ntroduction |

એ સામાજિક વ્યવસ્થાતંત્ર છે. જેમાં રીત રિવાજ સામાજિક બંધ નો પરસ્પર એકબીજાને મદદ કરવા ઘણા ગ્રુપમાં અને વિભાગો હોય છે. તેમ જ માનવીના વર્તન એન્ડ સ્વતંત્રતાને કાબુમાં રાખે છે તેને સોસાયટી કહે છે.

સોસાયટી તે લાંબા ગાળાનું સ્થાયી ગ્રુપ છે.જેમાં લોકો એક સરખી જમીન પર રહે છે. એક સરખો રસ ધરાવે છે. અને એક સરખું જીવન જીવે છે.

સોસાયટી તે સોશિયલ રિલેશનશિપ નું નેટવર્ક છે જેમાં Always ફેરફાર થયા કરે છે સમાજ દ્વારા persobni વર્તુણુક ને સ્વતંત્રતા અપાય છે.લોકોએ કેવું વર્તન કરવું તેનું ધોરણ નક્કી કરાય છે અને આ વર્તનને સામાજિક બંધન દ્વારા નિયંત્રિત કરવામાં આવે છે. ભારતીય સમાજમાં લગ્નમાં બાપની પસંદગીથી થાય છે જેમાં કેટલાક રીતરિવાજો ધાર્મિક વિધિઓનું અને રૂઢીઓનું પાલન કરવામાં આવતું હતું પરંતુ આધુનિકરણ થતા તેમાં પણ ફેરફારો આવી ગયા છે.હાલ લગ્નની વિધિ લાંબી કરવાની હોતી નથી.જમવાના પણ તેઓ પોતાની ગામ પ્રમાણે ખર્ચ કરે છે છતાં પણ ગામડામાં આજે પણ અમુક પ્રક્રિયા ત્યાં ચાલુ છે.

Group :

• ગ્રુપ એટલે ઘણા બધા માણસોની સમૂહ સેના દ્વારા એકબીજા સાથે સામાજિક સંબંધો કેળવાય છે. ગ્રુપ એ સામાજિક બંધારણનો એક part છે.
• ગ્રુપ અલગ અલગ સાઈઝના હોય છે. તેમના અલગ અલગ કાર્ય હોય છે તેમની અલગ લાગણીઓ હોય છે.
• સામાજિક જૂથ એટલે કે જેમાં લોકો કોઈ એક કારણ માટે અથવા પોતાની એક સરખી નીડસંતોષવા માટે ભેગા થાય છે.
• જૂથમાં વધારે લોકો પણ હોય છે. અથવા બે કે ત્રણ લોકો પણ હોઈ શકે.
• જૂથ ટેમ્પરરી અને પરમીનેટ પણ હોઈ શકે.
• નાનુ ગ્રુપ એટલે ટોળું અને સૌથી મોટું ગ્રુપ એટલે રાષ્ટ્ર.
• માનવી એ સામાજિક પ્રાણી છે તે જૂથમાં રહે છે અને ઘણા જૂથોના સંપર્કમાં આવે છે.

Group ના બે પ્રકાર પડે છે.

• 1. પ્રાઇમરી ગ્રુપ
• 2.સેકન્ડરી ગ્રુપ

1.પ્રાઇમરી ગ્રુપ : પ્રાઇમરિ ગ્રુપ નાનું હોય છે અને તે લાંબા ગાળા સુધી ચાલે છે. ગ્રુપ ને પોતાની નક્કી કરેલી મર્યાદા હોય છે. એકબીજા સાથે નજીકમાં સંબંધો હોય છે. એકબીજાને અંગત રીતે ઓળખે છે. દરેક સભ્યો વચ્ચે ઘનિષ્ઠ સંબંધ હોય છે. દાં.ત.કુટુંબ કે ખાસ મિત્રનું નાનું ગ્રુપ અથવા ગ્રુપ b પ્રાઇમરી ગ્રુપમાં સભ્ય વચ્ચે પાત્ર પાણીની ભાવના હોય છે. સામાન્ય જીવન Jile and gak ( આપેલ) પણ આધારિત હોય છે પ્રાઇમરિ ગ્રુપ મજબૂત બંધનથી એકબીજા પ્રત્યે લાગણીથી પ્રેમ ભર્યા સંબંધોથી બંધાઈ છે.પણ ક્યારેક તેના સભ્ય અંદર અંદર લડે છે અને એકબીજાને નફરત પણ કરે છે. પ્રાઇમરી ગ્રુપમાં ગ્રુપમાંથી ધ્યેય એક સરખો હોય છે ગ્રુપ ધાર્યું લક્ષ્ય એક બીજાના સહકારથી પ્રાપ્ત કરે છે. ગ્રુપની વર્તન રૂપ સંસ્થાની આચાર સહિતા દ્વારા નક્કી થાય છે. અને તે આશા સરિતા દ્વારા રાજ્યની વર્તન ઉપર નિયંત્રિત કરાય છે. સંસ્થાની આસાર સહિતા મુજબ ગ્રુપની કે ગ્રુપના સભ્યોની નૈતિક જવાબદારી હોય છે.

2.સેકન્ડરી ગ્રુપ : સેકન્ડરી ગ્રુપમાં લોકોનું મોટું વળતર હોય છે. અને તેમના કાયમી પણ ઓછું હોય છે. સભ્ય પર સ્પિક અને સંબંધો ઓપચારિક હોય છે. ગ્રુપ જો નાનું હોય અને લોકો એક સાથે કાર્યકર્તા હોય તો એકબીજાને ઓળખતા હોય છે પણ જો ગ્રુપ મોટું હોય હોય તો પણ જો ગ્રુપ મોટું હોય તો તેના સભ્ય વચ્ચે સીધો સંપર્ક હોતો નથી. સેકન્ડરી ગ્રુપના દાં.ત. બાલવાડી સ્કૂલ સરસ વગેરે સેકન્ડરી ગ્રુપનો સંબંધ દૂરથી જરૂરિયાતો જ પૂરતા જ મર્યાદિત હોય છે. ટાંચગો વિલેશ ની સીલ હોય છે. આ ગ્રુપ છે ગ્રુપમાં આંતરિક લાગણીઓનો અભાવ હોય છે.લાગણીઓનો અભાવવાથી ધ્યેય પ્રાપ્ત કરવા. હરીફાઈ કરે છે.જેમાં ક્યારેક સંઘર્ષ પેદા થાય છે. સંસ્થા ની આચાર સહિતા મુજબ વ્યક્તિની વર્તન રૂપને નિયંત્રિત કરવામાં આવે છે. ગ્રુપની નૈતિકતા અલગ અલગ હોય છે. જર્મન સોશિયોલોજીસ્ટ સીમેલીએ ગ્રુપને નીચે મુજબ કરાયા છે.

• 1.મુનાઇડ -1
• 2.ડ્રાઇડ -2
• 3.ટ્રાઈડ -3

સમનેલ અને કેલર નામના સોશિયોલોજિસ્ટ એ ગ્રુપના બે પ્રકાર પાડ્યા છે.

1.in group : આંતરિક ગ્રૂપ :ઇન ગ્રુપમાં વ્યક્તિ પોતાની ગ્રુપના નામે ઓળખાવે છે.અને તેને પોતાની પોતાના ગ્રુપની જાણકારી હોય છે.પ્રત્યેક વ્યક્તિ સભાનતા અને સમાનતા વ્યક્તિ કરે છે. પોતાને અને તરીકે ઓળખાવે છે એટલે કે ગ્રુપમાં સભ્ય વચ્ચે અમીની ભાવના હોય છે.

• 2.output: બાહ્ય ગ્રુપ
• આમાં ગ્રુપમાં સભ્યો એકબીજાને તેઓ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.આથી ઘરની બહાર આવા ગ્રુપના સંઘર્ષ જોવા મળે છે.આધુનિક સામાજિક જીવનમાં વધુ મિક્સ હોય છે જાતિ અને સામાજિક સ્થળો વચ્ચેની વિવિધતા પ્રત્યે ઓછા સમાન હોય છે.
• સામાજિક જૂથ ની આ રીતે તેમના વચ્ચેની વિવિધતા પર આધારિત વર્ગીકરણ કરી શકાય છે જેમ કે કુટુંબ જાતિ અથવા સંસ્કૃતિ ભારતીય પ્રજાસત્તાકનું એક મુખ્ય ધ્યેય કાસ્ટલેશ અને કાસ્ટ લેશ સમાજ બનાવવાનો છે.
• ગ્રુપ એ અલગ અલગ વ્યક્તિઓનું બનેલું હોય છે.જેમાં દરેક વ્યક્તિનું એક અલગ સ્થાન હોય છે અને તે મુજબ તેને ભૂમિકા ભજવવાની હોય છે. વ્યક્તિ પોતાની કુટુંબની સભ્ય પોઇચા અને રાજ્યને એક નાગરિક હોય છે અને અમુક વ્યક્તિ અમુક નાત કે ધાર્મિક સભ્ય હોય છે અને અમુક વ્યક્તિ અમુક નાત કે ધાર્મિક જૂથની સભ્ય હોય છે અને દરેક જૂથમાં જેમાં તે સભ્ય છે તે મુજબ તેને અલગ અલગ ભૂમિકા ભજવાની હોય છે.

ક્રાઉડ ( ટોળું ):

વ્યાખ્યા: લોકો અસ્તવ્યસ્ત રીતે ભેગા થાય તેને ટોળું કહે છે.જ્યારે જાહેર માર્ગ પર બનાવ બન્યો હોય ત્યારે શું બન્યું છે તે જોવા માટે લોકોને રસ હોય છે. તેની શરૂઆતથી ગ્રુપની શરૂઆત થાય છે વિસ્તાર મુજબ ટોળાના ગુણધર્મ અને તેનું બંધારણ જોવા મળે છે દાંત બે વ્યક્તિ વચ્ચે સામાજિક કરે રાષ્ટ્રીય બાબતો પર ઉમ્ર ચર્ચા કે ઝઘડો થાય છે.ભારે ટોળામાં એકત્રિત થયેલ વ્યક્તિઓ બે પક્ષમાં વહેંચાઈ જાય છે. તેમના વિચારો મુજબ ગ્રુપ કે ટોળાની નૈતિક જવાબદારી હોય છે. પરિસ્થિતિ સામાન્ય હશે તો ટોળું કોઈ પણ જાતની હલચલ કર્યા વગર વીખરાઈ જશે અને બંને બાજુચર્ચા ઉગ્ર સ્વરૂપ ધારવા કરે તો ટોળું અસ્તવ્યસ્ત સ્થિતિ બની લડાઈ નો સ્વરૂપ ધારણ કરે છે.

ટોળું એક નાનું સમૂહ છે જેમાં એકત્રિત થયેલ જનસમુદાય ને ટોળું કહે છે. અથવા આના માટે ભીડ શબ્દ પણ યુઝ થાય છે. ટોળાને આપણે ભેદ રૂપે જોઈ શકીએ છીએ. જેમકે બસ સ્ટેન્ડ સિનેમા ઘર કોલેજ બજાર મીલ કે ફેક્ટરીમાંથી કામદાર છૂટે તેને ભીડ કહે છે. આમ મેળે ભેગુ થાય છે. અને વિખરાઈ જાય છે. સમાજશાસ્ત્રી આર.એસ પાઉલેસના મત સ્થિર અસંગઠિત અને અમર્યાદિત સમૂહ છે. જે કોઈપણ કાર્યમાં મૂળ સ્વરૂપ આપમેળે ભેગું થાય છે.

ટોળાના પ્રકાર :

• 1.mob – અવ્યવસ્થિત ટોળું
• 2.audiance – પ્રેક્ષક ગણ વ્યવસ્થિત થોડું

1.mob ના પ્રકારો :

• 1.agrassive – ઉસકે રાઈ જાય તેવું
• 2.Agrigative- સામાન્ય
• 3.Expressive- પોતાની માંગણી સુસવ તું

1.Agrassive :આ પ્રકારનું ક્રાઉડ ભાંગફોડ મારામારી કરતું એટલે કે અન્ય લોકોને નુકસાન પહોંચાડે તેવું છે.

2.agrigative : આ પ્રકારનું ક્રાઉડ કોઈ હેતુસર ભેગું થાય છે.અને પછી વીખેરાઈ જાય છે કોઈ વ્યક્તિ કે કોઈ બનાવને જોવા માટે પડા પડી કરે છે.દાંત કોઈ એક્ટર આવે તો લોકો જોવા માટે પડા પડી કરે છે.

3.expressive : આ પ્રકારનું કોઈ ચોક્કસ માગણી કરવા માટે ભેગું થાય છે.જેમાં જુદા જુદા પોસ્ટરો ભાષાઓ સૂત્રો દ્વારા માગણી વ્યક્ત કરે છે.

2.audiance ના પ્રકારો :

1.મનોરંજન મેળવવા માટે ઔપચારિક સંગઠન કે ભીડ બને છે.જે ભીડ વિશેષ કાર્ય માટે પૂર્વ આયોજિત સ્થળ પર અને નિશ્ચિત સમયે ભેગા થાય છે.દાંત ભજન માટે લોકો ભેગા થાય સાંસ્કૃતિક પ્રોગ્રામ કે ફિલ્મ સો હોય.

2.લોકો કુતુહલવરા ક્યારેક જ ભેગા થાય છે કોઈ એવો પ્રસંગ કે બનાવ હોય તો ભેગા થાય છે. દાંત શહેરમાં સર્કસ નો ખેલ મદારીનો ખેલ કે ક્રિકેટ મેચ.

3.ઓડિયન્સ ઓલવેસ વ્યક્તિ સ્થિત હોય છે. પરંતુ તેમાં જ્યારે કઈ અસાધારણ બાબત બને ત્યારે ઓડિયન્સ ટોળાના સ્વરૂપમાં ફેલાય છે પરંતુ ટોળું ઓડિયન્સ ના સ્વરૂપમાં ફેલાતું નથી.

જનતા : સામાન્ય અર્થમાં મનુષ્યના સમૂહને પબ્લિક કહે છે. જનતાના સામાન્ય અર્થ અને મનોવૈજ્ઞાનિક અર્થ વચ્ચે બહુ જ તફાવત છે. ઘણા લોકો જનતા અને ટોળાનો ઉપયોગ એક જ સંઘર્ષમાં અર્થ વચ્ચે કરે છે સમાજશાસ્ત્રી કિન બાલી ટોગો મત પ્રમાણે

વ્યાખ્યા : ”સામાજિક જનહિત વાળા વ્યક્તિઓના સંગઠિત અને સંયુક્ત સંગ્રહ અને જનતા કહે છે.”

ગ્રીન બર્ડ નામના સમાજશાસ્ત્રી જણાવે છે કે જનતાએ અસંગઠિત અને અસ્થિર માનવ સમૂહ છે જેના સભ્ય સામાન્ય ભાષાઓ અને મોટે આધારિત હોય છે પરંતુ સમૂહ ની સંખ્યા એટલી બધી હોય છે કે સભ્યો એકબીજા સાથે વ્યક્તિગત સંબંધો રાખતા નથી.

જનતા ના લક્ષણો :

• જનતાએ અસંગઠિત સમૂહ છે
• પ્રત્યક્ષ અથવા વ્યક્તિગત સંબંધોનો અભાવ હોય છે.
• જનતા ના સભ્ય ને કોઈ સ્થાન પર એકઠા થવું જરૂરી નથી.
• સામાન્ય મનોવૈજ્ઞાનિક સંબંધોના આધારે જનતાનું નિર્માણ થાય છે તેથી તેનો કોઈ આભાર નથી.
• પરસ્પર ઉત્તેજનાનો અભાવ હોય છે.
• જનતા ના સભ્યો પેટની માફક ભેગા થાય છે આ રીતે ભેગા થાઈ વિચારોની આપ-લે થાય છે અને વિખોઇ જાય છે.

શ્રોતાગણની ખાસિયતો અથવા લક્ષણો

નિશ્ચિત લક્ષણ અને ધ્યેય :ઓડિયન્સ ને ચોક્કસ ધ્યેય હોય છે અને ધ્યેય પ્રાપ્તિ માટે તે ભેગા થાય છે. અને એ ધ્યેય અગાઉથી નક્કી કરેલ હોય છે દાંત સિનેમા જોવા જવું ભાષણ સાંભળવા જવું કે સત્સંગમાં જવું તે અગાઉથી નક્કી કરેલું હોય છે અને અગાઉથી નક્કી કરેલ સમય પર અને સ્થળ પર એકત્રિત થઈ જાય છે.

મર્યાદી તને શારીરિક સંપર્ક હોય છે બેસવા કે ઊભા રહેવા માટે પૂરતી જગ્યા આપે છે જેથી ભીડપાટ થવાનો પ્રશ્ન રહેતો નથી.

2.નિશ્ચિત વ્યવહાર : શ્રોતાઓના વ્યવહાર ચોક્કસ નિયમોથી નિયંત્રિત હોય છે. શ્રોતાઓનું ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવા માટે જરૂરી વાતાવરણ ઊભૂ કરવામાં આવે છે.દાંત બેસવાની વ્યવસ્થા લાઈટ પંખા કે અન્ય સમસ્યા etc.

સમુદાય:

સમુદાયના બે પ્રકાર હોય છે.

1. ગ્રામ્ય સમુદાય
2. શહેરી સમુદાય

1.શહેરી સમુદાય : આપણા દેશમાં નગરો અને શહેરો મળીને શહેરી સમુદાય બને છે. શાયરી સમુદાય વસ્તીમાં ૨૦ ટકા જેટલો છે બીજા દેશોની સરખામણીમાં આપણો દેશ ગ્રામ્ય સમુદાય વધારે ધરાવે છે. પરંતુ શાયરી સમુદાય પણ ખૂબ ઝડપથી વિકાસ રહ્યો છે. શહેરમાં ભીડ વધારે જોવા મળે છે અને ઓલવેઝ વધતી જાય છે. વિકાસનું કારણ છે અને ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ લાવે છે. મોટાભાગના શહેરી સમુદાયના લોકો ઔદ્યોગિક એકમો સાથે જોડાયેલા હોય છે. ઉત્પાદન વ્યાપાર અને વાહન વ્યવહાર નામોથી જોડાય છે. તેના કારણે વધુને વધુ લોકો ગામડાથી શહેર તરફ વધે છે તેમની પાસે પૂરતું કામ ન હોવાથી શહેરમાં સ્થાયી થતા જાય છે. ક્યા નાની સરખી જગ્યામાં રહે છે અને આના લીધે ઝુપડ પટ્ટી નો ઉદ્ભવ થાય છે. શહેરો નું સામાજિક લાઈટ ટૂંકા ગાળાનું અને વ્યક્તિત્વ હોતું નથી. પોતાપાણાની ભાવના હોતી નથી. દરેક વખતે પોતાની સપલાઇનનું વિચારે છે શાયરી સમુદાયના ક્લાસ સિસ્ટમ જોવા મળે છે. સામાજિક શરતે આર્થિક સ્ટાર પર નિર્મલ છે. ઘણા લોકો સખત પરિશ્રમ કરતા જોવા મળે છે. જેથી જલ્દીથી પેસા દર બને છે પરિણામે તેઓ નિષ્લા શેર માટે ઉપલા સામાજિક સ્થળમાં પ્રયાણ કરે છે અથવા મિડલ ક્લાસ કે ઉપર ક્લાસમાં રહેશે.

શહેરી સમુદાયની લાક્ષણિકતા :
શહેરી સમુદાયની લાક્ષણિકતા નીચે મુજબ છે.

1. સામાજિક: ગામડા કરતા શહેરમાં જન સમુદાયનું પ્રમાણ વધારે હોવાથી આ સમાજમાં અનેક રીતે વિવિધતા જોવા મળે છે. લોકો શહેરમાં ઉદ્યોગ અને કારખાના આજે વિકાસ સલાવે છે. તથા કારખાના નો માલ બાજુના પ્રદેશોમાં વહેંચવા જતા હોય છે. તેના કારણે જુદા જુદા લોકો સાથે કોન્ટેક્ટમાં આવે છે. તેના લીધે જુદા જુદા પ્રદેશોમાં ધર્મ સંસ્કૃતિ વગેરેનો ખ્યાલ આવે છે.
2. દૂરવર્તી : શહેર સમુદાયમાં ગ્રામ્ય સમુદાય કરતા પરોક્ષ અને સ્વાર્થી સંબંધો હોય છે ઉપર સલ્લે નમ્રતા અને વિનમ્રતા જોવા મળે છે ઓલવેઝ અજાણ્યા સાથે સંપર્ક રાખતા હોય.
3. સ્વસ્તિક: કાસ્ટ ધર્મ અથવા વ્યવસાય વાળા લોકો અને પ્રકારના મંડળોનો સભ્ય બનતો હોય છે વ્યક્તિ પોતાના હેતુ સિદ્ધ કરવા માટે સભ્ય બને છે અને કેતુ સિદ્ધ થયા પછી મંડળને છોડી દેશે કોઈના હિત ખાતર મંડળ ચાલતા નથી.
4. ગતિશીલતા : ગામડા કરતા શહેરમાં વધુ સામાજિક ગતિશીલતા જોવા મળે છે.જે જેમ ઉદ્યોગ કારખાના વધતા જાય છે. તેમ તેમ લોકોને વ્યવસાય ની નવી તક મળે છે પરિણામે એક જગ્યાએથી બીજી જગ્યાએ લોકોની અવર-જવર સહેલાઈથી જોવા મળે છે.
5. સ્થાનિય અલગતા : શહેરમાં ગતિશીલતાને કારણે સ્થાનિક અલગતા જોવા મળે છે.જેમ જેમ ઉદ્યોગ કારખાના વધતા જાય છે તેમ તેમ કારખાનામાં માલિક પોતાના જ વિસ્તારના મજૂરોને રહેવા માટેની સગવડ કરી આપતા હોય છે.પરિણામે મજૂર વર્ગનો જુદો સમુદાય સર્જાય છે.
6. સામાજિક રીત રિવાજો:શહેરનીzindge માં ઘણો તફાવત જણાય છે.ગ્રામ્ય જીવન કરતા રીત રિવાજો પરંપરાઓ સમુદાય પર ખાસ અસર કરતી નથી. જીવનમાં શિસ્તનો અભાવ હોવાથી તેનો ફાયદો સમાજને મળતો નથી જુદી જુદી મતના લોકો ભેગા થાય છે. તેથી માનવ વર્તન અને તેની ટેવોમાં પરિવર્તન આવે છે. ફેમેલીમાં ઘર્ષણ સામાન્ય બને છે શહેરી વિસ્તારમાં રહેતા લોકો સારી મિત્રતા બાંધે અને તેનાથી નુકસાન ન થાય તે રીતે રહેતા હોય છે. સામાજિક ગ્રુપ ને જુદી જુદી પ્રવૃત્તિ માટે મળવાની તકો ઉપલબ્ધ થાય છે.

શહેરી સમુદાયની સમસ્યા :

• ઝુપડપટ્ટી વધે છે.
• બેરોજગારી અને ગરીબાઈ વધે છે.
• સમાજ વિરોધી પ્રવૃત્તિઓ વધે છે.
• કુપોષણ ની સમસ્યાને ઉદ્ભવે છે.
• લોકો શહેરી સમુદાયના Adjust માનસિક રોગો અને બાળ અપરાધ વધે છે.
• ગુના અને ભિક્ષાવૃત્તિ વધે છે બાળ ગુના વધે છે.
• વેશ્યાવૃત્તિની સમસ્યાઓ ઉદભવે
• ગીસ વસ્તી થાય છે.
• વહીવટ નિષ્ફળ બને છે ગટર અને ગંદા પાણીની સમસ્યા
• રોડ એકસીડન્ટ વધે છે.
• ગીસ વસ્તીના કારણે આરોગ્યની સમસ્યા ઉદભવે છે.
• રાષ્ટ્રીય અને ઔદ્યોગિક ક્રાંતિના લીધે દોડધામ મારી જિંદગી રહે છે વ્યક્તિને આરામ મળતો નથી તેથી સંઘર્ષ જોવા મળે છે.

2. ગ્રામ્ય સમુદાય : સમુદાય છે ફેમિલી કુદરતી વાતાવરણમાં વસવાટ કરે છે. અને જેમનું ગ્રામ્ય જીવન કુદરત સાથે જોડાયેલ છે ગ્રામ્ય સમુદાયનું મુખ્ય ધંધો ખેતી છે. આ સમુદાયમાં લોકો એકબીજાને ઓળખે છે સંસ્કૃતિ એક સરખી હોય છે ચોક્કસ ટેવો હોય છે. પરંપરાગત માન્યતાઓ પ્રમાણે ટેવો વર્તે છે તથા એકબીજા સાથે જોડાઈને રહે છે. ગ્રામ્ય સમુદાયના લોકો એકબીજા પર આધારિત રહે છે.
   દાંત.ખેડૂત કુંભાર સુથાર લુહાર કરિયાણા નો વેપારી etc.

ગ્રામ્ય સમુદાયની લાક્ષણિકતાઓ :

1. સામાજિક સંબંધો : ગ્રામ્ય સમુદાયમાં સ્તર રસના તેમજ જાતિ પ્રમાણને સમાજ રચના જોવા મળે છે. લોકોના સંબંધો એકબીજા સાથે લાગણી ભર્યા અને સહકારભર્યા હોય છે. એકબીજાને મદદ કરવાની ભાવના હોય છે ગ્રામ્ય સમુદાયના આરોગ્યની સેવાઓ નો વિકાસ કરવો હોય તો તેના માટે લોકોના પ્રમાણે આરોગ્યના પ્રોગ્રામનો અમલ તેમના જીવનમાં અમલ માં મુકવા જોઈએ.
2. સરકારી યોજનાઓ : રાષ્ટ્રીય પંચ વર્ષ યોજનાઓ ખાસ કરીને ગ્રામ્ય સમુદાયના વિકાસ માટે પગલા ભરે છે જેથી કરીને ગ્રામ્ય જીવનનો વિકાસ કરી સફળતા મેળવી શકાય.
3. સામાજિક ગતિશીલતા : શહેર કરતાં ગામડાઓમાં સામાજિક ગતિશીલતા ઓછી જોવા મળે છે ગામડામાં વાહન વ્યવહાર નો ઓછો વિકાસ થયો હોવાથી લોકોને એક જગ્યાએથી બીજી જગ્યાએ જવામાં તકલીફ પડે છે
4. સામાજિક અલગતા : ગ્રામ્ય સમુદાયના વિવિધતા ઓછી જોવા મળે છે લોકો પેઢી દર પેઢી ચાલતા વ્યવસાયમાં જોડાય છે અને પોતાનું ગુજરાત ચલાવે છે હાલના સમાજમાં શિક્ષણ વધતા વ્યવસાયમાં વિવિધતા જોઈ શકાય છે.
5. સામાજિક રીત રિવાજ : ગામડામાં લોકો સામાન્ય રીતે પરંપરાગત રીત રિવાજ પ્રમાણે પોતાનું જીવન જીવે છે અને તેમની સરણી પણે તે મુજબ હોય છે. પોતાનું સ્વૈચ્છિક મંતવ્ય તેમનું હોતું નથી સમાજના નિયમોના પ્રમાણ વર્તે છે નાતના મુખી કે પંચના નિર્ણય ઉપર તેમની વિચારસરણી નો આધાર હોય છે.
6. વસ્તી ગીચતા : ગામડામાં લોકો એક સાથે રહેતા હોય પણ તેમના મકાનો અલગ અલગ હોય છે ગામની શેરીઓ કે બધા વિસ્તાર વર્ગ રસના મુજબ હોય છે. વર્ણન રચના મુજબ ગામમાં તે લોકોના રહેઠાણ જોવા મળે છે આધુનિક યુગમાં શિક્ષણ વધવાના લીધે વર્ણ વ્યવસ્થા મુજબ રહેઠાણમાં અને વ્યવસ્થામાં ફેરફારો નોંધાયા છે ગ્રામ્ય વિસ્તારમાં વસ્તીની ગીસ્તા અને ઓછી જોવા મળે છે.
7. ખેતીવાડી: ગામડાનો મુખ્ય વ્યવસાય ખેતી છે ખેતી તેના પ્રાણજીવન ગણવામાં આવે છે. દરેક ફેસ્ટિવલ ખેતી પર આધારિત હોય છે ખેતીના કાર્ય માટે દરેક વ્યક્તિ મદદ કરતી હોય છે.
8. કુદરતી સંપતિ : ગ્રામ્ય સમુદાયમાં વધારે ઈશ્વરમાં આસ્થા રાખનાર હોય છે. અજ્ઞાનતા હોવાના લીધે ખેતીનો આધાર ઈશ્વર પર રાખે છે વરસાદ સાથે કુદરતનું સાનિધ્ય જોવા મળે છે. અને ગામડામાં કુદરતી સંપતિ પણ વધુ જોવા મળે છે. લોકો કુદરતી સંપત્તિનો યુઝ વધુ કરે છે. અને સહેલાઈથી ફરી શકે છે. તેમને ઈશ્વરમાં શ્રદ્ધા હોવાને કારણે નસીબ માને છે. અને જીવન ટકાવી રાખવા માટે સંઘર્ષ કરે છે.
9. કુટુંબ વ્યવસ્થા : વર્ષોથી ચાલતા આવતા ફેમિલી ની વ્યવસ્થા વાળા સમાજમાં ફેમિલીને વધારે મહત્વ આપવામાં આવે છે. વ્યક્તિનું ભરણ પોષણ કુટુંબ કરે છે. અને સામાજિક તથા આર્થિક સહાય પૂરી પાડે છે. તેથી ફેમેલીના મેમ્બર્સને ફેમેલીના વડાને આજ્ઞા પ્રમાણે ચાલવાનું હોય છે. ગ્રામ્ય સમુદાયમાં કેળવણીનું પ્રમાણ ઓછું હોવાથી સંકોચિત માણસ અને કુરિવાજો જોવા મળે છે.
10. આંતરિક સંબંધો : સારા કરતા ગામડામાં એકરૂપતા જોવા મળે છે. આવા સંબંધો એકતાને બાળ આપે છે અને તેથી પરસ્પરના સંબંધો વધુ ગાંઠ બને છે.

ગ્રામ્ય સમુદાયની સમસ્યાઓ :

ગ્રામ્ય સમુદાયમાં નીચે મુજબ સમસ્યાઓ જોવા મળે છે.

1. આરોગ્યની સમસ્યાઓ : કુપોષણ ખાસ કરીને પાંચ વર્ષ સુધીના બાળકોમાં. સગર્ભા માતાનું કુપોષણ (એનિમિયા ) સંક્રાત્મક રોગો બાળ મૃત્યુ માતાનું મૃત્યુ અને હોમ એક્સિડન્ટ 2.એજ્યુકેશન: ઓછું નોલેજ
   નિરક્ષક
   ભણવાનું પડતૂ મૂકવો
   ઓછા ટીચર્સ
   કોશિશ શૈક્ષણિક વસ્તુઓ બેસવાનું સ્થળ પણ નાનું હોય કાંઈ ભાંગતું હોય તો રીપેરીંગ કરેલું હોતું નથી.
2. વાહન વ્યવહાર અને સંદેશા વ્યવહાર : ખાસ કરીને ચોમાસાની ઋતુમાં વાહન અને સંદેશા વ્યવહાર ખોવાઈ જાય છે. ઘણીવાર માંદા માણસોને હોસ્પિટલે લઈ જવાની પણ તકલીફ પડે છે. માર્કેટિંગમાં વસ્તુની અવર-જવરમાં તકલીફ પડે.

ગામડાની સમસ્યાઓના લીધે બીજા સમુદાય સાથે સંબંધો કર્યા જાય છે. અને અર્બન માં મળતી સગવડ વાર્તા નો લાભ મળતો નથી જેના કારણે વિકાસ ધીમો અને પરિણામે નબળો આવે છે.

4. ખેતીવાડી: ખેડૂતોને પણ પૂછતા પાણીના અભાવ ની સમસ્યા હોય છે ખાસ કરીને ચોમાસું નિષ્ફળ જાય ત્યારે બીજ કાપ ટ્રેક્ટરનો અભાવ ખેતી પર અસર કરે છે. તથા બિયારણ ન મળે ત્યારે તકલીફ થાય છે.અનામત જથ્થો ન હોય ત્યારે મજૂરોનો પ્રોબ્લેમ સરકાર તરફથી ઠેકેદારોના ભાવ ઓછા મળે અથવા ઓછું ઉત્પાદન થાય પશુ પક્ષીઓમાં માંદગી ના લીધે મૃત્યુ જોવા મળે છે.
5. ઉદ્યોગ ની અસર : ગ્રામ્ય વિસ્તારની વસ્તીના પ્રમાણમાં ખેતીવાડી પૂરતા પ્રમાણમાં નથી ઘણા ગામડામાં હાથ છાલ અને વધુ ઉદ્યોગ ચાલે છે તેમાં ઘણા ઘણા પ્રોબ્લેમ જોવા મળે છે. યુવાન વ્યક્તિને ધંધાની શોધ માટે શહેર જવું પડે છે. ઘણા લોકો કુટુંબ લઈને દૂર જતા રહે છે. તેમને માલિકો રહેવાની ખાવા પીવાની સગવડતા આપે છે અને એડવાન્સ પૈસા આપે બાંહેધરી લખાવી નિયમોમાં બાંધી લેશે. જેથી તેવા કુટુંબો ક્યારેક પણ પાછા ફરતા નથી.

• ગ્રામ્ય સમુદાયનો વિકાસ :
• ગ્રામ્ય સમુદાયના વિકાસ માટે પંચવર્ષીય યોજનાઓમાં આયોજન કરવામાં આવે છે ગ્રામ્ય જીવનમાં વિકાસ માટે નીચે મુજબની જરૂરીયાતો હોય છે.
• આરોગ્યના કાર્યક્રમ ગ્રામ્ય સમુદાયની સમાજ રચના અને તેમના રીત રિવાજો સામાજિક નિયંત્રણના નિયમો સમજીને મુજબ આરોગ્યના પ્રોગ્રામ અમલમાં મૂકવા માટે આયોજન કરવું જોઈએ.
• ગ્રામ્ય સમુદાયના વિકાસ માટે bdo c બ્લોક ડેવલપમેન્ટ ઓફિસર હેલ્થ સમિતિમાં સભ્ય તેમજ કોમ્યુનિટી ના લીડર અને લોકો વચ્ચે સહકાર હોવા જરૂરી છે. જો શક્ય હોય તો કોમ્યુનિટીના સભ્યો અને Dtu collection સર્વે કરવામાં હેલ્પ કરવી.
• કોઈપણ કાર્યક્રમનું આયોજન સમુદાયના લોકો અને તેના લીડરો સાથે મળીને કરવું તેમાં જે પ્રોગ્રામ ની કિંમત ઓછી હોય લોકોને સસ્તું પડતો હોય તેવા પ્રોગ્રામો ને પ્રાથમિકતા આપવી. જેથી કરીને તેનું પરિણામ તરત જ આવે દા. ત. Kichen gaarden જે સારા પોષણ માટે જરૂરી

Community leaders: કોઈપણ પ્રોગ્રામના આયોજન અને અમલીકરણ માટે કમ્યુનિટીના લીડરને ઓલવેઝ સાથે રાખવા મિટિંગ કરતી વખતે આગળના આયોજન માટે અને મૂલ્યાંકન માટે પ્રોગ્રામ કેટલો સફળ થયો તે માટે સમુદાયના લીડરે મીટીંગ કરવાથી આપણે માહિતી મેળવી શકીએ છીએ. આરોગ્ય કાર્યકર તરીકે કમ્યુનિટી નો લીડર ને આરોગ્ય કાર્યક્રમમાં ઇન્વોલ્વ કરવા તેમજ ટેકનીકલ માહિતી આપવી તેમજ કાર્ય કરવા પ્રોત્સાહન કરવા આ માહિતી ખૂબ જ અગત્યની જવાબદારી છે.

લીડર નો પ્રકાર નેતૃત્વ :

Lazy fair : આ પ્રકારના નેતા સ્વભાવે આળસુ હોય છે તેમજ પોતે કામ કરવામાં તેમજ બીજા પાસે કરવા માં કોઈ પણ પ્રકારનો રસ હોતો નથી. કામ થાય છે અને થયા કરશે વહીવટ ચાલે છે અને ચાલ્યા કરશે તેઓ એવું માને છે આવા નેતાઓ બીજા ઉપર વધારે નિર્ભર હોય છે.
1.auto cretic
2.demo cretic

Leaders: કોમ્યુનિટી ના નેતાઓની સત્તાનો આરોગ્ય કાર્યક્રમની સફળતા માટે કેવી રીતે કરવો તેની સમજ આરોગ્ય કાર્યકરને હોવી જરૂરી છે. ખરેખર સારા નેતાઓ સારા જૂથને ઓળખી કાઢે છે. અને તેને સારા કાર્ય કરવા માટે કહે છે. નેતાઓ પોતાના અનુયાયી ઓ પણ બનાવે છે સમુદાયમાં આપણે નીચે મુજબના નેતાઓ જોઈ શકીએ.

Fornul leaders :

Official leadrs.: આવા નેતાઓ સરકારે શ્રી મુલાકાત હોય જેમકે ગામના સરપંચ સ્કૂલ ટીચર પોસ્ટ માસ્ટર ટ્રેક્ટર કલેક્ટર વગેરે જેમની નેતાગીરી તેમના બદલી થઈ શકે છે તેમજ હંગામી હોય તેમની બદલી થઈ શકે છે અને ઘણા નેતાઓ મેળવી શકતા નથી.

Functinal leaders:આ પ્રકારના નેતા બીજ જરૂરી સંસ્થા દ્વારા મૂકવામાં આવે છે અથવા ચૂંટાયેલા આવે છે જેમકે જ સહકારી મંડળી હોય જૂથ ક્લબ મહિલા મંડળ.

In fornul leadrs:

નેચરલ લીડર્સ : આવા નેતાઓ ગામની લીંક ના લીધે તેવો બની જતા એ જ કે લોકોના મેળવેલ માન અને લોકોની લાગણી દ્વારા તેઓ કુદરતી રીતે જ સમજવા આગેવાન બની જાય છે જેમ કે મહિલા સંજય દાપણ દુકાનદાર

સ્ટેટસ લીડર : આવા પ્રકારના નેતાઓ માન્ય હોય છે અને લોકોને તેમના વિશ્વાસ હોય છે આવા નેતાઓ ઉમર જાતિ ધર્મ ધન અથવા શિક્ષણ દૃષ્ટિએ ઉંચા હોય છે.

ઓપનીયર લીડર્સ : આવા નેતાઓ સમુદાયના આરોગ્ય અને વિકાસના કાર્યક્રમ આગળ વધવા તેમજ સાથ આપવા માટે મદદ કરવા માટે લાયક હોય છે સમુદાયને એવા નેતાઓ જરૂર હોય છે જે લોકોની નીડ અને કાર્યક્રમને અગત્ય સમજી શકે સારા નેતૃત્વ લાક્ષણિકતાઓ જ પણ વિશ્વાસ રહેશે સમુદાય નેતાઓ આરોગ્ય અને પરિવાર કલ્યાણ કાર્યોમાં આયોજન અમલીકરણ અને પરિવાર કાર્યક્રમના આયોજન અમલીકરણ અને મૂલ્યાંકન સામે કરવા મુજબ જરૂરી છે તેઓ કાર્યક્રમને જીવતન બનાવે છે જેથી કાર્યક્રમ લોકોનું લોકો દ્વારા લોકો માટે અસરકારક બને છે.

લેડર શીપ :
Defination : નેતૃત્વ તે લોકો ઉપર પ્રભાવ પાડવી એવી પ્રક્રિયા કે કલાકે છે. જેના દ્વારા કાર્ય કરો સંસ્થા તરીકે સિદ્ધ કરવા માટે સ્વચ્છતા અને ઉત્સાહપૂર્વક પ્રયાસ કરવા થાય છે.

નેતૃત્વના આવશ્યક પરિબળો :
ની દરેક હેતુને સિદ્ધ કરવા માટે જે કોઈ સૂચના કાર્યકરો હોય છે તે એક વ્યક્તિ એવી હોય છે કે જે નેતૃત્વ જવાબદારી સંભાળે છે આ વ્યક્તિ નીચે કૌશલ્ય શક્તિઓ જોવામાં આવે જુદા જુદા સમયે જુદી જુદી પરિસ્થિતિમાં વ્યક્તિઓ કામ કરવા માટે પ્રોત્સાહન પણ જુદા જુદા હોય છે તે સબ જવાની શક્તિ. વ્યક્તિઓ ઉત્સવ પહેરવાની શક્તિ
વ્યક્તિને કામ કરવાની પ્રેરણા મળી રહે તેવી વાતાવરણ સર્જાવે અને પૂરું પાડવાની શક્તિ.
આમ પી એચ સી ના કેયો સિદ્ધ કરવા માટે તેઓ નેતાઓ વિવિધ કાર્યક્રમો માટે કાર્ય પ્રણામત પરિબળો અસરકારક ભાગ ભજવી શકે છે. તે નક્કી કરું આવશ્યક છે જેથી કરીને સંસ્થાકીય નેતાગીરી કુળદેવી રીતે પૂરી પાડી શકાય આ નેતાગીરીનું પાયાનો સિદ્ધાંત છે.

નેતૃત્વના આવશ્યક ઘટકો:
. નેતા
. અનુયાતીઓ
. હેતુઓ
. આંતર ક્રિયા

નેતૃત્વના માટે આવશ્યક બાબતો :
. માનવ વર્તન માટેની આંતરશુજ.
. વ્યવહાર નિર્ણય લેવાની શક્તિ.
. આયોજન અમલીકરણ આપતા માટેની શક્તિ.
. પારસ પારેખ સંબંધો મળવાની શક્તિ.

નેતાગીરી ના લક્ષણો અને ગુણો :

• વૃદ્ધિ માતા ભાવનાશીલ પૂર્વ ગ્રહ રહે
• આત્મવિશ્વાસ સર્જનાત્મક પહેલવૃત્તિ.
• શિક્ષણ શીખવાડી ધ્યેય નિત્ય સામાજિક સુઝ ધરાવે છે.
• લોકો મોટાભાગે પૈસા માટે કામ કરે છે.
• નોકરી જનત રહે તે માટે જે તેના ભાઈની અને તેઓને કામ કરે છે.
• કેટલાક બાળકોમાં પિતા પર આધાર રાખવાની બાળકોની તેમની તેમ તેઓ પોતાને સુપરવાઇઝર પર આધાર રાખે છે.
• ના પ્રમાણે કામ કરવા માટે છે તે હેતુસિદ્ધમાં તેઓને રહો.
• સતત સુપરવાઇઝરના નિર્ણયની લોકોની જરૂર હોય છે જેથી કરીને સારી કામગીરી પ્રસ્થાન થઈ શકે અને પૂર પરી કામગીરી માટે શિક્ષા આપી શકાય.
• લોકો મોટાભાગે સ્વાર્થી છે.
• કામગીરીની બાબતમાં કોઈ પણ પ્રકારનો ફેરફાર સ્વીકારનાર નથી તેઓને કેકની એક જ પદ્ધતિ કામ કરવું ગમે છે.
• લોકોને કામ કરવા માટે ફરજ પાડવી પડે છે.

• ડેમો કેટરીક લીડરના વલણો:
  તો તે એવું માને છે કે લોકો સક્રિય હોય છે અને તેઓ અને કામ અગત્ય લાગે છે તેને કામ કરવું ગમે છે.
• પૈસા ઉપરાંત અન્ય ઘણી બાબતો માટે લોકોને કામ કરે છે જેમાં શીખવાની તક વ્યક્તિગત હેતુ સિદ્ધિ માટે તેમજ બીજાને મદદ કરવામાં વૃતિઓ સમાવેશ થાય છે.
• લોકોને પોતાને કાર્યક્રમમાંથી આત્મવિશ્વાસ મળી રહે તે માટે કામ કરે છે.
• ભૂખ્યાવના લોકોને જવાબદારીની ભાવના હોવી જોઈએ તેવી ભાવના હોવી જોઈએ પોતાનું કાર્ય અગત્યનું છે. અને તે કાર્ય પોતે જ પૂરું કરવું જોઈએ તેવું માને છે.
• કામ કરવાની બાબતમાં સ્વાસ્થ્ય કરી શકે છે પરંતુ માર્ગદર્શનની પરિણામી જરૂર હોય છે પોતાની કામગીરી સમુદાય પર વહેલી સાસર અને પ્રગતિ જાણવા માટે ઉત્સવ હોય છે. આપવાની લેવાની શક્તિ નબળાઈ સમજી શકે.
• આવક સ્પીડતા ઝડપી નિર્ણય શક્તિ.
• ઓછા વ્યાકરણ પ્રોત્સાહિત કરે તેવા
• દ્રષ્ટિ બિંદુને સમજવાની શક્તિ.
• માનવ સંબંધ માટેની આવડત

નેતૃત્વની કાર્યપદ્ધતિ : સુચના પદ્ધતિ :
મે તો પોતે સંસ્થાની કામગીરી માટેનું આયોજન કરી પોતાની નિર્ણય જાહેર કરે છે જેમાં પ્રમાણે અહીંયા સભ્યો લોકોએ કાર્ય કરવાનું રહેશે.

વિતરણ પદ્ધતિ : વિતરણ પદ્ધતિ તેના પોતે આયોજન કરે છે પરંતુ તે અમલીકરણ માટે અન્ય સભ્યો તેના સમજ આપી સાથે રહીને પોતે મદદરૂપ થાય છે સમજ આપી સાથે રહીને પોતે મદદરૂપ થાય છે.તેઓનો મહત્વ લે છે.

પરામર્થ પદ્ધતિ :
નેતા આયોજન માટે જૂથ સભ્ય સાથે પરત કરે છે અને આયોજનના કેટલાક સમૂહ બાબતે અંગે

સહયોગ:
મેતા કાર્યકરો અને આયોજન કરવા માટે પ્રચાર કરે છે અને ત્યારબાદ પોતે સહયોગ બને છે.

નેતૃત્વ ના પ્રકાર : નેતૃત્વ મુખ્ય બે પ્રકાર છે

1 ઓટો ક્રેટિક
2 ડેમો ક્રેટિક
હરીફાઈ આ બંને નેતાઓના વર્તન અને વલણમાં ફેરફાર હોય છે.

ઓટો ક્રેડિક નેતાના વલોણું :

• તેવું માને છે કે લોકોને કામ કરવું ગમતું નથી
• મોટાભાગે કાર્યકરો એ જવાબદારી નિભાવવાની હોય છે અને તેઓ તેથી તેઓને સતત દેખરેખ ની જરૂર હોય છે નથી પરંતુ સુપર વાઈઝર તેમનું માન મોભો જળવાય તે જરૂરી છે.
• કાર્યકરો પોતાના જન સમુદાય તેમ રાષ્ટ્રીય હિતને ધ્યાનમાં રાખે છે તેમજ પોતાના હિતને પણ ધ્યાનમાં રાખે છે
• ચિરાગ ચાલુ પદ્ધતિ તેઓ કંટાળે છે અને તેવી ગમતો અને અનુભવો દ્વારા વધુ કૌશલ્ય પ્રાપ્ત કરવા ગમે છે.
• આ લોકોનું એ પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવે છે તો વધુ સારી કામ ગીરી કરે છે તેઓને કોઈ ફરજ પાડવાની જરૂર નથી.

સમુદાયના વિકાસ અને આરોગ્ય પર પરિવર્તનના ઘણા કેવી રીતે અસર કરે છે? સમુદાયના વિકાસ અને આરોગ્ય પર પરિવર્તનના ઘણા પરિબળો અસર કરે છે.

રાજકીય બળ:
સમુદાયના વિકાસ માટે રાજકીય બળ ઘણીવાર ઉપયોગી બને છે. જે પરિસ્થિતિ હોય તેમાં રાજકીય બળની વાપરવી રસતો કાઢી શકાય છે. દા ત કોઈ સોસાયટી કે રોડનું કામ થતું ન હોય તો તે વિસ્તારની કોઈ વ્યક્તિ સભ્ય તરીકે આવે તો રાજકીય દબાણ લાવી કામ કરી શકાય છે પણ ક્યારે આ બાબત નીચે બને છે. જે વિકાસ અવરોધ ઊભો કરે છે. અને સંપત્તિને નુકસાન કરે છે. શારીરિક ઈજા પણ થાય છે. અને ક્યારે જિંદગી પણ ગુમાવી પડે છે તેઓ કડવો અનુભવ થાય છે. આવા જો લોંગ ટાઈમ સુધી ચાલે તો વિકાસને તથા આરોગ્ય અસર કરે છે. પરિવર્તનને સમુદાય વીદ છે પણ એવું પરિવર્તન લાવવું જે હિસાબ નો હોય.

સામાજિક બળ :
આધુનિક યુગમાં ઘણી એવી બાબતો છે જે લોકો પર કુંડી અસર કરે છે. અને જેના લીધે સંસ્કૃતિમાં પરિવર્તન લાવી શકાય છે. આવું પરિવર્તન જીવનમાં ઉપયોગી બને છે પણ ઘણીવાર કૌટુંબિક જીવનને ડી સ્ટોર કરે છે. પરંપરાગત મૂલ્યોને હસતા કરે છે. આને સારી રીતે તો માનસિક આરોગ્ય પર અસર કરે છે.

આવીકે બળ :
દરેક વ્યક્તિને ખરીદી કરવા માટે લલચાવા મા આવે છે. Radio, tv, ખરીદવા બાળકોના ખાવા માટે મોંઘા baby food ખરીદવા માટે એડવાઈઝર મેન્ટેન ખરીદી કરવા માટે પૈસા ઉધાર લે છે અને પછી સુધારી વધવા પૈસા પરત ન કરી શકે તો તે ઉધાર ચૂકવવા માટે ઘણીવાર પોતાનું ઘર કે જમીન વેચવાનો વારો આવે છે. અને તે પણ તેની પાસે જ હોય તો આત્મા હત્યા કરવાનો વાળો આવે છે. કારણ કે ગરીબી પ્રજાને લાભ મળવા જોઈએ તે મળતા નથી.

ગરીબોના રોજગાર માટે કારખાના ચાલુ કરવા મિલો ખોલી અને મફત દવા અને આરોગ્યની સેવા આપી ભૂખ્યાને અનાજ આપવું. વગેરે જેવા લાભ મળતા નથી. આરોગ્ય કાર્યકરે આયા કાર્ય માટે એક સેતુ સમાન છે. દરેક પ્રજાને મદદ કરી કે જે આરોગ્ય અને ફેમિલી કલ્યાણમાં સ્ત્રોત છે. તેની પાયાની જરૂરી થાય છે. અને તેને મળવા જોઈએ. શિક્ષણ સમતોલ આહાર માંદગીની સારવાર વગેરે માટે ઓછા પૈસા વાપરી દેવું શુક્રવાર માટે પ્રયત્ન કરે છે. કારણ કે ફેમિલીને કામ માટે તથા તહેવારોમાં પૈસા ખર્ચાય છે.

ગામડા અને શહેરમાં નવા પ્રમાણે જીવનમાં અનુકૂળ સાધવા માટે લોકોને મદદ જરૂર પડે છે. આરોગ્ય કાર્યકર પોતાની ભૂમિકા નિષ્ઠાપૂર્વક બજાવે તો સમુદાય સારું પરિવર્તન લાવી શકે છે.

ટ્રાયબલ કોમ્યુનિટી : આદિવાસી લોકો થોડા પછાત હોય છે. અંધશ્રદ્ધા અને જાદુ ટોનામાં બધું માનતા હોય છે.

ઓર્ગેનાઈઝેશન ઓફ હેલ્થ સિસ્ટમ :

Distric level health organization :

જિલ્લા પ્રમુખ લોકો સારા ચૂંટાયેલા હોય છે. અને તેમના દ્વારા તેમજ હાથ નીચે ઉપપ્રમુખ હોય છે. અને ઉપપ્રમુખ હાથ નીચે જુદા જુદા ખાતા ના ચેરમેન હોય છે. દા ત ખેતીવાડી. Pwd પબ્લિક વર્ક ડેવલપમેન્ટ પબ્લિક હેલ્થ ફાઇનાન્સ, etc

જિલ્લા પ્રમુખ :ભારતના જિલ્લાઓએ વહીવટી રચનાઓ અગત્યનો મુદ્દો છે. જિલ્લા લેવલ જિલ્લા પરિષદ હોય છે.અથવા જિલ્લા પંચાયત અથવા જિલ્લા કાઉન્સિલ હોય છે.

DDO ( ડિસ્ટ્રીક ડેવલપમેન્ટ ઓફિસર ):DDO જે જિલ્લાના વિકાસ માટેની તપાસ જવાબદારી સંભાળે છે. તેઓના હાથ નીચે અધિકારી હોય છે.

કલેકટર :કલેક્ટર તે સીફ્ટ એક્ઝિક્યુટિવ ઓફિસર છે. જિલ્લા કક્ષાનું વહીવટી માળખું કલેકટરના અંદરમાં હોય છે. ડિસ્ટ્રિક્ટ નો વહીવટ સફળતાથી થઈ શકે તે માટે હિસ્ટ્રીક નો પરિચિત તાલુકામાં ડિવાઇડ કરવામાં આવે છે.

જિલ્લા પંચાયતની રચના :
પંચાયતની રાજમાં લોકોને પોતાની સમાજ અને પોતાની રહેણી કહેણી સુધારવા માટે વહીવટી ભાગ લઇ શકે છે. લોકોના જ પ્રતિ નિધિ લોકો દ્વારા ચૂંટાઈને કાર્ય કરે છે.

જિલ્લા કક્ષાએ HEALTH SIDE એ 2 અધિકારી હોય છે.

1 CDHO ( ચીફ ડિસ્ટ્રિક હેલ્પ ઓફિસર ): 2 CDMO ( ચીફ ડીસ્ટ્રીક મેડિકલ ઓફિસર ) અથવા સિવિલ સર્જન પણ હોય છે.

જિલ્લા કક્ષાનું વહીવટી માળખું કલેકટરના અંડરમાં હોય છે. ભારતના દરેક જિલ્લાઓનું એડમીન સ્ટેટ કલેક્ટરના અંડરમાં હોય છે. જિલ્લાનો વહીવટી સરળતાથી થઈ શકે તે માટે જુદા જુદા વહીવટી AREA હોય છે.

હેલ્થ SIDE :હેલ્થ સાઈડ એ આરોગ્યના વહીવટી માટે CDHO એ મુખ્ય હોય છે. તેમના અંડરમાં જાહેર આરોગ્યના કાર્ય કરવા માટે ADHO, DPHN, IMMUNITION ઓફિસર તથા જિલ્લા કક્ષાએ લેપ્રીસી, TB, મેલેરિયા ના અધિકારીઓ તથા પ્રાથમિક આરોગ્ય કેન્દ્રનો તમામ STAFF હોય છે. દા. ત MO,. MPHS, EHS, MPTW અને FHW, લેબોરેટરી, ટેકનિસન, ફાર્માસિસ્ટ, ડ્રાઇવર તથા વર્ગ 4 અને ડેઇલી વેજીસ ના કર્મચારીઓ હોય છે.

MEDICAL SIDE : મેડિકલ સાઈડ CDMO ROOM સિવિલ સર્જન મુખ્ય જિલ્લાની સિવિલ હોસ્પિટલમાં હોય છે. જિલ્લાની હોસ્પિટલમાં ઇમરજન્સી તબીબી સેવાઓ માટે તેઓ જવાબદાર ગણાય છે. મુખ્ય જિલ્લા તબીબી અધિકારી સહ હોય છે. અધિકારી દરેક જિલ્લાની સિવિલ હોસ્પિટલ હોય છે. તેમના હાથ માટે નીચે મુજબ જુદા જુદા સ્પેશિયાલિટી નિષ્ણાંત ડોક્ટરો હોય છે. દા ત બાળકો નિષ્ણાંત, માનસિક રોગના નિષ્ણાંત, ચામડીના રોગના નિષ્ણાંત વગેરે તથા કાર્યાલયનો STAFF, NURSING STAFF, મેટ્રન, હેડનર્સ અને સ્ટાફ નર્સ તથા નર્સિંગ સ્કૂલના તમામ સ્ટાફ તેઓના હાથ નીચે કામ કરે છે.

જિલ્લાની અંદર આવેલા CHC નું પણ તેઓ સુપરવિઝન સાથે માર્ગદર્શન કરે છે.

DISTRIC LEVELS :

સબ ડિવિઝન:જેમાં જિલ્લાને 2 અથવા, વધુ વિભાગમાં વહેંચવામાં આવે છે.તેના વડા આસિસ્ટન્ટ કલેકટર અથવા સમ કલેકટર કહેવામાં આવે છે.

તાલુકો: વિભાગને ફરીથી તાલુકામાં વહેંચવામાં આવે છે. તેના વડા મામલતદાર તથા TDO તાલુકા વિકાસ અધિકારી હોય છે.
( TALUKA DEVLOPMEN OFFICER)

વિલેજ : ગ્રામ્ય લેવલે પંચાયત હોય છે.અને તેના વડા સરપંચ હોય છે. Distric – કલેકટર સબ ડિવિઝન -આસિસ્ટન્ટ કલેકટર તાલુકા – મામલતદાર TDO ગામડા – સરપંચ

ગ્રામ્ય અને શહેરી સ્તરે વહીવટી તંત્ર :

સરકારી તંત્ર એટલે તેના દ્વારા સરકાર દેશ અને રાજ્ય માટે કાયદા કાનુન ચલાવે છે. સમાજના કલ્યાણ માટે આ કામગીરી જરૂરી છે.

• કાયદા કાનુન વ્યવસ્થા
• વ્યક્તિ અને જૂથના હકો ની રક્ષા કરે છે.
• સમાજના સભ્યોને રક્ષણ પૂરું પાડે છે.
• લોકોના આરોગ્યનું રક્ષણ કરે છે. જેમાં વાતાવરણીય સ્વચ્છતા અને આરોગ્ય સેવાઓનું સમાવેશ થાય છે.
• ઉંમરલાયક અપંગ અને તરછોડેલા વ્યક્તિનું રક્ષણ કરે છે.
• બાળક વ્યવહાર સંદેશ વ્યવહાર વીજળી વગેરેની વ્યવસ્થા પૂરી પાડે છે.
• રોજગાર અને ઉદ્યોગોની વિકાસ કરે છે.
• લોકોને આર્થિક સ્થિતિ વધારે છે જેમાં ઘર માટે સ્કીમ નોકરી માટેની સ્કીમ પૂરી પાડે છે .
• રમત ગમત અને મનોરંજન માટે સગવડ પૂરી પાડે છે.
• આ ઉપરની જોઈ શકાય છે. કે આધુનિક યુગમાં બધું જ વહીવટી સરકાર હાથમાં હોય છે. સરકારની જવાબદારી ખૂબ જ ભારે હોય છે. રાજકીય નેતાઓની સરકાર ચલાવવાની સત્તા હોય છે. રાજ્યની નેતાઓ જુદા જુદા ખાતાઓના મિનિસ્ટર હોય છે. મિનિસ્ટર નો IAS ઓફિસર ઇન્ડિયન એડમિનિસ્ટ્રેટિવ સર્વિસ સલાહ આપે છે. અને તેઓ પોલીસની સેવાઓની પણ મદદ કરે છે.
• વહીવટી કાર્ય ચૂકવેલા મશીન જેવું છે. સરકારની ઓફિસોમાં વહીવટી સેવાઓનું શહેરી અને ગ્રામ્ય વિસ્તાર માટે અલગ માળખું હોય છે જે તેમને રાજ્ય અને કેન્દ્રના વહીવટી વધે છે.

વિલેજ લેવલે વહીવટી તંત્ર :

• વિલેજ લેવલે પંચાયતી રાજ્યનું બંધારણ હોય છે.
  1 ગ્રામ સભા
  2 ગ્રામ પંચાયત
  3 ન્યાય પંચાયત
  4 ઓપરેટિવ

ગ્રામ સભા : ગ્રામ સભા પંચાયતી રાજ્યનું પાયાનું એકમ છે. ગ્રામ સભામાં ગામના પ્રખ્ત લોકો હોય છે. ગ્રામસભા ની મીટીંગ વર્ષમાં બે વાર થાય છે. અને આ મીટીંગમાં વાર્ષિક પ્રોગ્રામની ચર્ચા થાય છે.

ગ્રામ પંચાયત: આ ગ્રામ પંચાયતની વહીવટી સંસ્થા છે. તે વિલેજના ડેવલોપમેન્ટ માટેનું આયોજન કરે છે. તે 5 થી 15 હજારની વસ્તીને કવર કરે છે. ગ્રામ પંચાયતની વડાને સરપંચ કહે છે. અથવા સભા હતી અથવા મુખી કહે છે. તેમાં બીજા છુટા થયેલા સભ્યો હોય છે. ગ્રામ પંચાયત મુદ્દત 3 થી 5 વર્ષની હોય છે. તેમાં 15 થી 30 સભ્યો હોય છે. સરપંચના હાથ નીચે ઉપ સરપંચ હોય છે.

ગ્રામ પંચાયતના કાર્યો :

• સેનિટેશન
• લાઈટ ની વ્યવસ્થા
• ડીસીઝ કંટ્રોલ
• વોટર સપ્લાય
• ગામનું સામાજિક અને આર્થિક વિકાસ
• જાહેર આરોગ્ય અને સુખાકારી

ન્યાય પંચાયત : આ ગ્રામ પંચાયતનું ન્યાય અંગ છે ન્યાય પંચાયતમાં તે સામાન્ય ગુના ની શનિ કરી શકે છે. તથા સામા સમાજ વિરોધ પ્રવૃતિ માટે ₹100 સુધીનો દંડ કરવાની સત્તા ન્યાય પંચાયતને હોય છે.

કો ઓપરેટિવ : સરકારી મંડળીઓ ગ્રામના લોકો મળીને જૂથ બનાવે છે. અને તે જૂથ મળીને
1 સમુદાય દ્વારા ઉત્પન્ન કરાતી વસ્તુઓની વેચાણ કરે છે.
2 એકબીજાને સરકારી મંડળી દ્વારા વધારે ઉત્પન્ન માટે નાણાકીય help હોય છે.

શહેરી લેવલે વહીવટી તંત્ર : શહેરી વિસ્તારમાં મોટાભાગે વહીવટી મ્યુનિસિપાલટી અને કો-ઓપરેટીવ, community development block દ્વારા કરવામાં આવે છે.

મ્યુનિસિપાલટી અને કો-ઓપરેટીવ : આ સંસ્થાનો ખાસ કરીને શહેરી વિસ્તારમાં જોવા મળે છે.

Town area commite : Town area commite 5 થી 10 હજારની વસ્તીને cover કરે છે. આ કમિટી પંચાયતની જેવી જ હોય છે. Community ને સર્વિસ પુરી પાડે છે.

B. મ્યુનિસિપલ બોર્ડ: 10,000 થી ₹2,00,000 ની વસ્તીને આવરી લેશે મ્યુનિસિપલ બોર્ડમાં ચેરમેન અથવા પ્રેસિડેન્ટ હોય છે તે ચૂંટાયેલા હોય છે બીજા પણ બોર્ડ પ્રમાણે ચૂંટાયેલા હોય છે અને તેમની ટર્મ ત્રણથી પાંચ વર્ષની હોય છે.

મ્યુનિસિપલ બોર્ડ ના કાર્ય :

• સેનિટેશન જાળવવી અને બાંધકામ
• સેનિટેશન એન્ડ ડ્રેનેજ
• સ્ટાટ લાઇટિંગ એન્ડ રોડ મેન્ટેનન્સ
• વોટર સપ્લાય
• મેન્ટેનન્સ ઓફ હોસ્પિટલ એન્ડ ડિસ્પેન્ચરી
• શિક્ષણ
• સુવેઝ એન્ડ રિફ્યુઝ ડિસ્પોઝલ
• જાહેર શૌચાલય બનાવવા
• શેરી મા રખડતા કુતરા નો નાશ કરવો.
• ખોરાકને સ્વચ્છતા અને ખોરાકની ભેળ સેલ
• રજીસ્ટ્રેશન ઓફ બર્થ એન્ડ ડેથ

Ç. કો-ઓપરેટીવ : કોપરેટીવ વસ્તી 2,00,000 થી વધુ હોય છે. મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન ના વડા મેયર હોય છે સિટીના જુદા જુદા વિસ્તારમાંથી કાઉન્સેલર ચૂંટાય છે. આ કાઉન્સેલર મેયરની છૂટે છે. મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન એજ્યુકેટીવ એજન્સીમાં કમિશનર સેક્રેટરી એન્જિનિયર હેલ્થ ઓફિસર વગેરે હોય છે. આ ઉપરાંત સેનેટરી ઇન્સ્પેક્ટર અને આરોગ્યના તમામ સ્ટાફ હોય છે તેઓ તબીબી અને જાહેર આરોગ્ય સેવાઓ પૂરી પાડે છે.

Community development block:આ શબ્દ આધુનિક છે. જેમાં ગામડાઓનો વિકાસ કરી ગામડાઓનું લેવલ ઉંચુ લાવવામાં આવે છે. જેથી સર્વાંગી વિકાસ થાય છે. Community development block આ practice માં મુકવાની રીત નવી શોધાઈ છે. એટલે તેની વ્યાખ્યા આ રીતે થઇ શકે.

વ્યાખ્યા : સમાજના લોકો પોતે જ છે આગળ પડતો ભાગ લઈ બીજા લોકોને બને તેટલો વધુ આધાર આપે સમાજને સામાજિક અને આર્થિક પ્રગતિ કરવા માટે આ તેમને સુધારવા માટે તૈયાર કરવામાં આવેલ કમિટીને cdb કહે છે.

ભારતનો CDB બહુલક્ષી કાર્યક્રમ સેવા અને તે પંચવર્ષીય યોજનાનો ભાગ છે.

CDB ના કર્યો :

• પશુધનને ખેતીવાડીમાં સુધારો કરવો.
• કમ્યુનિકેશનમાં સુધારો કરવો (સંદેશ વ્યવહાર નો )
• એજ્યુકેશન માં સુધારો કરવો.
• પ્રાઇમરિ હેલ્થ સેન્ટરની સ્થાપના કરી લોકોનું આરોગ્ય અને વાતાવરણ સુધારવું.
• લોકોને તેમની મતે જ મદદ કરતા ફરી તેમના ઘરોને સુધારવા
• લોકોને સામાજિક સેવાઓ આપવી.

કોમ્યુનિટીમાં સામાજિક અને આર્થિક પરિવર્તન : સમુદાયમાં થતા સામાજિક અને આર્થિક પરિવર્તન નીચેની બાબત પર આધાર રાખે છે.

1. ઇન્ડસ્ટ્રીઝ અને ટેકનોલોજી : નવી ટેકનોલોજી ની આધુનિક યુગમાં ખૂબ જ અગત્યના છે. નવી નવી મશીનરીને પદ્ધતિ ઉમેરાતી જાય છે દાં.ત.કપડા ઉત્પાદનમાંથી કાપડ ઉત્પાદન માટે હોય એ શાળામાંથી નવી સવ પ્રમાણે હેન્ડલુમ પાવરફુલ જોવા મળે છે.
2. જુદી જુદી સંસ્કૃતિ : આધુનિક યુગમાં ગ્રામીણ અને શહેરી સમુદાય બન્ને ભેગા થવાથી ઘણા ફેરફારો જોવા મળે છે. અલગ અલગ સંસ્કૃતિ અને માનવ વર્તન પણ અલગ જોવા મળે છે.
3. વસ્તી વધારો : વધારાની વધુ ખોરાકની જરૂરિયાત ઊભી થાય છે સ્કૂલ બસ હોમ જોબ રોજગાર etc ની સમસ્યા વધતી જાય છે.
4. આંતર ગ્રુપ ઘર્ષણ : જૂથોમાં અંદર ઘર્ષણ જોવા મળે છે.જેમકે મિલન ના માલિક અને મજૂરો આદિવાસી અને બીજા આદિવાસી વસ્તીમાં ઉપરી વર્ગ અને નીચલા વર્ગ etc ઘર્ષણ જોવા મળે છે આ પરિવર્તન લાંબા ગાળે જોવા મળે છે.
5. સ્ત્રી સળવળ : સ્ત્રી સ્વતંત્રતા સ્ત્રી પુરુષ સમાનતા લીધે કૌટુંબ જીવન તેમજ સમાજના નિયમોના ઘણા ફેરફારો આવી જાય છે.
6. રાજકીય દબાણ : લોકોને અપેક્ષા હોય છે કે વિકાસના કાર્યમાં નિર્ણય લેવા માટે તેમનો અભિપ્રાય લેવામાં આવે પણ રાજકીય દબાણ છે.કાયદામાં ફેરફાર લાવી શકાય છે.
7. સરકારી આયોજન અને કાર્યક્રમો : આરોગ્યાના વિકાસ માટે સરકારી કાર્યક્રમો ઘડિયા તથા આયોજન થાય છે.જેનાથી સમાજના સીધી રીતે પરિવર્તન આવી શકે છે.

Human resoyrces :માનવી આજે એક સંસાધન ગણાય છે અને તે પણ વિશિષ્ટ પ્રકારનું સંસાધન ગણાય છે. અન્ય સંસાધનો જેવા કે ધન જમીન મશીન વગેરેનો યુઝ ફિટાયતી રીતે કરકસર થી કરવામાં આવે છે. પણ આ મહત્તમની પણ એક મર્યાદા છે. આ મર્યાદા બહુ ઓછી પાતળી છે કરકસ ની તથા યોગ્ય મોકા નો લાભ લેવાથી આવા સંચાલિતનો ન વધુ ઉપયોગ શક્ય બને છે. પરંતુ મર્યાદિત પ્રમાણમાં જ્યારે માનવ સંસાધન એક એવું સન્માન સંસાધન છે જેનો યુઝ કરવામાં કોઈ મર્યાદા નથી તેથી માનવ સંસાધનનો મહત્તમ યુસ કરી આપણી આરોગ્ય સેવાઓનું વધુ અસરકારક બનાવી શકાય છે.

1.villeage headers : ગામના આગેવાનોને ગામના લોકો પણ ઘણો પ્રભાવ હોય છે.તેમના સાથ સહકારથી આપણા આરોગ્ય ના કાર્યક્રમ વધુ સરળ બનાવી શકાય છે.

2.વિલેજ હેલ્થ ગાઈડ : વિલેજ હેલ્થ ગાઈડ કમ્યુનિટીમાં લોકોને આરોગ્ય સંબંધિત આદતો સુધારવા માટે ખૂબ જ મહત્વની વ્યક્તિ છે. આવી વ્યક્તિઓ ઘણી જગ્યાએ સારું કાર્યકારી લોકોમાં આરોગ્ય સંબંધી અને લોકોના સુખાકારી માટે બદલાવ લાવવા માટે કાર્ય કરે છે તેઓ શિક્ષિત અથવા અશિક્ષિત પણ હોઈ શકે છે દાંત શિક્ષિત અને પોસ્ટ માસ્ટર.

વિલેજ હેલ્થ ગાઈડ એવી વ્યક્તિ હોવી જોઈએ છે. જેના જીવનનો અનુભવ છે દાંત ગામની વડીલ સ્ત્રી જેના બાળકો છે.

એવી વ્યક્તિ જેને ગામના લોકો સાંભળે છે અને તેના પર ટ્રસ્ટ કરે છે.

જે જલ્દી શીખી શકે છે અને પરિવર્તનને જલ્દીથી સ્વીકાર રહેશે.

જ્યારે લોકોને તકલીફ હોય ત્યારે તેની પાસે જાય તેવી વ્યક્તિ ધરાવતા હોય.

3. ટ્રેડીશનલ નેડ ( પરંપરાગત સારવાર કરનાર): મોટાભાગે ગામના લોકોને માંદગી વખતે આવા લોકો પાસે જાય છે તેથી આપણે સમુદાયના આરોગ્યના પ્રોગ્રામમાં આવા લોકોના સહકારની જરૂર પડે છે. અને તે નીડ ને આપણે મહેસૂસ કરવી જોઈએ.
4. દાયી : દાયી આરોગ્ય સેવા માટે મદદરૂપ થઈ શકે છે. દાયણો ને તાલીમ લેવા માટે પ્રોત્સાહિત કરી તાલીમ અપાવવી જોઈએ દાયણ આરોગ્ય સેવાઓ અસરકારક રીતે આપવી શકે.
5. સ્કૂલ ટીચર: બાળકો અને તેના માતા પિતાને આરોગ્ય શિક્ષણ આપવા માટે સારામાં સારી તક સ્કૂલના ટીચર પાસે હોય છે.તેથી તેઓને આરોગ્ય નો પ્રોગ્રામમાં સામેલ કરવા જરૂરી છે.
6. ચિલ્ડ્રન : બાળકો કુદરતી રીતે જ ખૂબ સારી રીતે વાત કરી શકે છે કોઈપણ માહિતીના પ્રસારણ માટે બાળકો તે સારું માધ્યમ છે.અને તેઓ આવા કાર્યક્રમમાં પ્રેમપૂર્વક ભાગ લેશે.

MPHW ના કાર્ય :

Responsibility of health worker :

1.vital event :

તેને જે એરિયા આપવામાં આવેલ હોય તે એરિયામાં જન્મના અને મૃત્યુના આંકડા વિશેની માહિતી એકત્રિત કરવી અને આનું રજીસ્ટરમાં નોંધ કરવી તથા તેનો રિપોર્ટ હેલ્થ આસિસ્ટન્ટ (MHS)ને આપવો.

કોમ્યુનિટીમાં જન્મદિનની નોંધ કરવાનું શું મહત્વ છે તે સમજવું અને તેની રીતે પણ સમજાવવી.

2.રેકોર્ડ કીપીંગ : જે એરીયા સોપાયેલા હોય તે ગામ કે લોકલ એરિયામાં સર્વ કરવું અને ફેમિલીની જનરલ ઇન્ફોર્મેશન કલેક્ટ કરવી. ગામડાના સમગ્ર ફેમિલીને એન્ડ વિલેજ નો રેકોર્ડ રજીસ્ટર તૈયાર કરવો. પિરિયોડીકલી રિપોર્ટ તૈયાર કરી સેલ્ફ આસિસ્ટન્ટ ને સમયસર મોકલાવો. શેરીયાનો પ્લાનિંગ કર્યું છે તે સમગ્ર એરિયામાં માપ અને ચાર્ટ બનાવી તૈયાર રાખો. તેના ફેમિલીમાં એલર્જીબલ કપલ અને સાઈલ્ડ નું રજીસ્ટર અપડેટ રાખે છે. અને એ એલર્જીબલ કપલની PHW ને જાણ કરે છે.

3.પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર : માઇનો તકલીફ હોય એક્સિડન્ટ થયો હોય ત્યારે ઈમરજન્સીમાં ફર્સ્ટ એડ સારવાર આપે અને PHC રિપોર્ટ કરે છે.

4.ટર્મ એક્ટિવિટી :

• PHC પણ જ્યારે સ્ટાફ મીટીંગ હોય ત્યારે તેમાં સહભાગી બનવું અને હાજરી આપે જે કોમ્યુનિટી ડેવલપમેન્ટ બ્લોક હોય તો પણ ભાગીદારી કરવી.
• કોમ્યુનિટીમાં કોઈપણ એક્ટિવિટી કરવાની હોય તો પોતાને એરિયાના દરેક FHW અને બીજા હેલ્પ વર્કર તથા હાઈનું કો ઓપરેશન ઓરડી નેશન લેશે.
• દરેક week એ હેલ્થ આસિસ્ટન્ટ ને ગળવું માંદા વિશેની advise લેવી અને જરૂરી હોય તો ગાઈડસ સેલ્ફ આસિસ્ટન્ટ પાસે મેળવવું.

5.health education :કોમ્યુનિટી ને જરૂરી એવી MCH સર્વિસીસ લેવા માટે પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવે છે અને જરૂરી ફેસિલિટી આપવામાં આવે છે.

6.FB પ્રોગ્રામ :

• FB પ્રોગ્રામ માટે એલીજીએબલ ડોક્ટર રજીસ્ટર કપલ ની માહિતી ને યુઝ કરવા.
• વ્યક્તિગત અને ગ્રુપમાં FB માટેના msg spread કરવા અને તેઓને મોટીવેટ કરવા કપલને નીડ મુજબ કોન્ટ્રા સેપ્ટીવ ડીસ્ટ્રીબ્યુટ કરવા વાજેકટોમીના શિકાર માટે મદદ કરવી અને ફેસીલીટી પૂરી પાડવી.
• ઘણીષ્ઠ એરિયામાં FB સ્વીકારવા બનાવવાને આવે છે. આવરીક્ષિત એરીયા FB વિશેની સાઈડ ઈફેક્ટ અને માઇનર કપલને માહિતીગાર કરવા.
• ટ્રીટમેન્ટની નીડ વાળાને પીએસસી અથવા હોસ્પિટલમાં refer કરવા.
• Follow up મુલાકાત પૂરી પાડવી.
• ઘણીષ્ઠ એરિયામાં mail ડેમો ફોલ્ડર પ્રસ્થાપિત કરવા અને અવિક્ષિત એરિયામાં mail&femail ડેપો ફોલ્ડર પ્રસ્થાપિત કરવા.
• એરિયામાં દરેક વિલેજમાં મેલ લીડર અવિકસિત એરિયામાં મેલ ફીમેલ લીડર નિમવા.
• કોમ્યુનિટીના લિટરની ટ્રેનિંગમાં મેલ હેલ્થ આસિસ્ટન્ટને મદદ કરવી અને લીડરને ફેમિલી વેલ્ફેર પ્રોગ્રામમાં Imele કરવા (mch)

7.MCH clinic :

• FHW મદદથી એબનોર્મલ પ્રેગ્નન્સી એલોન મધર ને ઓળખે અને રીફર કરવી.
• પ્રેગનેન્ટ સ્ત્રીને TTના ઇંગ. થી protict કરવા.
• FHW દ્વારા ડિફિકલ લેબર ને abnormality વાળા ન્યુબોર્ન બેબી ને રિફર કરવા.
• કોમ્યુનિટી ને MCH સેલ્ફી સર્વ નોલેજ આપવું અને તેઓની ફેસીલીટી નો ઉપયોગ કરવા પ્રોત્સાહિત કરવા.

8.ન્યુટ્રીશન :

• ઘનીઢય એરિયામાં ફ્રી રુલર બાળકોમાંથી માલન્યુટ્રીશન ના કેસને ઓળખવા અને તેઓને ન્યુટ્રીશન સપ્લીમેન્ટ માટે બાલવાડી કે PHC માં રિફર કરવા.

• ઘનીઢય એરીયા એક થી પાંચ વર્ષના બાળકોને iron અને folic acid need મુજબ ડિસ્ટ્રીબ્યુટ કરતી વખતે.
• હવે ક્ષિત એરીયા 0 થી 5 વર્ષના બાળકોને અને ઘનીઢય એરિયાના એક થી પાંચ solution નીવ્યવસ્થા કરવી.
• કોમ્યુનિટીમાં માતા અને બાળકના ન્યુટ્રી ટીવ diet વિશે નોલેજ આપવું.

9.immuninization :

• ઘનીઢય એરિયામાં એક થી પાંચ વર્ષના બધા જ બાળકો માટે DPT, BCG અને OPV વેક્સિનેશન કરવું
• મેલ સુપરવાઇઝરને સ્કૂલ Immunizalion પ્રોગ્રામના આસિસ્ટ કરવુ.
• કોમ્યુનિટી ને વિવિધ કોમીયોની કેબલ ડીસીઝ સામેની રચવો માટે માહિતગાર કરવો.

10.એન્વાયરમેન્ટલ સેનિટેશન:

• લોકો જેથી પાણી મેળવે છે જેમ કે કુવાનું પાણી મોટા ટાંકા ETC પાણીનું કોલોરિનેશન કરે છે. કોમ્યુનિટીમાં લોકોને લિક્વિડ waste યોગ્ય નિકાલ કરવાની મેથડ વિશે નોલેજ આપે છે.

• Boil waste ને કેવી રીતે ડિશપો જલ કરવું તે વિશેનું નોલેજ તથા ઘરની સ્વચ્છતા તથા ધુમાડા વગરના ચૂલા વિશે નું નોલેજ આપે.
• કમ્યુનિટીમાં લોકોને સોસ કુવા કિશન ગાર્ડન ખાતર માટેના ખાડા કોહવાણ કરવા માટેના ખાડા તથા સેનેટરી લેટ્રીન બનાવવા માટે હેલ્પ કરે છે.
• MPHW તેમના હેલ્પ વર્કર મેઇલ 5000 મીટર વસ્તી કવર કરે છે.જે નીચે મુજબ જવાબદારી સંભાળે છે.

1.મલેરિયા : શરમાઈને ફેમિલી ની વિઝીટ આવે તે રીતે પ્લાનિંગ કરવું એ નીચે પ્રમાણે છે.

• મલેરિયાનો કેસ શોધવા.
• દરેક સાઈડમાં જાડા અને પાતળા બ્લડ સ્મિયર લેવા.
• દરેક સાઈડને લેબોરેટરી exam માટે મોકલવી.

• Fever દરેક કેસને પ્રિઝમટીવ ટ્રીટમેન્ટ આપવી.
• બધા posilive કેસને રેડીકલ ટ્રીટમેન્ટ આપવી.
• બ્લડ રિપોર્ટ ની જાણ કરવી અને તેનું મહત્વ સમજાવવું.
• ઘરમાં દવાનો છટકાવ કરવો.
• એન્ટિબાયોટિક માટે કંટ્રોલ ના પગલા લેવા.

2.હેલ્થ આસિસ્ટન્ટ: Job માટે સ્પ્રિંગ ઓપરેશનમાં સુપર વિઝન અને ફિલ્ડના સ્ટાફને ટ્રેનીંગ આપવી.

3.T. B. માં : જેને fever આવતો હોય તેમજ cougn માં બ્લડ આવતું હોય તેવા કેસો શોધવા. Sputamon સ્મિયાર બનાવવી. PHC ના મોની પાસે ઇન્વેસ્ટિગેશન માટે રિફર કરવા TB ની ટ્રીટમેન્ટ લેવા યસ ને ચેક કરવા અને રેગ્યુલર ટ્રીટમેન્ટ આપવી .
રેગ્યુલર ટ્રીટમેન્ટ લેવા માટે મોટીવેશન આપવુ.

4.લેપ્રસી :

• સ્કિન પેસેસ લોસ ઓફ સેન્સેસન્ના ના કેસ શોધવા.
• ઇન્વેટેશન માટે PHC માં mo ને રિફર કરવા.
• લેપ્રસીની ટ્રીટમેન્ટ લેતા હોય તેમને એક કરવા અને રેગ્યુલર ટ્રીટમેન્ટ આપવી.
• હેલ્થ એજ્યુકેશન આપવુ.

ક્રમ શહેરી સમુદાય

1. શહેરી સમુદાયના લોકો ધોગીક એકમો સાથે જોડાયેલા હોય છે.
2. શહેરોનું સામાજિક જીવન ટૂંકાગાળાનું અને પર્સનલ હોતું નથી ફોટા પણાની ભાવના હોતી નથી.
3. સામાજિક સ્થળ રસના આર્થિક સ્તર પર નિર્ભય હોય છે.
4. ગ્રામ્ય સમુદાય કરતા પરોક્ષ અને સ્વાર્થી સમાજમાં હોય છે. ઓલવેઝ અજાણ્યા સાથે સંબંધ રાખતો હોય છે.
5. લોકો શહેરોમાં કારખાના ઉદ્યોગ દ્વારા આજીવિકા ચલાવે છે જુદા જુદા પ્રદેશોમાં માલ વેચવા થતા હોય છે જુદા જુદા લોકોના સંપર્કમાં આવે છે.
6. ગતિશીલતા વધુ હોય છે શહેરો જેમ જેમ વિકસતા જાય તેમ તેમ લોકોને વ્યવસાય ની નવી તક મળે છે.
7. શહેરો માં વસ્તી વધારાના લીધે વિવિધતા જોવા મળે છે. લોકોને પ્રકારના મંડળો જેવા કે Age ધર્મ, sex etc ના સભ્યો બને છે અને હેતુ સિદ્ધ થયા પછી મડલ ને છોડી દેશે.
8. વસ્તી ગીચતા વધુ હોય છે.
9. શહેરી સમુદાયની સમસ્યાઓ

• ઝુપડપટ્ટી વધે છે.
• બેરોજગારી ગરીબાઈ વધે છે.
• સમાજ વિરોધી પ્રવૃત્તિ વધે છે.
• કુપોષણની સમસ્યા ઉદ્ભવે છે.
• રોડ એકસીડન્ટ વધે છે
• આરોગ્યની સમસ્યા વધે છે.
• વેશ્યાવૃત્તિ વધે છે.
• ગુનાખોરી ભિક્ષાવૃત્તિ વધે છે.

ગ્રામ્ય સમુદાય :

1. ગ્રામ્ય સમુદાયના મુખ્ય હેતુ ખેતી છે.
2. લોકો એકબીજાને ઓળખે છે એકબીજા સાથે જોડાઈને રહે છે.
3. સામાજિક સ્તર રસના જાતિ પ્રમાણે સમાજ રચના જોવા મળે છે.
4. લોકોના સંબંધો લાગણી ભરી અને સહકાર કર્યા છે એકબીજાને મદદ કરવાની ભાવના હોય છે.
5. ઓછી વિવિધતા જોવા મળે છે લોકો પેઢી દર પેઢીથી ચાલતો વ્યવસાયમાં જોડાય છે .
6. પ્રતિશિલતા ઓછી હોય છે ગામડામાં વાહન વ્યવહાર નો ઓછો વિકાસ થવાથી એક જગ્યાએથી બીજી જગ્યાએ જવામાં તકલીફ પડે છે.
7. પરંપરાગત રીતરિવાસ પ્રમાણે જીવન જીવે છે તેમની વિચારસરણી પર તે મુજબની હોય છે એ પ્રમાણમાં નિયમોની પ્રમાણે વર્તે છે.
8. વસ્તીની ગીસ્તા ઓછી હોય છે.

• ગ્રામ્ય સમુદાયની સમસ્યા
• આરોગ્યની સમસ્યાઓ
• ઓછું શિક્ષણ મળે છે.
• વ્યવહાર અને સંદેશા વ્યવહાર ની તકલીફને કારણે સગવડતાનો લાભ મળતો નથી.
• વસ્તી વધારાના પ્રમાણમાં ખેતીવાડી પૂરતા પ્રમાણમાં હોતી નથી જેથી બે રોજગારી વધે છે.

ક્રમ primary group

1. પ્રાઇમરી ગ્રુપ નાનું હોય છે લાંબા ગાળા સુધી રહે છે
2. એકબીજા સાથે નજીકના સંબંધો તો હોય છે.
3. સામાન્ય જીવનgive and takeup આધારિત હોય છે.
4. પ્રાઇમરી ગ્રુપમાં ગ્રુપ નો ઇન્ટરેસ્ટ એક સરખો હોય છે એકબીજાના સહકારથી પ્રાપ્ત થાય છે.
5. ગ્રુપને વર્તણૂક સંસ્થાની આશા સહિતા દ્વારા નક્કી થાય છે.
6. રસ્તાની આશા સંહિતા મુજબ ગ્રુપની કે ગ્રુપના સભ્યોની નૈતિક જવાબદારી હોય છે.
7. દરેક સભ્ય વચ્ચે ઘનીઢય સંબંધ હોય છે દાંત કુટુંબ કે ખાસ મિત્રનું નાનું ગ્રુપ કે પ્લે ગ્રુપ.
8. પ્રાઇમરી ગ્રુપમાં એકબીજા સાથે નમકના સંબંધો હોય છે એકબીજાને અંગત રીતે ઓળખે છે.

Secondary group :

1. લોકોનું વર્તુળ મોટું હોય છે.કાયમી પણ ઓછો હોય છે.
2. સભ્યપદ સ્વૈચ્છિક અને સંબંધો ઓપચારિક હોય છે.
3. Touch go rdationship હોય છે.
4. ઔદ્યોગ લાગણીનો અભાવ હોય છે. તેથી ધ્યેય પ્રાપ્ત કરવા હરીફાઈ કરે છે તેમાં ક્યારેક સંઘર્ષ પેદા થાય છે.
5. રસ્તાની આશા સહિતા મુજબ જ વ્યક્તિ વર્તણૂક નો નિયંત્રિત કરવામાં આવે છે.
6. ગ્રુપને નૈતિકતા અલગ અલગ હોય છે.
7. જો મોઢું ગ્રુપ હોય તો તેના સભ્યો વચ્ચે સીધો સંપર્ક હોતો નથી બાલગાડે સ્કૂલ ટીચર્સ વગેરે.
8. સેકન્ડરી ગ્રુપના સંબંધો જરૂરિયાત પૂરતા મર્યાદિત હોય છે.

ઓટોકેટરીક લીડર :

1. લોકોને કામ કરવું ગમતું નથી.
2. લોકો મોટા પાયા પૈસા માટે કામ કરે છે.
3. નોકરી જતી ન કરે તેના ભય તે તેઓ કાર્ય કરે છે.
4. કેટલાક બાબતોનની પિતા પર આધાર રાખવાની તેમની જેમ પોતાના સુપરવાઇઝર પર આધાર રાખે છે.
5. સૂચના પ્રમાણે કામ કરવાના માટે છે કે તું સિદ્ધિમાં તેઓને રસ હોતો નથી.
6. સતત સુપરવાઇઝર ના નિયંત્રણની લોકોને જરૂર હોય છે.
7. લોકો મોટેભાગે સ્વાર્થી હોય છે.
8. કામગીરીની બાબતમાં કોઈપણ પ્રકારનો ફેરફાર સ્વીકાર્યા રહેતા નથી તેઓને એકની એક જ પદ્ધતિ કામ કરવું પડે છે.
9. લોકોને કામ કરવા માટે ફરજ પાડવી પડે છે.

ડેમો કેટલીક લીડર :

1. લોકો સંક્રિય હોય છે અને જો તેઓને કામ અગત્યનું લાગે તો કામ કરવું ગમે છે.
2. પૈસા ઉપરાંત અન્ય ઘણી બાબતમાં માટે લોકો કામ કરે છે.
3. લોકો પોતાના કાર્યમાંથી આત્મસંતોષ મળી રહે છે માટે કાર્ય કરે છે.
4. પુખ્ત વયના લોકોમાં જવાબદારીની ભાવના હોય છે. તે ભાવના જોવા મળે છે. પોતાનું કાર્ય અગત્યનું છે. અને કાર્ય પોતે જ પૂરું કરવું જોઈએ તેમ તેઓ માને છે.
5. કામ કરવાની બાબતમાં સ્વ નિર્ણય કરી શકશે.
6. મોટાભાગે કાર્યકરોએ જવાબદારી નિભાવવાની હોય છે અને તેની તેઓને સતત દેખરેખ ની જરૂર હોતી નથી.
7. કાર્યકરો એ પોતાની સમુદાય તેમજ રાષ્ટ્રીય હિત ને ધ્યાનમાં રાખે છે.
8. શીલા સાલુ પદ્ધતિ તેઓ કંટાળો છે અને તેથી નવા ઓફ ગમો અને અનુભવે દ્વારા થવું કૌશલ્ય પ્રાપ્ત કરવા ગમે છે.
9. આ લોકોને મેં પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવે તો વધુ સારી રીતે કામગીરી કરે છે અને તેઓએ કંઈ ફરજ પાડવાની જરૂર હોતી નથી.