UNIT-I-concept of disease

Introduction :

ઇન્ફેકશન અને ઇમેલાઇઝેશન તે નર્સિંગ ક્ષેત્રના તથા હોસ્પિટલ ક્ષેત્રમાં એમ બધા જ કાર્યમાં અગત્યનો ભાગ ભજવે છે હોસ્પિટલ કે અન્ય વાતાવરણમાં લગતા જુદા જુદા પ્રકારના ચેપ તથા આ ચેપના લીધે શરીરમાં થતા ફેરફારો તથા ચેપ અટકાવવા માટે કરવામાં આવતા રસીકરણનો અભ્યાસ આ વિષયમાં કરવામાં આવે છે

આપણે જે ખોરાક ખાઈએ છીએ તે ખોરાક લાંબા સમય સુધી મૂકી રાખવામાં આવે છે તો તેમાં જીવાણુ નો ઉદ્ભવ થાય છે આ જીવાણુ ને આપણે નરી આંખે જોઈ શકતા નથી આ જીવાણુ ને જોવા માટે માઈક્રોસ્કોપ નો ઉપયોગ કરવો પડે છે તમામ પ્રકારના જીવાણુઓનો અભ્યાસ માઈક્રોબાયોલોજીકલ કહેવામાં આવે છે.

માઇક્રોબાયોલોજી =માઇક્રો બાયોલોજી એ સૂક્ષ્મ જીવાણુઓનું અભ્યાસ કરતું શાસ્ત્ર છે આ શાસ્ત્રમાં જુદા જુદા પ્રકારના જીવાણુઓ તેના પ્રકાર તેના ગુણધર્મો તેના તજજ્ઞ વગેરે વિશેનો અભ્યાસ કરવામાં આવે છે.

ટૂંકમાં માઇક્રોબાયોલોજી એટલે સૂક્ષ્મ જીવાણુઓનું અભ્યાસ શાસ્ત્ર.
સૂક્ષ્મ જીવાણુઓ વિશે જાણવા મળવું તે પહેલા આપણે રોગોને અંધશ્રદ્ધા અજ્ઞાનતા પ્રેમ ભૂતપ્રેત છે તેવું માનતા હતા પરંતુ માઇક્રોબાયોલોજીના અભ્યાસ દ્વારા ખબર પડી કે તમામ પ્રકારના રોગો વિવિધ જીવાણુઓથી થાય છે.

માઇક્રો પાયલોજીના અભ્યાસ માટે માઈક્રોસ્કોપની જરૂર પડે છે યુ એન હંક નામના વૈજ્ઞાનિકે માઈક્રોસ્કોપની શોધ કરી હતી.

આરોગ્ય કાર્યકરના અભ્યાસમાં માઈક્રોબાયોલોજીનું મહત્વ

• ક્યા સૂક્ષ્મ જીવાણુઓ તંદુરસ્તીને ખાલી કારક અથવા તે રોગ ઉત્પન્ન કરી શકે છે તે જાણવા માટે.
• હોસ્પિટલમાં આપણી કામ કરતા હોય ત્યારે આપણું ચેપ પેશન્ટની તથા પેશન્ટનો ચેપ આપણે ન લાગે તે માટે સાવચેતી રાખવા માટે.
• રૂપ એક જગ્યાએથી બીજી જગ્યાએ કઈ રીતે ફેલાઈ છે અને તેને ફેલાતે કઈ રીતે અટકાવી શકાય તે જાણવા માટે.
• વિવિધ પ્રકારના માઈક્રો ઓર્ગેનિઝમ નો નાશ કેવી રીતે કરી શકાય અને તેની વિવિધ પદ્ધતિઓ વિશે જાણવા માટે.
• રોગના ફેલાવવા અંગેની જાણકારી મેળવવા માટે જરૂરી છે.
• રોગ કયા કયા માધ્યમથી ફેલાઈ શકે તે જાણવા માટે.
• શરીરમાં જીવાણુઓ ક્યાં માર્ગ દ્વારા દાખલ થાય છે અને કઈ રીતે બહાર નીકળે છે તે જાણવા માટે.
• સમાજમાં ચેપી રોગો વિશેની માન્યતા તથા અંધશ્રદ્ધાને દૂર કરવા માટે.
• વ્યક્તિગત આરોગ્યની અગત્યતા જાણવા માટે
• ઉપરોક્ત કારણોસર આપણે માઇક્રોબાયોલોજી ભણવું જરૂરી છે.

વ્યાખ્યાઓ

1 એન્ટીજન : એન્ટીજન એટલે કે શરીરમાં પ્રવેશતા વિવિધ પ્રકારના રોગોના જીવાણુઓ જે એક અથવા બીજી રીતે આપણે શરીરમાં દાખલ થાય છે અને મોટાભાગે શરીરને નુકસાન કારક હોય છે ટૂંકમાં ખોરાક સિવાયની પ્રોટીનની બનેલી કોઈપણ વસ્તુ શરીરમાં દાખલ થાય છે જે શરીરને નુકસાનકારક છે તેને એન્ટીજન કહેવાય છે.

2.એન્ટીબોડી : જ્યારે કોઈપણ એન્ટીજન શરીરમાં દાખલ થાય છે તેનો સામનો કરવા માટે આપણી રોગ પ્રતિકારક શક્તિ જે તત્વો ઉત્પન્ન કરે છે તેને એન્ટીબોડી કહે છે જે શરીરમાં પ્રવેશતા એન્ટીજન સામે લડે છે અને તેનું નાશ કરે છે.

3.ફેગોસાઇટોસીસ : ફેગોસાઇટોસીસ એટલી શરીરમાં પ્રવેશેલો એન્ટીજન સામે આપણા શરીરના એન્ટીબોડી તેનો સામનો કરી મારી નાખે છે અથવા તેને ગળી જાય છે આ પ્રક્રિયાને ફેગોસાઇટોસીસ કહે છે.

4.ઇનકયુબેશન પિરિયડ : શરીરમાં રોગના જીવાણુઓ દાખલ થાય પછી અમુક દિવસો પછી જે તે રોગના ચિન્હો અને લક્ષણો દેખાવાની શરૂઆત થાય આ ગાળાને ઈન્કયુબેશન પિરિયડ કહે છે ટૂંકમાં રોગના જીવાણુ શરીરમાં દાખલ થયા પછી તે રોગના ચિન્હો લક્ષણો દેખાવાની શરૂઆત થાય તેની વચ્ચેનો સમયગાળો.

5.એસેપ્ટિક : એસેપ્ટિક એટલે જે કોઈપણ પ્રકારના પેથોજેનિક જીવાણુઓથી મુક્ત હોવું.

6 .પેથોજેનીક : જે જીવાણુ રોગ ઉત્પન્ન કરી શકે છે તેને પેથોજેનિક ઓર્ગોનિઝમ કહે છે.

7.નોન પેથોજેનીક માઇક્રો ઓર્ગેનિઝમ : જે જીવાણુઓ શરીરને નુકસાન કારક હોતા નથી તેને નોન પેથોજેનિક માઇક્રો ઓર્ગોનિઝમ કહે છે.

8.એન્ટિસેપ્ટિક : એન્ટી સેફટીક એટલે કે કોઈપણ કેમિકલ પદાર્થ કે જે ઓલ્યુએશન દ્વારા જીવાણુ ઓના વૃદ્ધિ અને વિકાસ અટકાવવામાં આવે છે પરંતુ તેને કાઢી શકતા નથી આવા સોલ્યુશન એન્ટિસેપ્ટિક સોલ્યુશન કહેવાય છે.

9.સ્ટરીલાઈઝેશન : સ્ટડીલાઈઝેશન એટલે એવી પ્રક્રિયા કે જેમાં પેથોજેનિક નોન પેથોજેનિક અને સ્પોરક્રોર્મિંગ બેક્ટેરિયાનો નાશ થાય છે.

ટૂંકમાં તમામ પ્રકારના જીવાણુઓનો નાશ કરવાની પ્રક્રિયા અથવા તે જંતુમુક્ત કરવાની પદ્ધતિ.

10.સ્પોરક્રોર્મિંગ બેક્ટેરિયા : અમુક પ્રકારના જીવાણું જ્યારે ગરમીના સંપર્કમાં આવે અથવા તો કોઈ એન્ટિસેપ્ટિક સોલ્યુશન સંપર્કમાં આવે તો પોતાના શરીરની ફરતે પ્રોટીનની એક પ્રકારનું કવચ બનાવી લે છે જેથી તે નાશ પામી શકતા નથી આ કવચ વાળા જીવાણુઓને સ્પોરક્રોમિંગ બેક્ટેરિયા કહેવાય છે

11.કોમ્યુનીકેબલ ડીસીઝ : તેને સંક્રાત્મક રોગો પણ કહે છે કોમ્યુનીકેબલ ડીસીઝ એટલે કે જે રોગો માણસથી માણસમાં પશુ પક્ષીની અને વાતાવરણમાં માણસ માં ફેલાઈ શકે આવા રોગોને કોમ્યુનિકેશન કેબલ ડીસીઝ કહે છે.

Ex ટીબી AIDS પોલિયો ટીટેનસ લેપ્રસી વગેરે.

12 .ઇન્ફેક્શન : ઇન્ફેક્શન એટલે કે ચેપ જ્યારે શરીરમાં રોગો ઉત્પન્ન કરનાર જીવાણુઓ દાખલ થાય છે અને શરીરમાં તેનો વૃદ્ધિ વિકાસ કરે છે જેના લીધે શરીરની રોજબરોજના લીધે નુર્મલ ક્રિયા માં અવરોધ આવે છે આ કન્ડિશનને ઇન્ફેક્શન કહેવામાં આવે છે.

13. ઇન્ફ્લામેશન : શરીરમાં પ્રવેશતા કોઈપણ ઇન્ફેક્શન કે ઈજા સામે આપણા શરીરના કોષો જે રિએક્શન બતાવે છે તેને ઇન્ફ્લામેશન કહેવામાં આવે છે.

14.ડ્રોપલેટ ઇન્ફેક્શન : છીકદ્વારા ઉધરસ દ્વારા કે બોલતી વખતે રોગોના જીવાણુઓ હવામાં પ્રસરે છે અને હવામાંથી જે અન્ય વ્યક્તિના શરીરમાં દાખલ થાય છે આ રીતે ફેલાતા ઇન્ફેક્શનને ડ્રોપલેટ ઇન્ફેક્શન કહેવાય છે.

15.આઈસોલેશન : ચેપી વ્યક્તિને બીન ચેપી વ્યક્તિથી અલગ રાખવાની પદ્ધતિને આઇસોલેશન કહે છે આ પદ્ધતિથી ચેપ નો ફેલાવો અમુક અંશે રોકી શકાય છે.

16.ફોમીટ્રીસ : ચેપી દર્દી ના સંપર્કમાં આવેલા એવી વસ્તુઓ કે જે તંદુરસ્ત વ્યક્તિને ચેપ લાગી શકે છે તેને ફોમીર્ટિસ કહે છે.
Ex કપડા વાસણ દાતીઓ ટુથબ્રશ વગેરે.

17.નોન કોમ્યુનિકેબલ ડીસીઝ : જે રોગો એક અથવા બીજી રીતે વ્યક્તિમાંથી બીજી વ્યક્તિમાં ફેલાઈ શકતા નથી તેને નોન કોમ્યુનિકેબલ ડીસીઝ કહે છે.

Ex કેન્સર હાયપરટેન્શન વગેરે.

18,કેરિયર:કેરિયર એટલે કે એવી વ્યક્તિ જેના શરીરમાં રોગના જીવાણુઓ હાજર છે પરંતુ ચિન્હો લક્ષણો દેખાતા નથી છતાં પણ આ વ્યક્તિ બીજા વ્યક્તિને ચેપ આપી શકે છે તેને કેરિયર કહે છે.

19.ડીશ ઇન્ફેક્શન:માનવ શરીરની બહાર કેમિકલ અથવા ફિઝિકલ એજન્ટની મદદથી તમામ પેથોજેનિક જીવાણુઓ નાશ કરવાની પ્રક્રિયાને ડીશ ઇન્ફેક્શન કહેવામાં આવે છે તેના બે પ્રકાર પડે છે.

કોનકરણ ડીશ ઇન્ફેક્શન:ચેપના સમયગાળા દરમિયાન જ દર્દીનું તમામ આર્ટીકલ અને ડીસચાર્જને ડિસ ઇન્ફેક્શન કરવાની પ્રક્રિયાને કોનકરણ ડીશ ઇન્ફેક્શન કહેવામાં આવે છે.

ટર્મિનલ ડીશ ઇન્ફેક્શન:પેશન્ટ ને રજા આપ્યા બાદ તેના ઉપયોગમાં આવેલ તમામ આર્ટીકલ જંતુમુક્ત કરવાની પ્રક્રિયાને ટર્મિનલ ડીશ ઇન્ફેક્શન કહેવામાં આવે છે.

20.એનડેમિક:અમુક મોટા એરિયામાં એક વિસ્તારમાં અમુક રોગોની હાજરી સતત થોડા ઘણા પ્રમાણમાં જોવા મળે છે તો આ વિસ્તારને એનડેમિક વિસ્તાર કહે છે.

21.એપીડેમિક:કોઈ ચોક્કસ એરિયામાં કોઈ રોગની હાજરી તેના નોર્મલ પ્રમાણમાં કરતા ઘણી બધી વધારે હોય અને રોગ ખૂબ જ ઝડપથી ફેલાતો હોય તેને એપીડેમિક કહે છે.

22.પેન્ડેમીક:અમુક રોગ ની હાજરી એકાત વિસ્તારમાં નિશ્ચિત રહેતા એક કરતાં વધારે દેશમાં જોવા મળે છે તેને પેન્ડેમિક કહે છે

Ex. એઇડ્સ સ્વાઇન ફ્લુ કોરોના વગેરે

23.બેક્ટેરિયો સ્ટેટીક મેડિસીન :આ દવા બેક્ટેરિયાના વૃદ્ધિ અને વિકાસને અટકાવે છે.

24.બેક્ટેરિયો સાઇડર મેડીસીન:આ દવા બેક્ટેરિયાને મારી નાખવાની શક્તિ વધારે છે.

25.સ્પોરડીક:ચેપી રોગથી પીડાતા દર્દીના કેસના છુટા છવાયા પણ ઘણી બધી જગ્યાએ જોવા મળે છે આ કન્ડિશનને સ્પોરડીક કહે છે.

26.વાયરલેન્ટ:રોગના જંતુની શરીરમાં રોગ ઉત્પન્ન કરવાની શક્તિને વાપરલેન્ટ કહે છે.

કોન્સેપ્ટ ઓફ હેલ્થ

WHO એટલે વિશ્વ આરોગ્ય સંસ્થાએ હેલ્થ ની વ્યાખ્યા નીચે મુજબ છે

હેલ્થ એટલે એવી કન્ડિશન જેમાં વ્યક્તિ શારીરિક માનસિક સામાજિક તથા આધ્યાત્મિક રીતે સ્વસ્થ હોય એટલે કે તેના શરીરમાં કોઈ પણ રોગની હાજરી કે ખોડ ખાપણ ન હોય આ કન્ડિશનને હેલ્થ કહે છે.

કોન્સેપ્ટ ઓફ ઈલનેસ(ડિસીઝ):શરીરમાં રોગ ઉત્પન્ન કરતા બેક્ટેરિયા કોઈપણ રીતે દાખલ થાય છે અને શરીરમાં તેનો વૃદ્ધિ વિકાસ થાય છે અને જે તે રોગના ચિન્હો લક્ષણો દેખાય જેથી શરીરની રોજબરોજની નોર્મલ પ્રક્રિયામાં બાધા અનુભવાય જેથી વ્યક્તિનું આરોગ્ય બગડે અને તે અશક્ય બને છે આ કન્ડિશનને ડીસીઝ કહે છે.

કોન્સેપ્ટ ઓફ ડિસીઝ કન્ડિશન:પહેલાના સમયમાં રોગ થવા માટેના કારણો તરીકે ભૂતપ્રેત કે દેવીનું પ્રકોપ વગેરે જેવા કારણો આપવામાં આવતા હતા પરંતુ માઇક્રોબાયોલોજીની વિવિધ શોધ થયા બાદ ખ્યાલ આવ્યો કે રોગ થવા પાછળ વિવિધ પ્રકારના જીવાણુઓ જવાબદાર છે કોમ્યુનિકેબલ ફેલાવવા માટે ત્રણ પરિબળો જવાબદાર છે.

1. એજન્ટ રોગ થવા માટે જવાબદાર જીવાણુ
2. હોસ્ટ જે તે વ્યક્તિને રોગ લાગુ પડે છે તે
3. એન્વાયરમેન્ટ વાતાવરણ કે જેમાં રોગ સારી રીતે ફેલાય છે.

એપીડેમીયોલોજીકલ ટ્રાયેજ: એપીડેમિયલ ડ્રાયજ એટલે કે રોગ ફેલાવવા માટે જવાબદાર પરિબળોનો ત્રિકોણ જેવા મુખ્યત્વે એજન્ટ હોસ્ટ એન્વાયરમેન્ટ આ પરિબળો જવાબદાર છે.

1.એજન્ટ: એજન્ટ એટલે કે રોગ થવા માટે જવાબદાર સૂક્ષ્મ જીવાણુઓ આ જ જીવાણુઓ શરીરમાં વિવિધ માર્ગ દ્વારા દાખલ થાય છે અને પોતાનો વૃદ્ધિ અને વિકાસ કરે છે આ એજન્ટ ને પાંચ ગ્રુપમાં વેચવામાં આવેલ છે.

બાયોલોજિકલ એજન્ટ:આમાં બેક્ટેરિયા વાયરસ પ્રોટોઝુઆ ફંગસ વગેરે પ્રકારના જીવાણુઓનો સમાવેશ થાય છે જેનાથી રોગ ફેલાય છે.

ન્યુટ્રીશન એજન્ટ:આમાં પોષક તત્વો જેમ કે પ્રોટીન કાર્બોહાઈડ્રેટ ફેટ મિનરલ્સ વગેરેની ઉણપથી અથવા તો વધુ પ્રમાણમાં લેવાથી રોગ થઈ શકે છે.

ફિઝિકલ એજન્ટ:આમાં ઠંડી ગરમી ઘર્ષણ રેડીએશન જેવા પરિબળોથી રોગ થાય છે.

કેમિકલ એજન્ટ:આમાં કોઈ કેમિકલ કે મેટલ મર્ક્યુરી વગેરે પરિબળોથી ફેલાય છે કેમિકલ એટલે કે કોઈપણ દ્રવ્ય પદાર્થ થી રોગ ફેલાય તેને કેમિકલ એજન્ટ કહે છે.

મિકેનિકલ એજન્ટ:આમાં ગતિના લીધે ઘર્ષણ થવાની પડવાથી કે અકસ્માતના લીધે રોગ લાગુ પડે છે.

2.હોસ્ટ

• હોસ્ટ એ વ્યક્તિ છે જેથી રોગપ્રતિકારક શક્તિ ઓછી થઈ હોય અને તેના શરીરમાં કોઈ પણ રોગના જંતુઓ સહેલાઈથી પ્રવેશી શકે છે અને તે રોગનો ભોગ બની શકે છે.
• હોસ્ટ એ શંકાસ્પદ વ્યક્તિ કે રોગી હોય છે જેના કારણે ચેપ ફેલાય છે અને આપણે રોગી નથી કહી શકતા પરંતુ તેની ઇમ્યુનિટી ઓછી થયેલી હોય છે અને તેના શરીરમાં જીવાણુઓની વૃદ્ધિ વિકાસ થઈ શકે તેમ હોય છે આવા વ્યક્તિને હોસ્ટ કહે છે.

3.એન્વાયરમેન્ટ
:એડવાયોમેન્ટ એટલે કે સૂક્ષ્મ જીવાણુઓના વૃદ્ધિ અને વિકાસ માટે અનુકૂળ વાતાવરણ મળે તો તેનો ગ્રોથ એન્ડ ડેવલોપમેન્ટ ઝડપથી થાય છે ખાસ કરીને ગીસ વસ્તી ઓછું સૂર્યપ્રકાશ દુષિત પાણી તથા દૂષિત ખોરાક વાળા વાતાવરણમાં રોગના જીવાણુઓ ઝડપથી વિકાસ પામે છે.
એનવાયરમેન્ટના મુખ્ય ત્રણ પ્રકાર છે

ફિઝિકલ એન્વાયરમેન્ટ:ફિઝિકલ એનવાયરમેન્ટ એટલે દૂષિત હવા પાણી ખોરાક વગેરે વાતાવરણમાં રોગ ઝડપથી ફેલાવે છે.

બાયોલોજીકલ એન્વાયરમેન્ટ:બાયોલોજીકલ એન્વાયરમેન્ટ એટલે કે આપણી આસપાસ રહેતા પ્રાણીઓ જીવજંતુઓ અને અન્ય લોકો ને ચેપી રોગ હશે તો રોગ ઝડપથી ફેલાય છે.

સોસિયો ઇકોનોમિકલ એનવાયરમેન્ટ:ગીચ વસ્તી આર્થિક સ્થિતિ ઓછું એજ્યુકેશન વગેરે રોગ ફેલાવવા માટે જવાબદાર હોય છે આમ ઉપરોક્ત ત્રણે પ્રકારના વાતાવરણમાં જીવાણુઓ વધુ રોગ ફેલાવી શકે છે.

Classification of disease ( રોગો નું વર્ગીકરણ) :એક વ્યક્તિમાંથી બીજી વ્યક્તિમાં રોગનો ફેલાવો થાય તેને ચેપી રોગ કહે છે આવા રોગો દુસિત હવા પાણી ખોરાક કે સીધા સંપર્ક થી ફેલાતા હોય છે તેના આધારે રોગનું વર્ગીકરણ નીચે મુજબ કરવામાં આવેલ છે.

1.એર બોન ડીસીઝ (હોવાથી ફેલાતો રોગ)
આ પ્રકારના રોગ દૂષિત હવા મારફતે ફેલાય છે.
Ex. ટીબી. ઓરી .ડીફથેરીયા. વગેરે પ્રકારના રોગો દૂષિત હવા મારફતે ફેલાય છે.

2. દૂષિત પાણીથી અને ખોરાકથી ફેલાતા રોગો
ડાયેરિયા .વોમેટીગ. કોલેરા ટાંઈફોઇડ . ફૂડ પોઈઝનીગ વગેરે રોગો થાય છે.

3. સીધા સંપર્કથી
આમાં એક દર્દી અન્ય વ્યક્તિના સીધા સંપર્કમાં આવે તો જે ફેલાવી શકે છે
Ex. લેપ્રસી સ્કેબીજ ઇન્ફેક્શન ધાધર અને ખરજવું STI વગેરે.

4. વેક્ટર બોન ડીસીઝ :ડેન્ગ્યુ .મેલેરીયા .ફાયલેરીયા .વગેરે

5.એનિમલ બાઈટ (પ્રાણીઓનું કરેલું )
-રેબિસ કૂતરો કરડવાથી થતો રોગ
-પ્લેગ ઉંદર કરડવાથી થતો રોગ

6.બેડ હેબિટ (ખરાબ ટેવો ના લીધે થતા રોગ ) :સ્મોકિંગ તમાકુ આલ્કોહોલ ડ્રગ વગેરે લેવાથી ખરાબ આદતથી રોગ લાગુ પડી શકે છે.

7.માલન્યુટ્રીશન (અપૂરતા પોષણને લીધે થતા રોગો ): ઘણા બધા લોકોને અપૂરતા પોષણ મળે તેથી ઘણા રોગો થાય છે જેમ કે લોહીની ઉણપ એનીમિયા બેરીબેરી સ્ક્રવી ગોઈટર જેવા રોગો થઈ શકે છે.