યુનિટ -1 -એન્વાયરમેન્ટ સેનિટેશન

Introduction

એન્વાયરમેન્ટ એટલે વાતાવરણ આ શબ્દ માં માનવ શરીરની બહારના બધા જ પરિબળોનો સમાવેશ થાય છે અહીંયા વાતાવરણ એટલે વ્યક્તિ માં અંદરના અને બહારના તમામ પરિબળો કે જે લોકોનું સ્વાસ્થ્ય પર અસર કરે છે ચોખ્ખું સુંદર અને દુષણ રહિત વાતાવરણ એ તંદુરસ્તી માટે ખૂબ જ લાભ કરતું છે.
વ્યક્તિના શરીરની અંદરના વાતાવરણ સાથેની પ્રક્રિયાઓ જાણવાની વ્યક્તિ સમાજ અને દેશના આરોગ્યના સ્તરે જાણી શકાય છે સૌના આરોગ્યની જાળવણી માટે હેલ્થી વાતાવરણ હોવું જરૂરી છે.

Definition

જીવ જંતુ કે માનવજાતના વર્તન કે સમાજનો વિકાસ કરવા માટે અમુક બહારની આજુબાજુ સ્થિતિને ભેગી કરવા માટે અમુક પરિબળો કાર્યકર્તા હોય છે જેને વાતાવરણીય તંદુરસ્તી અથવા તો ઇન્વારિયોમેન્ટ હેલ્થ કહેવામાં આવે છે.

Environment sanitation

વ્યક્તિના વિકાસ અને તંદુરસ્તી તથા જીવનની અસર કરતા વાતાવરણમાં રહેલા પરિબળોને અંકુશમાં લેવાની પદ્ધતિને environment sanitation કહે છે.

Components of environment (ઘટકો)

1.Water (પાણી) પાણી વિનાનું જીવન શક્ય નથી પાણી વ્યક્તિને ઘણી બધી રીતે ઉપયોગી નીવડે છે પાણી એજ જીવન છે તે શરીરનું નકામું કચરો બહાર કાઢવા માં મદદરૂપ થાય છે શરીરનું તાપમાન જાળવી રાખે છે તેથી પાણી સ્વચ્છ હોવું જોઈએ.

2.Air (હવા) હવા આપણા શરીરને ઓક્સિજન પૂરું પાડે છે ચોખ્ખી હવા આપણી તંદુરસ્તી માટે અને લાંબા આયુષ્ય માટે જરૂરી છે.

3.light (લાઈટ) તારો પ્રકાશ કે સારી દ્રષ્ટિ માટે જરૂરી છે અબુધા પ્રકાશને કારણે લાંબી બીમારી તેમજ અકસ્માત થઈ શકે છે એ આંખની દ્રષ્ટિને કમજોર કરી શકે છે.

4.house (ઘર) વાતાવરણનું આ એક ભાગ છે જે વ્યક્તિને ખરાબ વાતાવરણથી અને અકસ્માતથી બચાવે છે આપણી શારીરિક અને માનસિક જરૂરીયાત પૂરી પાડે છે.

5.nois (અવાજ) ઘોંઘાટ એ એનવાર્યોમેન્ટ સાઉન્ડ છે એક વ્યક્તિનો અવાજ બીજી વ્યક્તિ માટે ઘોંઘાટ હોઈ શકે છે.

6.wast(કચરો) વેસ્ટ એટલે ન જોઈ તો કચરો અથવા નકામો ફેકવા લાયક કચરો જેનું યોગ્ય રીતે નાશ કરવો અથવા નિકાલ કરવો જરૂરી છે તો જ વાતાવરણ ની સ્વચ્છતા જળવાઈ રહે છે.

તંદુરસ્ત રહેવા માટે પાયાની જરૂરિયાતો

1.વ્યક્તિગત સ્વચ્છતા વ્યક્તિગત સ્વચ્છતા માટે નીચેના કાર્યો કરી શકાય.

દરરોજ સ્નાન કરવું.
નિયમિત રીતે કસરત કરવી.
નિયમિત બ્રશ કરવો.
સમતોલ આહાર લેવો.
નિયમિત રીતે દવાખાને ચેક અપ કરાવવો.

2.વાતાવરણીય સ્વચ્છતા

ઘરની સાફ સફાઈ કરવી જોઈએ.
ઘરની તથા રૂમની અંદર હવા અને પ્રકાશ ની અવરજવરની વ્યવસ્થા હોવી જોઈએ.
ખોરાક રાંધતા પહેલા ધોવો જોઈએ.
ખોરાકનું સંગ્રહ સારી રીતે કરવો જોઈએ.

3.સમુદાય સ્તર પર સ્વચ્છતા

સમુદાઈ સ્તર પર વાતાવરણીય સ્વચ્છતા માટે નીચે પ્રમાણેના ઉપાય કરી શકાય છે.

પાક્કા મકાનનું બાંધકામ.
ગંદા પાણીનું યોગ્ય રીતે નિકાલ.
કચરાનો વગેરે રીતે નિકાલ.
સાફ અને સ્વચ્છ પાણી.

સમુદાયના લોકોને વાતાવરણીય સ્વચ્છતા ની દેખરેખ માટે સ્વચ્છ શિક્ષણ અને લોકોની આ કાર્ય માટે પ્રોત્સાહિત કરવા.

Types of environment

વાતાવરણના મુખ્યત્વે બે ભાગ પડે છે.

1.internal environment (આંતરિક વાતાવરણ) આંતરિક વાતાવરણ એટલે કે જેમાં વ્યક્તિના શરીરના દરેક અવયવો કે જે વાતાવરણ સાથે સુસંગતતા કેળવે છે તેમજ પોતાની જાતે જ આંતરિક રીતે ગોઠવવા નો પ્રયત્ન કરે છે એટલે કે ઇન્ટર્નલ એનવાયરોમેન્ટ સાથે એક્ઝેકટ અથવા ગોઠવણ મેળવે છે.

2.External environment (બાહય વાતાવરણ) બ્રાહ્ય વાતાવરણમાં મુખ્યત્વે ત્રણ બાબતોનો સમાવેશ થાય છે.

1. Physical environment જેમાં માણસને આજુબાજુ જીવંત વસ્તુઓ ન હોય પરંતુ નિર્જીવ વસ્તુઓ જેવી કે ઘર પાણી હવા જમીન ગરમી પ્રકાશ અવાજ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે માણસ હંમેશા આ બાબતો સાથે સંકળાયેલું હોય છે.

2.Biological environment આજુબાજુ આવેલી જીવંત વસ્તુઓનો સમાવેશ થાય છે જેમાં માણસને સૂક્ષ્મ જીવાણુઓ વાયરસ નુકસાન પહોંચાડી શકે છે જેવા કે ઉંદર મચ્છર માકડ વગેરે દ્વારા બધા જ રોગ ફેલાવે છે.

3.Social environment દરેક લોકોની સંસ્કૃતિની બાબતો જેવી કે રીતી રિવાજો માન્યતાઓ નીતિ નિયમો ધર્મ અભ્યાસ ધંધાઓ જીવન ધોરણ સામાજિક જીવન તથા તંદુરસ્તીને લગતી સુવિધા વગેરે બાબતો ઉપયોગ આ બંનેનો આધાર રહેલો છે વ્યક્તિ હંમેશા લોકો સાથે સામાજિક રૂપ સાથે ઘરના કુટુંબ સાથે તેમજ આજુબાજુના લોકો સાથે સંબંધ રાખી વાતાવરણને અનુકૂળ થાય છે.

Importance of environment health

Air (હવા) મનુષ્યની જિંદગી માટે હવા અગત્યની વસ્તુ છે જીવન જીવવા માટે ઓક્સિજન આપે છે તેમજ વાતાવરણની સ્થિતિ જાળવી રાખે છે અને વાતાવરણમાં રહેલા હવાના કારણે મનુષ્યના શરીરનું ઉષ્ણ તાપમાન જળવાઈ રહે છે સાંભળવાનું અને સૂંઘવાનું કાર્ય પણ હવા દ્વારા જ થતું હોય છે હવાને દૂષિત કરનાર ધૂળ ધુમાડો ઝેરી અને રાસાયણિક પદાર્થ વગેરે છે જેના દ્વારા લોકો બીમાર અને મૃત્યુનો ભોગ બને છે.

હવાનું બંધારણ

હવા મા સામાન્ય રીતે નીચે મુજબના વાયુઓ જોવા મળે છે.

નાઇટ્રોજન -૭૮.૧%
ઓક્સિજન-૨૦.૯૩%
કાર્બન ડાયોક્સાઇડ-૦.૦૩%
વધારાના બીજા વાયુઓ અને અશુદ્ધિ-૦.૯૪%
ટોટલ ૧૦૦ PR

વધારાના વાયુઓમાં ઓઝોન નિયોન હીઁલીપમ વગેરે હોય છે અને અશુદ્ધિ ઓમાં પાણીની વરાળ રજકણો અને બેક્ટેરિયા હોય છે.

હવાના કાર્યો

1. હવાથી મનુષ્ય પ્રાણી પક્ષી પશુ અને વનસ્પતિ જેવી દરેક સજીવ એ વસ્તુના જીવન માટે ખૂબ જ અગત્યની વસ્તુ છે
2. હવા મા ઓક્સિજનને જીવન જીવવા માટેનું પ્રાણ વાયુ છે.
3. હવા અને વાતાવરણની પરિસ્થિતિ તે એક સાથે સંકલિત છે.
4. તે મનુષ્યના શરીરનું ઉષ્ણ તાપમાન જાળવી રાખે છે.
5. તે જુદી જુદી જૈવિક અને રાસાયણિક ક્રિયામાં ભાગ ભજવે છે.

હવાના બંધારણને પ્રમાણસર રાખનારા પરિબળો

1.પવન બારી બારણા દ્વારા હોવાની અવરજવર થતી હોવાની લીધે હવા ની અશુદ્ધિઓ એક જગ્યાએ રહેતી નથી અને હવાની અવરજવર લીધે અશુદ્ધિઓ દૂર થાય છે.

2.સૂર્યપ્રકાશ સૂર્યની ગરમીને લીધે હવામાં રહેલા બેક્ટેરિયા નું નાશ થાય છે અને વૃક્ષો દ્વારા ઓક્સિજન ઉત્પન્ન થાય છે.

3.વરસાદ વરસાદ દ્વારા વાતાવરણમાં રહેલી અશુદ્ધિ અને જુદા જુદા વાયુઓની અશુદ્ધિઓ સાફ થાય છે.

4.વનસ્પતિ જીવન વનસ્પતિ દ્વારા સૂર્યપ્રકાશની હાજરીમાં વાતાવરણમાં રહેલા CO2 લેવાય છે અને O2 વાતાવરણમાં ઉમેરાય છે. પરંતુ રાત્રી દરમિયાન આનાથી ઊલટું થાય છે એટલે કે o2 લેવાય છે અને co2 નું પ્રમાણ જળવાઈ રહે છે.

Air pollution(હોવાનું પ્રદૂષિત થવું)

વ્યાખ્યા એર પોલ્યુશન એટલે મનુષ્યને નુકસાન કરતા તત્વો જ્યારે હવા માં મળે ત્યારે તેને એર પોલ્યુશન કહે છે.
હાલ નાં સમયમાં એર પોલ્યુશન સમગ્ર વિશ્વનો મેજર હેલ્થ પ્રોબ્લેમ છે.

હવા પ્રદુષિત થવાના કારણો

1. ઇન્ડેસ્ટ્રીયલ પ્રોસેસ જેમાં ખાસ કરીને કેમિકલ ,ઇન્ડસ્ટીયમ હાર્ટલાઇઝર ફેક્ટરી વગેરે માંથી ઉત્પન્ન થતા ગેસ અને રાસાયણિક તત્વોને કારણે વાતાવરણીય હવા પુષ્કળ પ્રમાણમાં દૂષિત થઈ શકે છે.

2.સળગાવવાની ક્રિયા કારખાનાઓ ઘરો ભઠ્ઠીઓ વગેરે દ્વારા બાળવામાં આવતો કોલસાનો ધુમાડો ગેસ તેલ કાર્બન ડાયોક્સાઇડ વગેરે દ્વારા પણ હવા દૂષિત થાય છે.

3.વાહનો સૌથી વધારે દૂષિત વાતાવરણ વાહનો દ્વારા થતું હોય છે જેમાં વિમાનો ટ્રેનો તેમજ બીજા વાહનો કે જે પેટ્રોલ ડીઝલ વગેરેથી ચાલતા હોય તેના દ્વારા વાતાવરણના કાર્બન મોનોક્સાઈડ નાઇટ્રોજન ઓક્સાઈડ વગેરે વાયુઓ વાતાવરણની હવામાં ભળે છે અને હવા દૂષિત થાય છે.

4.મિસ્લેનીયસ બાબતો જેમાં એગ્રીકલ્ચર એક્ટિવિટી જેવી કે દવાઓ ચાટવી ખાતર નાખવું વગેરે કારણે વાતાવરણમાં દૂષિત થાય છે આ ઉપરાંત ગમે તેવી વસ્તુઓ ગમે ત્યાં ખુલ્લી જગ્યાએ ફેંકી દેવાથી અને ખુલ્લા ડિસ્કોજેબલ સપ્લાન્ટ વગેરેથી પણ હવા દૂષિત થાય છે.

દુષીત હવાને કારણે શરીર પર થતી અસરો

1.ઇમિડીયેટ ઇફેક્ટ જેમાં મૃત્યુનું પ્રમાંણ અને રોગનું પ્રમાણ વધારે જોવા મળે છે આમાં વાતાવરણને દૂષિતતા થી ખાસ કરીને રેસ્પિરેટરી સિસ્ટમમાં ડીસીઝ વધુ જોવા મળે છે.

2.ડિલીઇફેક્ટ જેની અંદર ખાસ કરીને ફેફસાનું કેન્સર અસ્થમા વગેરે જેવી કન્ડિશન લાંબા ગાળે જોવા મળે છે.

3.વનસ્પતિ અને પ્રાણી પર થતી અસર-દૂષિત વાતાવરણમાં ખાસ કરીને સલ્ફર ડાયોક્સાઇડ ની અસર વૃક્ષના પાંદડા પર ખાસ જોવા મળે છે ઘણી વખત વૃક્ષના પાંદડાઓ ખરી જાય છે તેમજ તેના પર ટપકા જોવા મળે છે તેમજ ક્લોરાઇડની પ્રાણીઓ પર અસર જોવા મળે છે.

4.સોશિયલ એન્ડ ઇકોનોમિક એફેકેટ-દૂસિત વાતાવરણના કારણે મનુષ્યનું સામાજિક તંદુરસ્તી બગડે છે તેમજ વનસ્પતિ અને પ્રાણી અને નુકસાન થાય છે તેમ જ આર્થિક બાબતે જોઈએ તો દૂષિત વાતાવરણને કારણે મકાનોને પણ નુકસાન થાય છે.

Privention and cantrol of air polution

1.કન્ટેઈનમેન્ટ જ્યા થી દૂષિત થવા ઉત્પન થાય છે તે ધ્યાનથી અટકાવ કરવો.
Ex. ફેક્ટરી માંથી નીકળતો કચરાનો યોગ્ય રીતે નિકાલ કરો.

2.રિપ્લસમેન્ટ જેમાં આધુનિક ટેકનીક નો ઉપયોગ કરીને ઇલેક્ટ્રિ સિટીના અને કુદરતી વાયુઓ વીજના દ્વારા વાતાવરણને શુદ્ધ રાખી શકાય છે અને કારખાનાઓ ને શહેર કે ગામથી દૂર રાખી હવા ને દૂષિત થતી અટકાવવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવે છે.

3.ડીલ્યુશન જેમાં દૂષિત હવાને પ્રમાણે વેન્ટિલેશન વ્યવસ્થા કરીને દૂષિત થતી હવા અટકાવી શુદ્ધ બનાવી શકાય છે તેમજ આજુબાજુ વધારે વૃક્ષો ઉગાડી હવાને શુદ્ધ કરી શકાય છે.

4.લેજિસ્લેશન(કાયદાઓ) હવાના પ્રદૂષણના અટકાવવા માટે અમુક કાયદાઓ બનાવવા જોઈએ અને તે માટે ભારત સરકારે બંધારણીય ધોરણે કાયદા બનાવી પગલાં લેવા જોઈએ.

5.ઇન્ટરનેશનલ એક્શન આંતરરાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રે મોસ્કો નાગપુર ટોકયો વગેરે જગ્યાએ WHO એ લેબોરેટરી બનાવે છે જેના દ્વારા દૂષિત થવા માટે સંશોધન કરીને કાર્ય કરવામાં આવે છે.

હવાનું શુદ્ધિકરણ દૂસિત હવાના શુદ્ધિકરણ માટે નીચેની રીતો વપરાય છે

1.મેકેનિકલ વેન્ટિલેશન દ્વારા આ રીતમાં મશીન દ્વારા ચાલતા વાયુ બીજથી હવામાં રહેલા બેક્ટેરિયાઓ અને હવાની બીજી અશુદ્ધિઓ દૂર થાય છે.

2.અલ્ટ્રા વાયોલેટ આ રીત ખાસ કરીને ઓપરેશન થિયેટર અને ઇન્ફેક્સિયેસ વોર્ડમાં જોવા મળે છે પરંતુ આ અલ્ટ્રા વાયોલેટ કિરણો ની આંખની સીધી અસર કરે છે આ રીતમાં અલ્ટા વાયોલેટ લેમ્પ હોવાથી અશુદ્ધ હવાને જાવાનો રસ્તો હોય ત્યાં રાખવામાં આવે છે.

3.કેમિકલ સિસ્ટમ આ રીતમાં ખાસ કરીને વાતાવરણમાં રહેલી ધૂળ અને અશુદ્ધિઓ જેવી કે અણુઓ અને પરમાણુઓથી થ્રીઇથેલીનગ્લુકોલ વરાળ દ્વારા શુદ્ધ કરવામાં આવે છે.

4.clust cantrol આ રીતમાં હોસ્પિટલની લાદીમાં પોતા કરતી વખતે તેલનો ઉપયોગ કરીને હવામાન બેક્ટેરિયા તેમજ રજકણો દૂર કરી શકાય છે.

વેન્ટિલેશન વેન્ટિલેશન એટલે હવાની ફેર બદલી જેમાં ચોખ્ખી હવા ઘરની અંદર આવેલ અને પ્રદુષિત હવા ઘરની બહાર આવેલ હોય ત્યાં આવા વાતાવરણનું નિર્માણ કરવું તેને વેન્ટિલેશન કહે છે.

Definition વેન્ટિલેશન એટલે બહારથી આવતી તાજી હવા કે ઉત્તમ ગુણવત્તાવાળી હોય તેનું તાપમાન તેમાં રહેલ ભેજ શુદ્ધતા વગેરે અનુકૂળ હોય છે તેમજ તેના વડે જે ચેપ લાગવાની શક્યતા ન હોય તેવી હોવી જોઈએ આવા પ્રકારની અવરજવરને વેન્ટિલેશન કહે છે.

વેન્ટિલેશન ના પ્રકાર

1. નેશરલ વેન્ટિલેશન
2. આર્ટિફિશિયલ વેન્ટિલેશન

નેશરલ વેન્ટિલેશન નેશરલ વેન્ટિલેશન છે સિમ્પલ સિસ્ટમ છે જે ખાસ કરીને સ્કૂલ ઓફિસ કોલેજ વગેરેમાં જોવા મળે છે.

A.The windo (બારી બારણા મારફતે) બારી બારણામાં હવાની અવરજવર સારી રીતે થઈ શકે છે.
જ્યારે હવા તેની મારફતે આખા રૂમમાં આવે છે ત્યારે તેને પરફ્લેકશન કહેવાય છે બારી બારણા હંમેશા સામ સામે હોવા જોઈએ કે જેથી ક્રોસ વેન્ટિલેશન થઈ શકે.

B.diffusion હવા ખૂબ જ નાની જગ્યામાંથી પણ ડિફયુઝન ના કારણે પ્રચાર થઈ શકે છે આ આખી ધીમી પ્રોસેસ હોય છે પરંતુ જેને જગ્યાનો ઉષ્ણતામાન અને હવાની શુદ્ધતા સારી રહી શકે છે.

C.inequality of temperature(અસમતોલ તાપમાન) હવા હંમેશા ભારે દબાણથી હલકા દબાણ તરફ જાય છે અને ત્યારે તે થોડી ગરમ થાય છે અને જે રૂમની ઉપરની બાજુએ જતી રહે છે તેમ જ બહારથી આવતી હવા જે ઠંડી હોય છે તે રૂમમાં નીચેની તરફ હોય છે બહારની આવતી હોવાની ઘનતા સૌથી વધુ હશે તેમ જ બહારની હવા અંદરની હવા કરતાં વધુ ગરમ હશે જેના કારણે જો બારી બારણા વાળું વેન્ટિલેશન વગેરે તારા હશે તો હવાનું યુઝ સારી રીતે કરી શકાય છે આ બાબતમાં ફક્ત એક ગેરફાયદો એ છે કે બહારથી આવતી હવાનું ઉષ્ણ તાપમાન અને ભેજ એકસરખા હોતા નથી.

2.આર્ટિફિશિયલ ઓર મિકેનિકલ વેન્ટિલેશન

A. એકઝોકટ ફેન:આમાં હવાને એકઝોકટ ફેન દ્વારા બહાર કાઢવામાં આવે છે જે ઈલેક્ટ્રીક સીટી દ્વારા કરવામાં આવે છે આમાં હવાનું દબાણ ઓછું થતાં બહારની તાજી હવા દ્વારા બારીઓ દ્વારા રૂમમાં અંદર દાખલ થઈ શકે છે અશુદ્ધ થયેલી હવા એક્ઝોક્ટ ફેન મારફતે બહાર કાઢવામાં આવે છે ખાસ કરીને મોટા હોલ ઓડોયોરિયમ વગેરે જગ્યાએ અશુદ્ધ હવાને બહાર કાઢવા આ રીત વપરાય છે.

B. પ્લેનમ વેન્ટિલેશન:આ રીતમાં બહારની તાજી હવા પંખા દ્વારા રૂમમાં ફેંકવામાં આવે છે અને તે સમયે રૂમમાં બધા જ બારી બારણા બંધ રાખી હવાની પાણી પરથી પસાર કરવામાં આવે છે જેથી રૂમમાં પોઝિટિવ પ્રેસર ઉત્પન્ન થાય છે અને અશુદ્ધ થયેલી હવા બહાર નીકળી જાય છે.

C. બેલેન્સ વેન્ટિલેશન:આ વેન્ટિલેશન એક્ઝોક્ટ અને પ્લેનમ નું મિશ્ર રૂપ છે ફેન દ્વારા અંદરની હવા બહાર ફેંકવાની અને બહારની હવા અંદર ફેકવાની જે બેલેન્સ બરાબર હોવું જોઈએ જ્યારે કુદરતી વેન્ટિલેશન ન ચાલતું હોય ત્યારે આ વેન્ટિલેશનનો ઉપયોગ થાય છે.

D. એર કન્ડિશન:આ પદ્ધતિમાં હવાનું શુદ્ધિકરણ થાય છે આમાં હવા ગરમ કે ઠંડી બને છે તેમજ હવામાં રહેલું પ્રમાણ જાળવી રાખવામાં મદદ કરે છે.
એર કન્ડિશન ખાસ કરીને મોટી હોસ્પિટલો કારખાનાઓ થિયેટર તેમજ ખાસ કરીને ઓપરેશન થિયેટરમાં તે તો જેની ઓર્ગેનિઝમનો કંટ્રોલ કરવામાં વપરાય છે.

અપૂરતા વેન્ટિલેશન અથવા ભીડવાળા ઓરડાના લીધે શરીર પર થતી ખરાબ અસરો

1.શારીરિક અસર:દરેક વ્યક્તિને ઓછામાં ઓછી 300 થી 3,000 સ્ક્વેર ફીટ જગ્યામાં શુદ્ધ હવા મળી રહેવી જોઈએ જેની અંદર co2 નું પ્રમાણ ઓછું હોવું જોઈએ જો આ સ્થિતિ ન હોય તો

વ્યક્તિઓને રેસ્પીરેટરી સિસ્ટમ અને સરર્ક્યુલેટરી સિસ્ટમના રોગ થાય છે.

• સ્કીન ડીઝીસ થાય છે.
• આંખની થાક લાગે છે અને જોવામાં તકલીફ પડે છે.
• વ્યક્તિનો સ્વભાવ ચીડિયો બને છે.
• હાઈપરટેન્શન જોવા મળે છે.

માનસિક અસરો

• વ્યક્તિ પોતાની જાતને એડઝેસ્ટ કરી શકતા નથી .
• વ્યક્તિને પોતાના સ્વભાવમાં ફેરફાર જોવા મળે છે.
• તેને પોતાના માટે કુટુંબના માણસો માટે સંતોષ હોતો નથી.
• કોઈપણ રીતે માનસિક તંદુરસ્તી જળવાતી નથી.

સામાજિક અસરો

• વ્યક્તિ સમાજમાં પોતાનું સ્થાન મેન્ટેન કરી શકતો નથી.
• વ્યક્તિ પોતાની જાત માટે અને કુટુંબ માટે સમાજમાં નીચું સ્થાન અનુભવે છે.

એન્વાયોમેન્ટ સેનીટેશન માટે શું કરશો (ANM/FHW)

• સ્વચ્છ પીવાનું પાણી પૂરું પાડવું (ક્લોરીનેશન અથવા ફિલ્ટર કરવું)
• ગંદા પાણીનો યોગ્ય નિકાલ કરવો.
• મળમૂત્રનો અને કચરાનો યોગ્ય નિકાલ કરવો.
• કચરો કચરાપેટી માં નાખવો.
• સ્વચ્છ ઘર રાખવું અને ઘરનું બાંધકામ વેન્ટિલેઇટ હોવું જોઈએ.
• નીધુમ્મચુલો વાપરવો અને સોસ ખાડો કરવો.
• જંતુમુક્ત વાતાવરણ રાખવું દવાઓનો છંટકાવ ઉંદર નો નાશ કરવો સારૂ ન્યુટ્રીશન આપવું પોષક તત્વો વાળો ખોરાક દરેક લોકોને મળી રહે તેવી વ્યવસ્થા કરવી.
• પર્યાવરણની સંભાળ રાખવી.
• વૃક્ષો વાવવા અને જંગલો કાપવા નહીં.

Lighting: સારી દ્રષ્ટિ માટે પૂરતો પ્રકાશ જરૂરી હોય છે જે પ્રકાશની સ્થિતિ સરસ રીતે ન હોય તો જોવાની શક્તિ માં તકલીફ પડે છે અને આંખ નો થાક લાગે.

સારો પ્રકાશ મેળવવાની જરૂરિયાત: સારો પ્રકાશ મેળવવા માટે નીચેની બાબતો ધ્યાનમાં રાખવી જોઈએ.

1.જરૂર પડતો પ્રકાશ :પ્રકાશ હંમેશા પ્રમાણસર હોવો જોઈએ પ્રકાશ એવો હોવો જોઈએ કે જેથી આંખની કોઈપણ મુશ્કેલી થયા વગર આંખની આજુબાજુએ રહેલી ઝીણી ઝીણી દરેક વસ્તુ જોઈ શકાય તેવો પૂરતો પ્રકાશ હોવો જોઈએ.

2.distriloution (પ્રકાશ નું વિભાજન) પ્રકાશ હંમેશા બધી જ જગ્યાએ એકસરખો રહે તેમ હોવો જોઈએ પ્રકાશ એક સરખો હોવો જોઈએ કે જે બધી જગ્યાએ વિભાજિત થયેલ હોય અને પ્રકાશ માટે વપરાતી દરેક વસ્તુઓ એવી હોવી જોઈએ કે જેનાથી આંખને નુકસાન થાય નહીં.

3.absence of glare (ઝગમગતો પ્રકાશ ન હોવો જોઈએ) પ્રકાશ વધારે પડતો ઝગમગતો ન હોવો જોઈએ જેનાથી આ અજાય જાય ઓછા પ્રકાશના કારણે ઘણી વાર એકસીડન્ટ થાય છે અને વધારે પ્રકાશ પડવાથી તે આંખનું વિઝન જતું રહે છે.

4 .absence of sharp shadows (તિક્ષણ પ્રકાશ ન હોવો) આંખની ઊંચું પ્રકાશ આવતું હોય તો વધુ નુકસાન થતું નથી પરંતુ જો વધુ પડતો પ્રકાશ આંખ પર પડે તો ઘણું નુકસાનકારક નિવડે છે જેનાથી આંખની જોવામાં તકલીફ પડે છે.

5.steadiness (પ્રકાશ સ્થિર હોવો) પ્રકાશ જ્યારથી મળતો હોય ત્યાંથી કંટીન્યુ આવતો હોવો જોઈએ પ્રકાશ લબક ઝબક થતો ન હોવો જોઈએ કારણ કે તેનાથી આંખને નુકસાન થાય અને તેને આંખને જોવામાં તકલીફ ઊભી થાય અને અકસ્માત થવાની સંભાવના ઉભી થાય છે.

6.colour of light (રંગીન પ્રકાશ ન હોવો જોઈએ) લાઈટ નો કલર સામાન્ય હોય તો આંખને નુકસાન થતું નથી પરંતુ જો તેમાં કલર વાપરવામાં આવે તો આંખને જોવામાં તકલીફ પડે છે કુદરતી રીતે મળતો પ્રકાશ આંખ માટે સારો હોય છે પરંતુ કૃત્રિમ પ્રકાશ એવો હોવો જોઈએ કે જે આખરે નુકસાન ન કરે.

7.surrouding (આજુ – બાજુનું) જ્યાં પ્રકાશ આવતો હોય ત્યાં તેની આજુબાજુમાં વધારે સળગતા કલર વાળી વસ્તુઓ રાખવી નહીં

પ્રકાશના પ્રાપ્તિસ્થાનો પ્રકાશ મુખ્યત્વે બે રીતે મળે છે.

1.નેશરલ મેથડ કુદરતી પ્રકાશ તે માત્ર સૂર્યપ્રકાશ દ્વારા પ્રાપ્ત થાય છે.

સન લાઈટ ( સૂર્યપ્રકાશ) સૂર્યપ્રકાશ પૂરતો મેળવવા માટે લોકો ખાસ કરીને પૂર્વ પશ્ચિમ દિશામાં બારી બારણા રાખતા હોય છે. જેથી ઘરના દરેક ભાગમાં પૂરતો પ્રકાશ આવી શકે તેમ રૂમમાં પ્રકાશના કિરણો વસ્તુ પર પડતા જોઈ શકાય છે કે આ માટે મકાનનું બાંધકામ બે મકાનનું અંતર વગેરે બાબતો મહત્વની હોય છે સૂર્યપ્રકાશ પ્રમાણ માં મેળવવા માટે નીચેના સિદ્ધાંતો ધ્યાનમાં રાખવામાં આવે છે.

1.Orientation (ઓરીએનટેશન):જેમાં વાદળાં ઓ હંમેશા ઉત્તર દક્ષિણ દિશામાં વધુ કરતા સમય માટે રહેતા નથી જેના કારણે લોકો મકાન બાંધકામ સામાન્ય રીતે પૂર્વ પશ્ચિમ દિશામાં રાખે છે જેથી સૂર્યપ્રકાશ આખો દિવસ મળી રહે છે.

2.Remove of obstrulction (અવરોધ દૂર કરવો):મકાનમાં બાંધકામમાં જો આજુબાજુના મકાન નડતરરૂપ બને તેમ હોય તો મકાનનું બાંધકામ કરતી વખતે ધ્યાન રાખવું જોઈએ કે ઘરમાં સૂર્યપ્રકાશ મળે છે કે નહીં.

3.windows (બારી બારણા):બારી બારણા નું બાંધકામ વ્યવસ્થિત પાલન સાથે હોવું જોઈએ જેમાં સૂર્યપ્રકાશ રૂમમાં સારી રીતે દાખલ થઈ શકે એટલી સાઈઝમાં બારી બારણા હોવા જોઈએ.
ઘરમાં સારું પ્રકાશ મળી રહે તે માટે સત નો કલર સફેદ હોવો જોઈએ દિવાલની ઉપરનો કલર આપજો અને નીચેનો કલર પીળો ઘટ્ટ હોવો જોઈએ જેથી આંખને જોવામાં સુગમતતા રહે.

{ 2.Artificial method (કુત્રિમ રીતે મળતો પ્રકાશ)}:સૂર્યપ્રકાશ 24 કલાક પ્રાપ્ત થતો નથી અને તેમાં જ્યારે વાદળીયું આકાશ હોય ત્યારે ખાસ પ્રકાશ મળતો નથી માટે કુદરતી રીતે પ્રકાશનો મળતા કૃત્રિમ પ્રકાશ મેળવવામાં આવે છે કૃત્રિમ પ્રકાશ નીચેની રીતો દ્વારા પ્રાપ્ત કરવામાં આવે છે.

1.તેલના દીવાઓ અને ફાનસ દ્વારા:આ રીતની સૌથી જૂની રીત ગણવામાં આવે છે દીવામાં કે કરતા તેલનો ઉપયોગ વધારે કરવામાં આવે છે ત્યારે ફાનસમાં કેરોસીન નો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.

2.મીણબત્તી:જે જગ્યા એ લાઈટની સગવડતા ન હોય ત્યાં વાપરવામાં આવે છે મીણબત્તી એક જગ્યાએથી બીજી જગ્યાએ લઈ જવામાં સરળતા રહે છે તેમજ તે વનસ્પતિ પ્રાણી વગેરેના તત્વોમાંથી બનાવવામાં આવે છે.

3.વીજળી પ્રકાશ (ઇલેક્ટ્રીક સીટી):વીજળીનો પ્રકાશ તે સૌથી આધુનિક અને ઉત્તમ રીત ગણવામાં આવે છે શહેરમાં ખાસ કરીને વીજળી પ્રકાશનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે વીજળીનો પ્રકાશ સ્થિર અને સીધો હોય છે તેને ચાલુ બંધ કરવામાં તકલીફ પડતી નથી વીજળીના વાયરમાંથી ઘણા બધા લેમ્પ ચાલુ કરી શકાય છે.

4.ગેસ દ્વારા મળતો પ્રકાશ:જેમાં કોલસાની એક પદ્ધતિ દ્વારા વાપરીને તેમાંથી ગેસ બનાવવામાં આવે છે જે ગેસને સિલિન્ડરમાં ભરીને દરેક ઘરમાં મોકલવામાં આવે છે આમાં અમુક રાસાયણિક તત્વો નો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે જેમાંથી પ્રકાશ અને ગરમી મળી રહે છે.

Noise (ઘોંઘાટ):ઘોઘાટનો અર્થ કરીએ તો ન જોઈ તો અવાજ પરંતુ ઘણી વખતે ઘણા બધા લોકોને ઘોંઘાટ પ્રિય હોય ત્યારે વ્યાખ્યા ખોટી પડે છે.

વ્યાખ્યા:ઘોંઘાટનો અર્થ કહીએ તો ન જોઈ તો ખોટો અવાજ કે જે ખોટા સ્થળે અને ખોટા સમયે થતો હોય તેમ જ અવાજ દ્વારા વ્યક્તિની તંદુરસ્તી પર ખરાબ અસર થતી હોય તેને ઘોંઘાટ કહે છે.

ઘોંઘાટના પ્રાપ્તિસ્થાનો:ઘોંઘાટ ઉત્પન્ન થવા માટે ઘણા કારણો જવાબદાર છે જે નીચે મુજબ છે.

1. ઓટોમોબાઇલ્સ અને વાહન દ્વારા.
2. ફેક્ટરી અને ઇન્ડસ્ટ્રીયલસ દ્વારા.
3. વિમાનો દ્વારા.
4. ઘરમાં ચાલતા રેકોર્ડિંગ અને રેડિયો દ્વારા. ઘોઘાટની તંદુરસ્તી પર થતી અસરો

ઘોંઘાટની પ્રદૂષણ તા ને કારણે બે પ્રકારની માનવ શરીરમાં અસર જોવા મળે છે.

1. ઓડિટરી ફટીંગ

જેમાં અવાજની પ્રબળતા અને આવૃત્તિ 4,000 H2 જેટલી હોય છે જેના કારણે કાનમાં સિસોટી વાગતી હોય તેની કે ગણ ગણાટ થતો હોય છે જેથી કાનમાં પડદાને નુકસાન થાય છે અને સાંભળવાનું મુશ્કેલ પડે છે.

2. બહેરાશ પણું

જેમાં વ્યક્તિને બેહરાશ પણું આવે છે અને સાંભળવાની શક્તિ ઓછી થઈ જાય છે આમાં સાંભળવાની શક્તિ ઘણી વખતે થોડા સમય માટે અથવા કાયમ માટે જતી રહે છે થોડા સમયે બહેરાશવાળું ખાસ કરીને અમુક પ્રકારના ઘોઘાટની અસરથી થાય છે પરંતુ જો 24 કલાક ઘોંઘાટમાં રહેતી વ્યક્તિને કાયમી બહેરશપણું પણ આવી શકે છે.
જો ઘોંઘાટમાં અવાજની પ્રબળતા 160 ડિસેબલ કરતાં વધારે હોય તો કાનમાં આવેલ ટિમ્પેનિક મેમ્બ્રેન તૂટી જાય છે અને કાનમાં બહેરાશ આવે છે.

Non – auditory effect

ઘોઘાટની કારણે સાંભળવા સિવાયની અસરો નીચે રીતે જોવા મળે છે.

1. વાતચીતમાં મુશ્કેલી

ઘોંઘાટના કારણે વાતચીત ન સમજી શકાય તેવી મુશ્કેલી થાય છે ઘણી વખતે આવી તકલીફ રસ્તા પરથી પસાર થતા વાહનો કે પ્લેન દ્વારા તથા ઘોંઘાટને કારણે જોવા મળે છે.

2. ગુસ્સે થવું

ઘોંઘાટને કારણે જે લોકો એવી જગ્યાએ કામ કરતા હોય છે જથ્થામાં હંમેશા વધારે પડતો ઘોંઘાટ થતો હોય છે તે લોકોમાં ચીડીયા પણ વધારે જોવા મળે છે.

3. એકાગ્રતામાં મુશ્કેલી

ઘોઘાટના કારણે એકાગ્રતા રાખી શકાય નહીં તેમજ કોઈ કાર્ય એક ધ્યાનથી કરવામાં મુશ્કેલી પડે છે.
Ex. વાંચનની ક્રિયા

4. શારીરિક ફેરફાર

ઘોંઘાટની સીધી અસર મનુષ્યના શરીર ઉપર થતી હોય છે જેમ કે.

બ્લડ પ્રેશર વધવું.
હૃદયના ધબકારા વધવા
પરસેવો થવો.
Respiretri માં વધારો થવો.
ઘણી વખત ચક્કર આવવા.
થાકી જવું અને ઊંઘમાં ખલેલ પડે છે.

ઘોંઘાટનો અટકાવ:ઘોઘટ ને કંટ્રોલમાં લેવો હોય તો નીચેના સિદ્ધાંતો ધ્યાનમાં રાખો.

1.પ્રાપ્તિસ્થાનો
Control of noise at souroces:જે એરિયામાંથી વધારે પડતા મશીનો અને સાધનોનો અવાજ આવતો હોય તેને અલગ અલગ જગ્યાએ રાખવા જેથી વધારે પડતા ઘોંઘાટને અટકાવી શકાય.

2.control of transmission (પ્રસરણ ):ઘોઘાટ ટ્રાન્સમિશન ના થાય તે માટે મકાન કે જે તે બાંધકામની દીવાલોમાં અવાજનું શોષણ થઈ શકે તેવા પદાર્થો વાપરીને ઘોંઘાટ થતો અટકાવી શકાય છે.

3.protection of exposed person (વ્યક્તિગત રક્ષણ):જેમાં કામદારો વધારે અવાજ વાળી જગ્યાએ કામ કરતા હોય તો તેને કામની જગ્યા થોડા સમય માટે બદલાવવી જોઈએ તેમજ થોડા થોડા સમય માટે કાનની તપાસ કરવી જોઈએ કામ કરતી વખતે કાનમાં રૂના પૂમળા રાખવા.

4.legislation (કાયદાકીય નિયમો):દેશના ઘણા રાજ્યોમાં વધુ પડતો ઘોંઘાટ ઉપસ્થિત કરનાર તત્વો સામે કાયદાકીય નિયમો બનાવેલા છે તેમજ તે લોકો એવી જગ્યાએ કામ કરતા હોય કે સસ્તા અને બેક્ટેરિયાના માલિકો સામે તે વ્યક્તિગત દાવો કરી શકે છે .

5.education for noise control:લોકોના સ્વાસ્થ્ય અને સહકાર વગર ઘોંઘાટનું પ્રદૂષણ અટકાવી શકાતું નથી તે માટે લોકોને એવું શિક્ષણ આપવું કે ઘોંઘાટની તે સમાજની માંદગી વિશે જાગૃત કરે તે તંદુરસ્તીને નુકસાન કરે છે વગેરે વિશે જ્ઞાન આપવું જોઈએ.

Housing:ઘર એટલે ફક્ત ફિઝિકલ સ્ટ્રક્ચર એટલું જ અર્થ થતો નથી પરંતુ તેને વિસ્તૃત અર્થ કરતા જોઈ શકાય કે તેને આજુબાજુનું વાતાવરણ અને સમાજને લગતી સેવાઓ જુદી જુદી સેવાઓ કેવી મળે છે તે ઘર માટે મહત્વની બાબત છે.

Introduction

• ઘર એટલે ફક્ત ફિઝિકલ સ્ટ્રક્ચર એટલો જ અર્થ થતો નથી પરંતુ તેનું વિસ્તૃત અર્થ કરતા આજુબાજુ નું વાતાવરણ અને જુદી જુદી સેવાઓ જેવી બાબતોનો સમાવેશ થાય છે.
• ઘર માટે WHO યે એક શબ્દ આપેલ છે “residencial” environment જેનો અર્થ કરીએ તો વ્યક્તિ પોતે સારી રીતે રહી શકે તેમજ તેની આજુબાજુનું વાતાવરણનું યુઝ કરી શકે તેમજ દરેક પ્રકારની સુવિધાઓ અને સાધનો પૂરતા પ્રમાણમાં મળી રહે કે જેમાં વ્યક્તિને શારીરિક માનસિક અને સામાજિક રીતે વ્યક્તિગત અને કુટુંબ સાથે સારી રીતે રહી શકે જેને ઘર કહેવામાં આવે છે.

સારી તંદુરસ્તી રાખવા માટે ઘર માટેના નિયમો

• ઇ.સ.1974 માં WHO એક્યુટ કમિટીએ સારી તંદુરસ્તી માટે સારું ઘર બાંધવા માટેના નીચેના નિયમો નક્કી કર્યા.
• ઘરમાં રહેતી વ્યક્તિને શારીરિક રક્ષણ અને સુવિધાઓ મળતી હોવી જોઈએ.
• તેમાં રહેનાર વ્યક્તિ સારી રીતે રસોઈ કરી શકે જમી શકે નાઈ ધોઈ શકે લેટ્રીન બાથરૂમ જઈ શકે અને દરેક જગ્યાનું વ્યવસ્થિત ઉપયોગ કરી શકે તેવી સગવડતા હોવી જોઈએ.
• આવા મકાનનું બાંધકિશન એવી હોવી જોઈએ કે જેમાં કોમ્યુનિકેબશન ડીસીઝ થતો અટકી શકે છે.
  Ex. ચેપી રોગો.
• આવા મકાન માટે નો એરીયો કેવો હોવો જોઈએ જેથી ઘોઘાટ બીજા જુદા જુદા પ્રકારના હોરર થી રક્ષણ મળી શકે.
• ઘરનું બાંધકામ એવું હોવું જોઈએ કે આજુબાજુ માંથી ઉત્પન્ન થતો tocsic પદાર્થો અને બીજા નુકસાનકારક પદાર્થોની અસર થાય નહીં
• મકાન એવા પ્રકારનું હોવું જોઈએ કે તે વ્યક્તિગત વિકાસ અને સામાજિક બાબતો તેમજ માનસિક સ્થિતિમાં વિકાસમાં મદદ કરે તેવું હોવું જોઈએ.

આદર્શ ઘર

Definition:જે ઘર પોતાનું હોય તે જેમાં ફ્લેટ અથવા તો તેની ડિઝાઇન હોય તેમ જ તેમાં રહેતી વ્યક્તિ અને તેના કુટુંબના માણસોની શારીરિક માનસિક તથા સામાજિક તંદુરસ્તી સારી રહે કે જેમાં બધા જ પ્રકારની સુવિધાઓ અને સગવડતાઓ વગેરે પ્રાપ્ત કરી શકાય તેવા ઉત્તમ વેન્ટિલેશનને કારણે અનુકૂળ વાતાવરણ વાળા મકાનને આદર્શ ઘર કહી શકાય.

ભારતમાં આદર્શ ઘર બાંધવા માટે નીચેના નિયમો ધ્યાનમાં રાખવામાં આવે છે

1.સાઈડ (જગ્યા)

• આદર્શ ઘર માટેની જગ્યા થોડી ઊંચાઈવાળા વિસ્તારમાં હોવી જોઈએ જેથી ચોમાસાની ઋતુમાં પુરની અસર ન થાય કે પાણી ન ભરાય.
• આદર્શ ઘર માટેની જગ્યા પોતે ખરીદીની હોવી જોઈએ અને તે સોસાયટીના વિસ્તારમાં હોવી જોઈએ.
• ઘર માટેની જગ્યાએ માખી મચ્છર કે ઉંદરનું ઉદ્ભવ ન થાય તેવી જગ્યા પસંદ કરવી.
• જમીન સૂકી અને ગંદા પાણીનું નિકાળ થઈ શકે તેમજ બાંધકામ ટકી રહે તેવી હોવી જોઈએ.
• આદર્શ ઘર માટેની જગ્યા વધારે પડતા કંજેસ્ટેડ ઈન્ડ્સટ્રીજ થી દૂર હોવી જોઈએ.

2. આજુબાજુ ની જગ્યા

જેમાં પૂરતા પ્રમાણમાં સૂર્યપ્રકાશ અને હવાની અવરજવર સારી રીતે થાય તેવી ખુલ્લી set back કહેવામાં આવે છે.

3.ભોંયતળિયું

• આદર્શ ઘરનું ભોંય તળિયું પાકું હોવું જોઈએ ફ્લોર માટે નીચેના નિયમોનું ધ્યાનમાં રાખી બાંધવી જોઈએ.
• તે ફરી વખત રીપેર થઈ શકે તેવી હોવી જોઈએ.
• એ સહેલાઈથી ધોઈને સાફ કરી શકાય તેવી હોવી જોઈએ.
• ભોંયતળિયું સ્વચ્છ અને સુકુ હોવું જોઈએ.
• ફ્લોર સિમેન્ટ કોંક્રેટ અને લાદીથી બનાવેલ હોવું જોઈએ.
• ફ્લોર ને લીછું અને તિરાડો વગરનું હોવું જોઈએ.
• તેમાંથી માખી મચ્છર અને ધૂળ ઉત્પન્ન ન થાય તેવી હોવી જોઈએ જમીનથી ફ્લોર બે થી ત્રણ ફૂટ ઊંચી હોવી જોઈએ.

4.દિવાલો :આદર્શ ઘરની દીવાલો જરૂરીયાત પ્રમાણે મજબૂત હોવી જોઈએ દિવાલો ગરમી અને ઠંડીનો ઓછો સંગ્રહ કરી શકે તેવી હોવી જોઈએ અને noise proof હોવી જોઈએ.
ઘરનું વાતાવરણ અનુકૂળ રહે તેવું હોવું જોઈએ.
ઉંદર કીડી મકોડા માકડ કે બીજા એવા જમીનમાં રહેતા જીવ જંતુઓ રહી ન શકે તેવી હોવી જોઈએ.

5.છાપરુ:આદર્શ ઘરનું છાપરું ફોર થી ઓછામાં ઓછું 10 ફૂટ પૂછ્યું હોવું જોઈએ એનાથી નીચે હોવું જોઈએ નહીં જેથી એર કન્ડિશન ન હોય તો પણ રૂમમાં વેન્ટિલેશન જળવાઈ રહે. આદર્શ ઘરનું છાપરું એવું હોવું જોઈએ જેથી ઓછામાં ઓછી ગરમી અને ઠંડી લાગે.

6.રૂમ:ઘરમાં ઓછામાં ઓછા બે રૂમ એક રસોડું હોવું જોઈએ જેથી એક રૂમ જનરલ યુઝ માટે અને બીજો સિક્યુરિટી જળવાઈ રહે તે માટે તેમજ રસોડું રસોઈ બનાવવા માટે ઉપયોગમાં લઈ શકાય.

7.ફ્લોર એરિયા:ભોય તળિયાના ભાગમાં આવે રૂમની સાઈઝ 120 સ્ક્વેર ફીટ જેટલી હોવી જોઈએ આમ એક એક કરતા વધારે વ્યક્તિને 100 સ્ક્વેર ફીટ જગ્યા મળવી જોઈએ. આમ ફ્લોર એરિયાના પ્રમાણમાં 50 સ્ક્વેર ફીટ કરતાં ઓછી જગ્યા ન હોવી જોઈએ.

8.બારી બારણા:જે કૃત્રિમ પ્રકાશ અને આંતરિક વાયુને રૂમમાં જરૂરિયાત હોય તો દરેક રૂમમાં બે બારીઓ હોવી જોઈએ અને તે બહારની તરફ ખુલ્લી શકે તેવી હોવી જોઈએ ફ્લોર થી બારીઓ ઓછામાં ઓછી ત્રણ ફૂટની ઊંચાઈ આવેલી હોવી જોઈએ.

9. રસોડું

• આદર્શ ઘરમાં યોગ્ય જગ્યાએ જુદું રસોડું હોવું જોઈએ.
• તેમાં પૂરતો પ્રકાશ આવી શકે તેવું હોવું જોઈએ.
• ઘુમાંડો બહાર જઈ શકે તેવો હોવું જોઈએ.
• રસોડામાં પૂરતું પાણી મળી શકતું હોવું જોઈએ.
• વાસણ ધોવા માટે જગ્યા હોવી જોઈએ.
• અને ગંદા પાણીનો નિકાલ થઈ શકે તેવી વ્યવસ્થા હોવી જોઈએ.

10. લેટ્રીન:દરેક આદર્શ ઘરમાં આદર્શ લેટ્રીન હોવા જોઈએ તેમજ તેમાંના વેસ્ટનો યોગ્ય નિકાલ થાય તે માટે ગટરની યોગ્ય વ્યવસ્થા હોવી જોઈએ.

11. નાવા ધોવાનું બાથરૂમ:દરેક આદર્શ ઘરમાં નહાતી વખતે પ્રાઇવેસી જળવાઈ રહે તેવું બંધ બાથરૂમ હોવું જોઈએ તેમાંના પાણીનું નિકાલ થાય તે માટેની ગટર વ્યવસ્થા હોવી જોઈએ.

12. પાણીની સગવડ:આદર્શ ઘરમાં 24 કલાક પૂરતા પ્રમાણમાં શુદ્ધ પાણી મળી રહે તેવી વ્યવસ્થા હોવી જોઈએ.

13. પ્રકાશ ની વ્યવસ્થા:આદર્શ ઘરમાં સૂર્યપ્રકાશ ભોંયતળીયા ને અડધા ભાગ સુધી આવી શકે તેવું બાંધકામ હોવું જોઈએ. રાત્રી દરમિયાન પ્રકાશ મળી રહે તે માટે આદત ઘરમાં ઇલેક્ટ્રીક સીટી ની વ્યવસ્થા હોવી જોઈએ.

14. ગંદા કચરાનો નિકાલ:ઘરમાંથી નીકળતા નકામા અને ગંદા કચરાનું યોગ્ય રીતે નિકાલ કરવાની વ્યવસ્થા અને આદર્શ રીતે હોવી જોઈએ.

15. વધારાની બાબતો:જેની અંદર આદર્શ ઘરની જગ્યા સારા એરિયામાં હોવી જોઈએ અને અગત્યના સ્થળો જેવા કે બસ સ્ટેશન હોસ્પિટલ વગેરે આદર્શ ઘરની નજીક હોવા જોઈએ.

ઘર અને તંદુરસ્તી:ઘર ને માણસની આજુબાજુના વાતાવરણનું ટોટલ ભાગ ગણાવી શકાય જે દરેક વ્યક્તિ માટે બહુ જ મહત્વની બાબત ગણાવી શકાય પરંતુ ઘર માટેની ઘણી બધી બાબતો એવી હોય છે કે જેથી વાતાવરણમાં દૂષિત થઈ શકે છે આમાં આ રીતનું તીતીને કારણો નીચેની શારીરિક તકલીફો ઉત્પન્ન થઈ શકે છે

1.respiretary infection:જેમાં કોમન કોલ્ડ ડીપ્થેરિયા . બ્રોનકાઇટિસ. ટ્યુબરકયોલોસીસ. મિઝલસ.વપિગ કફ વગેરે ડીસીઝ જોવા મળે છે.

2.Skin infection:જેમાં સ્કેબિસ. રિંગવમ. લેપ્રસી. વગેરે રોગો થાય છે.

3.reato infaction:જેમાં વ્યક્તિને પ્લેગ થવાની સંભાવના રહે છે.

4. ઓથોપોંડસ:જેમાં માખી મચ્છર ચાચડ વગેરેને લીધે જુદા જુદા રોગ થાય છે.

5. એકસીડન્ટ:આમાં ખાસ કરીને વ્યક્તિને આજુબાજુના વાતાવરણમાં તેમજ ઘરમાં વપરાતી વસ્તુઓમાં કંઈક પણ પ્રકારની ખોડ ખાપણ થવાની સંભાવના રહે છે.

6. મોટાલીટી અને મોરબીડિટી:ઘરમાં જે માણસને આજુબાજુના વાતાવરણમાં ટોટલ ભાગ ગણાવી શકાય જે દર વ્યક્તિ માટે બહુ જ મહત્વની બાબત ગણાવી શકાય મોટાલીટી અને મોરબીડીટી નો રેટ ઘરની સ્થિતિ અને વાતાવરણ પર આધારિત રાખે છે.

7. સોશિયોલોજિકલ ઈફેક્ટ:જે લોકો વધારે પડતા આઈસોલેસન એરિયામાં રહેતા હોય તેઓને સારા એરિયામાં રહેતા લોકો સાથે કોમ્યુનિકેશન વધારવું.

NBO (નેશનલ બિલ્ડીંગ ઓર્ગેનાઈઝેશન):ઇ.સ.1954 માં નેશનલ બિલ્ડીંગ ઓર્ગેનાઈઝેશન ન્યુ દિલ્હી ખાતે આવેલ છે જેમાં ઘરની બાંધણી આર્થિક સ્થિતિ પ્રમાણે ઘર કેમ બાંધવું શેની ટેશન કેવી રીતે જાળવવું વગેરે જેવું જ્ઞાન આપે છે.

Solid waslea disposal and control

Introduction:Solid wasles નો અર્થ કરીએ તો ના જોઈતો વસ્તુ કે નકામી ગણીને કાઢી નાખવામાં આવેલી વસ્તુઓ જેમાં રસ્તાઓ ધંધાકીય એરીયા કે જેમાં માણસ કામ કરતો હોય છે તેમજ ખેતીની આજુબાજુ પણ નકામો કચરો જોઈ શકાય છે શહેરમાં આ કચરાને રિફ્યુઝ કહેવામાં આવે છે. દેશની બહાર litter (લીટટર) કહેવામાં આવે છે.

કચરો એટલે વ્યક્તિ ઉપયોગમાં લીધા પછી વસ્તુઓ કે પદાર્થોને નકામી ગણીને ફેંકી દેવામાં આવેલ હોય અને દૂષિત થાય છે ગંદકી ફેલાવે છે અને તંદુરસ્તીને નુકસાન કરે છે તેવા પદાર્થને કચરો કહેવામાં આવે છે.

કચરા ની અંદર મુખ્યત્વે ઘરનો કચરો શેરીઓ નો કચરો ફેક્ટરીઓનો કચરો દુકાન અને બજારનો કચરો તેમજ પ્રાણીઓના મળમૂત્ર અને મૃત શરીરનો સમાવેશ થાય છે સામાન્ય રીતે આ નકામો પદાર્થ કે જેને સોલિડ વેસ્ટ કહેવામાં આવે છે આવા પદાર્થ માંથી જોઈતી વસ્તુઓ કાગળ પેકિંગ કરેલી વસ્તુઓનો કચરો છોતરા ફોતરા તેમજ બીજો નકામો કચરો અને બીજા અનેક ઘર વપરાશમાંથી નીકળતી નકામી વસ્તુઓ કે જેને સખત કચરો કહેવામાં આવે છે કચરાને યોગ્ય નિકાલ ન કરવામાં આવે તો વાતાવરણ દૂષિત થાય છે અને તંદુરસ્તીની નુકસાન થાય છે.

તંદુરસ્તી પર કચરા ની અસર:મનુષ્યના આરોગ્ય માટેની દરેક બાબતોનું આધાર તેની આજુબાજુના વાતાવરણ પર રહે છે પરંતુ જો આ વાતાવરણને દૂષિત કરવામાં આવે તો તંદુરસ્તી બગડી શકે છે જો ગંદા કચરા નો બરાબર નિકાલ ન કરવામાં આવે તો વાતાવરણ દૂષિત થાય છે અને તંદુરસ્તી પર અસર કરે છે.

તંદુરસ્તી પર નીચેની અસરો જોવા મળે છે.

• ગંદુ કચરો માખીઓના ઉત્પત્તિ માટે મદદરૂપ કરે છે.
• ઉકરડા કે ગંદકીને કારણે ઉંદર ઉત્પન્ન થાય છે.
• ભૂલ અને માખીઓ દ્વારા પ્રથોજૈનિક ઓર્ગેનિઝમ માણસના શરીરમાં પહોંચી શકે છે.
• ચોમાસાની ઋતુમાં પીવાના પાણી પાસેથી ગંદકી વાળું પાણી પસાર થવાથી પીવાનું પાણી દૂષિત થઈ શકે છે.
• કચરા થી હવા પ્રદુષિત થઈ શકે છે અને તેને કારણે અકસ્માત પણ થઈ શકે છે.

કચરાના પ્રકારો:રાને મુખ્યત્વે બે ભાગમાં વેચવામાં આવે છે

1.સૂકો કચરો:જેની અંદર સૂકો કચરો હોય છે અને તે વજનમાં હલકો હોય છે જેમાં વનસ્પતિના સૂકા પાક સૂકું ઘાસ કાગળ કાગળના પેકિંગ વગેરે વસ્તુઓનું સમાવેશ થાય છે.

2.ભીનો કચરો:જેની અંદર કચરો ભીનો હોય છે અને વજનમાં ભારે હોય છે જેમાં પ્રાણીઓના મળમૂત્ર લીલા શાકભાજીઓના પાંદડા કારખાનાઓમાંથી નીકળતા રાસાયણિક પદાર્થોનું સમાવેશ થાય છે.

કચરાના સ્ત્રોત

1. સોસાયટી દ્વારા ઉત્પન્ન થતો કચરો.
   જેમાં પાદડા.ઘાસ.કાગળ.વગેરે નો સમાવેશ થાય છે.
2. માર્કેટ દ્વારા ઉતપન્ન થતો કચરો
   જેમાં શાકભાજી પ્રાણીઓના મૃત દેહ તેમજ આજુબાજુની દુકાનોનો કચરો જેવા કે કાગળ પેકિંગ વગેરે.
3. એનિમલ દ્વારા ઉત્પન્ન થતો કચરો
   જેમાં પ્રાણીઓનું ખોરાક છાણ મળમૂત્ર વગેરે હોય છે.
4. ઇન્ડસ્ટ્રીઓ દ્વારા ઉત્પન્ન થતો કચરો
   જેમાં ઘણા પ્રકારનો નકામો કચરો નીકળે છે કારખાનાઓ માંથી નીકળતો કેમિકલ કાર્બોનેટ જે આરોગ્ય માટે સૌથી વધુ હાનિકારક છે.
5. ડોમેસ્ટિક યુઝ દ્વારા ઉત્પન્ન થતો કચરો
   જેમાં ધુમાડો રાખ કે ક્રાંતિ વખતે ઉત્પન્ન થતો કચરા નો સમાવેશ થાય છે તેમજ નકામા ખોરાક અને બીજા બિન ઉપયોગી વસ્તુઓનો સમાવેશ થાય છે. કચરાનો નિકાલ કરવાની રીત

કચરાનો નિકાલ નીચેની ત્રણ રીતોથી કરવામાં આવે છે.

1.storage (સંગ્રહ કરીને)
2.collection (ભેગો કરીને )
3.disposal (નાશ કરી ને)

1. સંગ્રહ કરીને

• જેમાં કચરાને વ્યવસ્થિત રીતે ભેગો કરીને ટીમ કે ગેલ્વેનાઈઝ કચરાપેટીમાં કે જેમાં ફીટ ઢાંકણું હોય તેમાં ભરવામાં આવે છે કચરાપેટી ની સાઈઝ કુટુંબમાં રહેતી વ્યક્તિઓના પ્રમાણમાં હોવી જોઈએ કે કુટુંબમાં પાંચ સભ્યોની સંખ્યા હોય તેમણે 1 થી 2 ફૂટની કચરા પેટીનો ઉપયોગ કરવો જોઈએ.
• પબ્લિક પ્લેસ કે જ્યાં વધારે સંખ્યામાં લોકો ભેગા થાતા હોય ત્યાં રાખવામાં આવે છે જે હંમેશા ઢાંકણા વગરની હોય છે આવી કચરાપેટીનો ખાસ કરીને પ્લેટફોર્મ બસ સ્ટેશન અને બીજી જાહેર જગ્યાઓ પર જોવા માં આવે છે તે જમીનના લેવલ થી 2 થી 3 ઇંચ ઊંચી રાખવામાં આવે છે.

2. ભેગો કરીને

• આમાં કચરાને ઘરે ઘરેથી એકઠું કરી અને ભેગો કરવામાં આવે છે આમ આ રીતમાં કચરાને ભેગો કરી યોગ્ય રીતે લઈ જવાની લોકોનું હાઈજિન સારી રીતે જળવાઈ રહે છે અને આ માટે 1940 મા એનવાયોમેન્ટ હાયજીન કમિટીએ નક્કી કરેલું છે કે ફક્ત કચરાપેટીનો જ કચરો ભેગો લઈ જવાની સાથે ઘરે ઘરે ફરીને તેમજ જ્યાં ત્યાંથી કચરો ભેગો કરી લઈ જવો જોઈએ અને વાહન દ્વારા લઈ જવામાં આવે તે કવર કે ઢાંકણા વાળો હોવો જોઈએ.

3. નાશ કરીને

• કચરાનો નાશ કરવા માટે જુદી જુદી રીત વાપરવામાં આવે છે અને તેમાં કચરાની સ્થિતિ પ્રમાણે રીતનું યુઝ કરવામાં આવે છે આમાં કોપોરેશન કે મ્યુનિસિપાલટી દ્વારા ખર્ચ મંજૂર અને જગ્યાની યોગ્ય વ્યવસ્થા કરી કચરા નો નાશ કરવામાં આવે છે.

કચરાને નાશ કરવા માટે નીચેની રીતો વાપરવામાં આવે છે.

1.dumpping (દાટવું):કચરાના નિકાલની આ સરળ અને સાદી પદ્ધતિ છે જેમાં રહેઠાણથી દૂર ઢાળ વાળા કે નિચાણ વાળા ભાગમાં કચરો નાખવામાં આવે છે અને સમય જતા ધીમે ધીમે તે સળી જાય છે અને તેમાંથી ખાતર ઉત્પન્ન થાય છે કચરાના નિકાલ માટેની આ ઓપન ડમ્પીંગ મેથડ છે જે જગ્યાએ ડમ્પીંગ કરવામાં આવે છે તેની આજુબાજુ જીવજંતુ ઉદ્ભવ વધે છે અને જેથી આ પદ્ધતિ રહેઠાણ વિસ્તારથી ખૂબ જ દૂરની જગ્યાએ ઉપયોગ લેવામાં આવે છે આ માટે 1967 માં WHO યે જાહેર કર્યું કે કચરાના નિકાલ માટે ડમ્પિંગ મેથડ ખૂબ જ સંતોષકારક નથી તેનાથી હવા દૂષિત થાય છે અને તંદુરસ્તી બગડે છે.

2.sanitary land fill (આદર્શ રીતે જમીનની પુરવણી ):આ પદ્ધતિમાં આદર્શ રીતે જમીનની પુરવણી કરવામાં આવે છે જેમાં કચરાના નિકાલ માટે નીચાણ વાલી જમીનમાં પુરવણી કરી જમીનનું લેવલ સરખું કરવામાં આવે છે આ મેથડમાં 16 થી 10 ફૂટ ઊંડો અને 12 થી 36 ફૂટ પહોળો ખાડો ખોળવામાં આવે છે અને તેમાં કચરો નાખવામાં આવે છે ખાડો કચરા થી પુરાઈ જાય ત્યારબાદ તેને માટી થી કવર કરી દેવામાં આવે છે આમ કરવાથી માખી મચ્છર ઉંદર વગેરેનો ઉપદ્રવ ઓછો થાય છે અને દુર્ગંધ ઓછી આવે છે આ રીતનો ઉપયોગ કરતી વખતે એક બાબતનો ખ્યાલ રાખવો જોઈએ કે તેની આજુબાજુ કૂવો આવેલો ન હોવો જોઈએ.

3.Incineration (બાળવું):આરોગ્યની દ્રષ્ટિએ કચરાનું નાશ કરવા માટે બાળીને નાશ કરવો તે ઉત્તમ રીતે ગણાવી શકાય છે જે જગ્યાએ કચરાનો નિકાલ માટે યોગ્ય વ્યવસ્થા ન હોય ત્યાં આ રીતનો ઉપયોગ કરી કચરા નો નાશ કરી શકાય છે ખાસ કરીને હોસ્પિટલમાંથી નીકળતા કચરાનો બાળીને નાશ કરવામાં આવે છે.

4.composting (મિશ્ર કરી દાટવું):આ રીતમાં કચરો અને માટી બંને ભેગા કરી તેનું ખાતર બનાવવામાં આવે છે આ મેથડ સારી છે અને લોકોને તંદુરસ્તીને નુકસાન થતું નથી ખાતર થયા પછી તેનો ખેતીમાં ઉપયોગ કરી શકાય છે આ રીતમાં જ્યારે કચરાનો જમીનમાં હોય ત્યારે અમુક બેક્ટેરિયાની અસરથી ઓર્ગેનિક મટીરીયલ્સ નો નાશ થાય છે જેથી અમુક સમય પછી આ કચરો જમીન સાથે ભળી જાય છે પરિણામે જમીન ફળદ્રુપ બને છે આ પદ્ધતિ ને હોટફોર્મટેશન પ્રોસેસ કહે છે

5.burial (દાટવું):આ પ્રકારની પદ્ધતિઓ ગ્રુપ કે કે માટે વાપરવામાં આવે છે જેથી અંદર એક થી પાંચ મીટર પહોળાઈ બે મીટર લંબાઈ વાળું ખાડો ગોદવામાં આવે છે જેમાં કચરો જમીનના લેવલથી 20 થી 30 cm જેટલું ઊંડાઈમાં રાખવામાં આવે છે અને ત્યારબાદ તેની ઉપર માટી પાથરી દેવામાં આવે છે આમ ખાડા ના કચરાનું ઓછામાં ઓછો પાંચ થી છ માસના ખાતરમાં રૂપાંતર થાય છે અને તેનો ઉપયોગ ખેતરમાં થઈ શકે છે આ પદ્ધતિ ગામ માટે સારી ગણાવી શકાય અને લોકોની તંદુરસ્તી પણ સારી રહી શકે છે.

6.manure pits (જાતે ખાડુ ગોળવો):ભારતના ગામડામાં કચરાના નિકાલ માટે કોઈ વ્યવસ્થા હોતી નથી અને તેને બદલે કચરાનો ઘરની આજુબાજુ કે ગમે ત્યાં ફેકવામાં આવે છે જેના કારણે આજુબાજુ ની જમીન બગડતી હોય છે આ માટે ગામડામાં ઘરે ઘરે ખાડા દ્વારા કચરાનું નિકાલ કરવામાં આવે છે જેની અંદર ઘરનો કચરો બીજા ઉપયોગી પાણી છાસ વગેરે નાખી તેની ઉપર માટી નાખી દેવામાં આવે છે આની અંદર ઓછામાં ઓછી બે ખાડા બનાવવા જોઈએ ત્યારે એક ભરાય ત્યારે બીજાનો ઉપયોગ કરી શકાય છે આમાં ખાડા માં કચરાનું ખાતરમાં રૂપાંતર થાય છે અને તેનો ઉપયોગ ખેતરમાં કરી શકે છે.

Public education

• કચરાનો નિકાલ કરવાની બાબતમાં લોકોને જ્ઞાનની જરૂરિયાત રહે છે આ બાબતમાં લોકોને ખૂબ ઓછો રસ હોય છે તેમજ તેની આજુબાજુ સ્વચ્છતા હોય તેમજ જે તે શહેરની મ્યુનિસિપાલટી ઓછા ખર્ચ અને ઓછી સુવિધાઓ પૂરી પાડતી હોય છે આ બાબતોનો તેને નામ આપવું જોઈએ લોકોને જ્ઞાન આપવા માટે ન્યુઝ પેપર બોર્ડ પેમ્પલેટ વગેરેનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.
• જો કચરાનું અસરકારક રીતે આરોગ્યની દ્રષ્ટિએ અને આર્થિક સ્થિતિ પ્રમાણે નિકાલ કરવામાં આવે તો લોકોને તંદુરસ્તી સારી રાખી શકાય છે ઔદ્યોગિક દેશોની અંદર જે તે શહેરની મ્યુનિસિપાલટીઓ 20% જેટલું ખર્ચ શહેરની સ્વચ્છતા જાળવવા માં અને ગંદા કચરાનું યોગ્ય નિકાલ કરવામાં કરતી હોય છે.

International corporation:

કચરાના નિકાલ માટે નીચેની ઇન્ટરનેશનલ કોપ્રોરેશન કાર્ય કરે છે.

• 1.the international solid waste and public cleansing association
• 2.international reference center
• 3.World health organisation (WHO)