યુનિટ -1 -મેન્ટલ હેલ્થ

Introduction :

આજના આધનિક યુગ માં તિવ ગતિ એ દોડતા સમય ને પહોંચી વળવા તેમજ પોતાની જાત ને જીંદગી માં સતત વ્યવસ્થિત રીતે ગોઠવવા માટે સતત હરીફાઈ સંધર્ષ અને હતાશા નો સામનો કરવો પડે છે પરિણામે તે સતત માનસિક ટેન્શન અનુભવે છે.
આ ટેન્શન લાબા સમય સુધી રહે તો વ્યક્તિ ની માનસિક તંદુરસ્તી
જોખમમાં મુકાય છે અને તેને ઝડપ થી માનસિક બીમારી તરફ ઢસડી જાય છે આજના માનસિક તથા આધુનિક યુગમાં વિકાસશીલ આ એક ગંભીર આરોગ્ય ને લગતો પ્રશ્ર્ન છે આ માનસિક ટેન્શન કે ખેંચ થી વિકસતી માનસિક બીમારી ઓને અટકાવવા માટે માનસિક આરોગ્ય નો વિકાસ કરવો જરૂરી છે.

Definition of the mental health:

માનસિક તંદુસ્તી એ સામાન્ય માનવી ની ખાસીયત બતાવતી એવી પરિસ્થિતિ છે.કે જેમાં માનવી પોતાની શકતી અને બદલાતા જતા સમય અને પોતાની જાત ને જીંદગી માં યોગ્ય રીતે ગોઠવી ને માણી શકે
Eraud (ઈરોડ) તથા કેટલાક બીજા માનવ શાસ્ત્રીઓ નું માનવું છે કે જે વ્યક્તિ પોતાની વ્યક્તિગત કે સામાન્ય જીંદગી માં હકારાત્મક રીતે ગોઠવાય શકે તે વ્યક્તિ માનસિક રીતે તંદુરસ્ત છે એમ કહેવાય અને માનસિક તંદુસ્તી મનુષ્યની જીંદગી નું એક હકારાત્મક પસુ છે.

માનસિક તંદુરસ્તીનો ખ્યાલ:

ઘણા વર્ષ પહેલાં એવું માનવામાં આવતું હતું કે માનસિક બીમારીનું કારણ ભૂતપ્રેત શેતાન અથવા તો પૂર્વ જન્મની સજા મળી છે તેથી તેને ભુવા પાસે મંત્ર તંત્ર તથા દોરા કરવા લઈ જતા અથવા તો સમાજ તેમને તર છોડી દેતો અને ઘર મકાન સમાજથી દૂર રાખવામાં આવતા ધીમે ધીમે માનસિંગ સંસ્થાની બનતા અને આવા દર્દીઓને સારવાર આપી શરૂઆતમાં ઇન્સ્યુલિન થેરાપી આપવા ઈલેક્ટ્રીક શોપ જેવી પ્રાથમિક સારવાર આપવાની શરૂઆત થઈ અથવા સાયકો એક્ટિવ ડ્રકસ આપવામાં આવે અને અસર થાય તો માનસિક રીતે સાજો થાય છે દર 1000 માંથી 8 થી 10 વ્યક્તિઓ માનસિક રોગથી પીડાતા છે ખાસ કરીને વિકસિત દેશોમાં આ સમસ્યાઓ 80% જેટલી છે ભારતમાં માનસિક રોગ ૧૮ થી ૨૦ જેટલો છે.

Causes of abnormal behaviour (અસામાન્ય વર્તનના કારણો):

1.herreditarry factors ( વાતાવરણીય પરિબળો): કેટલાક મેન્ટલ ડિસ્કોર્ડરમાં ભાગ ભજવે છે કેટલાક માનસિક રોગો વારસાગત આવતા હોય છે ex કવિઝો ફેમિયા વારસાગત છે જેમાં વ્યક્તિમાં એડોલેશન કે પછી આ રોગ જોવા મળે છે.

2.orgnic brain disorder :બ્રેઇન ઓર્ગન ના કોઈપણ ભાગને કોઈપણ પ્રકારે નુકસાન થવાય થી તેના કાર્યોમાં ખલેલ પડવાથી એબનોર્મલ બિહેવિયર થાય છે જેમ કે હાર્ટ ઇન્જૂરી. બ્રેઇન. ટ્યુમર .ઇન્ફેક્શન ઓફ ધ બ્રેઇન
Ex. એનકેફેલાઈટીસ કુતરુ કરડવાથી.

3.toxic effect of drugs (દવાની ઝેરી અસર):
આલ્કોહોલ તથા બીજા નુકસાન કારક દવાઓ અને પોઈઝનથી બિહેવિયર માં ફેરફાર થાય છે.

4.brain development :જન્મ પહેલા અને જન્મ પછી બ્રેઇન ડેવલોપમેન્ટમાં નીચેના કારણોસર અસર થાય છે.

રુબેલા તથા બીજા ઇન્ફેકટીવ એજન્ટ દ્વારા.

Radiation: રેડિયો એક્ટિવ કન્ટમીનેશન અથવા ઘણા બધા X-ray ના સંપર્કથી માતાને થયેલા થાઈરોઈડ ગ્લેન્ડના ડિસઓર્ડરથી બાળકને હાઇપોથાઈરોઝમ
ક્રિટીડીઝમ (ઠીંગણાપણું) જોવા મળે છે.

5.defieiency disegse:
કેટલાક વિટામીન અને આયોડિનની ઉણપથી ર્નવસ સિસ્ટમ અને બિહેવિયર પર અસર થાય છે.

6.chronic illness (ગંભીર બીમારી): ફિઝિકલી હેન્ડીકેપ અને ક્રોનિક ઈલનેસ વ્યક્તિની પર્સનાલિટી ને અસર કરે છે અને એબનોમાંલીટી જોવા મળે છે.

7.Intelligence ઇન્ટેલિજન્સ:
અતિશય બુદ્ધિશાળી બાળકોને માલ એડજસમેનટ થવાની
એબનોર્મલ બીહેવીયર જોવા મળે છે.

8.Step of the life(જીવનના તબક્કા): જીવનમાં કેટલાક તબક્કાઓમાં સ્ટ્રેસ અને સ્ટ્રેન અનુભવાય છે ખાસ કરીને એડયુલેશન .મેરેજ. પ્રેગ્નેન્સી .પોસ્ટ નેટલ પીરીયડ. વગેરે દરમ્યાન લાઇફ સ્ટાઇલ બદલાઈ જવાથી એબનોર્મલ બિહેવિયર જોવા મળે છે.

9.crisis in life જીવનમાં ઉણપ ઊભી થવાથી કે કોઈ વિકટ પરિસ્થિતિ આવવાથી જેમ કે અતિપ્રિય વ્યક્તિનું મરણ થવું રોજગાર .નોકરી ધંધો બંધ થઈ જવું અકસ્માત કે કુદરતી આફત વગેરે જેવી ભયંકર પરિસ્થિતિમાં કેટલાક લોકો ભાંગી પડે છે પરિસ્થિતિ સાથે એક્જેસ્ટ થઈ શકતા નથી અને તેમની જીવનના શરૂઆતના તબક્કામાં જો આવું બને તો તેને પર્સનાલિટી નબળી થઈ જાય છે.

10.neglect of basic need
( જીવનની પાયાની જરૂરિયાતોની અવગણાના થવી)

શારીરિક જરૂરિયાત
માનવની જીવવા માટે કપડા .ઘર. ખોરાક. વગેરે અતિ મહત્વના છે.

માનસિક જરૂરિયાત
માનવને જીવવા માટે પ્રેમ. લાગણી આપવી વગેરે હતી મહત્વના છે.

Mentaly healthy (માણસના ગુણધર્મો )(લાક્ષણિકતાઓ)

Characteristics of mentally healthy person

1. માનસિક રીતે તંદુરસ્ત વ્યક્તિ પોતાની રીતે સારી રીતે ગોઠવાયેલી હોય છે.
2. પોતાની નબળાઈ નો અનુભવ દ્વારા મૂલ્યાંકન કરી સમજી શકે છે.
3. વ્યક્તિ પોતાના પ્રત્યે માન હોય પોતાની અગત્યતા સમજે અને ગ્રુપમાં સુરક્ષિતતા અનુભવે છે.
4. પોતે ગ્રુપમાં ગ્રુપ મેમ્બર તરીકે એક જરૂરી વ્યક્તિ છે ગ્રુપમાં સ્વીકારેલી છે અને તેને ગ્રુપ તરફથી પ્રેમ મળે છે
5. કોઈપણ વાતાવરણમાં કોઈની પણ સાથે એડજસ્ટ થઈ શકે છે તેમ જ બીજાની સાથે રહી બીજાની લાગણીઓ સમજી શકે છે અને તેમના માનની ભિન્નતા જાણી ને પ્રતિભાવ આપી શકે છે પ્રેમ આપી અને લઈ શકે છે તેમ જ મિત્રતા સંતોષકારક રીતે લાંબા સમય સુધી નિભાવી શકે છે તેવું અનુભવે છે.
6. તેને પોતાની સફળતા માટે પોતાની શક્તિમાં વિશ્વાસ હોય છે અને ખાતરી હોય છે કે જવાબદારી લઈતો તે પરીપૂર્ણ કરી શકે છે.
7. તેને વાસ્તવિક નું ભાન હોય છે અને ભવિષ્યની યોજનાઓ કોઈપણ જાતની બીક વગર કરી શકે છે.
8. તેનામાં સત્યનો સામનો કરવાની હિંમત હોય છે.
9. પોતાની મુશ્કેલીઓનું નિરાકરણ કાઢતા શીખે છે તેમજ તેમને સોંપવામાં આવેલ જવાબદારીઓ અને ફરજો ને નકારતા નથી.
10. માનસિક રીતે તંદુરસ્ત વ્યક્તિ દિવ્ય સપના કરતા વાસ્તવિકતામાં જીવે છે તિથિ ભય સામે પોતાની વર્તનને કાબુમાં રાખી શકે છે પોતાની રોજીંદી જિંદગીમાં મળતી નિષ્ફળતા અને હતાશા ને સહન કરવાની શક્તિ રાખે છે એટલે કે બીક. ગુસ્સો. પ્રેમ. ઈર્ષા વગેરે જેવા આવીગોને નિયંત્રિત કરી શકે છે અને તેથી બિગ ગુસ્સો અને ચિંતા ઓથી ભાગી પડતા.
11. માનસિક રીતે તંદુરસ્ત વ્યક્તિ પોતાના શારીરિક પ્રશ્નો વિશે બુદ્ધિપૂર્વક વર્તન કરે છે તેમ જ પોતાની દૈનિક ક્રિયાઓ યોગ્ય રીતે કરીને તંદુરસ્તી જાળવી રાખે છે.
12. ઊંઘ અને આરામ દ્વારા શારીરિક માનસિક હળવાશ મેળવી શકે છે ખોરાક અને સ્વચ્છતા દ્વારા રોગો સામે રક્ષણ મેળવી શકે છે.
13. પોતાની વિશે વિચારી શકે છે અને નિર્ણય લઈ શકે છે મુશ્કેલીઓ વખતે સ્વતંત્ર અને નકડર વિશે વિચારી શકે છે વિવિધતામાં રસ લે છે અને જિંદગીનું કાર્ય સમતોલ રીતે કરે છે.
14. માનસિક રીતે તંદુરસ્ત વ્યક્તિમાં પોતાના રોજિંદા વ્યવસાયમાં આનંદ મેળવવાની શક્તિ હોય છે.
15. માનસિક રીતે તંદુરસ્ત વ્યક્તિ એવી રીતે જીવે છે કે જેનાથી તેની જુદા જુદા ઈચ્છાઓ અને પ્રત્યાઘાતો કે તેના વર્તનમાં દેખાય એવું ઇચ્છે છે.

Body mind relationship સાયકોલોજી ની શરૂઆત થઈ ત્યારથી આજ સુધીમાં માઈન્ડ વિશે ઘણા બધા મંતવ્યો રજૂ કરવામાં આવેલ છે ઘણા લોકો માઈન્ડને બોડી નું એક ભાગ ગણે છે અને બંને એકબીજાના કાર્યકર આધારિત હોય છે હકીકતમાં સાબિત થયેલું છે કે માઈન્ડ જેવું શરીરમાં કોઈ ભાગ નથી પરંતુ શરીર મારફતે કરવામાં આવતા જુદા જુદા કાર્યોનો સરવાળો છે.

માઈન્ડ ના પ્રકાર

1. કોન્સિયસ માઈન્ડ
2. પ્રિ કોન્સિયસ માઈન્ડ
3. અન કોન્સિયસ માઈન્ડ

1. કોન્સિયસ માઈન્ડ: જે કાર્ય આપણે સભાન અવસ્થામાં કરી છે જેના વિશે આપણે બધું જાણતા હોય યે અને કોન્સિયસ પ્રોસેસ કહે છે જેમાં હસવું.સાંભળવું.વિચાર કરવા.નિર્ણય કરવો. વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

2.પ્રિ કોન્સિયસ માઈન્ડ: પ્રિ કોન્સિયસ માઈન્ડ એટલે માઈન્ડ મારફતે કરાવેલ કર્યો જે આપણી જાણ માં છે જેનો આપણને ખ્યાલ છે પરંતુ ઘણી વખત આ કાર્યો આપણને જલદીથી યાદ આવતા નથી.

Ex. એક વ્યક્તિનો ચહેરો જોતા એવું લાગે છે કે આ વ્યક્તિને ક્યાંક જોયેલ છે કોન્સીયસ અને પ્રિ કોન્સીયસ વચ્ચે તફાવત માત્ર એટલો જ છે કે પ્રિ કોન્સીયસથી બનેલી હકીકત થોડા સમય માટે ભૂલી જાય છે માટે પ્રિ કોન્શિયસ ની સેમી કોન્શિયસ પણ કહેવામાં આવે છે.

3.અન કોન્સીયસ માઈન્ડ: અન કોન્સિયસ માઈન્ડ એટલે ભૂતકાળમાં બનેલા બનાવ અને ભુલાયેલા અનુભવો ઈચ્છાઓ કોઈ અજાણી બીક દબાવી દેવામાં આવે આ બધા અનુભવો નો સંગ્રહો વર્ષા સુધી અન કોન્સિયસ માઇન્ડમાં હોય છે.

બોડી અને માઈન્ડ એકબીજા ઉપર આધારિત છે બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો.

1. મગજનું કાર્ય અને શારીરિક બાંધો એકબીજા ઉપર અસર કરે છે.
2. નવર્સ સિસ્ટમ અને ગ્લેન્ડ શરીરના અગત્યના ભાગો છે જે આપણા વિચારો લાગણીઓ અને ઈચ્છાઓ માટે જવાબદાર છે.
3. તંદુરસ્ત વ્યક્તિમાં શારીરિક પરિસ્થિતિને મગજમાં કાર્યો પર નીચે મુજબ અસર કરે છે.

A. B.P વધવાથી મગજ નું કાર્ય વધી જાય છે
B. વધુ પડતો થાક લાગે છે ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી શકાતું નથી અને સ્વભાવમાં ફેરફાર થાય છે.
C. શરીરના બધા તંત્ર ઉપર અસર થવાથી કબજિયાત રહે છે અને તેથી સ્વાભાવ ચીડિયો થાય ડિપ્રેશન આવે છે.
D . સેપ્ટીક. ટોન્સિલ વારંવાર થાય છે.
E . એટ્રીનલ ગ્લેન્ડ વધી જાય છે જેના લીધે એકાગ્રતા નબળી પડી જાય છે અને શક્તિ ઓછી થઈ જાય છે.

4. માઈન્ડના કાર્યો બોડીના કાર્યો ઉપર નીચે મુજબ અસર જોવા મળે છે.
   A. માઈન્ડ શારીરિક એક્ટિવિટીઝ ઉત્પન્ન કરે છે.
   B. આપણી લાગણીઓની શરીર ઉપર અસર થાય છે.
   C. ગુસ્સો અને ચિંતાથી માથાનો દુખાવો ઊંઘ ન આવવી આપશો વગેરે થાય છે સાંધા નો દુખાવો આંતરડામાં ચાંદા અલ્સર અલ્સરેટીવ કોલાઇટીસ વગેરે થાય છે.
   D. લાંબા સમય સુધી વિચાર કરવાથી શરીરમાં થકાવટ લાગે છે જો મન અને શરીરનું સંતુલન ન રહેતો સાયકોસોમેટીવ રોગ થાય છે.

માનસિક તંદરસ્તી ને અસર કરતા પરિબળો

1.વ્યક્તિગત પરિબળ: વ્યક્તિની પોતાની અનુવાંશિકતા ગુણ અને દોષ પ્રમાણે તે પોતાની આંતરિક જિંદગીમાં ગોઠવાઈ શકે છે આ ઉપરાંત નીચે મુજબના અગત્યના પાસા મુખ્ય ભાગ ભજવે છે.

એકાગ્રતા
આત્મવિશ્વાસ
આંતરિક સંઘર્ષથી મુક્ત
નવા વાતાવરણમાં બાહોસીપૂર્વક ગોઠવાઈ જવું
પોતાની રોજીંદી જિંદગીમાં સારી રીતે એડજસ્ટમેન્ટ કરવું
પોતાના વ્યવસાયમાં સારી રીતે એડજસ્ટમેન્ટ કરવું
પોતાના ઘરમાં વાતાવરણમાં ભાગે પડતી જવાબદારીઓ ઉઠાવવી અને સારી રીતે એડજસ્ટમેન્ટ કરવું
માનસિક સમતુલ્લા જાળવવી કરવી એટલે કે ક્યારે હસવું ક્યારે રડવું ક્યારે શાંત રહેવું ક્યારે ગુસ્સો કરવો તે અંગે સમજ પડવી

માનસિંગ તંદુરસ્તીને અસર કરતા વ્યક્તિગત પરિબળો નીચેની બાબતો મુખ્ય ભાગ ભજવે છે

A.physical facility: જેવા કે હવા પાણી ખોરાક આજુબાજુ વાતાવરણ વગેરે આડકતરી રીતે નબળી માનસિક પરિસ્થિતિ માટે મદદ કરે છે.

B. પ્રાથમિક જરૂરિયાતો: સારી માનસિક તંદુરસ્તી નો આધાર જીવનના દરેક તબક્કામાં વ્યક્તિની પ્રાથમિક જરૂરિયાત પૂર્ણતા પર આધાર રાખે છે.
ઇન્ફ્લામેશન ચાઈલ્ડ હુડ અને એડલ્ટ માં પ્રાથમિક જરૂરિયાત અસંતોષ બાળકની માનસિક તંદુરસ્તીને અસર કરે છે મનુષ્યની પ્રાથમિક જરૂરિયાતો નીચે પ્રમાણે છે.

1. શારીરિક જરૂરિયાત
2. માનસિક જરૂરિયાત
3. સામાજિક જરૂરિયાત

C. હબિટ્સ: કેટલીક ટેવો તંદુરસ્તીને સારી કરવામાં અગત્યનો ભાગ ભજવે છે.
Ex.નિયમિત કાર્ય કરવા ની ટેવ.રમવા ની ટેવ. આરામ અને ઊંઘની ટેવ ગમે તેવા વાતાવરણમાં ગોઠવાઈ જવાની ટેવ બીજાને માન આપવાની ટેવ કોઈપણ કાર્ય માટે ઊંચાહિત રહેવાની ટેવ નબળા લોકોને મદદ કરવાની ટેવ વગેરે એક જાતનો આનંદ આપી અને તંદુરસ્તી વધારે છે

મનુષ્યની કેટલીક કુટે હો જેવી કે દારૂ પીવો જુગાર રમો વેશ્યાવૃત્તિ કરવી બીજા સાથે જાતીય સંબંધો રાખવા પાન બીડી તમાકુ કે ગુટખા ખાવા કે પીવા ચોરી કરવી વગેરે મનુષ્યને સામાજિક અને આર્થિક રીતે નબળા પાડે છે અને તેથી માનસિક તંદુરસ્તી જોખમમાં મુકાય છે.

2.વારસાગત પરિબળો: મનુષ્યના શરીરના દરેક સેલ ની અંદર માતા-પિતા તરફથી સાત પેઢી સુધીના વંશ પ્રમાણે પરંપરાગત ગુણો ચોક્કસ રીતે આવતા હોય છે આ સેલ ને રંગસૂત્ર કહે છે.

જન્મ સમયે સાથે જ ગર્ભમાં જ રંગસૂત્ર જન્મજાત ગુણો સાથે બંધાય છે આ ગુણ વ્યક્તિની માનસિક અને શારીરિક તંદુરસ્તીમાં અગત્યનો ભાગ ભજવે છે.

કેટલાક ચોક્કસ પ્રકારના રોગો જેવા કે તીજો ફેન્યા બાળકના વારસામાં જોવા મળે છે અને કુટુંબમાં આમ હેરિડિટી માનસિક રોગ માટે માનસિક તણાવ પૂરું પાડે છે ખોડ ખાપણ અને મગજની અસ્તિત્વ ઊભી કરવામાં ભાગ ભજવે છે ઉપરાંત એબનોર્મલ પર્સનાલિટી અને માલ એક્જેસ્ટમેન્ટ માટે મદદરૂપ બને છે.

3.સામાજિક પરિબળ: સામાજિક પાસુ પણ વ્યક્તિગત પાછા જેટલું જ અગત્યનું છે વ્યક્તિ છે સમાજમાં જન્મે છે તે સમાજમાં રહીને કરવામાં આવતું સામાજિક કાર્ય આંતરિક ક્રિયાઓ વગેરે માનસિક તંદુરસ્તી માટે અગત્યનો ભાગ ભજવે છે સામાજિક વર્તન વ્યક્તિના જ્ઞાન કુશળતા ઇન્ટ્રેસ્ટ સારી ટેવો વગેરે ને આવકારે છે સમાજમાં જન્મેલી દરેક વ્યક્તિને પોતાના વર્તન પર સમાજ જેની અસર પડે છે જે માનસિક તંદુરસ્તી માટે અગત્યની છે જેમાં મુખ્ય ઘર નિશાળ અને જમાશે સમાજમાં પોતાનું અસ્તિત્વ ટકાવી રાખવા તેમજ સમાજનું બંધારણ અને ગોઠવણ સારી રીતે ચાલે તેમ માટે એક ચોક્કસ માળખું હોય છે આ માળખું સામાજિક પ્રણાલિકા રીતી રિવાજો નીતિ નિયમો અને સામાજિક નિયંત્રણ પર દરેક સભ્યોની સુખાકારી વધારવા માટે અત્યંત જરૂરી છે.

4.પર્સનાલિટી: તારી પર્સનાલિટી હંમેશા હકારાત્મક વલણ ધરાવે છે ખરાબ પર્સનાલિટી હંમેશા હતાશા અનુભવે છે.

નબળી વ્યક્તિના ચિન્હો

1. હંમેશા ચિંતા કરતો હોય છે
2. કારણ વગર બોલ્યા કરે છે.
3. કંટીન્યુઅસ unheathy હોય છે.
4. માઈન્ડ પર કાબુ ન રાખી શકે.
5. રેગ્યુલર ઇન્સ્યુમિયા(ઊંઘ ના આવી)
6. મૂડ બદલાઈ જાય અને કોઈ ગમે નહીં.
7. રૂટિન લાઈફ અપસેટ વિશે.
8. બાળકોને સતત ખીજાય

જુદી જુદી ઉંમરમાં માનસિક વિકાસ:

1. Childhood: શિશુ અવસ્થામાં બાળકોનું વર્તન અલગ અને નિર્દોષ હોય છે આમાં બાળકને સારા થવાના ખ્યાલ હોતો નથી આ ઉમર દરમિયાન બાળક ઘણી ગંભીર પરિસ્થિતિ માંથી પસાર થાય છે ઘણા અકસ્માતમાં કંઈ પણ ગળી જાય પડી જાય અથવા તો કોઈ પણ બહારની વસ્તુઓ આંખમાં નાકમાં કે કાનમાં નાખે છે કોઈપણ વસ્તુ તોડી નાખે છે દાઝી જાય તો બાળકો પણ અકસ્માત કરી બેસે છે આવક તે તે બીજાનું વર્તન જલ્દીથી નકલ કરી કરે છે બાળકની કુટુંબ તરફથી પૂરતો પ્રેમ અને ગુણ મળવા જોઈએ શારીરિક વિકાસ સાથે માનસિક વિકાસ પણ પૌષ્ટિક આહારથી થાય છે આ ઉપરાંત બાળકમાં શારીરિક વિકાસની સાથે સાથે માનસિક વિકાસ પણ થાય છે બાળક કુમળા છોડની માફક જે બાજુ વાળો તે બાજુ વળે છે માટે તેને માનસિક આધારની જરૂર છે આ ઉંમર બાળક ખૂબ જ ખુશ મિજાજનું હોય છે માટે આ ઉંમરે તેના કાર્યને ખીલવાની તક આપવી જોઈએ.

2. Adulation age: આ એ જ દરમિયાન ઝડપથી શારીરિક વિકાસ સાથે સાથે માનસિક વિકાસ પણ થાય છે અને જ પણ કહે છે પુરુષોમાં શારીરિક વિકાસમાં ચેન્જ આવે છે પુરુષોમાં અવાજ બદલાય છે દાઢી અને ઉગે છે પ્રાઇવેટ પાર્ટ પર વાળ ઉગે છે હેર ગ્રોથ થાય છે આ જ રીતે સ્ત્રીમાં માસિક ચક્ર તેમજ બેસ્ટ નો વિકાસ થાય છે પ્રાઇવેટ પાર્ટ પર હેર ગ્રોથ થાય છે સાથે સાથે માનસિકમાં ચેન્જ થાય છે આમ ઉંમરમાં શું સાચું અને શું ખોટું તે નક્કી કરી શકતી નથી આ ઉંમરમાં માતા-પિતા તેમજ ટીચર એ મિત્ર તરીકેનું વર્તન કરવું જોઈએ તમામ પ્રકારનું જ્ઞાન આપવું જોઈએ ખોટી માન્યતાઓથી દૂર રહેવું તેમજ સારું સાહિત્ય વાંચવું જોઈએ આ ઉંમરમાં વિકાસ માટે ખૂબ જ સારી રીતે આપવી જોઈએ અને તેના ઈચ્છા પ્રમાણે તેને પ્રોત્સાહિત કરવું જોઈએ તેની આવડત મુજબ તેને પ્રેરણા સાથે પૌષ્ટિક આહાર આપવો જોઈએ આ ઉંમરે ખાસ હતાશા ન થાય તે જોવું જોઈએ આ ઉંમરમાં પ્રેમ લાગણીની ભૂખ ન આપવામાં આવે તો આગળ નિરાશા માં ધકેલાઈ જાય છે જેમાં બીગ ચિંતા ઈર્ષા તળાવ વગેરે અનુભવે છે.

3.adulthood: આ અવસ્થા દરમિયાન વ્યક્તિનું પુનઃ વિકાસ થયેલો હોય છે કોઈપણ સમસ્યાનો સામનું કરવા કે નિર્ણય લેવા તે નક્કી કરી શકે છે આ અવસ્થામાં વ્યક્તિ ને પ્રેમ કુટુંબ સોસાયટી તથા સ્કૂલમાં અથવા કોલેજમાં સ્થાન મેળવવા પ્રયત્ન કરે છે જો આમાં હકારાત્મક વલણ તરફ વાળવામાં આવે તો આગળ જતાં ઉચ્ચ કોટીના નાગરિક બને છે આ ઉંમરના વ્યક્તિને ગેરમાર્ગ દોરવાનું આવે તો આ અયોગ્ય વર્તન કરે છે માટે આ અવસ્થામાં યોગ્ય માર્ગદર્શન આપવું જોઈએ.

4. Old age: જીવનનો આ છેલ્લો તબક્કો છે જેમાં વ્યક્તિમાં શારીરિક અને માનસિક નબળાઈઓ હોય છે પોતે બીજા ઉપર આધારિત રહે તેવી સ્થિતિ હોય છે આ અવસ્થા દરમિયાન જેમ બાળકોને ખ્યાલ રાખવામાં આવે એવી રીતે વૃદ્ધ માણસનો પણ ખ્યાલ રાખવો જોઈએ તેને આનંદીત વાતાવરણ આવવું જોઈએ તથા પૌષ્ટિક આહાર આપવો જોઈએ તેની લાગણી દુભાવવી જોઈએ નહીં તેને હંમેશા એવું થવું જોઈએ કે કુટુંબમાં તેની જરૂરિયાત છે તેના અણગમાની નોંધ લેવી જોઈએ ધાર્મિક લાગણી નો દુભાઈ તેનો ખ્યાલ રાખવો જોઈએ.
તેને માન આપવું જોઈએ આ ઉંમરમાં વ્યક્તિ આત્મહત્યા ની વાતો કરતો હોય છે પોતે હવે કંઈ જ કામના નથી એવી ફીલિંગ કરે છે તો આ ઉંમરે તેઓને બાળકની જેમ સાચવવા જોઈએ તેની શારીરિક અને માનસિક જરૂરિયાત પૂરી કરવી જોઈએ.

Defence mechanism (બચાવ પ્રવૃત્તિઓ):

Introduction: વ્યક્તિને જ્યારે કોઈપણ મુશ્કેલી તકલીફ છે નિષ્ફળતાઓનો સામનો કરવો પડે ત્યારે તે ચોક્કસ વર્તનની રીતનો ઉપયોગ કરી સુખ અને સફળતા પ્રાપ્ત કરે છે વ્યક્તિનો સન્માન નુ રક્ષણ કરવા વર્તનમાં જોવા મળતી જુદી જુદી માનસિક રક્ષણ પ્રવૃત્તિઓ ને ડિફેન્સ મિકેનિઝમ કહે છે.

:Definition વ્યક્તિ જ્યારે સંઘર્ષમાંથી બહાર આવવા માટે સીધો રસ્તો શોધી શકે નહીં અથવા તો સમાધાન કરવું પણ મુશ્કેલ જ હોય ત્યારે આડકતરી રીતે સંઘર્ષમાંથી બચવા માટે જે પ્રયાસ કરવામાં આવે છે તેને ડિફેન્સ મિકેનિઝમ કહે છે.

ડિફેન્સ મિકેનિઝમ ના પ્રકાર:

1.compensation (પૂરક પ્રવૃત્તિ)
2. negativesn (નકારાત્મક)
3.sympothism (સહાનુભૂતિ મેળવવી)
4.projecation (પ્રક્ષેશન)

5. Identification(ઓળખ)
6. Sublimation (ઉચ્ચી કરણ)
7. Rationalization (ચૈકીતારણ)
8. Regression(પીછે હઠ)
9. Withdrwal(પાછું ખેંચવું)
10. Repression(દબાવી દેવું)
11. Substitution (અને બદલે બીજાથી ચલાવવું)
12. Day dreaming(દિવસ્વપન)

1.compensation:એટલે એક પ્રવૃત્તિની અવેજીમાં બીજી પ્રવૃત્તિ કરવી આમ કહેવાનું હેતુ સંઘર્ષમાંથી બચવાનો હોય છે કોઈ એક ક્ષેત્રમાં નિષ્ફળ જનાર વ્યક્તિ બીજા ક્ષેત્રની પસંદગી કરે છે.
Ex. અભ્યાસમાં નિષ્ફળ જનાર વિદ્યાર્થી રમતગમત રામા મ્યુઝિક કે કોઈ બીજી પ્રવૃત્તિઓને અભ્યાસને પૂરક વિષય તરીકે પસંદ કરે છે પૂરક પ્રવૃત્તિ પસંદ કરનાર વ્યક્તિ માનસિક તણાવ કે સ્ટ્રેસ માંથી બચી જાય છે અને પોતાનું ગૌરવ જાળવી રાખે છે.

2.negativism કેટલીક વ્યક્તિઓ હતાશા જન્માવતી પરિસ્થિતિમાં નકારાત્મક વર્ણન અપનાવે છે એનો અર્થ એ છે કે તેઓ સમસ્યાનો સામનો કરવાનો અવગણે છે તેવો જુદી વિદ્રોહી અસરકારી બની જાય છે અને જે કરવાનું હોય તેનાથી વિરુદ્ધ નું કાર્ય કરે છે કેટલાક દર્દીઓ પણ સેવા આપનાર કર્મચારીને સહકાર આપતા નથી અને બીજાને સૂચના આપવામાં જ પોતાનું જે છે
Ex બાળકોનો બરાબર ઉછેર ન કરવામાં આવે તો તેઓ વારંવારની નિરાશા મળવાથી અસહકાર તથા નકારાત્મક અપનાવે છે જેમાં આજ્ઞાનકિત નો હું ગુસ્સો કરવો બચાવ કરવો આવકારણ વારંવાર જૂઠું બોલવું વગેરે નકારાત્મક વર્તન બતાવે છે.

3.sympathism :કેટલાક લોકો બીજા વ્યક્તિની સહાનુભૂતિ મેળવીને પોતાના પ્રશ્નો હલ કરવાની જવાબદારીઓમાંથી ઘસી જાય છે પોતાની મુશ્કેલીમાં બીજાને સહાયનુંભૂતિ મેળવવાનો સતત પ્રયત્ન કરે છે.
Ex. વ્યવસ્થિત રીતે અભ્યાસ ન કરનાર વિદ્યાર્થીને અભ્યાસમાં નબળો કેમ છે એવું પૂછવામાં આવે ત્યારે તે જુદા જુદા બહારના શિક્ષકને કહે છે ઘરમાં તકલીફ છે બીમાર હતા અથવા તો કોઈ એવું કારણ દર્શાવ્યું કે જેનાથી તેને શિક્ષક તરફથી સહાનુભૂતિ મળે.

4.projection :ઘણીવાર વ્યક્તિ પોતાની ભૂલ કે નિષ્ફળતાનો દોષ બીજાની માથે ધોળે છે અને દોષમુક્ત બનવાનું પ્રયત્ન કરે છે.
Ex. વિદ્યાર્થી પરીક્ષામાં સારા માર્ક ન લાવી શકે તો પોતાના બચાવમાં કહે છે કે આ શિક્ષકે મારા માટે પૂર્વગ્રહ હોવાથી માર્ક ઓછા આપ્યા છે આમાં પોતાની ખામીઓ કે દોસ્તનું બીજા ઉપર આરોપણ કરવાની પ્રવૃત્તિને projection અથવા displacement કહે છે.

5.Identification: Wluse નામના સાઇકોલોજિસ્ટે વ્યાખ્યા આપી કે આઈડેન્ટિફિકેશન એ એક એડજેસ્ટમેન્ટ મિકેનિઝમ છે જેના દ્વારા વ્યક્તિ બીજા લોકો કે સંસ્થાની સફળતામાં પોતાની જાતને સંતોષ આપવામાં મદદરૂપ થાય છે આઇડેન્ટિફિકેશનમાં ઘણીવાર હાનિ કરતા પરિણામ આવે છે કારણ કે હંમેશા બીજાની ઓળખ ની નકલ કરવામાં કે બીજાની જેમ જીવવામાં આપણને આપણું અસ્તિત્વ કે ઓળખ ગુમાવી દઈએ છીએ.

6.Sublima tion: કોઈપણ કાર્યમાં નિષ્ફળતા મળવાને કારણે વ્યક્તિ બીજી કોઈ સારી પ્રવૃત્તિમાં આગળ વધી સફળતા મેળવે છે જેમ કે કલા સંગીત વિજ્ઞાન વગેરે ક્ષેત્રમાં સારું કામ કરે છે.
Ex. જે સ્ત્રીને બાળક ન હોય તેવી સ્ત્રી પોતાની માતૃત્વની લાગણીને સંતોષવા માટે બાળકો સાથે રહેવા મળે તેવું શોધી લે છે exશિક્ષક વગેરે.

ક્યારેય તમને કોઈ ઉપર બહુ જ ક્રોધ આવે અને તેમને તેને મારવાનું મન થાય પણ તમે જાણો છો કે તેમ કરવું ખોટું છે માટે તમે તે ક્રોધ ઓછો કરવા કોઈ બીજું બાબત તરફ મન વાળી લો છો જેથી ક્રોધ ઓછો થઈ ટેન્શન ઓછું થઈ જાય છેex. રમત ગમત માં ભાગ લેવો ઓછિકા ઉપર મારવું કે તૂટી ન જાય તેવી વસ્તુ પછાડવી.

7.Rationalization: વ્યક્તિ પોતાની ભૂલને સ્વીકારવા અથવા તો ભૂલ સુધારવાને બદલે બુદ્ધિપૂર્વકના બહાના આપે છે અને પોતાના વર્તનને યોગ્ય અથવા અન્ય પૂર્ણ ગણવાનું પ્રયત્ન કરે છે આ ખૂબ જ અગત્યની અને પોપ્યુલર મિકેનિઝમ છે જેનું દરેક વ્યક્તિ ઉપયોગ કરે છે જ્યારે વ્યક્તિ પોતાનું કાર્ય કરી શકતો નથી ત્યારે જુદા જુદા બહાના બતાવે છે પોતાની નિષ્ફળતા કે નિર્બળતા નો કબુલ કરતો નથી પરંતુ પોતાના વ્યક્તિત્વને બચાવવા માટે બુદ્ધિપૂર્વક વિવિધ ખુલાસા આપે છે.રતીનાલિઝટીઓન sweet lemon તરીકે પણ ઓળખાય છે એટલે કે જે વ્યક્તિ જે પરિસ્થિતિને સ્વીકારીને પોતે ખુશ છે તેઓ સંતોષ મેળવવા અને બતાવવા માટે ઉપયોગ કરે છે
ex આર્થિક પરિસ્થિતિને કારણે નાના ઘરમાં રહેનાર શ્રી એમ કહે છે કે નાનું ઘર હોય તો ઘરમાં સ્વચ્છતા વધુ જાળવી શકાય.

8.Regression: કેટલાક લોકો જીવનમાં આવતા દબાણ અને ખેંચાણ પરિપક્વતાથી સામનો કરી શકતા નથી જેથી તેઓ બાલિત અથવા તો ઉંમરને અનુરૂપ ન હોય તેવું અથવા બાળક જેવું વર્તન કરે છે અને આમ તણાવયુક્ત દુઃખદ ક્ષણોને દૂર કરવાનો પ્રયત્ન કરે છે જેને રિગ્રેસન કહે છે.

Ex પરીક્ષા હોય ત્યારે અથવા જાહેરમાં બોલવાનું હોય ત્યારે બીમાર હોવાનો ઢોંગ કરે છે આ પ્રકારનું વર્તન વ્યક્તિને ઘણીવાર વાસ્તવિક મુશ્કેલીઓથી બચાવી લે છે જેમ કે મોટું બાળક જ્યારે કુટુંબમાં બીજું કોઈ નાનું બાળક આવે ત્યારે ઘણીવાર રીગ્રેશન પ્રદર્શન કરે છે આ પ્રકારનું વર્તન પોતાના ભૂતકાળનું પરિવર્તન પરીવર્તિત કરી સલામતી મેળવવાનો પ્રયત્ન કરે છે.

9.withdrawal: કેટલીક વ્યક્તિઓ મુશ્કેલી જાણતા કાર્યમાંથી પોતાની જાતને તેમાંથી પાછી ખેંચી લે છે તેને નિષ્ફળ થવાની બીક હોવાથી તે કામ પડતું મૂકે છે તેમને જોખમી પરિસ્થિતિ સોશિયલ ઓબ્લીગેશન વગેરેની બીક લાગતી હોય છે કારણ કે તેઓ પ્રશ્નોનું હલ કરતા ગભરાય છે
Ex રમતમાં ભાગ લેવાનું કહેવામાં આવે તો હારી જવાની બીક થી ભાગ લેતો નથી.

10.Repression :અન કોન્સિયસ માઈન્ડ માં રહેલ સ્ટ્રેસ અથવા પીડા જનક વિચારોને એક મહાન તત્વજ્ઞાનીના મત પ્રમાણે રીપ્રેશનને પ્રાઇમરી મિકેનિઝમ ગણાય છે જેમ કે તીવ્ર લાગણીઓને અણગમતી યાદો કે સમસ્યાને કોન્સિયસ માઈન્ડ માંથી બહાર કાઢી અન કોન્સિયસ માઈન્ડમાં ધકેલે છે બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો આ એક એવી પ્રક્રિયા છે કે જેમાં અણગમતા કે દુઃખદાયક પ્રસંગોની ભૂલી જવામાં આવે છે જો આ બધા દુઃખ ભૂલવા માં ન આવે તો વ્યક્તિ સતત દુઃખ અને ચિંતા અનુ ભવે છે અને પોતાનું સામાન્ય જીવન જીવી શકતો નથી આમાં વ્યક્તિ પોતાની દુઃખદ યાદો કે દુઃખ સ્મરણોની સંપૂર્ણ પણે ભૂલી શકતો નથી એ બધું જ અનકોન્સિયસ માઈન્ડમાં જતું રહે છે.

11.substitution: આ adjustive મિકેનિઝમ છે કે જેમાં વ્યક્તિ પોતાના મૂળ જે કે ઈચ્છાઓને બદલે પૂરક ધ્યેય અને પૂરક ઈચ્છાઓથી સંતોષ માંની લે છે જ્યારે મૂળ ધ્યેય પ્રાપ્ત કરવો મુશ્કેલ હોય અથવા તો ઘણા પ્રયત્નો પછી પણ પ્રાપ્ત નથ થાય તો નવા ધ્યેય નક્કી કરી તેની પસંદગી આપે છે.
Ex. જો સાયન્સના વિદ્યાર્થીને મેડિકલ લાઈનમાં એડમિશન ન મળે તો બીજા કોઈ મોટી કંપનીમાં મેનેજર બનીને સંતોષ મેળવે છે આ મિકેનિઝમ વ્યક્તિને હતાશા અને માનસિક તણાવ તરફ દોરી જતા અટકાવે છે.

12.day – dreaming: આ એક વિશ ડ્રોવલનો જ એક પ્રકાર છે જ્યારે કોઈ સમસ્યા ઊભી થાય ત્યારે તેનો ઉકેલ લાવવા કરતા તેમાંથી ખસી જવાનું વલણ અપનાવે છે અને પોતાની જાતને તેમાંથી બહાર કાઢી વિચારોમાં ખોવાઈ જવાની ક્રિયાને દિવાસ્વપ્ન કહેવામાં આવે છે જ્યાં વ્યક્તિને કોઈ મુશ્કેલી કે નિષ્ફળતાનો સામનો કરવો પડતો નથીદિવાસ્વપ્ન આનંદદાયક જે અને સ્વીકાર્ય પણ છે તે રોજબરોજની જિંદગીમાં ખુશ દુઃખ કે હકીકતોથી દૂર લઈ જાય છે અને વ્યક્તિને તળાવ મુક્ત કરે છે.
વધુ પ્રમાણમાં ડ્રે – ડ્રીમિગ નુકસાન કરતા છે જે વ્યક્તિને વાસ્તવિકતા થી દૂર રાખે છે જેનાથી વ્યક્તિને સ્ક્રીઝોહેનીયા નામનો માનસિક રોગ થાય છે.