાજુ ની દીવાલ બોન થી બનેલી હોય છે અને આ એડીપોઝ ટીસ્યુ એ આઈબોલને પ્રોટેક્ટ કરવાનું કાર્ય કરે છે.

Structure (સ્ટ્રક્ચર):

આઈબોલ ના સ્ટ્રક્ચરમાં ત્રણ લેયર આવેલા હોય છે.

1. આઉટર લેયર ફાઇબ્રશ ટીશ્યુ નું બનેલું જે સપોર્ટ લેયર છે તેમાં સ્કલેરા અને કોર્નિયા આવેલ હોય છે.

2. મિડલ લેયર વાસ્ક્યુલર લેયર હોય છે જેમાં કોરોઈડ, સિલિયરી બોડી અને આઈરીસ આવેલા હોય છે.

3. ઇનર લેયર એ નર્વસ ટિસ્યૂ થી બનેલું હોય છે તેમાં રેટાઈના આવેલ હોય છે.

Sclera (સ્ક્લેરા) :

તે આયબોલ નો વાઈટ કલરનો ભાગ છે તે આઉટર લેયર ફાઇબ્રસ ટિસ્યુ નુ બનેલું હોય છે તે આગળની બાજુએ કંટીન્યુઅસ આવેલ હોય છે અને ટ્રાન્સપરન્ટ કોર્નિયા ની સાથે જોડાય છે ત્યાં કોર્નિયોસ્કલેરલ જંકશન બનાવે છે.તે આંખના ડેલિકેટ સ્ટ્રકચરને પ્રોટેક્ટ કરવાનું કાર્ય કરે છે અને આયબોલ નો શેપ જાળવવાનું કાર્ય કરે છે. તે એક્સ્ટ્રીનસિક મસલ્સના જોડાણ માટે એટેચમેન્ટ પૂરું પાડે છે.

Cornea (કોર્નિયા):

તે આંખનો આગળનો પોર્શન બનાવે છે તે આંખનો કલરીંગ ભાગ બનાવે છે. તે આગળની બાજુએથી કોનવેક્સ હોય છે અને ટ્રાન્સપરંટ હોય છે જ્યાંથી પ્રકાશના કિરણો અંદર દાખલ થઈ અને રટાઈના પર પડે છે.

Choroid (કોરોઇડ):

તે આંખનું વચ્ચેનું લેયર છે અને તે બ્લડ વેસલ્સ ધરાવે છે જેથી તે વાસ્ક્યુલર લેયર છે. તે બ્લુ, બ્રાઉન, ગ્રે કલરના પિગમેન્ટેશન ધરાવે છે અને તે આગળના ભાગે ત્રણ સ્ટ્રક્ચરમાં ડિવાઇડ થાય છે સિલિયરી બોડી, સસ્પેન્સ સસપેન્સરી લીગામેન્ટ અને આઈરીસ.

Ciliary Body (સિલિયરી બોડી):

તે યુવીયલ ટ્રેકનો જાડો ભાગ છે તે આઈરીસ સાથે આગળની બાજુએ કંટીન્યુઅસ હોય છે અને પાછળની બાજુએ કોરોઈડ સાથે કંટીન્યુઅસ હોય છે. તેની આગળના ભાગે લેન્સ હૉય છે જે નજીકના વિઝન માટે લેન્સને એકોમોડેશન માટે હેલ્પ કરે છે. સિલિયરી બોડીએ અનસ્ટ્રીપ્ટ ટાઈપ ના સિલિયરી મસલ્સ ધરાવે છે જે સસ્પેન્સરી લીગામેન્ટને અટેચમેન્ટ આપે છે. આ સિલિયરી મસલ્સ નજીક અને દૂરના વિઝન વખતે લેન્સને શેપ જાળવવા માટે અગત્યના છે. આમ લેન્સના આકારમાં ચેન્જ થવાના કારણે પ્રકાશના કિરણો સીધા રટાઇના પર કેન્દ્રિત થઈ શકે છે. આ મસલ્સ ને નર્વ સપ્લાય પેરાસિમ્પથેટિક નર્વ દ્વારા થાય છે.

Iris (આઈરીસ):

તે આંખનો આગળનો કલર વાળો ભાગ બનાવે છે તે લાંબી અને ફ્લેટ હોય છે તે કોર્નિયા અને લેન્સની વચ્ચે ઊભી ગોઠવાયેલી હોય છે તે આયબોલ ને એન્ટિરિયર અને પોસ્ટીરિયર ચેમ્બરમાં ડિવાઇડ કરે છે અને આ બંને ચેમ્બરમાં પ્રવાહી આવેલું હોય છે જેને એક્વસ હ્યુમર (Aqueous Humour) કહેવામાં આવે છે. તે સરક્યુલર અને રેડિયલ સ્મુધ મસલ્સ ફાઇબર ધરાવે છે અને તે સિલિયરી બોડી દ્વારા જોડાયેલું હોય છે આ આઈરીસ એ વચ્ચેના ભાગે એક ઓપનિંગ ધરાવે છે જેને પ્યુપીલ કહેવાય છે આ પ્યુપીલ ની સાઈઝમાં વધઘટ થવાના કારણે અંદર આંખમાં કેટલો પ્રકાશ દાખલ થવા દેવો તેને કંટ્રોલ કરી શકાય છે તેને સીમ્પથેટીક અને પેરાસીપથેટિક દ્વારા નર્વ સપ્લાય થાય છે સિમ્પથેટીક એ પ્યુપીલ ડાયલેટ કરે છે અને પેરાસીમ્પથેટિક એ પ્યુપીલ કોનસ્ટ્રીકટ કરે છે.

Lens (લેન્સ):

લેન્સ એ આંખનો પારદર્શક પોર્શન છે. તે બાઇકોનકેવ સ્ટ્રક્ચર ધરાવે છે. લેન્સ એ આઇસના એન્ટિરિયર અને પોસ્ટીરિયર સેગમેન્ટની વચ્ચે તથા એન્ટિરિયર સેગમેન્ટના પોસ્ટીરિયર ચેમ્બરની પાછળ આવેલો હોય છે. તેનો ડાયામીટર 1 cm જેટલો હોય છે. સિલિયરી મસલ્સના કોન્ટ્રાકશન અને રિલેક્સેશન ના લીધે લેન્સની જાડાઈમાં ફેરફાર જોવા મળે છે જો ઓબ્જેક્ટ નજીક હોય તો લેન્સ એ જાડો બને છે અને જેનાથી પ્રકાશના કિરણો રેટાઈના પર સરળતાથી ફોકસ થઈ શકે છે.

Retina (રેટીના):

તે આઈબોલનું સૌથી અંદરનું લેયર છે. તે નર્વસ ટીશ્યુ બનેલું હોય છે. આ રેટિના નું લેયર એ પાછળના ભાગે ઓપ્ટિક નર્વ સાથે કંટીન્યુઅસલી જોડાયેલું હોય છે બાજુમાં એક સર્ક્યુલર એરિયા છે જે એરિયા ને ઓપ્ટિક ડિસ્ક તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. રેટિના એ ફોટોરિસેપ્ટર, રોડ સેલ તથા કોન સેલ ધરાવે છે રોડ સેલ એ ડીમ લાઈટ માં જોવામાં મદદ કરે છે અને કોન સેલ એ બ્રાઇટ લાઇટ તથા કલર વિઝન માટે હેલ્પ કરે છે.

રેટીનાના પાછળના ભાગે એક ડિપ્રેશન છે જેને મેક્યુલા લ્યુટીયા કહેવામાં આવે છે આનો વચ્ચેનો ભાગ ને સેન્ટ્રલ ફોવિયા અથવા ફોવિયા સેન્ટ્રલાલિસ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે ત્યાં કિરણો કેન્દ્રિત થઈ અને જોવામાં મદદ કરે છે. ત્યાંથી વિઝનના ઇમ્પલસિસ ઓપ્ટિક નર્વ  મારફતે બ્રેઇન સુધી જાય છે અને વિઝનનું ઇન્ટરપ્રિટેશન થાય છે.ઓપ્ટિક નર્વ ના ભાગે બ્લાઇન્ડ સ્પોટ આવેલો હોય છે ત્યાં કોઈપણ પ્રકારના લાઈટ સેન્સેટિવ સેલ આવેલા હોતા નથી.

Interior of the Eye (ઇન્ટિરિયર ઓફ ધ આઇ):

આઇબોલ એ સ્ફીરેકલ શેપનો હોય છે. તેની અંદર ખૂબ મોટી જગ્યા આવેલી હોય છે જેને કેવીટી તરીકે ઓળખવામાં આવે છે આ કેવીટીને એન્ટિરિયર અને પોસ્ટીરીયર કેવીટી કહેવામાં આવે છે.

એન્ટિરિયર કેવીટી ના ફરી બે ભાગ પડે છે જેમાં એન્ટિરિયર ચેમ્બર અને પોસ્ટીરીયર ચેમ્બર. એન્ટિરિયર ચેમ્બર એ આઈરીસ ની આગળની ચેમ્બર છે અને કોર્નિયા ની પાછળ નો ભાગ બનાવે છે. આઈરીઝ ની પાછળની બાજુએ પોસ્ટીરિયર ચેમ્બર બને છે. એન્ટિરિયર અને પોસ્ટીરિયર બંને ચેમ્બરમાં પ્રવાહી આવેલું હોય છે જે પ્રવાહીને એકવિયસ હ્યુમર (Aqueous Humour) કહેવામાં આવે છે.

પોસ્ટિરીયર કેવીટી એ લેન્સની પાછળની બાજુએ આવેલી કેવીટી છે અને તે એન્ટિરિયર કેવીટી કરતા મોટી હોય છે. આ કેવીટીમાં આવેલ પ્રવાહીને વિટ્રીયસ હ્યુમર (Vitreous Humour) કહેવામાં આવે છે. આ પ્રવાહીમાં પાણીનો ભાગ વધારે હોય છે અમુક સોલ્ટ અને પ્રોટીન પણ આવેલા હોય છે આ પ્રવાહી એ ઇન્ટ્રા ઑક્યુલર પ્રેશર મેન્ટેન કરવામાં મદદ કરે છે. નોર્મલ ઈન્ટ્રાઑક્યુલર પ્રેશર 16 થી 20 mmhg જેટલું હોય છે જો આ પ્રેશરમાં વધારો થાય તો એ ડીસીઝ કન્ડિશનને ગ્લુકોમાં કહેવામાં આવે છે.

 Physiology of sight (ફિઝિયોલોજી ઓફ સાઇટ):

પ્રકાશના કિરણો કોઈ ઓબ્જેક્ટ પરથી પરત ફરી આંખની અંદર આવ્યા બાદ કંજકટાઈવા મા પાસ થાય છે અને આંખની અંદર કોર્નિયા દ્વારા એન્ટર થાય છે ત્યારબાદ તે એન્ટિરિયર ચેમ્બર સુધી પહોંચે છે અને લેન્સમાં કેન્દ્રિત થઈ વિટ્રીયસ બોડી એટલે કે આંખની પોસ્ટિરિયર ચેમ્બરમાં પહોંચે છે ત્યાંથી આ પ્રકાશના કિરણો એ રેટાયનાના લેયર પર એક જગ્યાએ કેન્દ્રિત થાય છે અને ત્યાં આવેલી નર્વ ઓપટીક નર્વ દ્વારા આ પ્રકાશના કિરણો ની વિઝ્યુઅલ ઈમેજ એ બ્રેઇન સુધી જાય છે અને ક્લિયર ઈમેજ નું ઇન્ટરપ્રિટેશન થાય છે.

Size of the pupil (સાઈઝ ઓફ ધ પ્યુપીલ):

• બ્રાઇટ લાઈટ પ્યુપિલ કોન્સ્ટ્રક્શન
• ડીમ લાઈટ પ્યુપિલ ડાયલેટ
• સિમ્પેથેટીક નર્વ સિસ્ટમ પ્યુપીલ ને ડાયલિટેશન
• પેરાસિમ્પેથેટીક નર્વસ સિસ્ટમ પ્યૂપિલ ને કોન્સટ્રીકશન કરે છે.

Accommodation of eye to light (એકોમોડેસન ઓફ આઈ ટુ લાઈટ):

આંખ એ કેમેરાની જેમ કાર્ય કરે છે કોઈપણ ઓબ્જેક્ટ પર આંખ નુ કેન્દ્રિત થવું અને સ્પષ્ટ દેખાવું તેને એકોમોડેશન કહેવામાં આવે છે તેના કુલ ચાર તબક્કા હોય છે.

1. Refraction Of Light Rays (રિફ્રેક્શન ઓફ લાઇટ રેઇઝ):

રિફ્રેક્શન એ કોર્નિયા અને લેન્સ દ્વારા થાય છે જેમાં બહારથી આવતા પ્રકાશના કિરણો એ રિફ્રેક્ટ થઈ પરાવર્તન થઈ કે જે એક માધ્યમમાંથી બીજા માધ્યમમાં આવવાના કારણે થાય છે અને તે આ બેન્ડ થઈ રટાઇના ના એક ભાગે કેન્દ્રિત થશે જેનાથી ક્લિયર ઈમેજ જોઈ શકાશે.

2. Accommodation Of the Lens (એકોમોડેશન ઓફ ધ લેન્સ):

જે નજીકની કે દૂરની વસ્તુ જોવા માટે લેન્સ સાથે જોડાયેલા સિલિયરી મસલ્સ, આઈરીસ એ લેન્સને એડજેસ્ટ થવામાં મદદ કરે છે. નજીકની વસ્તુ જોવા માટે લેન્સનો આકાર બદલાય છે તેને એકોમોડેશન કહેવામાં આવે છે. દૂરની વસ્તુ જોવા માટે સિલિયરી મસલ્સ રિલેક્સ થાય છે અને લેન્સ ફ્લેટ બને છે.

3. Constriction of the Pupil (કોન્સ્ટ્રીક્શન ઓફ ધ પ્યુપીલ):

પ્યુપીલ ની સાઈઝ એ તેમાંથી અંદર દાખલ થતાં પ્રકાશના કિરણોને કંટ્રોલ કરે છે જો બ્રાઇટ લાઇટ હશે તો પ્યુપીલ કોન્સ્ટ્રીકટ થાય છે અને ડીમલાઈટ હશે તો પ્યુપીલ ડાયલેટ થાય છે.

4. Convergence (કનવરજન્સ):

જ્યારે રેટાઇના પર પડતા પ્રકાશના કિરણો એક પોઇન્ટ પર કેન્દ્રિત થઈ શકે ત્યારે ક્લિયર વિઝન જોવા મળે છે.

Muscles of the eye (મસલ્સ ઓફ ધ આઈ):

આઈ ના ભાગે બે ટાઈપના મસલ્સ જોડાયેલા હોય છે

1. Extrinsic (એક્સ્ટ્રીન્સિક):

તેને સ્કેલેટલ મસલ્સ પણ કહેવામાં આવે છે તે બહારની બાજુ ઓર્બીટલ કેવિટી ની દિવાલ સાથે જોડાયેલ હોય છે અને અંદરની બાજુએ આઈબોલ ના સ્ક્લેરાના ભાગ સાથે જોડાયેલા હોય છે જે આઈબોલને અલગ અલગ દિશામાં મુવમેન્ટ કરવા માટે અગત્યના છે આ એક્સ્ટ્રીન્સિક મસલ્સ મા ચાર સ્ટ્રેઈટ મસલ્સ અને બે ઓબ્લીક મસલ્સ હોય છે જે નીચે મુજબ છે.

• Medial Rectus (મીડિયલ રેક્ટસ)
• Lateral Rectus (લેટરલ રેક્ટસ)
• Superior Rectus (સુપિરિયર રેક્ટસ)
• Inferior Rectus (ઇન્ફિરિયર રેક્ટસ)
• Superior Oblique (સુપિરિયર ઓબ્લિક)
• Inferior Oblique (ઇન્ફિરિયર ઓબ્લિક મસલ્સ)

એક્સ્ટ્રીંસિક મસલ્સ એ વોલન્ટરી મસલ્સ છે જે આપણે આપણી ઈચ્છાથી અલગ અલગ ડિરેક્શનમાં મુવ કરાવી આયબોલ ની અલગ અલગ મુવમેન્ટ કરી શકીએ છીએ

2.Intrisic Muscles (ઇન્ટ્રીન્સિક મસલ્સ):

ઇન્ટ્રીન્સિક મસલ્સ એ આઈ બોલના અંદરના ભાગે હોય છે જેમાં આઇરિશ અને સિલિયરી મસલ્સનો સમાવેશ થાય છે જે વૉલન્ટરી કંટ્રોલ માં હોતા નથી. બહાર થી આવતો પ્રકાશ આંખ ની અંદર દાખલ થાય એ સમય દરમિયાન તેની સાઇઝ અને શેપ બદલાય છે. આ ઓટોનોમિક નર્વસ સિસ્ટમ દ્વારા કંટ્રોલ થાય છે.

Accessory Organs of the Eye (એસેસરી ઓર્ગન્સ ઓફ ધ આઈ):

આંખ એ ખૂબ જ નાજુક આવયવ છે અને તે તેની આજુબાજુએ અમુક એસેસરી સ્ટ્રકચરથી પ્રોટેક્ટ થયેલું હોય છે..

1. Eye Lid and Eyelashes (આઇ લીડ અને આઈ લેસીસ)

2. Eyebrows (આઇબ્રોસ)

3. Lacrimal Apparatus (લેક્રિમલ એપ્રેટસ)

1. Eye Lid and Eyelashes (આઇ લીડ અને આઈ લેસીસ):

• આઈ લીડ એ અપર અને લોવર બે હોય છે જે બંને ઊંઘ દરમિયાન આઈબોલને રક્ષણ આપવાનું કાર્ય કરે છે. અપર આઈ લીડ એ આઈ બોલ ની સામે હલનચલન કરતું પડ છે જે કોઈપણ ફોરેન બોડી કે ઓબ્જેક્ટ સામે આયબોલને રક્ષણ આપે છે. આ આય લીડ ને પાલપીબ્રા પણ કહેવામાં આવે છે. અપર અને લોવર આય લીડ વચ્ચે ની જગ્યા ને પાલપીબ્રા ફિશર કહે છે. આ બંને આયલીડ જોડાય તે ભાગ ને કેનથસ કહે છે જેને બોડી ની સાઇડ મુજબ મીડિયાલ અને લેટરલ નામ અપાય છે. 
• આઈ લીડ ના માર્જિન ના ભાગે હેર જેવા પ્રોસેસ આવેલા હોય છે જેને આય લેસિસ કહેવામાં આવે છે આ આઈ બોલને બ્રાઇટ લાઇટ થી પ્રોટેક્ટ કરે છે તેમજ ફોરેન બોડી થી પ્રિવેન્ટ કરે છે. આય લીડ ની માર્જિનમાં આવેલી આય લેસીસના બેઝના ભાગે ગ્લેન્ડ આવેલી હોય છે જે આ હેર ને લુબ્રિકન્ટ રાખે છે. આ હેર ફોલીકલના ભાગે જ્યારે ઇન્ફેક્શન લાગે તેને સ્ટાઈ એટલે કે આંજણી કહેવામાં આવે છે. આ ગ્લેન્ડ ને ટાર્સલ અથવા મેબોમિયન ગ્લેન્ડ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

2. Eyebrows (આઇબ્રોસ):

આઇબ્રોસ એ ઓર્બિટલ કેવીટી ની ઉપરની માર્જિન સુપ્રાઓર્બીટલ માર્જિન પર આવેલા હેર છે. જે આંખના ભાગે પરસેવો અંદર જવાથી રોકે છે અને બ્રાઇટ લાઈટ તેમજ ઇન્જરીથી આયબોલ ને પ્રોટેક્ટ  કરવા માટે કાર્ય કરે છે. આ આઇબ્રોસ એ કોસ્મેટિક પર્પઝ માટે પણ જાણીતા છે.

Conjuctiva (કંજકટાઈવા):

આ આય લીડના અંદરના ભાગે આવેલી પ્રોટેકટીવ મ્યુકસ મેમ્બ્રેન ને કંજકટાઈવા કહેવામાં આવે છે. તે કોલ્યુમનર એપિથિલિયમ સેલ ની બનેલી મેમ્બ્રેન હોય છે. તેમાં ગોબ્લેટ સેલ્સ આવેલા હોય છે જ્યારે આંખ બંધ કરીએ છીએ ત્યારે એ ક્લોઝ શેક બની જાય છે અને આયબોલ ને પ્રોટેક્ટ કરે છે.

3. Lacrimal Apparatus (લેક્રિમલ એપ્રેટસ):

લેક્રીમલ એપ્રેટસ નીચે મુજબનું સ્ટ્રક્ચર ધરાવે છે જે આયબોલ ની આસપાસ આવેલું હોય છે અને તેનું સિક્રીશન ટીયર જે આઈ બોલ ની સરફેસ  પર ઠાલવે છે. અને આયબોલ મોઈસ્ટ રહે છે લેક્રીમલ એપ્રેટસ નુ સ્ટ્રક્ચર નીચે મુજબ છે.

1. Lacrimal Gland or its Duct ( લેક્રીમલ ગ્લેન્ડ અને તેની ડક્ટ)…1

2. Lacrimal Canaliculi (લેક્રીમલ કેનાલીક્યુલી)…2

3. Lacrimal Sac (લેક્રીમલ સેક)…1

4. Nasolacrimal Duct (નેઝોલેક્રીમલ ડકટ)…1

લેક્રીમલ ગ્લેન્ડ એ બેની સંખ્યામાં સુપીરિયર આયલિડના લેટરલ સાઈડમાં એક એક આવેલી હોય છે. તે આલમંડ શેપની હોય છે. તે લેક્રીમલ ફ્લૂઈડ સિક્રેટ કરે છે તે ફ્લુઇડને ટીયર્સ કહેવામાં આવે છે આ ફ્લૂઇડ એ લેક્રીમલ ડકટ દ્વારા ડ્રેઇન થાય છે અને કંજકટાઇવા ની સરફેસ અને આયબોલ ની સરફેસ પર સ્પ્રેડ થાય છે અને આઈબોલ વેટ રાખે છે.

Composition of Tears.(ટીયર્સ ના કમ્પોઝિશન):

• Water (વોટર)
• Mineral Salt (મિનરલ સોલ્ટ)
• Antibodies (એન્ટીબોડીઝ) અને Lysozymes (લાઇસોજોમ) કે જે બેક્ટેરિયોસાઈડલ એન્જાઈમ ધરાવે છે

આ લેક્રીમલ ગ્લેન્ડનું સિક્રીસન એ આયબોલ ના મિડલ કેન્થસ તરફ જતા સુપેરિયર અને ઇન્ફીરીયર કેનાલિકયુલી મારફતે લેક્રીમલ શેકમાં કલેક્ટ થાય છે અને ત્યાંથી નેઝૉલેક્રીમલ ડક્ટ દ્વારા નેઝલ કેવીટીની માં ખુલે છે.

Functions of the Tear (ફંકશન્સ ઓફ ધ ટીયર):

• કોર્નિયા ને નરીશમેન્ટ પૂરું પાડે છે
• આંખના આયબોલ પર પડતા ઈરીટેટીંગ સબસ્ટન્સ અને ડસ્ટને ફ્લશઆઉટ કરવાનું કામ કરે છે
• બેક્ટેરિયોસાઈડલ પ્રોપર્ટી ધરાવતા હોવાના કારણે માઇક્રોઓર્ગેનિઝમના ઇન્ફેક્શનથી પ્રિવેન્ટ કરે છે
• ઓઇલી હોવાના કારણે લયુબ્રિકન્ટ તરીકે કાર્ય કરે છે
• તે આંખને ડ્રાય થતી અટકાવે છે

Structure of Nose and it’s function (નોઝની રચના અને તેનું કાર્ય):

• નોઝ એ રેસ્પીરેટરી સિસ્ટમના શરૂઆતના ભાગે આવેલુ એક ઓર્ગન છે. જે ફેસ ના આગળ ના ભાગે આવેલ હોય છે.
• નોઝ ને બહારથી જોતા તેના બે ઓપનિંગ જોવા મળે છે. જેને એક્સટર્નલ નેર્સ અથવા તો નોઝસ્ટ્રીલ કહેવામા આવે છે. આ બંને ઓપનિંગ ની વચ્ચે એક પાર્ટીશન હોય છે, જેમા આગળની બાજુએ કાર્ટિલેજ નો બનેલો સેફટર્મ હોય છે અને પાછળની બાજુએ વોમર બોન એ બંને ઓપનિંગને સેપરેટ કરતુ સ્ટ્રક્ચર હોય છે.
• એક્સટર્નલ નોઝ એ બહારની બાજુએ સ્કીનથી કવર થયેલુ હોય છે અને અંદરની લાઇનિંગ મ્યુકસ મેમ્બ્રેન ની બનેલી હોય છે.
• તેમા pseudo stratified ciliated epithelium cells આવેલા હોય છે. અહી goblet cells આવેલા હોય છે, જે મ્યુકસ સિક્રીટ કરે છે. જેને લીધે અંદરની લાઇનિંગ મોઇસ્ટ રહે છે.
• નેઝલ કેવીટી એ ફેસના ભાગે આવેલી એક કેવિટી છે, જે ઓરલ કેવિટી ની ઉપર ગોઠવાયેલી હોય છે અને નેઝલ કેવીટીની ઉપરની બાજુએ ક્રેનીયમ કેવીટી ના ઇથેમોઇડ બોનની ક્રીબ્રીફોર્મ પ્લેટ આવેલી હોય છે. આ ઉપરાંત આ ભાગે ફ્રન્ટલ બોન અને સ્ફીનોઇડ બોન પણ જોવા મળે છે.
• નેઝલ કેવીટી ની મીડિયલ વોલ એ કાર્ટીલેજ તેમજ વોમર બોન દ્વારા તૈયાર થાય છે. આ વોલ એ નેઝલ સેફટમ તરીકે ઓળખાય છે.
• નોઝ ના ફ્લોર ના ભાગે સોફ્ટ અને હાર્ડ પેલેટ આવેલા હોય છે.
• નોઝ ની લેટરલ વોલ મા નેઝલ બોન્સ આવેલા હોય છે. આ ઉપરાંત ઇન્ફીરીયર કોંકાઈ નામના બોન નુ સ્ટ્રક્ચર પણ લેટરલ વોલ બનાવે છે.
• નેઝલ કેવીટીની પાછળની બાજુના ઓપનિંગ જેને પોસ્ટીરીયર નેર્સ કહે છે તે ફેરિંગ્સ સાથે જોડાયેલા હોય છે.
• નેઝલ કેવીટીની અંદરના ભાગે તથા એન્ટિરિયર સાઈડે હેર આવેલા હોય છે, જે એઇર ને વાર્મ કરે, ફિલ્ટર કરે અને નાના ફોરેન પાર્ટીકલ્સ ને અંદર જતા રોકે છે.

Openings into the Nasal cavity (નેઝલ કેવીટી ના ઓપનિંગ ):

• નેઝલ કેવીટી ની આગળના ભાગે 2 ઓપનિંગ આવેલા હોય છે, જેને એન્ટિરિયર નેર્સ કહેવામા આવે છે. આવા જ 2 ઓપનિંગ નેઝલ કેવીટી ની પોસ્ટીરીયર સાઇડે આવેલા હોય છે, જે ફેરિંગ્સના ભાગે ખુલે છે. તેને પોસ્ટિરીયર નેર્સ કહેવામા આવે છે.
• આ ઉપરાંત નેઝલ કેવીટી ના ભાગે તેની આજુ-બાજુ આવેલ બોન ના સાઇનસ ના ઓપનિંગ ખૂલે છે. તેને પેરાનેઝલ સાઇનસ કહે છે.

Functions of the Nose (નોઝ ના ફંકશન્સ):

• નોઝ એ રેસ્પીરેટરી સિસ્ટમ નુ એક્સટર્નલ ઓર્ગન છે. તેના ફંકશન્સ નીચે મુજબ જોવા મળે છે.
• તે રેશ્પીરેશનની ક્રિયા કરાવે છે. જેમા એક્સટર્નલ એન્વાયરમેન્ટ ની ઑક્સિજન વાડી એઇર નોઝ દ્વારા લંગ સુધી દાખલ થાય છે અને બોડીની કાર્બન ડાયોક્સાઈડ વાળી વેસ્ટ સાથેની એઇર એ નોઝ મારફતે બહાર નીકળે છે.
• નોઝ ની અંદર ની લાઇનિંગમા આવેલા હેર એ એઇરને ક્લીન કરે છે. જેથી કોઈપણ ફોરેન પાર્ટીકલ્સ એ રેસ્પીરેટરી ટ્રેક મા દાખલ થતા નથી.
• નેઝલ કેવીટીની અંદરની લાઇનિંગમા આવેલા હેર તથા વાસકયુલર મ્યુકસ મેમ્બરેન ના કારણે અંદર દાખલ થતી એર વાર્મ બને છે અને બોડી ટેમ્પરેચર જેટલી જ હુંફાળી બની લંગ સુધી પહોંચે છે જેથી લંગ ના ટીશ્યુને ઈરીટેશન કે ડેમેજ થતુ નથી.
• નોઝ ની અંદરની મેમ્બરેન મા goblet એપીથેલીયમ સેલ્સ આવેલા હોવાના કારણે તે મોઇસ્ટ મેમ્બરેન હોય છે. તેમાંથી એર પસાર થવાના કારણે તે ભેજવાળી બને છે. જેથી અંદરની મ્યુકસ મેમ્બરેન ની લાઇનિંગ ને ડેમેજ કે ઇરીટેશન થતુ નથી. આમ તે હ્યુમીડીફિકેશન નુ કાર્ય પણ કરે છે.
• નોઝ ના શરૂઆતના ભાગે આવેલુ વેસ્ટીબ્યુલ સ્ટ્રક્ચર કે જે ઉપસેલુ હોય છે અને તેના ભાગે હેર પ્રોસેસ પણ જોવા મળે છે. તે અંદર દાખલ થતી એઈર ને ફિલ્ટર કરવાનુ કાર્ય કરે છે. ડસ્ટ પાર્ટીકલ્સ અને ફોરેન મટીરીયલ્સ ને રેસ્પીરેટરી ટ્રેકમા દાખલ થતા રોકે છે.
• નોઝ એ સ્મેલ ને સેન્સેશન કરે છે એટલે કે તે ગંધ પારખવાનુ કાર્ય પણ કરે છે. નોઝ ની મયુકસ મેમ્બ્રેઇન મા ઓલફેક્ટરી નર્વ ના રિસેપ્ટર્સ આવેલા હોય છે. તે એર જ્યારે નેઝલ કેવીટીમા એન્ટર થાય છે, ત્યારે તેમા રહેલા વાસવાળા કે ગંધ વાડા કેમિકલ ના સંપર્કમા આવવાથી તે રિસેપ્ટર્સ સ્ટીમ્યુલેટ થાય છે, અને તેના ઈમ્પલસિસ ઓલફેક્ટરી નર્વ મારફતે બ્રેઇન સુધી જાય છે અને સ્મેલ નુ સેન્સેશન થાય છે. આમ તે ગંધ પારખવાનુ કાર્ય પણ કરે છે.

સ્મેલ ની ફીઝીયોલોજી (Physiology of Smell):

1.Olfactory Receptors (ઓલફેક્ટરી રિસેપ્ટર્સ):

આ receptors નાકની અંદર superior nasal cavity માં આવેલા Olfactory epithelium (ઓલફેક્ટરી એપીથીલિયમ) માં રહેલા હોય છે.

Functions (ફંક્શન્સ):
આ receptors એક્સટર્નલ એન્વાયરમેન્ટ માં રહેલા Odor molecules (ઓડર મોલેક્યુલ્સ) ને આઇડેન્ટીફાઇ કરીને તેમને bind કરે છે અને તે અંતે Electrical signals (ઈલેક્ટ્રિકલ સિગ્નલ્સ) જનરેટ કરે છે.આ receptors, ખાસ પ્રકારના G-protein coupled receptors (GPCRs) છે.

2.Olfactory Nerve (ઓલફેક્ટરી નર્વ):

ઓલફેકટરી નર્વ આ “Cranial Nerve I” (ક્રેનીયલ નર્વ વન) છે.
Impulses (ઇમ્પલ્સિસ) જે Olfactory receptors માંથી ઉત્પન્ન થાય છે તે Olfactory nerve દ્વારા Olfactory bulb (ઓલફેક્ટરી બલ્બ) સુધી પહોંચે છે.

3.Olfactory Bulb and Tract (ઓલફેક્ટરી બલ્બ અને ટ્રેક્ટ):

Olfactory bulb એ primary processing center છે જ્યાં impulses નું પ્રથમ વિશ્લેષણ થાય છે.
બલ્બમાંથી impulses Olfactory tract દ્વારા Olfactory cortex (ઓલફેકટરી કોર્ટેક્સ) સુધી જાય છે.

4.Central Processing (સેન્ટ્રલ પ્રોસેસિંગ):

Primary Olfactory Cortex (પ્રાઇમરી ઓલફેક્ટરી કોર્ટેક્સ):
અહીં ઓડોરની ઓળખ થાય છે અને final perception થાય છે.

Amygdala (એમિગડાલા) અને Hypothalamus (હાઈપોથેલામસ):
આ structures emotional અને autonomic responses માટે જવાબદાર હોય છે.

Hippocampus (હિપોકેમ્પસ):
સ્મેલ રિલેટેડ યાદગીઓ અહીં store થાય છે.

5.Physiological Process (ફિઝિયોલોજીકલ પ્રક્રિયા):

1.Stimulus (સ્ટિમ્યુલસ):
Odorant molecules (ઓડરન્ટ મોલેક્યુલ્સ) નાકમાં પ્રવેશ કરે છે.

2.Transduction (ટ્રાન્સડક્શન):
Receptors આ molecules ને ઓળખીને signals જનરેટ કરે છે.

3.Conduction (કનડક્શન):
Signals Olfactory nerve દ્વારા Olfactory bulb સુધી પહોંચે છે.

4.Perception (પર્સેપ્શન):
Brain ના Olfactory cortex માં odor ને ઓળખી smell તરીકે અનુભવી શકાય છે.

6.Special Features (વિશિષ્ટ લક્ષણો):

Olfactory neurons એ એકમાત્ર neurons છે જે regular interval પર regenerate થાય છે.

Smell directly emotional memory સાથે સંકળાયેલી છે.

Olfaction એ એક Chemical sense છે : જે volatile substances ને ઓળખે છે.

Smellની physiologic system એ Olfactory receptors થી impulses શરૂ કરીને Olfactory cortex સુધી પહોંચે છે.
આ system માત્ર odor detection પૂરતું નથી, પરંતુ emotional અને behavioral responses, તેમજ memory recall માટે પણ મહત્વપૂર્ણ છે.

Tongue (ટંગ):

• ટંગ એ સ્કેલેટલ મસલ્સની બનેલી હોય છે તેની ઉપર મ્યુકસ મેમ્બ્રેન નુ લેયર આવેલું હોય છે. તે ઓરલ કેવિટી ની ફ્લોર બનાવે છે. જે વચ્ચેના ભાગે ઓરલ કીવીટીને બે ભાગમાં ડિવાઇડ કરે છે. ટંગ એ પાછળના ભાગે હાયોડ બોન સાથે ઇન્ફીરીયલી જોડાયેલી હોય છે. ટંગ એ ઓરલ કેવીટી ના બેઝમા મ્યુકસ મેમ્બ્રેન ના ફોલ્ડ સાથે જોડાયેલી હોય છે તેને ફ્રેન્યુલમ કહેવામાં આવે છે.
• ટંગ ની સુપિરિયર સરફેસ એ સ્ટ્રેટિફાઇડ સ્કવેમસ એપીથેલિયમ સેલ થી બનેલી હોય છે. ટંગ ની અપર અને લેટરલ બાજુએ પેપિલા આવેલા હોય છે. આ પેપિલા એ નર્વ એન્ડીંગ સાથે જોડાયેલા હોય છે અને જે ટેસ્ટ નું ભાન કરાવે છે તેને ટેસ્ટ બર્ડ્સ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. આ પેપિલા ત્રણ ટાઈપના હોય છે.

Filiform papilla..(ફિલિફર્મ પેપીલા)

• આ પેપિલા એ ટંગ ના આગળના બે તૃતીયાંશ ભાગમાં આવેલા હોય છે અને તે ટેસ્ટ બર્ડ્સ ધરાવતા નથી.

Fungiform papillae..(ફંગીફર્મ પેપિલાં)

• તે ટંગ ની ટીપ ના ભાગે તથા તેની સાઈડના ભાગે આવેલા હોય છે. તે નાના નાના ડોટ જેવા હોય છે અને તે મોટાભાગના સ્વાદ પારખવા માટેના ટેસ્ટ બર્ડ્સ તરીકે ઓળખાય છે.

Valet papilla..(વેલેટ પેપીલા)

• તે વી આકારે પોસ્ટીરીયર સાઈડની ટંગના ભાગે ગોઠવાયેલા હોય છે બધા પેપિલામાં તે સૌથી મોટા હોય છે.

ફીઝિયોલોજી ઓફ ટેસ્ટ (Physiology of Taste – ટેસ્ટ (સ્વાદ) ની ફીઝીયોલોજી):

ઇન્ટ્રોડક્શન (Introduction):

ટેસ્ટ એટલે કે સ્વાદ એ એક વિશિષ્ટ સેન્સરી ક્રિયા છે, જેને મેડીકલ ટર્મમાં ગસ્ટેશન (Gustation – ગસ્ટેશન) કહેવામાં આવે છે. સ્વાદનો અનુભવ ટેસ્ટ રિસેપ્ટર્સ (Taste Receptors – ટેસ્ટ રિસેપ્ટર્સ) તથા ટેસ્ટ બડ્સ (Taste Buds – ટેસ્ટ બડ્સ) દ્વારા થાય છે, જે મુખ્યત્વે જીભ (Tongue – ટંગ) પર અને માઉથ ના અન્ય ભાગોમાં આવેલા હોય છે.

મુખ્ય સ્વાદ પ્રકારો (Primary Taste Sensations):

માનવજીવમાં વિવિધ પ્રકારના કેમિકલ પદાર્થોને ઓળખી શકવા માટે પાંચ મુખ્ય પ્રકારના સ્વાદ હોય છે:

1.સ્વીટ (Sweet – સ્વીટ)

2.સૉલ્ટી (Salty – સૉલ્ટી)

3.સોર (Sour – સોર)

4.બિટર (Bitter – બિટર)

5.ઉમામી (Umami – ઉમામી) – જે એમિનો એસિડ (Amino Acid – એમિનો એસિડ) તથા મોનોસોડિયમ ગ્લુટામેટ (Monosodium Glutamate – મોનોસોડિયમ ગ્લુટામેટ) જેવા પદાર્થોથી સર્જાય છે.

ટેસ્ટ રિસેપ્ટર્સ અને ટેસ્ટ બડ્સ (Taste Receptors and Taste Buds):

ટેસ્ટ બડ્સ એટલે કે સેન્સરી ઓર્ગન (Sensory Organ – સેન્સરી ઓર્ગન), જે વિવિધ પેપિલા (Papillae – પેપિલા) પર પ્રેઝન્ટ હોય છે. જીભ પર મુખ્યત્વે નીચેના ત્રણ પ્રકારના પેપિલા હોય છે, જેમાં ટેસ્ટ બડ્સ જોવા મળે છે:

ફંગીફોર્મ પેપિલા (Fungiform Papillae – ફંગીફોર્મ પેપિલા)

ફોલિએટ પેપિલા (Foliate Papillae – ફોલિએટ પેપિલા)

સરકમ્વાલેટ પેપિલા (Circumvallate Papillae – સરકમ્વાલેટ પેપિલા)

ફિલિફોર્મ પેપિલા (Filiform Papillae – ફિલિફોર્મ પેપિલા) ટેસ્ટ માટે જવાબદાર નથી.

દરેક ટેસ્ટ બડ અંદર લગભગ 50 થી 150 સેન્સરી સેલ્સ (Sensory Cells – સેન્સરી સેલ્સ) હોય છે.

ટેસ્ટ ની સેન્સેસન ઉત્પન્ન થવાની મીકેનીઝમ (Mechanism of Taste Sensation):

1.જ્યારે ખોરાકના કેમિકલ મોલેક્યુલ્સ (Chemical Molecules – કેમિકલ મોલેક્યુલ્સ) ટેસ્ટ બડ્સ સાથે કોન્ટેક્ટ કરે છે ત્યારે તે ટેસ્ટ રિસેપ્ટર્સ (Taste Receptors – ટેસ્ટ રિસેપ્ટર્સ) સાથે જોડાય છે.

2.આથી ડિપોલરાઇઝેશન (Depolarization – ડિપોલરાઇઝેશન) થાય છે અને એક્શન પોટેન્શિયલ (Action Potential – એક્શન પોટેન્શિયલ) જનરેટ થાય છે.

3.તે ઇમ્પલ્સિસ એ સેન્સરી નર્વ્સ ફાઇબર્સ (Sensory Nerve Fibers – સેન્સરી નર્વ ફાઇબર્સ) દ્વારા બ્રેઇન સુધી પહોંચે છે.

સેન્સરી પથવે (Sensory Pathway):

સ્વાદની સંવેદના નીચે જણાવેલી ક્રેનિયલ નર્વ્સ (Cranial Nerves – ક્રેનિયલ નર્વ્સ) મારફતે મગજ સુધી પહોંચે છે:

1.ફેશિયલ નર્વ (Facial Nerve – CN VII – ફેશિયલ નર્વ):
જીભના આગળના 2/3 ભાગમાંથી માહિતી પહોંચાડે છે.

2.ગ્લોસોફેરેન્જિયલ નર્વ (Glossopharyngeal Nerve – CN IX – ગ્લોસોફેરેન્જિયલ નર્વ):
જીભના પાછળના 1/3 ભાગમાંથી સ્વાદ લાવે છે.

3.વેગસ નર્વ (Vagus Nerve – CN X – વેગસ નર્વ):
માઉથ ના અન્ય ભાગોમાંથી સ્વાદની સંવેદના લાવે છે.

આ તમામ નર્વ્સ સોલિટરી ન્યુક્લિયસ (Solitary Nucleus) (જે મેડ્યુલા ઓબલૉંગેટા (Medulla Oblongata) માં હોય છે) સુધી જાય છે → પછી થેલેમસ (Thalamus – થેલેમસ) → ત્યારબાદ ગસ્ટેટોરી કૉર્ટેક્સ (Gustatory Cortex – ગસ્ટેટોરી કૉર્ટેક્સ) (જે ઇન્સ્યુલા (Insula – ઇન્સ્યુલા) અને ફ્રન્ટલ ઑપરકુલમ (Frontal Operculum – ફ્રન્ટલ ઑપરકુલમ) માં હોય છે) સુધી પહોંચે છે.

સ્વાદની અનુભૂતિમાં સહાયક તત્વો (Associated Factors):

ઓલ્ફેક્શન (Olfaction ઓલ્ફેક્શન) (સૂંઘવાની ઇન્દ્રિય)

ટ્રાઇજેમિનલ નર્વ (Trigeminal Nerve : ટ્રાઇજેમિનલ નર્વ) (મસાલેદાર કે તીખા પદાર્થોને ઓળખવા માટે)

Functions of the Tongue (ફંકશન્સ ઓફ ધ ટંગ):

• બોલવાની ક્રિયા માટે અને સ્પીચ માટે અગત્યનું કામ કરે છે.
• તેની સર્ફેસ પર ટેસ્ટ બર્ડ્સ આવેલા હોવાના લીધે ટેસ્ટ પારખવાનું કામ કરે છે.
• માસ્ટીકેશન એટલે કે ચાવવાની ક્રિયા કરે છે. ટંગ અને ટીથ બંને મળી ચાવવાની ક્રિયા કમ્પલીટ કરે છે. ટંગ એ માઉથમાં ફૂડની મુમેન્ટ માટે અગત્યની છે.
• ડીગ્લુટીશન એટલે કે ગળે ઉતારવા ની ક્રિયા મા ટંગ એ ખોરાકને પાછળની બાજુએ ધકેલી ગળે ઉતારવાની ક્રિયામાં મદદ કરે છે.