CHN- II – PAPER SOLUTION NO.12

Q-1 a) Define occupational Health Nursing.ઓક્યુપેશનલ હેલ્થ નર્સિંગની વ્યાખ્યા આપો.03

ડેફીનેશન (Definition):

ઓક્યુપેશનલ હેલ્થ નર્સિંગ (Occupational Health Nursing) એ નર્સિંગ (Nursing) ની સ્પેસિયલ બ્રાન્ચ છે, જે વર્કર ના ફીઝીકલ (Physical), મેન્ટલ (Mental), અને સોશિયલ (Social) હેલ્થ (Health) ને વર્કપ્લેસ (Workplace) પર જાળવવા અને સુધારવા માટે રિસ્પોન્સીબલ વર્ક કરે છે. ઓક્યુપેશનલ હેલ્થ નર્સ (Occupational Health Nurse) એ લાઇસન્સ પ્રાપ્ત રજિસ્ટર્ડ નર્સ (Registered Nurse – RN) હોય છે, જે હેલ્થ હેઝારડ્સ (Health Hazards), ઓક્યુપેશનલ ડિસીઝ (Occupational Diseases), અને ઇન્જરી (Injuries) ના પ્રિવેન્શન, ટ્રીટમેન્ટ અને રિહેબીલીટેશન (Rehabilitation) માટે સ્પેસિયલ ટ્રેઇનિંગ ધરાવે છે.

એઇમ(Aim):

વર્કર માટે સેફ (Safe), હેલ્થી (Healthy), અને પ્રોડક્ટીવ (Productive) વર્ક એન્વાયર્નમેન્ટ (Work Environment) સુનિશ્ચિત કરવું.

મેઇન ફંક્શન્સ (Main Functions):

• હેલ્થ એસેસમેન્ટ (Health Assessment)
• ફર્સ્ટ એઇડ (First Aid)
• ડિઝિઝ પ્રિવેન્શન (Disease Prevention)
• હેલ્થ એજ્યુકેશન (Health Education)
• પોલિસી ડેવલપમેન્ટ (Policy Development)
• રિટર્ન-ટુ-વર્ક (Return-to-Work) મેનેજમેન્ટ
• OSHA (Occupational Safety and Health Administration) મુજબ સુરક્ષા નિર્માણ.

b) Write Occupational Health Hazards. વ્યવસાયથી આરોગ્યને થતાં જોખમો વિશે લખો.04

ઓક્યુપેશનલ હેઝાર્ટ્સ:

• ઓક્યુપેશન હેઝાડ્સ મા રિસ્ક ની વાઇડ રેન્જ નુ ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે જે વર્કસ એ તેમના ચોક્કસ જોબ રોલ અને એન્વાયરમેન્ટ ના આધારે અનુભવી શકે છે.
• ઓક્યુપેશન હેઝાડ્સ એ એવા પોટેન્સીયલ રિસ્ક અથવા ડેન્જર્સ છે કે જે હેલ્થ કેર વર્કસ એ તેમના
• વર્કપ્લેસ એન્વાયરમેન્ટ માં એક્સપોઝ થાય છે .
• આ હેઝાડ્સ એ વર્ક પ્લેસ ના જુદા જુદા આસ્પેક્ટ માથી અરાઇઝ થાય છે જેમ કે,
• ફિઝિકલ કન્ડિશન,
• કેમિકલ મટીરીયલ્સ,
• બાયોલોજીકલ એજન્ટસ, સાયકોલોજિકલ ફેક્ટર્સ, તથા મિકેનિકલ હેઝાર્ડ્સ વગેરે નુ ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે,આ ફેક્ટર્સ એ વર્કસ ના હેલ્થ, સેફ્ટી અને વેલ્બીંગ માટે જોખમ ઊભું કરે છે અને જો યોગ્ય સાવચેતી અને સલામતી નાં પગલાં લેવામાં ન આવે તો ઇજાઓ, બીમારીઓ અથવા તો જાનહાનિ પણ થઇ શકે છે.

ઓક્યુપેશન વર્કર્સ મા ને નીચે પ્રમાણે ના હેઝાડ્સ થય શકે છે:

• 1) ફિઝિકલ હેઝાર્ડ્સ,
• 2) કેમિકલ હેઝાર્ડ્સ,
• 3) બાયોલોજીકલ હેઝાર્ડ્સ,
• 4) મિકેનિકલ હેઝાર્ડ્સ,
• 5) સાયકોલોજિકલ હેઝાર્ડ્સ.

1) ફિઝિકલ હેઝાર્ડ્સ:

• ફિઝિકલ હેઝાર્ડ હીટ એન્ડ કોલ્ડ ના એક્સપોઝર માં આવવાથી થાય છે. વર્કસ એ સૂર્યના હાઇટેમ્પરેચર ના ડાયરેક્ટ એક્સપોઝર માં આવતા હોય છે જેમ કે ફાર્મર્સ, બિલ્ડર્સ, લેબર્સ(મજૂર વર્ગ)વગેરે.
• ખીણ ની અંદર પણ હાઇટેમ્પરેચર હોય છે જેમ કે મૈસુર માં આવેલી કોટાર ગોલ્ડ ખીણ,કેટલાક ઉદ્યોગોમાં લોકલ ‘હોટ સ્પોટ્સ’ ઓવન અને ભઠ્ઠીઓ હશે જે ગરમી ફેલાવે છે જેમ કે બેકરીઓ, મેટલ વર્ક્સ, એસ્બેસ્ટોસ ફેક્ટરી એન્જિન રૂમ વગેરે.
  ઊંચા તાપમાન ની અસર માં ખુબ જ ગરમી, ગરમીની એલર્જી, ગરમીનો થાક મસલ્સ માં ક્રેમ્પસ નો સમાવેશ થાય છે.
• ઘણા કામદારો નીચા તાપમાન જેવા કે બરફના કારખાના, ઊંચાઇ, કોલ્ડ સ્ટોરેજ, કોલ્ડ લેબોરેટરી વગેરે ના સંપર્કમાં આવે છે. આ વર્કર ને ચિલબ્લેન્સ(જ્યારે કોલ્ડ ના એક્સેસિવ એક્સપોઝર માં આવવાના કારણે પુઅર બ્લડ સપ્લાય ના કારણે હેન્ડ તથા ફૂટમાં પેઇન, ઇચિંગ,તથા સ્વેલિંગ થવુ), એરિથ્રોસાયનોસિસ તથા રેસ્પીરેટરી ડિફીકલ્ટીઝ થય શકે છે.

હાય હ્યુમીડીટી:

• કાપડ, કાગળ અને બરફના કારખાના જેવા ઉદ્યોગોમાં એક્ટ્રીમ ટેમ્પરેચર ના સંપર્ક સાથે હાઇ હ્યુમીડી એ, હિટ અને કોલ્ડ ની અફેક્ટ ને વધારે છે.

નોઇસ:

• સ્ટીલ, તેલ, કાપડ અને ઓટોમોબાઇલ ફેક્ટરીઓ માં લાઉડ નોઇસ પોડ્યુસ થાય છે. લાઉડ નોઇસ એ હેલ્થ માટે હાનિકારક હોય છે .તેની અસર એ લાઉડ નોઇસ ના એક્સપોઝર ની ઇન્ટેન્સિટી તથા ડ્યુરેશન પર આધાર રાખે છે .લાઉડ નોઇસ ના કારણે , થાક લાગવો, નર્વસનેસ, ઇરિટેશન અને પાર્શિયલી અથવા કમ્પલીટલી હિયરિંગ લોસ પણ થય શકે છે.

લાઇટ:

• વર્કસ એ પુઅર અથવા ગ્લેરિંગ અને બ્રાઇટલાઇટ ના કોન્ટેક્ટ માં આવી શકે છે. પુઅર લાઇટ ના કારણ થી આઇસ મા સ્ટ્રેઇન અને દુખાવો, આંખનો થાક, માથાનો દુખાવો થાય છે. બ્લરિંગ અને બ્રાઇટ લાઇટ એ ડિસ્કકમ્ફર્ટ, બ્લરિંગ ઓફ વિઝન, ચીડીયાપણ અને વિઝ્યુઅલ ફટીગ નું કારણ બને છે.

વાઇબ્રેશન:

• ગ્રાઇન્ડીંગ, કટીંગ, ડ્રિલિંગ બોરિંગ મશીનો વગેરે જેવા મશીનો પર કામ કરતી વખતે વાઇબ્રેશન થાય છે. વાઇબ્રેશન એ થાક, નર્વસનેસ અને લોકલ ઇફેક્ટ જેમ કે હાથ અને જોઇન્ટ ની ઇન્જરી વગેરે નું કારણ બની શકે છે.

રેડીએશન્સ:

• એક્સ- રે અને રેડિયોએક્ટિવ આઇસોટોપ્સ ના રેડિયેશન ના કોન્ટેક્ટ માં આવવા ના કારણે સ્કિન અને બ્લડ કેન્સર થઇ શકે છે તે જીનેટીક ચેન્જીસ , માલફોર્મેશન,સ્ટરિલીટી વગેરેમાં પરિણમી શકે છે. રેડિયોલોજી વિભાગમાં કામ કરતી વ્યક્તિ, ઘડિયાળના કારખાનાઓ, દારૂગોળાના કારખાનાઓ મા વર્ક કરતા વર્કસ એ આયોઇઝિંગ રેડિયેશન ના કોન્ટેક્ટ માં આવે છે. અલ્ટ્રાવાયોલેટ (યુવી) રેડિયેશન્સ જેમ કે વેલ્ડીંગ દરમિયાન કંજક્ટીવાઇટીસ અને કેરેટાઇટિસ નું કારણ બને છે. અલ્ટ્રાવાયોલેટ રેડિયેશન એ સનબર્ન નું કારણ બની શકે છે. રોડબિલ્ડરો, સેઇલર્સ (નાવિક), સેફર્ડ (ભરવાડ) અને ખેડૂતો અલ્ટ્રાવાયોલેટ રેડિયેશન થી અફેક્ટ થઇ શકે છે.

2) કેમિકલ હેઝાર્ડ્સ:

• ફેક્ટરીઓ અમુક અથવા અન્ય કેમિકલ્સ નો ઉપયોગ કરે છે. કમીકલ્સ એ 3 રીતે કાર્ય કરે છે.

1) લોકલ એક્શન:કેટલાક કેમિકલ ના કારણે ડર્મેટાઇટીસ તથા એક્ઝીમા (ખરજવુ) જેવી કન્ડિશન થઇ શકે છે.

2) ઇન્હાલેસન:ગેસીસ તથા વેપર્સ ને શ્વાસ માં લેવાથી રેસ્પિરેટરી ડિસીઝ થઇ શકે છે.

3) ઇન્જેશન

• મરક્યુરી, લીડ, આર્સેનિક, ઝીંક, ક્રોમિયમ અને કેડમિયમ, ફોસ્ફરસ વગેરે વિવિધ ડિસીઝ નું કારણ બને છે.
• ટાઇપ્સ ઓફ વિચ આર હેઝાર્ડિયસ
• કાર્બન મોનોક્સાઇડ, ઓઝોન, કાર્બન ડાયોક્સાઇડ, હાઇડ્રોજન અને સાયનાઇડ વગેરે જેવા વાયુઓ.
• ધૂમાડો અને વરાળ વિવિધ પ્રકારના એસિડ માથી , મરકાયુરી ની વેપર વગેરેમાંથી .
• મીસ્ટસ (ઝાકળ) ઇલેક્ટ્રોપ્લેટિંગ ઇન્ડસ્ટ્રી માથી ઝાકળ.
• ધૂળ: ખડક, અયસ્ક, ધાતુના લાકડા વગેરે ને કચડીને અને પીસવાના કારણે નીખમકડેલા નાના કણો.
• એવા કેમિકલ એજન્સ કે જે સ્કીન, રેસ્પીરેટરી સિસ્ટમ તથા ગેસ્ટરોઇન્ટેસ્ટાઇનલ ઇન્ટરસ્ટાઇનલ સિસ્ટમને હાર્મ ફૂલ હોય છે.
• સ્કીન પ્રોબ્લેમમાં ડર્મેટાઇટીસ, એક્ઝીમા, અર્ટીકેરિયા, અલ્સર તથા કેન્સર વગેરે નું ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.
• રેસ્પીરેટરી પ્રોબ્લેમ્સ માં વિવિધ પ્રકારના ન્યુમોકોનિઓસિસનો સમાવેશ થાય છે. ક્વાર્ટઝ ડસ્ટ ને કારણે સિલિકોસિસ,
  કોલ ડસ્ટ ને કારણે એન્થ્રાકોસિસ,
  કોટનડસ્ટ ને કારણે બાયસિનોસિસ,
  એસ્બેસ્ટોસ ડસ્ટ ના કારણે એસ્બેસ્ટોસિસ એસ્બેસ્ટોસ ના કારણે,
• કાર્બન મોનોક્સાઇડ, હાઇડ્રોજન સલ્ફાઇડ અને હાઇડ્રોજનને લીધે શ્વાસની તકલીફ
• સાયનાઇડ ક્લોરિન, ઓઝોન, નાઇટ્રોજન ઓક્સાઇડ, સલ્ફર ડાયોક્સાઇડ જેવા વિવિધ તીખા ગેસ ને કારણે ગળામાં બળતરા થઇ શકે છે. એસ્બેસ્ટોસ, બેરિલિયમ, કોલ ટાર, ખનિજ તેલને કારણે ફેફસાંનું કેન્સર થઇ શકે છે.

3) બાયોલોજીકલ હેઝાર્ડ્સ:

• બાયોલોજીકલ હેઝાર્ડ્સ એ વાયરસ, રિકેટ્સિયા, બેક્ટેરિયા જેવા ઇન્ફેક્ટેડ અને પરોપજીવી એજન્ટો ને કારણે જોવા મળે છે. તેના કારણે ખેડૂતોમાં હૂકવર્મ ના ઇન્ફેસ્ટેશન પણ થઇ શકે છે.ખીણો વર્ક કરતા વર્કસ માં લેપ્ટોસ્પાયરોસિસ થઇ શકે છે.

• ટેનિંગ ફેક્ટરી, વેટરનરી હોસ્પિટલ અને ડિસ્પેન્સરી, પ્રાણી સંગ્રહાલય, સર્કસ, ખેતીમાં કામ કરતા કામદારો, કસાઈ ઘરો વગેરે મા વિવિધ ઝૂનોટિક ડિસીઝ જેવા કે બ્રુસેલોસિસ, માયકોટિક્સ ઇન્ફેક્શન, પેરાસાઇટીક ઇન્ફેક્શન તથા એન્થ્રરેક્સ જેવા ડિસીઝ થઇ શકે છે.

• હોસ્પિટલો/ દવાખાનાઓમાં કામ કરતા આરોગ્ય કર્મચારીઓ પેસન્ટ ના ઇન્ફેક્શન ના સંપર્ક મા આવી શકે છે, જેમ કે ટ્યુબરક્યુલોસિસ, રોગ, એચ.આઇ.વી અને સીરમ હેપેટાઇટિસ વગેરે .

4) મિકેનિકલ હેઝાર્ડ્સ:

• અનપ્રોટેક્ટેડ મશીન્સ તથા તેના પ્રોટ્રુડિંગ તથા મુવિંગ પાર્ટ્સ અને ઓછી સેફટી વાળા મશીન ના કારણે વિવિધ એક્સીડન્ટસ અને ઇન્જરી થઇ શકે છે તેના કારણે પાર્શિયલી અને પર્મનેન્ટ ડીસેબિલિટી થય શકે છે.

5) સાયકોલોજિકલ હેઝાર્ડ્સ:

• જુદા જુદા પ્રકારના માલ એડજસ્ટમેન્ટ પ્રોબ્લેમ્સ જેમકે જોબમાં પ્રોપરલી સેટીસફેક્શન ન હોવું,
• ઇનસિક્યુરિટી, ફ્રસ્ટેશન તથા એન્વાયરમેન્ટલ ટેન્શન ના કારણે વ્યક્તિ એ પ્રોપરલી એડજસ્ટ થઇ શકતા નથી. આ કન્ડિશનના કારણે ફિઝિકલ હેલ્થ પ્રોબ્લેમ જેમકે બ્લડપ્રેશર ઇન્ક્રીઝ થવું, ઇનડાયઝજેશન થવું, ઇનસોમ્નિયા થવું ,
• ભૂખ ન લાગવી તથા હાર્ડબર્ન જેવી કન્ડિશન થઇ શકે છે.

• આમ, વર્કર્સ માં આ પ્રકારના હેઝાડ્સ થઇ શકે છે તેને થતા પ્રિવેન્ટ કરવા માટે તેમનું અર્લી તથા પ્રોપર્લી આઇડેન્ટિફિકેશન કરી તેને પ્રિવેન્ટ કરવા માટેના મેઝર્સ લેવા અગત્યના રહે છે.

c) Discuss benefits to employee under ESI Scheme. એમ્પલોઈ સ્ટેટ ઈ-ન્સયોરન્સ સ્કીમ અંતર્ગત કામદારોને મળતા ફાયદાઓ વિશે ચર્ચા કરો.05

ESI એકટ પ્રમાણે ઇન્ડસ્ટ્રીઅલ વર્કર ને મળતા બેનીફીટ્સ:

ESI: એમ્પ્લોઇસ સ્ટેટ ઇન્સ્યોરન્સ (ESI) એક્ટ
એમ્પ્લોઇસ સ્ટેટ ઇન્સ્યોરન્સ (ESI) એક્ટ, એ 1948 માં પાસ કરવામાં આવ્યો હતો.
આ એક્ટ એ કંટ્રી માં એક કોમ્પ્રાહેંસીવ સોશિયલ સિક્યોરિટી એક્ટ છે. આ એક્ટ એ કન્ટ્રીમાં સોશિયલ સર્વિસીસ અને હેલ્થ ઇન્સ્યોરન્સ પ્રોવાઇડ કરવા માટેનો ઇમ્પોર્ટન્ટ મેઝર છે.

જે એમ્પ્લોઇસ(કમૅચારી) ને ઇલનેસ,મેટરનીટી, ડિસએબલ અને એમ્પ્લોઇમેન્ટ ઇંજરી ના કારણે ડેથ ના કિસ્સામાં ચોક્કસ બેનીફીટ્સ જેમકે,
અમુક અમાઉન્ટ મા કેસ તથા મેડિકલ બેનીફીટ્સ પ્રોવાઇડ કરે છે.

•>બેનિફિટ્સ ઓફ ESI એક્ટ :

1)મેડિકલ બેનિફિટ,
2)સિકનેસ બેનિફિટ,
3)મેટરનીટી બેનિફિટ,
4)ડિસેબલમેન્ટ બેનિફિટ,
5)ડીપેન્ડેડ બેનિફિટ,
6)ફુનેરલ બેનિફિટ,
7)રિહેબિલિટેશન બેનિફિટ.

1) મેડિકલ બેનિફિટ:

મેડિકલ બેનિફિટ માં હોસ્પિટલાઇઝેશન દરમિયાન ઇન્ક્લુડ થતી ફુલ મેડિકલ કેર પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.
ESI હોસ્પિટલો, ડિસ્પેન્સરી અને ટાઇ-અપ હોસ્પિટલો ના નેટવર્ક દ્વારા ઇન્સ્યોર્ડ પર્સન અને તેમના પર ડિપેન્ડેડ ને કોમ્પ્રાહેંસીવ મેડિકલ કેર પ્રોવાઇડ કરવામા આવે છે.જે નીચે મુજબ છે:

•OPD કેર,
•ડ્રગ્સ તથા ડ્રેસિંગ પ્રોવાઇડ કરવું,
•બધા પ્રકારની સ્પેશિયાલિટીસ મેડિકલ સર્વિસીસ,
•ફ્રી ડ્રગ્સ,
•પેથોલોજીકલ અને રેડિયોલોજિકલ ઇન્વેસ્ટિગેશન,
•ઇમ્યુનાઇઝેશન અને ફેમિલી પ્લાનિંગ સર્વિસીસ,
•ડોમીસિલરી સર્વિસીસ,
•એન્ટિનેટલ એન્ડ પોસ્ટનેટલ સર્વિસીસ,
•ઇમરજન્સી સર્વિસીસ,
•એમ્બ્યુલન્સ સર્વિસીસ,
•હેલ્થ એજ્યુકેશન ઇન પેશન્ટ ટ્રીટમેન્ટ.
વગેરે જેવી મેડિકલ સર્વિસીસ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે,
અને સાથે-સાથે
કોમ્પ્લીકેટેડ કેસોમાં જ્યાં સ્પેશિયલાઇઝ ટ્રીટમેન્ટ ની જરૂર હોય, તો પેશન્ટ ને ESI કોર્પોરેશન ના ખર્ચે રાજ્ય ની બહાર ઇન્સટીટ્યુસનલ ટ્રીટમેન્ટ માટે મોકલવામાં આવે છે.

અધર મેડિકલ બેનિફિટ્સ:

•ડેન્ચર્સ,
•આર્ટિફિશિયલ લીમ્બસ,
•સ્પેક્ટેકલ્સ( પ્રોસ્થેસીસ),
•હીયરીંગ એઇડ,
•હર્નિયા બેલ્ટ,
•વોકિંગ કેલીપર,
•જેકેટ ,વગેરે ની પણ જરૂરિયાત હોય ત્યારે પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.

2) સિકનેસ બેનિફિટ:

• જો સિકનેસ એ ઇન્સ્યોર્ડ મેડિકલ ઓફિસર અથવા ઇન્શ્યોરન્સ મેડિકલ પ્રેક્ટિશનર દ્વારા પ્રમાણિત કરવામાં આવી હોય તો ખાતરી કરાયેલ વ્યક્તિ એ સિકનેસ બેનીફીટ્સ માટે હકદાર હોય છે.
• સિકનેસ નો બેનિફિટ એ કેસ સ્વરૂપે 365 દિવસ ના કોઇપણ સતત સમયગાળા માં મેક્સિમમ 91 દિવસ માટે ચૂકવવાપાત્ર હોય છે. કેસ મા પેમેન્ટ નો રેટ એ ડેઇલી વેતનના 50% હોય છે.
• સિકનેસ નો બેનિફિટ મેળવનાર વ્યક્તિએ એક્ટ હેઠળ પ્રોવાઇડ કરવામા આવેલ મેડિકલ ટ્રીટમેન્ટ હેઠળ રહેવું પડે છે.

એક્સટેન્ડેડ સીકનેસ બેનિફિટ: જો ખાતરી કરાયેલ વ્યક્તિ એ લોન્ગ ટર્મ ડિસીઝ થી સફર થતુ હોય, તો એક્ટ અનુસાર, તે 91 દિવસની સિકનેસ બેનીફીટ્સ ઉપરાંત વધુમાં વધુ બે વર્ષ માટે એક્સટેન્ડેડ સિકનેસ બેનિફિટ માટે હકદાર હોય છે.એવી 34 બીમારીઓ છે કે જેના માટે બે વર્ષથી સતત નોકરીમાં રહેલ વ્યક્તિ માટે એક્સટેન્ડેડ બેનીફીટ્સ ચૂકવી શકાય છે.

એનહાન્સ સિકનેસ બેનિફિટ: એસ્યોર્ડ વુમન ને ટ્યુબેક્ટોમી કરાવ્યા પછી 14 દિવસ અને વાસેક્ટોમી કરાવનાર એન્સ્યોર્ડ મેલ માટે 7 દિવસના એન્હાન્સ સિકનેસ બેનિફિટ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે .

3) મેટરનીટી બેનિફિટ:

• મેટરનીટી બેનિફિટ મા જે એમ્પ્લોઇ વુમન એ પ્રેગ્નેન્ટ હોય તેને 120 થી 180 દિવસ સુધીની લીવ મળે છે.
• આવી પ્રેગ્નન્ટ વુમન ને નાઇટ વર્ક સાંજના 7.00 વાગ્યા થી સવારના 06:00 વાગ્યા સુધી કામ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવતું નથી.
• જો મેડિકલ ટર્મિનેશન ઓફ પ્રેગ્નેન્સી( MTP)હોય તો તેના માટે 15 દિવસની લીવ આપવામાં આવે છે.
• જો કોઇ કેસમાં એબોર્શન થયું હોય તો વુમનને 6 વીક અથવા 45 દિવસની લીવ આપવામાં આવે છે.
• પેટર્નીટી લીવ 15 દિવસ સુધીની આપવામાં આવે છે.
• એક્સેસિવ વેઇટ કેરિંગ વાળું વર્ક પ્રેગ્નન્ટ વુમનને આ એક્ટ અંદર આપવામાં આવતું નથી.
• પ્રેગનેટ વુમનને એન્ટીનેટલ, ઇન્ટ્રાનેટલ તથા પોસ્ટ પ્રોવાઇડ સર્વિસીસ પણ ફ્રી પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.

4) ડિસએબલમેન્ટ બેનિફિટ:

• એમ્પ્લોયમેન્ટ ઇન્જરીના કારણે ટેમ્પરરી અથવા પર્મનેન્ટ ડીસેબલમેન્ટ ના કિસ્સામા માં કેસ બેનિફિટ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.
  ડિસેબલમેન્ટ ના આધારે બેનિફિટની અમાઉન્ટ ચેન્જ થાય છે.
• ટેમ્પરરી ડિસેબલમેન્ટ બેનિફિટ (TDB) મા ઇન્યોરેબલ એમ્પલોયમેન્ટ માં એન્ટર થયાના પ્રથમ દિવસ થી પેયેબલ હોય છે અને જ્યાં સુધી ડિસએબીલિટી કન્ટીન્યુ રહે ત્યાં સુધી વેતન ના 90% ના દરે એમ્પલોયમેન્ટ ઇન્જરી ના કિસ્સામાં કોઇપણ કન્ટ્રીબ્યુસન પેઇડ કરવામા આવે છે.

પરમેનેન્ટ ડિસટેબલમેન્ટ બેનિફિટ:

• મેડિકલ બોર્ડ દ્વારા પ્રમાણિત અર્નિંગ કેપેસીટી ના નુકસાન ની હદના આધારે મંથલી પેમેન્ટ ના રૂપમાં પરમેનન્ટ ડિસેબલ ના બેનીફીટ્સ મા વેતન ના 90% ના દરે ચૂકવવામાં આવે છે.
• જો ટોટલ ડિસેબલમેન્ટ થાય તો તેઓને લાઇફ પેન્શન આપવામાં આવે છે.

5) ડિપેન્ડેન્ટ બેનિફિટ: ડિપેન્ડેન્ટ બેનીફીટ્સ મા જ્યાં એમ્પલોયમેન્ટ ઇન્જરી અથવા ઓક્યુપેશનલ હેઝાડ્સ ને કારણે મૃત્યુ અથવા ઇન્જરી થાય છે, તેવા કેસીસ મા ડેથ થયેલા અથવા ઇન્જર્ડ પર્સન ના ડિપેન્ડેન્ટ ને મન્થલી પેમેન્ટ ના સ્વરૂપમાં વેતનના 90% ના દરે ચૂકવવામાં આવે છે

6) ફુનેરલ બેનિફિટ (અંતિમ સંસ્કાર ખર્ચ ): અંતિમ સંસ્કાર બેનીફીટ્સ મા ઇન્સ્યોર્ડ વ્યક્તિ ના મૃત્યુ પર તેના અંતિમ સંસ્કાર ના ખર્ચ માટે ચૂકવવાપાત્ર રોકડ ₹10,000/- આપવામા આવે છે.

7) રિહેબિલિટેશન બેનિફિટ:

• ઇન્સ્યોર્ડ વ્યક્તિ અને તેના પરિવાર ના સભ્યો કાયમી અપંગતા અથવા નિવૃત્તિ પછી પણ મેડિકલ ટ્રીટમેન્ટ મેળવવાનું ચાલુ રાખી શકે છે.
  ઇન્સ્યોર્ડ વર્કર ને જ્યારે જરૂર હોય ત્યારે આર્ટિફિશિયલ લીમ્બ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે સાથે આર્ટિફિશિયલ અને સીકનેસ બેનિફિટ્સ રેટ તરીકે કેસ પણ આપવામાં આવે છે જ્યાં સુધી આર્ટિફિશિયલ લીમ્બ નુ રિપ્લેસમેન્ટ ન થઇ જાય ત્યાં સુધી પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.
• ઓવરઓલ, એમ્પ્લોઇ સ્ટેટ ઇન્સ્યોરન્સ એક્ટ, 1948, ભારતમાં સોસિયલ સિક્યોરિટી ના ક્રુશિયલ પિલર તરીકે ઊભો છે, જે જરૂરિયાતના સમયે ફાઇનાન્સિયલ સહાય અને મેડિકલ કેર પૂરી પાડવાના હેતુ થી વિવિધ બેનીફીટ્સ દ્વારા કવર કરી લેવામાં આવેલા એમ્પ્લોઇસ અને તેમના ડિપેન્ડેન્ટ ના વેલફેર ને ઇમ્પ્રુવ કરે છે.

OR

a) Define Demography. ડેમોગ્રાફીની વ્યાખ્યા આપો.03

ડેમોગ્રાફિ ડેફીનેશન:

ડેમોસ મિન્સ પીપલ
ગ્રાફીન મિન્સ ધ રેકોર્ડ.

ડેમોગ્રાફિ હ્યુમન પોપ્યુલેશન અને તેના એલિમેન્ટ્સ એટલે કે સાઇઝ, કમ્પોઝિશન તથા ડિસ્ટ્રીબ્યુશન ની સાયન્ટિફિક સ્ટડી ને ડેમોગ્રાફી કહેવામાં આવે છે. ડેમોગ્રાફી એટલે પોપ્યુલેશન ની સાયન્ટિફિક રીતે સ્ટડી કરવી.

કોન્સેપ્ટ ઓફ ડેમોગ્રાફી ડેમોગ્રાફી એ એક એવી સાયન્સ ની બ્રાન્ચ છે જે હ્યુમન પોપ્યુલેશન વિશે સ્ટડી કરી છે તે માત્ર ત્રણ એલિમેન્ટ્સ પર સ્પેશિયલ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.

1) પોપ્યુલેશન ની સાઇઝમાં કોઇપણ ચેન્જીસ થાય તો એટલે કે સાઇઝ એ ઇન્ક્રીઝ અથવા ડીક્રીઝ થાય .

2) પોપ્યુલેશન નું સ્ટ્રક્ચર( બેઝીક ઓફ એજ એન્ડ સાઇઝ).

3) રાજ્ય અથવા પ્રદેશ ના આધારે જીયોગ્રાફિકલ ડિસ્ટ્રીબ્યુશન.

b) Enlist the stages or cycle of demography. ડેમોગ્રાફીના તબકકાઓની યાદી બનાવો.04

ડેમોગ્રાફિક ના મેઇન્લી 5 સ્ટેજિસ પડે છે.

1) ફર્સ્ટ સ્ટેજ= હાઇ સ્ટેસનરી સ્ટેજ,
2)સેકન્ડ સ્ટેજ= અર્લી એક્સપાન્ડિંગ,
3)થર્ડ સ્ટેજ = લેટ એક્સપાન્ડિંગ,
4) ફોર્થ સ્ટેજ= લો સ્ટેશનરી,
5) ફિફ્થ સ્ટેજ=ડિક્લાઇન સ્ટેજ

1) ફર્સ્ટ સ્ટેજ= હાઇ સ્ટેસનરી સ્ટેજ:

• હાઇ સ્ટેશનરી સ્ટેજ માં પોપ્યુલેશન ની સાઇઝ અને કમ્પોઝિશન માં ચેન્જીસ થતા નથી.
• બર્થ રેટ : ↑હાઇ
  ડેથ રેટ : ↑હાઇ
• કારણ કે તેમાં હાઇ બર્થ રેટ તથા હાઇ ડેથ રેટ એટલે કે બંને એકબીજા ને કેન્સલ કરે છે અને જેના કારણે પોપ્યુલેશન એ સ્ટેશનરી(સ્થિર) રહે છે.
• 17મી સદીના મધ્ય સુધી, વિશ્વની વસ્તી આ સ્ટેજ માં હતી અને ભારત 1920 સુધી આ સ્ટેજ માં હતું.
• Ex: India in 1920

2)સેકન્ડ સ્ટેજ= અર્લી એક્સપાન્ડિંગ:

• સેકન્ડ સ્ટેજ અર્લી એક્સપાન્ડિંગ સ્ટેજ માં ડેથ રેટ એ ડિક્રીઝ થાય છે કારણ કે હેલ્થ કન્ડિશનમાં ઇમ્પ્રુવમેન્ટ થાય છે અને બર્થ રેટ એ અનચેન્જ રહે છે.
• બર્થ રેટ : ↑અનચેન્જ
  ડેથ રેટ : ↓ડિક્લાઇન
• અર્લી એક્સપાન્ડિંગ સ્ટેજમાં બર્થ રેટ એ ચેન્જ થતો નથી પરંતુ દેથલેટ એ ઓછો થાય છે જેના કારણે પોપ્યુલેશન ની સાઇઝ માં થોડો વધારો જોવા મળે છે.
• વિશ્વની વસ્તી 17મી સદીના મીડલ થી 19મી સદીના મીડલ સુધી આ સ્ટેજ માં હતી. ભારત 1921 થી 1950 સુધી આ સ્ટેજ માં હતું
• Ex: South Asia,Africa

3)થર્ડ સ્ટેજ = લેટ એક્સપાન્ડિંગ:

• થર્ડ સ્ટેજ લેટ એક્સપાન્ડિંગ સ્ટેજમાં ડેથ રેટ એ થોડું વધારે ડિક્લાઇન ને થાય છે અને બર્થ ડેટ થોડુ ડિક્લાઇન જોવા મળે છે
• બર્થ રેટ : ↓સ્લાઇડ ( થોડુ) ડિક્લાઇન
  ડેથ રેટ :↓ફરધર ડિક્લાઇન
• લેટ એક્સપાંડિંગ સ્ટેજમાં બર્થ ડેટ એ થોડો ડિકલાઇન થાય છે જ્યારે ડેથ રેટ એ થોડું વધારે ડીક્લાઇન થાય છે પરંતુ બર્થ ડેટ એ ડેથ રેટ કરતા થોડું વધારે હોવાના કારણે તેમાં પોપ્યુલેશન ગ્રો જોવા મળે છે.
• Ex: china,Singapore and india

4) ફોર્થ સ્ટેજ= લો સ્ટેશનરી:

• ફોર્થ સ્ટેજ લો સ્ટેશનરી સ્ટેજ માં બર્થ ડેટ લો થાય છે અને ડેટ રેટ પણ લો થાય છે જેના કારણે પોપ્યુલેશન સ્ટેશનરી (સ્થિર) જોવા મળે છે
• બર્થ રેટ : ↓લો
  ડેથ રેટ : ↓લો
• આ સ્ટેજ માં જન્મ પ્રમાણ અને મૃત્યુ પ્રમાણ એ ઓછું હોવાના કારણે વસ્તીમાં સ્થિરતા જોવા મળે છે અને આ સામાન્ય રીતે ડેવલોપ્ડ અને ઇન્ડસ્ટ્રીયલાઇઝ કન્ટ્રીમાં મેઇન્લી જોવા મળે છે.
• ઑસ્ટ્રેલિયામાં 1980-1985 દરમિયાન ઝીરો પોપ્યુલેશન ગ્રોથ નોંધવામાં આવે છે.
• Ex:=Australia in 1980-1985.

5) ફિફ્થ સ્ટેજ=ડિક્લાઇન સ્ટેજ:

• ફિફ્થ સ્ટેજ ડિક્લાઇન સ્ટેજ માં બર્થ ડેટ એ ફરધર લો થાય છે જ્યારે ડેટ એ અનચેન્જ રહે છે જેના કારણે પોપ્યુલેશન માં ઘટાડો જોવા મળે છે.
• બર્થ રેટ : ↓ફરધર લો
  ડેથ રેટ : ↓અનચેન્જ
• આમ આ ડીકલાઈન સ્ટેજમાં બર્થ ડેટ એ ઓછો થવાના કારણે અને જ્યારે દેથરેટ હોવાના કારણે પોપ્યુલેશનમાં ઘટાડો જોવા મળે છે જે સામાન્ય રીતે જર્મની અને હંગેરી મા આ સ્ટેજ જોવા મળે છે.
• Ex:= Germany and Hungary.
• ડેમોગ્રાફિક સાયકલ એ સમજાવવામાં મદદ કરે છે કે સોસિયો- ઇકોનોમિક ફેક્ટર, ટેકનોલોજીકલ એડવાન્સમેન્ટ અને કલ્ચરલ ચેન્જીસ થી અફેક્ટેડ, ડેવલોપમેન્ટ ના વિવિધ સ્ટેજિસ દ્વારા પોપ્યુલેશન કેવી રીતે વિકસિત થાય છે અને ટ્રાન્ઝીસન(સંક્રમણ) થાય છે.

c) Write down the causes of over population in India and explain its impact. ભારત દેશમાં વસ્તી વધારાના કારણો લખી કરો અને તેની દેશ પર થતી અસરો સમજાવો.05

Causes of Overpopulation in India (કોઝિસ ઓફ ઓવરપોપ્યુલેશન ઇન ઈન્ડિયા):

1.Lack of Contraceptive Awareness (લેક ઓફ કોન્ટ્રાસેપ્ટિવ એવરનેસ):

• ઘણા પેશન્ટ્સને Contraceptive (કોન્ટ્રાસેપ્ટિવ) વિશે પૂરતી Awareness (એવરનેસ) નથી. તેઓ Oral Pills (ઓરલ પિલ્સ), Intrauterine Devices (ઇન્ટ્રાઉટેરીન ડિવાઈસિસ), Barrier Methods (બેરિયર મેથોડ્સ) જેવી કોન્ટ્રાસેપ્ટીવ મેથડ થી અજાણ હોય છે. આ જ્ઞાનની અછત કારણે અનડિઝાયર્ડ પ્રેગ્નન્સી વધી જાય છે અને વસ્તીનો દર ઝડપથી ઇન્ક્રીઝ થય જાય છે.

2.High Fertility Rate (હાઈ ફર્ટિલિટી રેટ):

• Fertility Rate (ફર્ટિલિટી રેટ)*નો અર્થ છે કે એક ફીમેલ એ જીવન દરમિયાન કેટલા બાળકો ને બર્થ આપી શકે છે. ભારતમાં કેટલાક પ્રદેશોમાં હજુ પણ ખૂબ ઉંચો ફર્ટિલિટી રેટ જોવા મળે છે. ખાસ કરીને ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં જ્યાં મહિલાઓ ઘણા વર્ષો સુધી *Reproductive Age (રીપ્રોડક્ટિવ એજ)*માં રહે છે અને કન્ટીન્યુઅસ પ્રેગ્નન્સી કન્સીવ કરે છે.

3.Low Use of Modern Contraception (લો યુઝ ઓફ મોડર્ન કોન્ટ્રાસેપ્શન):

• Modern Contraception (મોડર્ન કોન્ટ્રાસેપ્શન) જેવી કે Hormonal Implants (હોર્મોનલ ઇમ્પલાન્ટ્સ), Copper T (કોપર ટી), અને Emergency Pills (ઇમર્જન્સી પિલ્સ) જેવી ટેક્નિકલ પદ્ધતિઓની અવેઇલીબીલીટી ઓછી છે અથવા પેશન્ટ્સ તેની ઇફેક્ટીવનેસ વિશે શંકિત હોય છે. જેના કારણે રિકરન્ટ પ્રેગ્નન્સી જોવા મળે છે.

4.Early Marriage and Repeated Pregnancies (અર્લી મેરેજ એન્ડ રિપિટેડ પ્રેગ્નન્સીસ):

• ઘણા વ્યક્તિ ના Marriage (મેરેજ) વધુ ઓછી ઉંમરે થઈ જાય છે, જેને કારણે તેઓ લાંબો સમય Fertile Period (ફર્ટાઈલ પિરિયડ)માં રહે છે. પરિણામે ઘણી વખત Repeated Pregnancies (રિપિટેડ પ્રેગ્નન્સીસ) થાય છે, જેના કારણે વસ્તી ઝડપથી વધે છે.

5.High Infant Survival Rate (હાઈ ઇન્ફન્ટ સર્વાઈવલ રેટ):

• મેડિકલ એડવાન્સમેન્ટના કારણે આજે Infant Mortality (ઇન્ફન્ટ મોર્ટાલિટી)નો દર ઘટી ગયો છે. અગાઉ જ્યાં પેરેન્ટ્સ વધુ બાળકો ને બર્થ આપતા કેમ કે કંઈક મરી શકે છે એવું માનતા, આજે તે બાળકો જીવંત રહે છે. જેના કારણે ઓવરપોપ્યુલેશન વધે છે.

6.Low Female Literacy and Empowerment (લો ફીમેલ લિટરેસી એન્ડ એમપાવર્મેન્ટ):

• ઘણાં વ્યક્તિ ના પરિવારમાં ફીમેલ નું Decision-Making (ડિસિઝન મેઈકિંગ) અધિકાર ઓછું હોય છે. Reproductive Choices (રીપ્રોડક્ટિવ ચોઇસિસ) વિશે કેવું નક્કી કરવું એ તેઓ નક્કી કરી શકતી નથી. એની સાથે Education (એજ્યુકેશન) ન હોવાના કારણે પણ તેઓ કોન્ટ્રાસેપ્ટિવ ઉપયોગથી દૂર રહે છે.

7.Cultural and Religious Beliefs (કલ્ચરલ એન્ડ રિલિજિયસ બેલીફ્સ):

• ઘણાં સમાજોમાં માન્યતા છે કે ચાઇલ્ડ એ ભગવાનની ઈચ્છા છે અને Family Planning (ફેમિલી પ્લાનિંગ) પાપ છે. ખાસ કરીને મેલ ચાઇલ્ડ માટે ફીમેલ વારંવાર પ્રેગ્નન્સી કન્સીવ કરે છે. આ કલ્ચરલ બેલીફ્સ પોપ્યુલેશન વધારો માટે જવાબદાર છે.

8.Lack of Access to Quality Healthcare Services (લેક ઓફ એક્સેસ ટુ ક્વોલિટી હેલ્થકેર સર્વિસેસ):

• ઘણાં વિસ્તારોમાં પેશન્ટને યોગ્ય Gynecological Consultation (ગાયનેકોલોજીકલ કન્સલ્ટેશન), Counseling (કાઉન્સેલિંગ) અને Family Welfare Clinics (ફેમિલી વેલફેર ક્લિનિક્સ) ઉપલબ્ધ નથી. આ કારણે પેશન્ટ્સ પાસે યોગ્ય માર્ગદર્શન નથી હોતું કે તેઓ કઈ પદ્ધતિ અપનાવે.

9.Poor Implementation of Population Policies (પોર ઇમ્પ્લિમેન્ટેશન ઓફ પોપ્યુલેશન પોલિસીસ):

• Government Policies (ગવર્મેન્ટ પોલિસીસ) હોવા છતાં તેનો યોગ્ય રીતે અમલ થતો નથી. રુરલ એરિયાઝમાં Sterilization Camps (સ્ટેરિલાઈઝેશન કેમ્પ્સ) અને Awareness Programs (એવરનેસ પ્રોગ્રામ્સ) ની અસરકારકતા ઓછી હોય છે.

10.Urban Migration and Resource Pressure (અર્બન માઈગ્રેશન એન્ડ રિસોર્સ પ્રેશર):

• ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાંથી શહેરોમાં Migration (માઈગ્રેશન) થવાથી શહેરો પર જનસંખ્યા દબાણ વધે છે. પરિણામે Urban Slums (અર્બન સ્લમ્સ)નું નિર્માણ થાય છે અને Public Health (પબ્લિક હેલ્થ) સિસ્ટમ પર ભાર વધે છે.

11.Male Child Preference (મેલ ચાઈલ્ડ પ્રેફરન્સ):

• ઘણાં પેશન્ટ્સના પરિવારમાં મેલ ચાઇલ્ડ ની વધુ ઇચ્છા હોય છે. Gender Bias (જેન્ડર બાયસ)ના કારણે એકથી વધુ પ્રેગ્નેન્સી કન્સીવ કરવામાં આવે છે, જે વસ્તી વૃદ્ધિને પ્રોત્સાહિત કરે છે.
• ભારતમાં ઓવરપોપ્યુલેશન એક મલ્ટી-ડાયમેન્શનલ ચેલેન્જ છે જેમાં મેડિકલ, સોસિયોકલ્ચરલ, ઈકોનોમિક અને એજ્યુકેશનલ ફેક્ટર્સ ઇન્વોલ્વ છે. તેને કંન્ટ્રોલ કરવા માટે જરૂરી છે કે Sexual Health Education (સેક્સ્યુઅલ હેલ્થ એજ્યુકેશન), Accessible Contraceptive Services (એક્સેસિબલ કોન્ટ્રાસેપ્ટિવ સર્વિસિસ), Empowered Women (એમ્પાવર્ડ વુમન) અને Strong Policy Implementation (સ્ટ્રોંગ પોલિસી ઇમ્પ્લિમેન્ટેશન) તરફ દેશમાં ગતિશીલ પગલાં લેવામાં આવે.

impact of Overpopulation (ઇફેક્ટ્સ ઓફ ઓવર્પોપ્યુલેશન ):

1.Burden on Healthcare Infrastructure (બર્ડન ઓન હેલ્થકેર ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર):

• ઓવર્પોપ્યુલેશનના કારણે Healthcare Facilities (હેલ્થકેર ફેસિલિટીઝ) પર એક્સેસીવ પ્રેસર પડે છે. વધારે પેશન્ટ્સ હોવાને કારણે Hospitals (હૉસ્પિટલ્સ) અને Clinics (ક્લિનિક્સ)માં Overcrowding (ઓવરક્રાઉડિંગ) થાય છે. Outpatient Departments (આઉટપેશન્ટ ડિપાર્ટમેન્ટ્સ)માં લાંબી લાઈનો, Delayed Diagnosis (ડિલેયડ ડાયગ્નોસિસ) અને Inadequate Treatment (ઇનએડિક્વેટ ટ્રીટમેન્ટ)ના કેસ વધે છે.

2.Increase in Communicable and Vector-Borne Diseases (ઇન્ક્રિઝ ઇન કમ્યુનિકેબલ એન્ડ વેક્ટર બોર્ન ડિસીઝીસ):

• જ્યાં વસ્તી વધારે હોય, ત્યાં Sanitation (સેનિટેશન) અને Hygiene (હાઇજિન) ઓછી રહે છે. પરિણામે પેશન્ટ્સમાં Tuberculosis (ટ્યુબરક્યુલોસિસ), Dengue (ડેન્ગ્યુ), Malaria (મેલેરિયા) અને Cholera (કૉલેરા) જેવા રોગોની વધુ શક્યતા રહે છે.

3.Nutritional Deficiencies and Malnutrition (ન્યુટ્રિશનલ ડિફિશન્સિસ એન્ડ માલન્યુટ્રિશન):

• વસ્તી વધવાથી Food Supply (ફૂડ સપ્લાય) ઉપર દબાણ આવે છે. પરિણામે Essential Nutrients (એસેન્શિયલ ન્યુટ્રિએન્ટ્સ)ની અછત થાય છે. ખાસ કરીને Children (ચિલ્ડ્રન) અને Pregnant Patients (પ્રેગ્નન્ટ પેશન્ટ્સ)માં Protein Energy Malnutrition (પ્રોટીન એનર્જી માલન્યુટ્રિશન) અને Micronutrient Deficiencies (માઇક્રોન્યુટ્રિયન્ટ ડિફિશયન્સીસ) જોવા મળે છે.

4.Inadequate Maternal and Neonatal Care (ઇનએડિક્વેટ મેટર્નલ એન્ડ નિઓનેટલ કેર):

• વધુ પેશન્ટ્સને કારણે Gynecological Services (ગાયનેકોલોજીકલ સર્વિસેસ)ની ઓછી ઉપલબ્ધતા હોય છે. પરિણામે Prenatal Care (પ્રીનેટલ કેર), Institutional Deliveries (ઇન્સ્ટિટ્યુશનલ ડિલિવરીઝ) અને Neonatal Intensive Care (નિઓનેટલ ઇન્ટેનસિવ કેર) પ્રભાવિત થાય છે.

5.Mental Health Disorders (મેન્ટલ હેલ્થ ડિસઓર્ડર્સ):

• ઓવરપોપ્યુલેશન સાથે આવનારા Social Stressors (સોશિયલ સ્ટ્રેસર્સ), Unemployment (અનેમ્પ્લોયમેન્ટ) અને Resource Scarcity (રિસોર્સ સ્કાર્સિટી)ના કારણે પેશન્ટ્સમાં Anxiety (એન્ઝાયટી), Depression (ડિપ્રેશન) અને Substance Use Disorders (સબસ્ટન્સ યુઝ ડિસઓર્ડર્સ)નો જોખમ વધે છે.

6.Low Doctor-to-Patient Ratio (લો ડૉક્ટર ટુ પેશન્ટ રેશિયો):

• જેમ જેમ પેશન્ટ્સની સંખ્યા વધે છે, તેમ Doctor Availability (ડૉક્ટર અવેલેબિલિટી) ઘટે છે. World Health Organization (વર્લ્ડ હેલ્થ ઑર્ગેનાઈઝેશન) મુજબના માપદંડ કરતાં ભારતનું Doctor-Patient Ratio (ડૉક્ટર પેશન્ટ રેશિયો) બહુ ઓછું છે. જેના કારણે Personalized Care (પર્સનલાઈઝ્ડ કેર) મળી શકતી નથી.

7.Environmental Health Hazards (એન્વાયરોનમેન્ટલ હેલ્થ હેઝાર્ડ્સ):

• વસ્તી વધારો Pollution Levels (પોલ્યુશન લેવલ્સ) વધારે છે. Air Pollution (એર પોલ્યુશન)ના કારણે પેશન્ટ્સમાં Chronic Obstructive Pulmonary Disease (ક્રોનિક ઑબ્સ્ટ્રક્ટિવ પલ્મોનેરી ડિસીઝ), Bronchial Asthma (બ્રોન્કિયલ એસ્મા) અને Allergies (એલર્જીસ) વધી જાય છે.

8.Increased Infant and Maternal Mortality (ઇન્ક્રિઝ્ડ ઇન્ફન્ટ એન્ડ મેટર્નલ મોર્ટાલિટી):

• જ્યાં હેલ્થ સેન્ટર્સ ઓવરલોડ હોય, ત્યાં Essential Obstetric Services (એસેન્શિયલ ઓબ્સ્ટેટ્રિક સર્વિસીસ) પૂરતી રીતે ઉપલબ્ધ નથી હોતી. જેના કારણે Maternal Mortality Rate (મેટર્નલ મોર્ટાલિટી રેટ) અને Infant Mortality Rate (ઇન્ફન્ટ મોર્ટાલિટી રેટ) વધી જાય છે.

9.Urban Slum Expansion and Poor Living Conditions (અર્બન સ્લમ એક્સપેન્શન એન્ડ પોર લિવિંગ કન્ડિશન્સ):

• મોટા શહેરોમાં ઓવરપોપ્યુલેશન Slum Development (સ્લમ ડેવલપમેન્ટ)ને પ્રોત્સાહન આપે છે. એ જગ્યાઓમાં Clean Water (ક્લિન વોટર), Sewage Management (સિવેજ મેનેજમેન્ટ) અને Disease Control (ડિસીઝ કન્ટ્રોલ)માં ઓછી અસરકારકતા હોય છે.

10.Strain on Public Health Budget (સ્ટ્રેન ઓન પબ્લિક હેલ્થ બજેટ):

• સરકારના હેલ્થ પ્રોગ્રામ્સ પર વધતી વસ્તીના કારણે Budget Allocation (બજેટ એલોકેશન) પર ભાર પડે છે. એટલે કે પેશન્ટ્સ માટે Preventive Healthcare (પ્રિવેન્ટિવ હેલ્થકેર), Immunization (ઇમ્યુનાઇઝેશન) અને Rehabilitation Services (રિહેબિલિટેશન સર્વિસીસ)માં પણ ઘટાડો થાય છે.
• ઓવરપોપ્યુલેશનના તમામ ઇફેક્ટ્સ વ્યક્તિગત, સામાજિક અને નેશનલ હેલ્થ લેવલ પર નેગેટીવ ઇફેક્ટ કરે છે. આવી સ્થિતિમાં જરૂર છે Health Policy Reform (હેલ્થ પોલિસી રિફોર્મ), Efficient Resource Management (એફિશન્ટ રિસોર્સ મેનેજમેન્ટ) અને Population Stabilization Strategies (પોપ્યુલેશન સ્ટેબિલાઈઝેશન સ્ટ્રેટેજીસ) તરફ મજબૂત પ્રયત્નો કરવાની. Only then can our country achieve a Sustainable Health System (સસ્ટેનેબલ હેલ્થ સિસ્ટમ).

Q-2 a) Describe Health Organization at district level.
ડીસ્ટ્રીક્ટ લેવલના હેલ્થ ઓર્ગેનાઈજેશનનું વર્ણન કરો.08

• ડિસ્ટ્રીક્ટ ની હેલ્થ સર્વિસીસ માટેનું સૌથી મહત્વનું Administrative Unit (એડમિનિસ્ટ્રેટિવ યુનિટ) છે.
• ડિસ્ટ્રીક્ટ લેવલે હેલ્થ પ્રોગ્રામ્સ, હોસ્પિટલોનું મેનેજમેન્ટ, ડિસીઝ પ્રિવેન્શન, મેડીકેશન, બજેટ અને તમામ હેલ્થ એક્ટીવિટીનું Planning–Implementation–Monitoring District Health Organization દ્વારા કરવામાં આવે છે.

1) District Collector – DC (ડિસ્ટ્રિક્ટ કલેક્ટર)

• જિલ્લા આરોગ્ય વ્યવસ્થાનો સર્વોચ્ચ એડમિનિસ્ટ્રેટર.

રિસ્પોન્સીબીલીટી:

• તમામ હેલ્થ પ્રોગ્રામ્સનું Overall Coordination (ઓવરઓલ કોઓર્ડિનેશન)
• Disaster Management (ડિઝાસ્ટર મેનેજમેન્ટ) અને હેલ્થ સર્વિસીસ નું કોઓર્ડીનેશન
• Funds Allocation (ફંડ્સ એલોકેશન)
• Epidemic Control (એપિડેમિક કન્ટ્રોલ) દરમ્યાન મુખ્ય ફરજ
• જિલ્લામાં હેલ્થ નીતિઓના ઇમ્પ્લીમેન્ટેશન પર ઓબ્ઝર્વેશન

2) Chief District Health Officer – CDHO (ચીફ ડિસ્ટ્રિક્ટ હેલ્થ ઓફિસર):

• જિલ્લાનું Technical Health Head (ટેક્નિકલ હેલ્થ હેડ).

રિસ્પોન્સીબીલીટી:

• National Health Programs (નેશનલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ્સ) નું ઇમ્પ્લીમેન્ટેશન
• Public Health Services (પબ્લિક હેલ્થ સર્વિસિસ)
• Disease Surveillance (ડિઝીઝ સર્વેલન્સ)
• Preventive Services (પ્રિવેન્ટીવ સર્વિસિસ)
• તમામ હેલ્થ ઇન્સ્ટીટ્યુશન્સનું ટેક્નિકલ સુપરવિઝન
• Training, Capacity Building, Review Meetings

3) District Health Officer – DHO (ડિસ્ટ્રિક્ટ હેલ્થ ઓફિસર)

• જિલ્લાના Medical & Public Health Administrator (મેડિકલ એન્ડ પબ્લિક હેલ્થ એડમિનિસ્ટ્રેટર).

મેઇન રિસ્પોન્સીબીલીટી:

• PHC (પી.એચ.સી.) અને Sub-centre (સબ-સેન્ટર) નું ઓબ્ઝર્વેશન ફંક્શન
• Routine Immunization (રુટીન ઇમ્યુનાઇઝેશન)
• Disease Outbreak Investigation (ડિઝીઝ આઉટબ્રેક ઇન્વેસ્ટિગેશન)
• Water, Sanitation & Hygiene Monitoring (વોટર સેનિટેશન એન્ડ હાઇજિન મોનીટરીંગ)
• School Health Programs (સ્કૂલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ્સ)

4) Civil Surgeon – Hospital Administration (સિવિલ સર્જન)

• District Civil Hospital ના વડા.

રિસ્પોન્સીબીલીટી:

• OPD/IPD Management (ઓપીડી/આઈપીડી મેનેજમેન્ટ)
• Emergency Medical Services (એમરજન્સી મેડિકલ સર્વિસિસ)
• Specialist Services (સ્પેશ્યાલિસ્ટ સર્વિસિસ)
• Blood Bank Supervision (બ્લડ બેન્ક સુપરવિઝન)
• Hospital staff, Equipment, Drugs, Lab Services સંચાલન

5) District Programme Management Unit – DPMU (ડિસ્ટ્રિક્ટ પ્રોગ્રામ મેનેજમેન્ટ યુનિટ)

• NHM અને RCH જેવા રાષ્ટ્રીય કાર્યક્રમોનું આયોજન અને મોનીટરીંગ.

મેમ્બર્સ:

• District Programme Manager – DPM (ડિસ્ટ્રિક્ટ પ્રોગ્રામ મેનેજર)
• District Accounts Manager – DAM (ડિસ્ટ્રિક્ટ અકાઉન્ટ્સ મેનેજર)
• Monitoring & Evaluation Officer – M&E Officer (મોનીટરીંગ એન્ડ ઇવાલ્યુએશન ઓફિસર)

ફંક્શન્સ:

• Planning-Budgeting-Reporting (પ્લાનિંગ-બજેટિંગ-રિપોર્ટિંગ)
• Data Management (ડેટા મેનેજમેન્ટ)
• Performance Review (પરફોર્મન્સ રિવ્યુ)

6) District Public Health Laboratory – DPHL (ડિસ્ટ્રિક્ટ પબ્લિક હેલ્થ લેબોરેટરી)

મેઇન ફંક્શન્સ:

• Water Analysis (વોટર એનાલિસિસ)
• Food Sample Testing (ફૂડ સેમ્પલ ટેસ્ટીંગ)
• Disease Diagnostic Support (ડિઝીઝ ડાયગ્નોસ્ટિક સપોર્ટ)

7) District Health Committees (ડિસ્ટ્રિક્ટ હેલ્થ કમિટીઝ):

જિલ્લા આરોગ્ય પ્રોગ્રામ્સના માર્ગદર્શન માટે રચાયેલી સમિતિઓ:

• District Health Society (ડિસ્ટ્રિક્ટ હેલ્થ સોસાયટી)
• Rogi Kalyan Samiti – RKS (રોગી કલ્યાણ સમિતિ)
• Quality Assurance Committee (ક્વોલિટી એશ્યોરન્સ કમિટી)

8) Peripheral Health System (પેરીફેરલ હેલ્થ સિસ્ટમ)

• જિલ્લા હેઠળ નીચેની આરોગ્ય સંસ્થાઓ ફંક્શનલ છે:
• Community Health Centre – CHC (કોમ્યુનિટી હેલ્થ સેન્ટર)
• Primary Health Centre – PHC (પ્રાઈમરી હેલ્થ સેન્ટર)
• Sub-centre – SC (સબ સેન્ટર)
• આ બધાનું સુપરવિઝન DHO (District Health Officer) અને CDHO (ચીફ ડિસ્ટ્રિક્ટ હેલ્થ ઓફિસર) કરે છે.

B) Explain elements of Primary Health Care.
પ્રાઈમરી હેલ્થ કેર ના તત્વો સમજાવો.04

પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર ના એલિમેન્ટ્સ:

પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર

• પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર એ એ એક એસેન્સીયલ હેલ્થ કેર છે જે યુનિવર્સલી બનાવવામાં આવે છે કે જે દરેક વ્યક્તિ સુધી એક્સેસિબલ હોવી જોઇએ તથા દરેક વ્યક્તિ ના તેમાં ફૂલ્લી પાર્ટીસિફિકેશન દ્વારા કેર એ એક્સેપ્ટેબલ હોવી જોઇએ તથા પ્રાઇમરિ હેલ્થ કેર એ કોમ્યુનિટી અને કન્ટ્રી ને કોસ્ટમાં પરવળી શકે તેવી હોવી જોઇએ.
• પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર ના એસેન્સીયલ 8 એલિમેન્ટ્સ છે જે નીચે મુજબ ના છે:

ELEMENTS(તત્વો):

• 1) E : એન્સ્યોર સેફ વોટર સપ્લાય,
• 2) L: લોકલી એન્ડેમીક ડીસીઝ કંટ્રોલ
• 3) E: એજ્યુકેશન
• 4) M: મેટરનલ એન્ડ ચાઇલ્ડ હેલ્થ (ઇમ્યુનાઇઝેશન અગેઇન્સ ઇન્ફેક્સીયસ ડિસીઝ)
• 5) E: એન્વાયરમેન્ટલ સેનિટેશન
• 6) N:ન્યુટ્રીશન
• 7) T : ટ્રીટમેન્ટ ઓફ માયનર અલાઇનમેન્ટ
• 8) S: સ્કૂલહેલ્થ સર્વિસીસ.

•>1) E : એન્સ્યોર સેફ વોટર સપ્લાય:

• સેફ ડ્રિંકિંગ વોટર નું એડીક્યુએટ અમાઉન્ટ માં સપ્લાય તથા સેનિટેશન એ ગુડ હેલ્થ માટે અગત્ય નુ હોય છે અને તે એક એન્વાયરમેન્ટ નું ઇમ્પોર્ટન્ટ ફેક્ટર છે. વોટર બોર્ન ડિસીઝ ને પ્રિવેન્ટ કરવા માટે તથા ઓવરઓલ હેલ્થને પ્રમોટ કરવા માટે સેફ ડ્રીન્કિંગ વોટર ની પહોંચ અગત્યની હોય છે.
• પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર મા કમ્યુનિટી ને સ્વચ્છ અને સુરક્ષિત પાણીના સ્ત્રોતોની એક્સેસ મળે તે ખાતરી કરવાના પ્રયાસોનો સમાવેશ થાય છે, જે ડિસીઝ પ્રિવેન્શન અને હેલ્થ પ્રમોશન માટે ફંડામેન્ટલ( મૂળભૂત) છે.

2) L: લોકલી એન્ડેમીક ડીસીઝ કંટ્રોલ:

• પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર નો મેઇન ફોકસ એ છે કે કોઇપણ ચોક્કસ રિજીયન અથવા કમ્યુનિટીમાં કોઇપણ એન્ડેમિક ડિસીઝ હોય તો તેને કંટ્રોલ કરવો.
• તેમાં સર્વેઇલન્સ, પ્રિવેન્ટીવ મેઝર્સ (જેમ કે વેક્સિનેશન એન્ડ વેક્ટર કન્ટ્રોલ) તથા લોકલી પ્રિવેલેન્ટ ડિસીઝ નુ અર્લી ડિટેક્શન તથા તેની ટ્રીટમેન્ટ નું ઇનવોલ્વમેન્ટ થાય છે.
  મોરબીડિટી રેટ ને રીડયુઝ કરવા માટે લોકલી એન્ડ એન્ડેમીક ડિસીઝ નુ પ્રિવેન્શન તથા કંટ્રોલ કરવું.

3) E: એજ્યુકેશન:

• હેલ્થ એજ્યુકેશન એ પ્રાઇમરી હેલ્થ કેરનું એક મુખ્ય ઘટક છે.
• તેનો એઇમ વ્યક્તિઓ અને કમ્યુનીટી ને નોલેજ અને સ્કિલ સાથે તેમના સ્વાસ્થ્ય વિશે ઇન્ફોમ્ડ ડિસિઝન લેવા માટે એમ્પાવર(સશક્ત) કરવાનો છે.
  એજ્યુકેશનમાં હાઇજીન પ્રેક્ટિસ, ન્યુટ્રીશન, ફેમિલી પ્લાનિંગ,સેક્સ્યુઅલ હેલ્થ, એન્ડ પ્રિવેન્શન ઓફ ડિસીઝ સહિતના વિષયો ની વાઇડ રેન્જ ને કવર કરવામા આવે છે.
  લોકોને હેલ્થ અને હાલની હેલ્થ પ્રોબ્લેમ્સ વિશે એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરવું. આ આ હેલ્થ પ્રોબ્લેમ્સ ને કંટ્રોલ કરવા અને અટકાવવા માટે અમુક પગલાં ઘડવામાં આવે છે અને લોકોને તેમની પાસે અવેઇલેબલ હેલ્થ સર્વિસીસ વિશે અવેર કરવામાં આવે છે જેથી જ્યારે જરૂર પડે ત્યારે તેનો ઉપયોગ કરી શકાય.

4) M: મેટરનલ એન્ડ ચાઇલ્ડ હેલ્થ (ઇમ્યુનાઇઝેશન અગેઇન્સ ઇન્ફેક્સીયસ ડિસીઝ):

• મધર અને ચાઇલ્ડ એ સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓથી સફર થતા સૌથી વુલનરેબલ( સંવેદનશીલ) ગ્રુપ છે અને વસ્તીની મોટી ટકાવારી માટે જવાબદાર છે. પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર એ મધર તથા ચાઈલ્ડ ની
• હેલ્થ સર્વિસીસ પર નોંધપાત્ર ભાર મૂકે છે.
  આમાં લાઇફના ક્રિટીકલ સ્ટેજીસ દરમિયાન હેલ્થી ડેવલોપમેન્ટ ની ખાતરી કરવા માટે પ્રિનેટલ કેર,
  સેફ ચાઇલ્ડ બર્થ,
  પ્રોપર્લી પોસ્ટ નેટલ કેર,
  ન્યુ બોર્ન કેર, ઇમ્યુનાઇઝેશન ,
  ગ્રોથ મોનિટરિંગ તથા ન્યુટ્રીશન નું ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.
  ઇલનેસ અને અન્ય રિસ્ક થી મધર અને ચાઇલ્ડ નું રક્ષણ ફેમિલીસ અને કમ્યુનીટી ના ગુડ હેલ્થ ની ખાતરી કરે છે.

ઇમ્યુનાઇઝેશન અગેઇન્સ ઇન્ફેક્સીયસ ડિસીઝ:

• ચાઇલ્ડ ને પ્રોપરલી ઇમ્યુનાઇઝેશન પ્રોવાઇડ કરી તેમને મેજર ઇન્ફેક્શિયસ ડીસીઝમાંથી પ્રોટેક્ટ કરવા.જેમ કે,
• પોલીયોમાયલાઇટીસ,
• ડીપ્થેરિયા,
• ટીટેનસ,
• મિસલ્સ,
• ટ્યુબરક્યુલોસીસ,
• હિપેટાઇટિસ બી.
• વગેરે જેવા ઇન્ફેક્શિયસ કન્ડિસન થી પ્રિવેન્ટ માટે ચાઇલ્ડ ને પ્રોપરલી ઇમ્યુનાઇઝેશન પ્રોવાઇડ કરવું.

5) E: એન્વાયરમેન્ટલ સેનિટેશન:

• પુઅર હાઇજીન તથા એન્વાયરમેન્ટલ કન્ડિશન ના કારણે થતી ડીઝીઝ ને પ્રિવેન્ટ કરવા માટે એન્વાયરમેન્ટલ સેનિટેશન એ એસેન્સીયલ હોય છે.

• પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર મા સેનિટેશન મા ઇમ્પ્રુવમેન્ટ કરવું, વેસ્ટ મટીરીયલ્સ નું પ્રોપરલી નિકાલ કરવો,તથા કોમ્યુનીટી મા કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ જેવા રિસ્ક ને રીડયુઝ કરવા માટે હાઇજીનિક પ્રેક્ટિસિસ માટે એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરવું.

6) N:ન્યુટ્રીશન:

• ગુડ ન્યુટ્રીશન એ હેલ્થ માટે તથા ચાઇલ્ડ ના ગ્રોથ અને ડેવલોપમેન્ટ માટે એસેન્સીયલ હોય છે.
• પીપલ્સ ને બેલેન્સ ડાયટ પર ધ્યાન આપવા માટે એન્કરેજ કરવું જોઇએ.
  ન્યુટ્રીયન્સ એ પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર નો પાયો છે.જે માલન્યુટ્રીશન તથા ઓવરન્યુટ્રીશન બંને ને ઇસ્યુસ તરીકે ઓળખાવે છે.
• તેમા,હેલ્થ આઉટકમ ને ઇમ્પ્રુવ કરવા માટે તથા ન્યુટ્રીશનલ ડેફીસીયન્સી ને પ્રિવેન્ટ કરવા માટે,પ્રમોશન ઓફ બેલેન્સ ડાયટ, માઇક્રોન્યુટ્રીયંટ્સ, સપ્લીમેન્ટેશન,સપોર્ટ બ્રેસ્ટફીડિંગ,તથા ન્યુટ્રીશનલ કાઉન્સેલિંગ નુ ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.
• ફૂડ પ્રિપેરેશન અને ડાયટ માં પ્રેઝન્ટ ન્યુટ્રીઅન્ટસ ને પ્રિઝરવિંગ કરવા માટે નોલેજ પ્રોવાઇડ કરવું જરુરી હોય છે.

7) T : ટ્રીટમેન્ટ ઓફ માયનર અલાઇનમેન્ટ:

• પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર એ કોમન હેલ્થ કન્ડિશન તથા માઇનર અલાઇનમેન્ટ માટે એક્સેસિબલ તથા ટાઇમલી ટ્રીટમેન્ટ પ્રોવાઇડ કરે છે. તેમાં પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર એ ટ્રેઇન હેલ્થ કેર પર્સનલ દ્વારા ઇલનેસ( જેમ કે, રેસ્પીરેટરી ઇન્ફેક્શન, ડાયરિયા, સ્કિન કન્ડિશન તથા માઇનર ઇન્જરી) ને મેનેજ કરવા માટે પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે. તથા ડ્રગ્સ ની ઇઝીલી અવેઇલેબિલીટી હોવી જોઇએ.

8) S: સ્કૂલહેલ્થ સર્વિસીસ:

• સ્કૂલ હેલ્થ સર્વિસીસ ને પ્રાઇમરિ હેલ્થ કેર સાથે સ્કૂલ એજ ચાઇલ્ડ ની હેલ્થ તથા વેલ્બીંગ ને ઇમ્પ્રુવ કરવા માટે ઇન્ટીગ્રેટ કરવામાં આવ્યું છે.
• આ સર્વિસીસ મા સ્ક્રિનિંગ,ઇમ્યુનાઇઝેશન, હેલ્થ એજ્યુકેશન સેસન, કાઉન્સેલિંગ, તથા જ્યારે જરૂરિયાત હોય ત્યારે ફરધર ઇવાલ્યુએશન અને ટ્રીટમેન્ટ માટે રીફર કરવુ.

આમ, પ્રાઇમરી હેલ્થ કેરમાં ટોટલ 8 એલિમેન્ટ્સ નું ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.

OR

a) Write objectives of school health services.
સ્કુલ હેલ્થ રાર્વિસીરાના હેતુઓ લખો.08

સ્કુલ હેલ્થ પ્રોગ્રામના હેતુઓ

• સ્કૂલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ ના મલ્ટીપલ ઓબ્જેક્ટીવ્સ હોય છે, જેનો એઇમ વિદ્યાર્થીઓ ના હેલ્થ અને વેલ્બીંગ ને પ્રમોટ કરવુ અને તેને મેઇન્ટેન રાખવુ તે હોય છે, જેનાથી તેમના એકંદર એજ્યુકેશન એક્સપિરિયન્સ મા તથા પરિણામો માં ઇમ્પ્રુવમેન્ટ થાય છે.

સ્કૂલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ માટેના ઓબ્જેક્ટ નીચે મુજબ છે:

1) પ્રમોશન ઓફ હેલ્થ એજ્યુકેશન:

• સ્ટુડન્ટ ને હેલ્થ રીલેટેડ ટોપીક વિશે એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરવા માટે જેમકે, ન્યુટ્રીશન, ફિઝિકલ એક્ટિવિટી, હાઇજીન મેન્ટલ હેલ્થ, સબસ્ટન્સ એબ્યુસ પ્રિવેન્સન એન્ડ સેક્સ્યુઅલ હેલ્થ વિશે એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરવું.
• વિદ્યાર્થીઓ ના એજ્યુકેશન અને અવેરનેસ મા ઇમ્પ્રુવમેન્ટ કરે છે.

2) પ્રિવેશન એન્ડ કંટ્રોલ ઓફ ડિસીઝ:

• ચાઇલ્ડ માં થતી કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ ને પ્રિવેન્શન તથા કંટ્રોલ કરવા માટે મેઝર્સ લેવામાં આવે છે.(ex: વેક્સીનેશન, હાઇજીન પ્રેક્ટિસ).
• કોમન હેલ્થ ઇસ્યુસ માટે ચાઇલ્ડ નું સ્ક્રીનીંગ કરવું જેમ કે,વીઝન, હિયરિંગ વગેરે તથા જો કોઇ ડીસીઝ હોય તો તેનું અર્લી મેનેજમેન્ટ કરી શકાય.

3) પ્રમોશન ઓફ મેન્ટલ હેલ્થ:

• ચાઇલ્ડ મા મેન્ટલ હેલ્થ વિશે અવેરનેસ લાવવી અને સોશિયલ સ્ટીગ્મા ને દુર કરવું.
• જે ચાઇલ્ડ માં સ્ટ્રેસ એન્ઝાયટી તથા બીજા કોઇ પણ મેન્ટલ પ્રોબ્લેમ હોય તો ચાઇલ્ડ ને પ્રોપર સપોર્ટ પ્રોવાઇડ કરવો તથા તેની ટ્રીટમેન્ટ માટે પ્રોપરલી મેઝર્સ લેવા.

4) પ્રમોશન ઓફ હેલ્થી બીહેવ્યર:

• ચાઇલ્ડને પ્રોપરલી ફિઝિકલ એક્ટિવિટી કરવા માટે એડવાઇઝ આપવી જેમકે ગેમ્સ રમવી, એક્સરસાઇઝ કરવી, આઉટડોર ગેમ્સ રમવા જવું વગેરે વિશે એડવાઇઝ આપવી. તથા ચાઇલ્ડ ને હેલ્થી ઇટીંગ હેબીટ માટે એજ્યુકેટ કરવુ જેમકે, એડીક્યુએટ ન્યુટિશિયસ ડાયટ ઇન્ટેક કરવા માટે એડવાઇઝ આપવી.

5) એન્વાયરમેન્ટલ હેલ્થ એન્ડ સેફ્ટી:

• સ્કૂલ એન્વાયરમેન્ટ એ સેફ તથા ક્લિન છે કે નહીં તે ખાતરી કરવા માટે જેમાં,
• ચોખ્ખું પીવાનું પાણી સેનિટેશન ફેસીલીટી,
• સેફ પ્લેગ્રાઉન્ડ વગેરે. નું ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છેતથા સ્ટુડન્ટને એક્સિડન્ટ પ્રીવેન્શન તથા સેફટી મેઝર્સ માટે એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરવુ.

6) કાઉન્સેલિંગ એન્ડ સપોર્ટ સર્વિસીસ:

• જે ચાઇલ્ડ પર્સનલ તથા ફેમિલી ઇસ્યુસ માંથી સફર થતું હોય તેને યોગ્ય કાઉન્સેલિંગ પ્રોવાઇડ કરવું. ચાઇલ્ડ ને પિઅર સપોર્ટ ગ્રુપ દ્વારા તથા કાઉન્સેલિંગ સેશન દ્વારા ચાઇલ્ડ ના સોશિયલ તથા ઇમોશનલ ડેવલોપમેન્ટ ને સપોર્ટ પ્રોવાઇડ કરવો.

7) કોઓપરેશન એન્ડ પાર્ટનરશીપ:

• ફેમિલીસ, કોમ્યુનિટી ઓર્ગેનાઇઝેશન, હેલ્થ કેર પ્રોવાઇડર્સ તથા ગવર્મેન્ટ એજન્સી સાથે પ્રોપરલી કોલાબોરેશન કરવું જેના કારણે હેલ્થ પ્રમોશન માટેના એફોટ્સ ને ઇફેક્ટિવલી રીતે એન્હાન્સ કરી શકાય.

8) અધર ઓબ્જેક્ટીવસ:

• ચાઇલ્ડ ના પોઝિટિવ હેલ્થ પ્રમોશન માટે.
• ચાઈલ્ડ માં કોઇપણ હેલ્થ રીલેટેડ પ્રોબ્લેમ હોય તો તેનું અર્લી ડિટેકશન કરી ચાઇલ્ડ ને ઇમિડીએટલી રેફરલ સર્વિસીસ પ્રોવાઇડ કરવા માટે.
• ચાઇલ્ડ માં થતી કોમ્યુનિકેબલ ડીજીસ ને એપ્રિમેન્ટ તથા કંટ્રોલ કરવુ.
• બાળકોમાં હેલ્થ કન્સીયસનેસ ને ઇમ્પ્રુવ બુક કરવા માટે.
• ચાઇલ્ડ ને હેલ્ધી એન્વાયરમેન્ટ પ્રોવાઇડ કરવા માટે.
• ચિલ્ડ્રન ના ક્લાસ ટીચર્સ ને ચિલ્ડ્રનમાં જોવા મળતી કોઇપણ હેલ્થ પ્રોબ્લેમ જેમ કે આઇ, સ્કીન ,ઇયર તથા ડેન્ટલ પ્રોબ્લેમ હોય તો તેનું અર્લી ડિટેકશન કરી ચાઇલ્ડને પ્રોપરલી હોસ્પિટલ સર્વિસીસ પ્રોવાઇડ કરવા માટે.
• ચાઇલ્ડ માં મોરબીડીટી રેટ ને રીડયુઝ કરવા માટે. આ મુજબ સ્કૂલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ ના ઓબ્જેક્ટીવ્સ ફોર્મ કરવામાં આવેલા છે.

B) Write objectives of twenty points programme. વીસ મુદ્દાના કાર્યક્રમના હેતુઓ લખો.04

• Twenty point program એ ગવર્મેન્ટ ઓફ ઇન્ડિયા દ્વારા 1975 મા લોન્ચ કરવામાં આવ્યો હતો.
• તેનો પ્રાઇમરી ગોલ ગરીબી દૂર કરવાનો અને સીટીઝન નું ક્વોલિટી ઓફ લાઈફ કરવાનો છે.
• આ પ્રોગ્રામ 1986 એન્ડ 2006 માં રિવાઇઝ કરવામાં આવ્યો હતો.

Objective of the 20 point program:

Poverty eradication:
Employment વધારીને પોવર્ટી દૂર કરવી.
Resources and wealth નું ઇકવલ ડિસ્ટ્રીબ્યુશન કરવું.

Employment generation:
Urban અને rural area માં જોબ ઓપોર્ચ્યુનિટી ક્રિએટ કરવી.
MGNREGA જેવી self employment scheme strengthen કરવી.

Agricultural development:
મોર્ડન ટેકનિક નો ઉપયોગ કરી એગ્રીકલ્ચર પ્રોડક્શન વધારવું.
Irrigation projects, Soil health management, crop diversification ને પ્રમોટ કરવો.

land reforms: land નું equitable distribution ensure કરવું.
ખેતીમાં કામ કરતા મજૂરો અને ભાડે કામ કરતા ખેડૂતોને પ્રોટેક્ટ કરવા.

rural development:
Rural એરિયામાં ઘર બનાવવા, રોડ બનાવવા અને સેનિટેશન મેન્ટેન કરવું.
Rural population માટે સોશિયલ વેલફેર સ્કીમ પ્રમોટ કરવી.

Health and family welfare:
health and family welfare:
બધા માટે હેલ્થ કેર સર્વિસીસ નો access improve કરવું ખાસ કરીને બાળકો અને મધર માટે.
પોપ્યુલેશનને કંટ્રોલ કરવા માટે ફેમિલી પ્લાનિંગ અને ઇમ્યુનાઈઝેશન પ્રોગ્રામ ઇમ્પલીમેન્ટ કરવા.

Housing for all: ‘pradhanmantri aawas Yojana’ હેઠળ ગરીબ અને હોમલેસ લોકોને ઘર પ્રોવાઇડ કરવા.

Education and literacy: યુનિવર્સલ એલિમેન્ટરી એજ્યુકેશન ને પ્રમોટ કરવુ.
ગર્લ્સ માટે એજ્યુકેશન ને ઇન્કરેજ કરવું.

Empowerment of women: economic, social and political activities માં મહિલાનું પાર્ટિસિપેશન વધારવું.
મહિલાઓના એજ્યુકેશન , એમ્પ્લોયમેન્ટ અને વેલ્ફેર માટે સપોર્ટ પ્રોવાઇડ કરવો.

Environment protection:
પોલ્યુશન કંટ્રોલ, વોટર કન્ઝર્વેશન અને deforestation થતું અટકાવવું.
સસ્ટેનેબલ ડેવલોપમેન્ટ પ્રેક્ટિસ પ્રમોટ કરવી.

Welfare of scheduled castes, scheduled tribes and other backward classes:
આ કોમ્યુનિટીસના રાઈટને પ્રોટેક્ટ કરવા માટે સોશિયલ વેલ્ફેર પ્રોગ્રામ કરવા.
Education, employment, socio economical development પર ફોકસ કરવું.

Growth of small and cottage industries:
Small industries ને સપોર્ટ કરવી અને તેમાં ફેસેલીટીસ વધારવી.
Local intrepreneurship અને traditional crafts ને encourage કરવા.

Erotication of social evils:
અછૂત, દહેજ અને બાળ લગ્ન ને અટકાવવા.
ઇક્વાલિટી અને જસ્ટિસ વિશે અવેરનેસ ફેલાવી.

Public distribution system:
અનાજ, કેરોસીન, ખાંડ વગેરે જેવી વસ્તુઓ નું વેચાણ ગરીબ લોકોમાં ઓછા ભાવે કરવું.

Consumer protection
ગ્રાહકોનો હક ને પ્રોટેક્ટ કરવો અને બરોબર ભાવે સારી વસ્તુ મળે તે માટે જોગવાઈઓ કરવી.

Urban development:
Slum development ને પ્રમોટ કરવુ અને urban એરિયામાં વોટર અને સેનિટેશન પ્રોવાઇડ કરવું..

Water resources development:
Agriculture અને પીવાના પાણી માટે ની સરખી વ્યવસ્થા કરવી.

Promotion of national integration:
Citizen વચ્ચે યુનિટી વધારવી અને cultural diversity ને પ્રમોટ કરવી.

Technology upgradation:
Agriculture, industries and governance મા આધુનિક તકનીકનો ઉપયોગ કરવો.

Technology upgradation:
Agriculture, industries and governance મા આધુનિક તકનીકનો ઉપયોગ કરવો

Q-3 Write short answers (Any Two) ટુંકમાં જવાબો લખો (કોઈ પણ બે)2*6=12

1.Write functions of director general of health care services. ડાયરેકટર જનરલ ઓફ હેલ્થ કેર સર્વિસીસના કાર્યો વખો.

ડાયરેકટ જનરલ ઓફ હેલ્થ સર્વિસ(DGHS) ના કાર્યો: ડાયરેકટ જનરલ ઓફ હેલ્થ સર્વિસ(DGHS) મેડિકલ એન્ડ પબ્લિક હેલ્થ બાબતો માટે કેન્દ્ર સરકાર ને મુખ્ય સલાહકાર તરીકે કામગીરી કરે છે હેલ્થ સર્વિસમાં ડાયરેક્ટર ની નિમણૂક કરવામાં આવે છે જેને એડિશનલ ડાયરેક્ટોરેટ જનરલ ઓફ હેલ્થ સર્વિસીસ, ડેપ્યુટી ઓફિસર એન્ડ અધર એડમિનિસ્ટ્રેટિવ સ્ટાફ મદદ કરે છે.

ડાયરેક્ટોરેટ ના મુખ્ય ત્રણ યુનિટ છે.

• 1) મેડિકલ કેર એન્ડ હોસ્પિટલ્સ,
• 2) પબ્લિક હેલ્થ,
• 3) જનરલ એડમિનિસ્ટ્રેટિવ.

ફંકશન ઓફ ડાયરેક્ટર જનરલ હેલ્થ સર્વિસીસ( DGHS )

ડાયરેક્ટર જનરલ હેલ્થ સર્વિસીસ ના મેઇન્લી બે ફંક્શન છે.

• 1) જનરલ ફંક્શન,
• 2) સ્પેસિફિક ફંક્શન

1) જનરલ ફંક્શન:

• 1) સર્વે,
• 2) પ્લાનિંગ,
• 3) કોઓર્ડીનેશન,
• 4) પ્રોગ્રામિંગ,
• 5) અપરેઇઝલ ઓફ ઓલ હેલ્થ મેટર્સ ઇન ધ કંન્ટ્રી.

1) સર્વે:

• DGHS પબ્લિક હેલ્થ ઇન્ડિકેટર્સ, ડિસીઝ પ્રિવેલેન્સ, કેર નીડ્સ અને ડેમોગ્રાફિક ટ્રેન્ડસ પર ડેટા એકત્રિત કરવા માટે સર્વે અને અસેસમેન્ટ કરે છે.
• આ સર્વે પરથી વસ્તીના હેલ્થ ના સ્ટેટસ ને સમજવામાં અને હેલ્થ અને પ્રોગ્રામ ની જાણ કરવામાં મદદ કરે છે.

2) પ્લાનિંગ:

• સર્વે કર્યા પછી તથા બીજા ડેટાને ફાઇન્ડ કર્યા પછી ડાયરેક્ટર જનરલ ઓફ હેલ્થ સર્વિસ (DGHS) હેલ્થ કેર સર્વિસીસ ની સ્ટ્રેટેજીસ ને પ્લાનિંગ કરે છે.
• આમાં હેલ્થકેર ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર ને ઇમ્પ્રુવ કરવા માટે,ઇફેક્ટીવ રીતે રિસોર્સિસ ની ફાળવણી કરવા અને હેલ્થ ઇસ્યુસ ને રિડ્યુસ કરવા માટે લોંગ ટર્મ અને શોર્ટ ટર્મ ની પ્લાન ને ડેવલોપ કરવામા આવે છે.

3) કોઓર્ડીનેશન:

• ડાયરેક્ટર જનરલ હેલ્થ સર્વિસીસ( DGHS )એ જુદા જુદા હેલ્થ ડિપાર્ટમેન્ટ સાથે, એજન્સી સાથે તથા હિતધારકો સાથે એક્ટિવિટીસ નું કોઓર્ડીનેશન કરે છે.
• તેના કારણે એ ખાતરી કરી શકાય છે કે હેલ્થ પ્રોગ્રામ નું ઇફેક્ટિવલી રીતે ઇમ્પલિમેન્ટેશન થાય છે, એફોટ્સ ના ડુપ્લિકેશન ને પ્રિવેન્ટ કરી શકાય, તથા રિસોર્સીસ ના યુટીલાઇઝેશન ને ઓપ્ટિમાઇઝિંગ બનાવી શકાય.

4) પ્રોગ્રામિંગ:

• હેલ્થ પ્રોગ્રામ અને ઇનીસીયેટીવ્સ નુ ડેવલોપમેન્ટ અને ઇમ્પલીમેન્ટેશન એ DGHS નું મુખ્ય કાર્ય છે.
• જેમાં ડીસીઝ ને પ્રીવેન્શન માટે, હેલ્થના પ્રમોશન માટે, મેટર્નલ તથા ચાઇલ્ડ હેલ્થ, વેક્સીનેશન કંપેઇનીંગ તથા બીજા પબ્લિક હેલ્થ ઇન્ટરવેશન
  માટેના પ્રોગ્રામ્સ ની રચના નો સમાવેશ થાય છે.

5) અપરેઇઝલ ઓફ ઓલ હેલ્થ મેટર્સ ઇન ધ કન્ટ્રી:

• DGHS હેલ્થ પ્રોગ્રામ અને પોલિસીસ ની ઇફેક્ટીવનેસ, ઇમ્પેક્ટ અને ઓબ્જેકટીવ ના પાલન નું અસેસમેન્ટ કરવા માટે અપરેઇસીસ અને ઇવાલ્યુએશન કરે છે.
• નિયમિત અસેસમેન્ટ હેલ્થ કેર પ્રણાલીમાં ઇમ્પ્રુવમેન્ટ માટે સ્ટ્રેન્થ, વિકનેસ અને એરિયા ને ઓળખવામાં મદદ કરે છે.

2) સ્પેસિફિક ફંક્શન:

• 1) ઇન્ટરનેશનલ હેલ્થ રિલેશનશિપ એન્ડ ક્વોરેન્ટાઇન.
• 2) કંટ્રોલ ઓફ ડ્રગ સ્ટાન્ડર્ડસ
• 3) મેડિકલ સ્ટોર ડિપોટ્સ
• 4) પોસ્ટગ્રેજ્યુએશન ટ્રેઇનીંગ
• 5) મેડિકલ એજ્યુકેશન
• 6) મેડિકલ રિસર્ચ
• 7) સેન્ટ્રલ ગવર્મેન્ટ હેલ્થ સ્કીમ
• 8) નેશનલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ
• 9) સેન્ટ્રલ હેલ્થ એજ્યુકેશન બ્યુરો(C.H.E.B)
• 10) હેલ્થ ઇન્ટેલિજન્સ
• 11) નેશનલ મેડિકલ લાઇબ્રેરી મેનેજમેન્ટ

એક્સપ્લાનેશન:

• 1) ઇન્ટરનેશનલ હેલ્થ રિલેશનશિપ એન્ડ ક્વોરેન્ટાઇન કન્ટ્રીના મુખ્ય બંદરો અને ઇન્ટરનેશનલ એરપોર્ટના ડાયરેક્ટ મેનેજમેન્ટ કરે છે વિવિધ દેશો સાથે હેલ્થના રિલેશનશિપ મેઇન્ટેન કરે છે અને ઇન્ફોર્મેશન ની આપ લે કરે છે અને ડીસીઝ ને સ્પ્રેડ થતુ કંટ્રોલ કરવામાં મહત્વ ની કામગીરી કરે છે.
• 2) કંટ્રોલ ઓફ ડ્રગ સ્ટાન્ડર્ડ: ડ્રગ કંટ્રોલર ની દેખરેખ હેઠળ મેડીકેશન ની ક્વોલિટી અને સ્ટાન્ડર્ડ ને મેઇન્ટેન કરે છે. નક્કી કરેલા સ્ટાન્ડર્ડ મુજબ કેન્દ્ર તથા રાજ્ય સરકારના ઓફિસર દ્વારા દવાઓનો યોગ્ય રીતે પ્રોડક્શન કરે અને તેનુ ડિસ્ટ્રીબ્યુશન કરે છે.
• 1940 ના ડ્રગ એક્ટ મુજબ દવાઓની ક્વોલિટી પણ ચેક કરે છે.
• 3) મેડીકલ સ્ટોર ડિપોટ્સ: સેન્ટ્રલ લેવલે મુખ્ય મેડિકલ ડિપોટ્સ ચલાવે છે જેમ કે મુંબઇ , ચેન્નઇ, કોલકત્તા, ગોવાહાટી કરનાલ, હૈદરાબાદ જે તેના વિસ્તાર ના રાજ્યોને જરૂર મુજબ મેડિસિન એક્વીપમેન્ટ વગેરે નું વિતરણ અને તેનું મેનેજમેન્ટ કરે છે. તેઓ સસ્તી અને ક્વોલિટી વાળી મેડિસિનનું પ્રોડક્શન કરાવી અને જરૂર મુજબ સપ્લાય કરાવે છે.

4) પોસ્ટ ગ્રેજ્યુએશન ટ્રેઇનીંગ:

• જુદી જુદી નેશનલ મેડિકલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ જુદા જુદા હેલ્થ પર્સન ને પોસ્ટ ગ્રેજ્યુએશન( P.G. Course)ની ટ્રેઇનિંગ આપવાની જવાબદારી આપે છે જેમાં,
• ઓલ ઇન્ડિયા ઇન્સ્ટિટયૂટ ઓફ મેડિકલ સાયન્સ એટ( AIIMS )- ન્યુ દિલ્હી.
• ઓલ ઇન્ડિયા ઇન્સ્ટિટયૂટ ઓફ હાયજીન એન્ડ પબ્લિક હેલ્થ – કોલકત્તા.
• ઓલ ઇન્ડિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ મેન્ટલ હેલ્થ એન્ડ ન્યુરો સાયન્સ- બેંગ્લોર.
• નેશનલ ટ્યુબરક્યુુલોસીસ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ- બેંગલોર.
• સેન્ટ્રલ રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટયૂટ- કસૌલી.
• નેશનલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ-દિલ્હી.
• નેશનલ ઇન્સ્ટિટયૂટ ઓફ હેલ્થ એન્ડ ફેમિલીવેલ ફેર- ન્યુ દિલ્હી.
• રાજકુમારી અમૃત કોર( RAK) કોલેજ ઓફ નર્સિંગ – ન્યુ દિલ્હી.
• પોસ્ટ ગ્રેજ્યુએશન ઇન્સ્ટિટયૂટ ઓફ મેડિકલ એજ્યુકેશન- ચંદીગઢ.

5) મેડિકલ એજ્યુકેશન: વિવિધ મેડિકલ કોલેજ નું ડાયરેક્ટ મેનેજમેન્ટ કરે છે જેમ કે,લેડી હાર્ડિન્જ મેડિકલ કોલેજ અને એસોસિયેટેડ SSK અને KSC, મૌલાના આઝાદ મેડિકલ કોલેજ, મેડિકલ કોલેજ પુડુચેરી એન્ડ ગોવા આ આ મેડિકલ કોલેજો સિવાય, ભારતમાં ઘણી મેડિકલ કોલેજો છે જેને સેન્ટર દ્વારા ગાઇડન્સ અને સપોર્ટ આપવામાં આવે છે.

6) મેડિકલ રિસર્ચ: દેશમાં મેડિકલ રિસર્ચ મોટે ભાગે ઇન્ડિયન કાઉન્સિલ ઓફ મેડિકલ રિસર્ચ( I.C.M.R = ફાઉન્ડેડ ઇન 1911) ન્યુ દિલ્હી દ્વારા ઓર્ગેનાઇઝ કરવામાં આવે છે.
હ્યુમન ડીસીઝ અને તેના કોઝ, ટ્રીટમેન્ટ,સર્વે અને પ્રિવેન્શન માટે રિસર્ચ કામમાં ઇકોનોમિક તેમજ બીજી હેલ્પ કરે છે. તમામ પ્રકારનું ફંડ યુનિયન મિનિસ્ટ્રી ઓફ હેલ્થ દ્વારા પૂરું પાડવામાં આવે છે.

મેડિકલ ક્ષેત્રે વિવિધ સંશોધન સંસ્થાઓનું સંચાલન કરે છે જેમ કે: કેન્સર રિસર્ચ સેન્ટર- ચેન્નઇ, ટ્યબરક્યુલોસીસ કિમોથેરાપી સેન્ટર- ચેન્નઇ, વાયરસ રિસર્ચ સેન્ટર- પુના, નેશનલ ઇન્સ્ટિટયૂટ ઓફ ન્યુટ્રીશન એટ -હૈદરાબાદ.

7) સેન્ટ્રલ ગવર્મેન્ટ હેલ્થ સ્કીમ( C.G.H.S):જે વિમા નું સુરક્ષા કવચ પ્રોવાઇડ કરે છે જે અંતર્ગત વિવિધ એકસીડન્ટ, ડીસીઝ તથા ડેથ વગેરે માં સહાય મળે છે.

8) નેશનલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ:નેશનલ હેલ્થ પ્રોગ્રામમાં કરોડો રૂપિયાનો ફંડ જોઈએ તેવા પ્રોગ્રામ ચલાવે છે સામાન્ય રીતે કેન્દ્રીય સહાય વગર આ પ્રોગ્રામ સફળ થતાં નથી, પ્લાનિંગ, ગાઇડન્સ અને કોઓર્ડીનેશન માટેનું ખૂબ અગત્યનું કાર્ય આ વિભાગ દ્વારા કરવામાં આવે છે.

9) સેન્ટ્રલ હેલ્થ એજ્યુકેશન બ્યુરો( C.H.E.B):લોકોમાં હેલ્થ વિશે અવેરનેસ લાવવા માટેના આરોગ્ય શિક્ષણ તૈયાર કરવાનું ઉત્કૃષ્ટ કાર્ય કરે છે જે જુદા જુદા લેવલના હેલ્થ વર્કરને જુદા જુદા પ્રકારની ટ્રેનીંગ આપવાનું પણ પ્લાનિંગ કરે છે.

10) હેલ્થ ઇન્ટેલિજન્સી:હેલ્થ ઇન્ટેલિજન્સી એ હેલ્થ રીગાર્ડીંગ ઇન્ફોર્મેશન ઇન બધા જ સ્ટેટ તથા ઇન્ટરનેશનલ એજન્સીસ માં પ્રોવાઇડ કરે છે.

11) નેશનલ મેડિકલ લાઇબ્રેરી: નેશનલ મેડિકલ લાઇબ્રેરી એ 1966 મા તે ડિક્લેર કરવામાં આવી જેનો મુખ્ય હેતુ મેડિકલ હેલ્થ અને તેની સાથે સંકળાયેલા સાયન્સ માં એડવાન્સમેન્ટ લાવવાનો છે તથા તેનો મુખ્ય ઓબ્જેકટીવ એ પ્રોફેશનલ બુક, જર્નલ અને મેડિકલ રિપોર્ટ વગેરેની આપલે કરવી.

2.Explain components or strategies of RCH Phase-II, રીપ્રોડકટીવ એન્ડ ચાઈલ્ડ હેલ્થ પ્રોગ્રામ ફેજ-૨ ના કોમ્પોનેન્ટ અથવા સ્ટ્રેટેઝીસ સમજાવો.

RCH Phase-II ના કોમ્પોનન્ટસ:

• રીપ્રોડક્ટિવ એન્ડ ચાઇલ્ડ હેલ્થ (RCH) ફેઝ-II એ ભારત સરકાર દ્વારા મેટરનલ અને ચાઇલ્ડ હેલ્થ સર્વિસીસ માં ઇમ્પ્રુવમેન્ટ કરવા પર ફોકસ કરતી એક મેજર ઇનીસીયેટીવ્સ હતી.
• આ પ્રોગ્રામ નો એઇમ એ RCH ફેઝ-1 ની સક્સેસ અને બાકીના ચેલેન્જીસ ને ફેસ કરવાનો હતો.

RCH ફેઝ-II ના કમ્પોનન્ટ નીચે મુજબ છે:

1) રીપ્રોડક્ટિવ હેલ્થ સર્વિસીસ

• ફેમિલી પ્લાનિંગ
• મેટરનલ હેલ્થ
• એડોલ્સન્ટ રીપ્રોડક્ટિવ હેલ્થ

2)ચાઇલ્ડ હેલ્થ સર્વિસિસ

• ઇમ્યુનાઇઝેશન
• ન્યુટ્રીશન
• ગ્રોથ મોનિટરિંગ

3)ડિસીઝ પ્રિવેન્શન એન્ડ કંટ્રોલ

• ડિસીઝ સર્વેઇલંન્સ
• પ્રેવેન્ટીવે હેલ્થ સર્વિસિસ

4)હેલ્થકેર ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર એન્ડ હ્યૂમન રિસોર્સિસ

• ફેસિલિટી અપગ્રેડસ
• ટ્રેઇનિંગ એન્ડ કેપેસીટી બિલ્ડિંગ

5)કમ્યૂનિટી પાર્ટીશીપેશન એન્ડ એમપાવરમેંટ

• કમ્યૂનિટી એન્ગેજમેંટ
• એમપાવરમેંટ ઇનીસિએટીવ્સ

6) હેલ્થ ઇન્ફોર્મેશન સિસ્ટમ્સ એન્ડ ડેટા મેનેજમેંટ

• ડેટા કલેક્શન એન્ડ મેનેજમેંટ
• મોનિટરિંગ એન્ડ ઇવાલ્યુએશન

7) બિહેવ્યર ચેન્જ કમ્યુનિકેશન (BCC)

• કમ્યુનિકેશન સ્ટ્રેટેજીસ
• એજ્યુકેશનલ કંમ્પેઇનિંગ

8 ઇન્ટિગ્રેશન ઓફ સર્વિસિસ

• સર્વિસ ઇન્ટિગ્રેશન
• રેફરલ સિસ્ટમ્સ

9) પોલિસી સપોર્ટ એન્ડ પ્લાનિંગ

• પોલિસી ડેવલપમેંટ
• પ્રોગ્રામ પ્લાનિંગ

••>1) રીપ્રોડક્ટિવ હેલ્થ સર્વિસીસ ફેમિલી પ્લાનિંગ

• જુદા જુદા કોન્ટ્રાસેપ્ટીવ મેથડ ના એક્સેસ નું એક્સપાન્સન કરવું આ કોન્ટ્રાસેપ્ટીવ્સ જેમ કે, શોર્ટ ટર્મ કોન્ટ્રાસેપ્ટીવ( ઓરલ કોન્ટ્રાસેપ્ટિવ પીલ્સ) લોંગ ટર્મ કોન્ટ્રાસેટીવ ( IUDS, સ્ટરિલાઇઝેશન). મેટરનલ હેલ્થ
• સેફ પ્રગ્નેન્સિ અને ડિલિવરી એન્સ્યોર કરવા માટે , કોમ્પ્રાહેંસીવ એન્ટિનેટલ કેર (ANC), સ્કિલ બર્થ અટેન્ડન્ટ અને પોસ્ટનેટલ કેર (PNC) પ્રોવાઇડ કરવી. આમાં રેગ્યુલર ચેક-અપ, કોમ્પ્લીકેશન્સનું મેનેજમેન્ટ અને ડિલિવરી પછી ના સપોર્ટ નો ઇનવોલ્વમેન્ટ થાય છે. એડોલ્સન્ટ રીપ્રોડક્ટિવ હેલ્થ એડોલ્સન્ટ રીપ્રોડક્ટિવ હેલ્થમાં એડોલ્સન્ટ ને સેક્સ્યુઅલ હેલ્થ પ્રિવેશન વિશે એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરવું

2)ચાઇલ્ડ હેલ્થ સર્વિસિસ

• ઇમ્યુનાઇઝેશન
  ટ્યુબરક્યુલોસિસ (BCG), પોલિયો, ડિપ્થેરિયા, ટીટેનસ, પેર્ટ્યુસિસ (ડીટીપી), હેપેટાઇટિસ બી અને મિઝલ્સ જેવા રોગો માટે વેક્સિનેશન પ્રોવાઇડ કરવા માટે વેક્સિનેશન પ્રોગ્રામ નો અમલ અને વિસ્તરણ કરવુ.
• ન્યુટ્રીશન
  બ્રેસ્ટફીડિંગ ને પ્રમોટ કરવુ,ન્યુટ્રીશન સપ્લીમેન્ટ્રી (જેમ કે વિટામીન A અને આયર્ન-ફોલિક એસિડ) પૂરી પાડવી, અને બાળકોના માલન્યુટ્રીશન અને ગ્રોથ રિટારડેશન સામે લડવા માટેના કાર્યક્રમોનો અમલ કરવો.
• ગ્રોથ મોનિટરિંગ
• ડેવલોપમેન્ટલ ડિલે નુ અર્લી આઇડેન્ટિફિકેશન દ્વારા ચાઇલ્ડ ના ગ્રોથ અને ડેવલોપમેન્ટ નુ રેગ્યુલર અસેસમેન્ટ અને રેગ્યુલર મોનિટરિંગ કરુ.

3)ડિસીઝ પ્રિવેન્શન એન્ડ કંટ્રોલ

• ડિસીઝ સર્વેઇલંન્સ
  સર્વેઇલંન્સ સિસ્ટમો અને રિસ્પોન્સ સ્ટ્રેટેજીસ દ્વારા કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ નું મોનીટરીંગ અને મેનેજમેન્ટ કરવુ..
• પ્રેવેન્ટીવ હેલ્થ સર્વિસિસ
• સર્વાઇકલ કેન્સર સ્ક્રીનીંગ અને હાઇજીન એન્ડ સેનિટેશન અને ડિસીઝ પ્રિવેન્શન પર હેલ્થ એજ્યુકેશન જેવી સર્વિસીસ ઓફર કરે છે.

4)હેલ્થકેર ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર એન્ડ હ્યૂમન રિસોર્સિસ

• ફેસિલિટી અપગ્રેડસ
• ક્વોલિટીયુક્ત સર્વિસીસની ડિલિવરી એન્સ્યોર કરવા, નવી ફેસીલીટી કન્સ્ટ્રક્શન અને હાલની સુવિધાઓમાં સુધારો સહિત હેલ્થ કેર ઇન્ફ્રાસ્ટ્રકચર ને સ્ટ્રેન્ધેન અને અપગ્રેડ કરવું.
• ટ્રેઇનિંગ એન્ડ કેપેસીટી બિલ્ડિંગ
  હેલ્થ કેર પ્રોવાઇડર્સ ને RCH સર્વિસીસ માં સર્વિસીસ પ્રોવાઇડ કરવા માટે તેમને તેમની સ્કિલ ને ઇમ્પ્રુવમેન્ટ કરવા માટે ટ્રેઇનિંગ પ્રોવાઇડ કરવી

5)કમ્યૂનિટી પાર્ટીશીપેશન એન્ડ એમપાવરમેંટ

• કમ્યૂનિટી એન્ગેજમેંટ
  કમ્યુનિટી ને અવેરનેસ દ્વારા,હેલ્થ એજ્યુકેશન દ્વારા તથા હેલ્થ કમિટીમાં પાર્ટીશીપેશન કરી કોમ્યુનિટી નું ઇન્વોલ્વમેન્ટ કરવું.
• એમ્પાવરમેંટ ઇનીસિએટીવ્સ
  કમ્યુનિટી-સંચાલિત હેલ્થ સોલ્યુશન્સ ને પ્રમોટ કરવામાં વુમન ગ્રુપ, સેલ્ફ હેલ્પ ગ્રુપ અને અન્ય લોકલ ઓર્ગેનાઇઝેશન ને સપોર્ટ પ્રોવાઇડ કરવો.

6) હેલ્થ ઇન્ફોર્મેશન સિસ્ટમ્સ એન્ડ ડેટા મેનેજમેંટ

• ડેટા કલેક્શન એન્ડ મેનેજમેંટ
  RCH રિલેટેડ ડેટા ને કલેક્શન , મેનેજમેન્ટ તથા એનાલાઇસીસ કરવા માટે હેલ્થ ઇન્ફોર્મેશન સિસ્ટમ ને ડેવલોપ કરવી તથા તેને મેઇન્ટેઇન કરવું.
• મોનિટરિંગ એન્ડ ઇવાલ્યુએશન
  પ્રોગ્રામ ની ઇફેક્ટીવનેસ નું કંટીન્યુઅસલી ઇવાલ્યુએશન તથા મોનિટરિંગ કરવું.

7) બિહેવ્યર ચેન્જ કમ્યુનિકેશન (BCC)

• કમ્યુનિકેશન સ્ટ્રેટેજીસ
• રીપ્રોડક્ટિવ તથા ચાઇલ્ડ હેલ્થ માટેની હેલ્થી પ્રેક્ટિસ માટે બિહેવ્યર ચેન્જ કોમ્યુનિકેશન ને ડિઝાઇન તથા તેનું ઇમ્પલીમેન્ટેશન કરવું.
• એજ્યુકેશનલ કંમ્પેઇનિંગ
  રીપ્રોડક્ટિવ તથા ચાઇલ્ડ હેલ્થ ઇસ્યુસ વિશે અવેરનેસ લાવવા માટે એજ્યુકેશન મટીરીયલ્સ નું કલેક્શન તથા ડિસ્ટ્રીબ્યુશન કરવું.

8 ઇન્ટિગ્રેશન ઓફ સર્વિસિસ

• સર્વિસ ઇન્ટિગ્રેશન
• કોમ્પ્રાહેન્સીવ સર્વિસ પ્રોવાઇડ કરવા માટે RCH સર્વિસીસ ને બીજા હેલ્થ પ્રોગ્રામ્સ સાથે ઇન્ટીગ્રેશન કરવું.
• રેફરલ સિસ્ટમ્સ જુદા જુદા લેવલની હેલ્થ કેર સિસ્ટમમાંથી પેશન્ટ એ પ્રોપરલી કેર લઇ શકે તે માટે રેફરલ સર્વિસીઝ પ્રોવાઇડ કરવી.

9) પોલિસી સપોર્ટ એન્ડ પ્લાનિંગ

• પોલિસી ડેવલપમેંટ
• RCH -II ના ગોલને સપોર્ટ કરે તેવી પોલીસીસ તથા સ્ટ્રેટેજીને ફોર્મ્યુલેટ કરવા માટે કંટ્રીબ્યુશન પ્રોવાઇડ કરે.
• પ્રોગ્રામ પ્લાનિંગ
• RCH પ્રોગ્રામના પ્લાનિંગ, મેનેજમેન્ટ તથા તેના ઇમ્પલિમેન્ટેશન માટે જુદા જુદા એડમિનિસ્ટ્રેટીવ લેવલ પર આસિસ્ટ કરવું.
  આ કમ્પોનન્ટ નો કલેક્ટીવલી એઇમ મેટરનલ અને ચાઇલ્ડ હેલ્થ ને ઇમ્પ્રુવ કરવા , ડેથ રેટ ઘટાડવા અને સમગ્ર કમ્યુનિટીમાં સસ્ટેઇનેબલ હેલ્થ પ્રેક્ટિસિસને પ્રમોટ કરવાનો છે.

Strategies of RCH Phase–II (આર-સી-એચ ફેઝ–ટુ) – રીપ્રોડક્ટિવ એન્ડ ચાઈલ્ડ હેલ્થ પ્રોગ્રામ ફેઝ–૨ની મુખ્ય સ્ટ્રેટેજીસ

1.Essential Obstetric Care (એસેન્શિયલ ઑબ્સ્ટેટ્રિક કેર)

• આ વ્યૂહરચનાનો હેતુ બધા Pregnant Women (પ્રેગ્નન્ટ વુમન)ને Basic Obstetric Services (બેસિક ઑબ્સ્ટેટ્રિક સર્વિસિસ) જેમ કે Antenatal Check-ups (એન્ટીનેટલ ચેક-અપ્સ), Tetanus Immunization (ટેટનસ ઈમ્યુનાઈઝેશન), Iron–Folic Acid Supplementation (આયર્ન–ફોલિક એસિડ સપ્લીમેન્ટેશન) અને Danger Sign Identification (ડેન્જર સાઇન આઈડેન્ટિફિકેશન) એક્સીસીબલ કરાવવાનો છે.

2.Skilled Birth Attendance (સ્કિલ્ડ બર્થ એટેન્ડન્સ):

• Delivery (ડિલિવરી) સમયે Skilled Health Personnel (સ્કિલ્ડ હેલ્થ પર્સોનેલ) જેવી કે ANM (એ-એન-એમ), Staff Nurse (સ્ટાફ નર્સ) કે Medical Officer (મેડિકલ ઑફિસર)ની હાજરી સુનિશ્ચિત કરવામાં આવે છે, જેથી Maternal Mortality (મેટર્નલ મોર્ટાલિટી) અને Neonatal Mortality (નિયોનેટલ મોર્ટાલિટી) ઘટાડાય.

3.Emergency Obstetric Care – EmOC (ઈ-એમ-ઓ-સી):

• Complicated Deliveries (કોમ્પ્લિકેટેડ ડિલિવરીઝ) માટે First Referral Units – FRUs (એફ-આર-યુઝ) એસ્ટાબ્લીસ કરવામાં આવે છે, જ્યાં Caesarean Section (સીઝેરિયન સેકશન), Blood Transfusion (બ્લડ ટ્રાન્સફ્યુઝન), Newborn Resuscitation (ન્યુબોર્ન રિસસિટેશન) જેવી લાઇફ પ્રીવેન્ટીવ સર્વીસીસ અવેઇલેબલ હોય છે.

4.Essential Newborn Care (એસેન્શિયલ ન્યુબોર્ન કેર):

• જન્મ તરત બાદ Thermal Protection (થર્મલ પ્રોટેક્શન), Early Initiation of Breastfeeding (અર્લી ઈનિશિએશન ઓફ બ્રેસ્ટફીડિંગ), Infection Prevention (ઈન્ફેક્શન પ્રિવેન્શન) અને Low Birth Weight (લો બર્થ વેઇટ) શિશુની સંભાળ માટે વિશેષ એજ્યુકેશન અપાય છે.

5.Immunization Strengthening (ઈમ્યુનાઈઝેશન સ્ટ્રેન્થનિંગ):

• Universal Immunization Program – UIP (યુ-આઈ-પી)ને મજબૂત બનાવીને બાળકોને BCG (બી-સી-જી), OPV (ઓ-પી-વી), DPT (ડી-પી-ટી), Hepatitis-B (હેપેટાઈટિસ-બી) જેવી વેક્સિન સમયસર આપવામાં આવે છે.

6.Integrated Management of Neonatal & Childhood Illness – IMNCI (આઈ-એમ-એન-સી-આઈ)

• IMNCI Strategy (આઈ-એમ-એન-સી-આઈ સ્ટ્રેટેજી) મારફતે Diarrhea (ડાયરીયા), Pneumonia (ન્યુમોનિયા), Malnutrition (માલન્યૂટ્રીશન) અને Fever (ફીવર) જેવી બાળકોની સામાન્ય બિમારીઓનું વહેલું ડાયગ્નોસીસ અને પ્રોપર ટ્રીટમેન્ટ કરવામાં આવે છે.

7.Family Planning Services (ફેમિલી પ્લાનિંગ સર્વિસિસ):

• Couples (કપલ્સ) ને Spacing Methods (સ્પેસિંગ મેથડ્સ) જેમ કે Condom (કોન્ડોમ), OCPs – Oral Contraceptive Pills (ઓ-સી-પી), IUCD (આઈ-યુ-સી-ડી) સાથે-સાથે Permanent Methods (પરમનન્ટ મેથડ્સ) જેમ કે Male Sterilization – NSV (એન-એસ-વી) અને Female Sterilization – Tubectomy (ટ્યુબેક્ટોમિ) ઉપલબ્ધ કરાવવામાં આવે છે.

8.Adolescent Reproductive & Sexual Health – ARSH (એ-આર-એસ-એચ)

• Adolescents (એડોલેસન્ટ્સ) માટે Counseling (કાઉન્સેલિંગ), Menstrual Hygiene (મેન્ટ્રુઅલ હાઈજીન), Nutrition (ન્યૂટ્રીશન), STI/HIV Prevention (એસ-ટી-આઈ/એચ-આઈ-વી પ્રિવેન્શન) અને Life Skill Education (લાઈફ સ્કિલ એજ્યુકેશન)ની સેવાઓ પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવે છે.

9.Prevention & Management of RTI/STI (આર-ટી-આઈ/એસ-ટી-આઈની પ્રિવેન્શન અને મેનેજમેન્ટ)

• Reproductive Tract Infection (રિપ્રોડક્ટિવ ટ્રેક્ટ ઇન્ફેક્શન) અને Sexually Transmitted Infection (સેક્સ્યુઅલી ટ્રાન્સમિટેડ ઇન્ફેક્શન)નું Diagnosis (ડાયગ્નોસિસ), Treatment (ટ્રીટમેન્ટ) અને Counseling (કાઉન્સેલિંગ) પૂરી પાડવામાં આવે છે.

10.Janani Suraksha Yojana – JSY (જે-એસ-વાય)

• Poor Pregnant Women (પુઅર પ્રેગ્નન્ટ વુમન)ને Institutional Delivery (ઇન્સ્ટિટ્યુશનલ ડિલિવરી) માટે Cash Incentive (કેશ ઈન્સેન્ટિવ) આપવામાં આવે છે. આ યોજનાથી Maternal Health (મેટેર્નલ હેલ્થ)માં નોંધપાત્ર સુધારો થયો.

11.Janani Shishu Suraksha Karyakram – JSSK (જે-એસ-એસ-કે)

• Pregnant Women (પ્રેગ્નન્ટ વુમન) અને Sick Newborns (સિક ન્યુબોર્ન્સ)ને Free Services (ફ્રી સર્વિસિસ) – Free Delivery (ફ્રી ડિલિવરી), Free Drugs (ફ્રી ડ્રગ્સ), Free Diagnostics (ફ્રી ડાયેગ્નોસ્ટિક્સ) અને Free Transport (ફ્રી ટ્રાન્સપોર્ટ) આપવામાં આવે છે.

12.Strengthening of Health Infrastructure (હેલ્થ ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર સ્ટ્રેન્થનિંગ):

• Sub-centers (સબ-સેન્ટર્સ), PHC (પી-એચ-સી), CHC (સી-એચ-સી) અને District Hospitals (ડિસ્ટ્રિક્ટ હોસ્પિટલો)ને Training (ટ્રેનિંગ), Equipment (ઈક્વિપમેન્ટ) અને Human Resources (હ્યુમન રિસોર્સિસ)થી સુસજ્જ કરવામાં આવે છે.

13.Community Participation & ASHA Program (કોમ્યુનિટી પાર્ટિસિપેશન એન્ડ આશા પ્રોગ્રામ):

• Community Health Worker ASHA (આશા) મારફતે Maternal & Child Health (મેટેર્નલ એન્ડ ચાઈલ્ડ હેલ્થ)ની તમામ સેવાઓ ઘરઆંગણે પહોંચાડવાનો પ્રયત્ન થાય છે, જેમ કે ANC Registration (એ-એન-સી રજીસ્ટ્રેશન), Immunization Mobilization (ઈમ્યુનાઈઝેશન મોબીલાઈઝેશન) અને Family Planning Counseling (ફેમિલી પ્લાનિંગ કાઉન્સેલિંગ).

3.Write Vital Health records and their uses. વાઈટલ હેલ્થ રેકોર્ડ અને તેના ઉપયોગો વિશે લખો.

Vital Health Records (વાઈટલ હેલ્થ રેકોર્ડ્સ) અને તેના ઉપયોગો

1.Vital Health Records (વાઈટલ હેલ્થ રેકોર્ડ્સ) – વ્યાખ્યા

• Vital Health Records (વાઈટલ હેલ્થ રેકોર્ડ્સ) એ તે ઇમ્પોર્ટન્ટ રેકોર્ડ છે જેમાં Birth (બર્થ), Death (ડેથ), Marriage (મેરેજ), Divorce (ડિવોર્સ) અને Fetal Death/Still Birth (ફીટલ ડેથ/સ્ટિલ બર્થ) જેવી મહત્વપૂર્ણ ઘટનાઓ અંગેનો યોગ્ય, પ્રમાણિત અને કાનૂની રેકોર્ડ જાળવવામાં આવે છે.
• આ રેકોર્ડ્સનો સંગ્રહ Civil Registration System – CRS (સી-આર-એસ) હેઠળ કરવામાં આવે છે.

2.Types of Vital Health Records (વાઈટલ હેલ્થ રેકોર્ડ્સના પ્રકાર):

(1) Birth Records (બર્થ રેકોર્ડ્સ):

• નવજાત શિશુના જન્મની તારીખ, સમય, સ્થળ, માતા-પિતાનું નામ, લિંગ વગેરેની નોંધ.

(2) Death Records (ડેથ રેકોર્ડ્સ):

• ડેથનું કારણ (Cause of Death – કૉઝ ઓફ ડેથ), તારીખ, સ્થળ તથા વયની નોંધ.

(3) Marriage Records (મેરેજ રેકોર્ડ્સ):

• પતિ-પત્નીના નામ, લગ્નની તારીખ/સ્થળ અને કાનૂની સર્ટિફિકેશનની નોંધ.

(4) Divorce Records (ડિવોર્સ રેકોર્ડ્સ):

• ડિવોર્સ ની કાનૂની નોંધ તથા સંબંધિત દસ્તાવેજો.

(5) Fetal Death/Still Birth Records (ફીટલ ડેથ/સ્ટિલ બર્થ રેકોર્ડ્સ)

• જન્મ પહેલાં અથવા જન્મ સમયે થયેલા શિશુના મૃત્યુ વિશેની નોંધ.

3.Uses of Vital Health Records (વાઈટલ હેલ્થ રેકોર્ડ્સના ઉપયોગો)

1.Public Health Planning (પબ્લિક હેલ્થ પ્લાનિંગ):

• Birth Rate (બર્થ રેટ), Death Rate (ડેથ રેટ), Infant Mortality Rate – IMR (આઈ-એમ-આર), Maternal Mortality Ratio – MMR (એમ-એમ-આર) જેવા મહત્વપૂર્ણ સૂચકો Vital Records (વાઈટલ રેકોર્ડ્સ) પરથી મેળવવાથી આરોગ્ય સેવાઓનું આયોજન સરળ બને છે.

2.Epidemiological Studies (એપિડેમિયોલોજિકલ સ્ટડીઝ):

• Disease Pattern (ડિઝીઝ પૅટર્ન), Mortality Trends (મોર્ટાલિટી ટ્રેન્ડ્સ) અને Causes of Death (કૉઝિસ ઓફ ડેથ)ની તપાસ માટે આ ડેટાનો ઉપયોગ થાય છે.

3.Legal Evidence (લીગલ એવિડેન્સ):

• Birth Certificate (બર્થ સર્ટિફિકેટ), Death Certificate (ડેથ સર્ટિફિકેટ) વગેરે નાગરિકોની ઓળખ (Legal Identity – લીગલ આઈડેન્ટિટી) અને હક દર્શાવવામાં કાનૂની પુરાવા તરીકે ઉપયોગ થાય છે.

4.Health Indicator Calculation (હેલ્થ ઈન્ડિકેટર કૅલ્ક્યુલેશન):

• IMR (આઈ-એમ-આર), MMR (એમ-એમ-આર), CBR – Crude Birth Rate (સી-બી-આર), CDR – Crude Death Rate (સી-ડી-આર) જેવા હેલ્થ ઈન્ડિકેટર્સ Vital Records (વાઈટલ રેકોર્ડ્સ)ના આધાર પર ગણવામાં આવે છે.

5.Resource Allocation (રિસોર્સ એલોકેશન):

• હાઇ બર્થ રેટ કે ઊંચી મોર્ટાલિટી ધરાવતા વિસ્તારોમાં વધુ હેલ્થ સર્વિસીસ અને ફંડિંગ પુરું પાડવા માટે સરકાર Vital Health Records (વાઈટલ હેલ્થ રેકોર્ડ્સ)નો ઉપયોગ કરે છે.

6.Monitoring & Evaluation of Health Programs (હેલ્થ પ્રોગ્રામ્સની મોનીટરિંગ અને ઇવેલ્યુએશન)

• RCH (આર-સી-એચ), NHM (એન-એચ-એમ), Immunization Program (ઈમ્યુનાઈઝેશન પ્રોગ્રામ) જેવા કાર્યક્રમોની ઇફેક્ટીવનેસ ચકાસવા માટે આ રેકોર્ડ્સ ઉપયોગી છે.

7.Population Statistics (પોપ્યુલેશન સ્ટેટિસ્ટિક્સ):

• Vital Statistics (વાઈટલ સ્ટેટિસ્ટિક્સ) દ્વારા વસ્તી વૃદ્ધિ દર, સેક્સ રેશિયો (Sex Ratio – સેક્સ રેશિયો) વગેરે માહિતી મળે છે, જે National Census (નેશનલ સેન્સસ) માટે મહત્વપૂર્ણ છે.

8.Social Security Benefits (સોશિયલ સિક્યુરિટી બેનેફિટ્સ):

• Pension Claims (પેન્શન ક્લેમ્સ), Insurance Claims (ઈન્શ્યોરન્સ ક્લેમ્સ) અને Property Rights (પ્રોપર્ટી રાઈટ્સ) માટે Birth/Death Certificates (બર્થ/ડેથ સર્ટિફિકેટ્સ) જરૂરી હોય છે.

Q-4 Write short note (Any Three) . ટૂંક.નોંધ લખો (કોઈ પણ ત્રણ)3*6=12

1.Role of DPHN in community – કમ્યુનીટીમાં ડીસ્ટ્રોકટ પબ્લિક હેલ્થ નર્સની ભુમિકા

DPHN( ડીસ્ટ્રીક પબ્લિક હેલ્થ નર્સ) નો રોલ :

• “PHN એ એવી નર્સ છે કે જેની પાસે કોમ્યુનીટી માં નર્સિંગની રિસ્પોપ્સિબીલિટી માટે એડિસનલ ક્વોલિફીકેશન હોય છે અને તે કમ્યુનીટી માં વ્યક્તિગત અને ફેમીલીસ ને હેલ્થ એજ્યુકેશન અને કેર પ્રોવાઇડ કરવા માટે સૌથી વધુ ડાયરેક્ટલી રીતે કન્સર્ન હોય છે.”
• ડીસ્ટ્રીક પબ્લિક હેલ્થ નર્સ જનરલી દરેક ડિસ્ટ્રિક્ટ લેવલ પર હોય છે તે સી.ડી.એચ.ઓ.( ચિફ ડિસ્ટ્રિક્ટ હેલ્થ ઓફિસર) ની સાથે મળીને દરેક એક્ટિવિટી નું પ્લાનિંગ કરે છે.
  ડિસ્ટ્રીક પબ્લિક હેલ્થ નર્સની મુખ્ય રિસ્પોન્સબીલિટી પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર( PHC) કોમ્યુનિટી હેલ્થ સેન્ટર( CHC ) અને સબ સેન્ટર નુ મોનીટરીંગ કરવાનું હોય છે

આ ઉપરાંત ડિસ્ટ્રીક પબ્લિક હેલ્થ નર્સ દ્વારા મુખ્ય નીચે મુજબના કાર્યો કરવામાં આવે છે:

•મેનેજરિયલ રોલ,
•સુપરવાઇઝરી રોલ,
•એજ્યુકેશનલ રોલ,
•જનરલ રોલ

••> મેનેજેરિયલ રોલ:

• તે જિલ્લામાં નર્સિંગ માટે તૈયાર કરાયેલી પોલિસીસ અને પ્રોગ્રામ ના ઇમ્પલીમેન્ટેશન માટે રિસ્પોન્સિબલ હોય છે.
• નર્સિંગ એડમિનિસ્ટ્રેશન:
  તે સિલેક્શન એન્ડ રિક્રુટમેન્ટ કમિટી ના ઇમ્પોર્ટન્ટ મેમ્બર હોય છે, તે ઇન સર્વિસ ટ્રેઇનિંગ, પ્રમોશન, લિવ, અને રિટાયરમેન્ટ માટે પણ જવાબદાર છે કારણ કે તે ઉપરોક્ત ટાસ્ક ને લગતી રિકમન્ડેશન(ભલામણ)
  ડિસ્ટ્રિક્ટ મેડિકલ ઓફિસર ને મોકલે છે.
• તે નર્સિંગ સર્વિસીસ, ઇક્વીપમેન્ટ અને મટીરીયલ્સ માટે બજેટ તૈયાર કરવામાં પાર્ટીસીપેટ છે તે એન્યુઅલ રિપોર્ટ,
• વર્કિંગ રિપોર્ટ વગેરે,કે જે નર્સિંગ પર્સનલ પાસેથી રિસીવ કરેલા હોય તેને ફોરવર્ડ કરવા માટે જવાબદાર હોય છે.
• તે ડિસ્ટ્રીક માં કામ કરતા નર્સિંગ પર્સનલ ના કાર્યનું ઇવાલ્યુએશન કરે છે.
• તે ડિસ્ટ્રિક્ટ માં કમ્યુનીટી હેલ્થ નર્સિંગ એન્ડ મિડવાઇફરી સર્વિસીસ ને ઓર્ગેનાઇઝ , ડાયરેક તથા ડેવલોપ કરે છે. તે ડિસ્ટ્રીક્ટ માં હેલ્થ સર્વિસીસ ની તમામ રિલેવન્ટ ડિસકસન માં ભાગ લે છે.
• તે ડિસ્ટ્રિક્ટ હેલ્થ ઓફિસર અને જિલ્લા પરિષદ સાથે ડિસ્ટ્રીક માં નર્સિંગ એન્ડ મિડવાઇફરી સર્વિસ નુ ઇન્ટરપ્રિટ કરશે.

•સુપરવાઇઝરી રોલ:

• તે ટાઇમ ટુ ટાઇમ વિઝીટ લઇ નર્સિંગ પર્સનલ તથા હેલ્થ વર્કર નું સુપરવાઇઝિંગ કરે છે.
• તે ડિસિપ્લિનરી એક્શન પણ લ્યે છે.
• તે ગુડ કોઓપરેશન, કોઓર્ડીનેશન તથા નર્સિંગ સર્વિસીસ માં ક્વોલિટીસ ને ડેવલોપ કરવા માટે ડિસ્ટ્રિક્ટ ના જુદા જુદા નર્સિંગ ડિપાર્ટમેન્ટ માં ઇન્સ્ટ્રક્શન ને પાસ કરે છે.
• તે તે ડીસ્ટ્રીક માં હાઇ ક્વોલિટી સર્વિસીસ ને એચિવ કરવા માટે ડિસ્ટ્રિક્ટ મા પેશન્ટ કેર ના સ્ટાન્ડર્ડ ને ઇમ્પ્રુવ કરવા પર ભાર મૂકે છે.
• તે નર્સિંગ ઓડિટ માટે પણ રિસ્પોન્સિબલ હોય છે.
• તે હેલ્થ સર્વિસીસવને ઇમ્પ્રૂવ કરવા માટે તેની અંડર માં આવતા દરેક હેલ્થ વર્કરની એક્ટિવિટી નું મોનિટરિંગ કરે છે અને જરૂર જણાય ગયા ગાઇડન્સ આપે છે.

•એજ્યુકેશનલ રોલ:

• તે ડીસ્ટ્રીક માં નર્સિંગ એજ્યુકેશનલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ( નર્સિંગ કોલેજ, સ્કૂલ એન્ડ ક્લિનિકલ એરીયા) ની ટાઇમ ટુ ટાઇમ વિઝીટ લઇ અને તે ખાતરી કરે છે કે સ્ટુડન્ટ ને ક્વોલિટી વાળી ટ્રેઇનિંગ એટલે કે થીયરી તથા પ્રેક્ટીકલ એ ક્વોલિટી વાળું પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે કે નહીં તે ઓબ્ઝર્વ કરે છે.
• તે હેલ્થ રીલેટેડ વર્કશોપ તથા કોન્ફરન્સ ને અરેન્જ કરીને નર્સિંગ સ્ટુડન્ટ તથા નર્સિંગ એજ્યુકેશન ના સ્ટાન્ડર્ડ ને ઇમ્પ્રુવ કરે છે.
• તે ઇન સર્વિસીસ એજ્યુકેશનલ પ્રોગ્રામ કરે છે.
• ઓરિયન્ટેશન પ્રોગ્રામ,નું અરેન્જમેન્ટ કરે છે.
• ફિમેલ હેલ્થ વર્કર માટે ટ્રેઇનિંગ પ્રોગ્રામ નું અરેન્જમેન્ટ કરે છે.
• દાઇસ ના ટ્રેઇનિંગ પ્રોગ્રામ નું પણ અરેન્જમેન્ટ કરે છે.
• રૂરલ ફિલ્ડમાં રહેલા હેલ્થ હેલ્થ સેન્ટર ના સ્ટુડન્ટ માટે ટ્રેઇનિંગ પ્રોગ્રામ નુ પણ અરેન્જમેન્ટ કરે છે.

•જનરલ રોલ:

• તે ડીસ્ટ્રીક ના નર્સિંગ રીપ્રેઝન્ટેટિવ તરીકે સ્ટેટ લેવલે પાર્ટીશીપેશન કરે છે.
• તે નર્સિંગ કેર ની ક્વોલિટી ને ઇમ્પ્રુવ કરવા માટે બીજા ઇન્સ્ટિટ્યૂશન તથા ઓર્ગેનાઇઝેશન્સ સાથે કોઓપરેશન કરે છે.
• તે નર્સિંગ માટેના વર્કશોપ, સેમિનાર, તથા ડિસ્કશન્સ નું પણ ઓર્ગેનાઇઝ કરે છે.
• તે નર્સિંગ રિસર્ચને એન્કરેજ કરવા માટેનું પણ વર્ક કરે છે.
• આમ, ડિસ્ટ્રિક્ટ પબ્લિક હેલ્થ નર્સ (DPHN)ની આ પ્રમાણે રિસ્પોન્સિલિટી ઓ હોય છે.

2.Janani Suraksha Yojana – જનની સુરક્ષા યોજના

જનની સુરક્ષા યોજના:

• જનની સુરક્ષા યોજના (JSY) એ ભારત સરકાર દ્વારા અમલમાં મૂકાયેલ સેન્ટ્રલી સ્પોન્સર્ડ યોજના છે,તેનો હેતુ એ પ્રેગ્નેન્ટ વુમન સ્પેશિયલી ઇકોનોમિકલી બેકગ્રાઉન્ડ વાળા એરીયા માથી આવતી હોય તેવી વુમન ની ઇન્સ્ટિટ્યૂશનલ ડીલેવરીસ ને એન્કરેજ તથા પ્રમોશન કરી મેટરનલ એન્ડ નીયોનેટલ મોર્ટાલિટી રેટને રીડ્યુઝ કરવું.

• નેશનલ મેટરનલ બેનિફિટ સ્કીમ જેને ન્યુ સ્કીમ મોડીફાઇ કરીને જનની સુરક્ષા યોજના કરવામાં આવ્યું. જેને 12 એપ્રિલ 2005 ના રોજ લોન્ચ કરવામાં આવ્યો હતો.
• જેમાં ફ્રી ડીલેવરી સાથે 108 એમ્બ્યુલન્સ ની ટ્રાન્સપોર્ટ ફેસીલીટી, ડાયટ બ્લડ ટ્રાન્સફયુઝન રેફરલ ટ્રાન્સપોર્ટ, તથા મેડીકેશન પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.

ઓબ્જેકટીવ:

• JSY( જનની સુરક્ષા યોજના) નો પ્રાઇમરી એઇમ પ્રેગનેન્ટ વુમન ને ઇન્સ્ટિટ્યૂશનલ ડીલેવરી માટે એન્કરેજ કરીને ને તમામ પ્રેગનેન્ટ વુમન ને ચાઇલ્ડ બર્થ દરમિયાન સ્કિલ કેર ની ઍક્સેસ મળે તે એન્સ્યોર કરવાનો છે.
• ઇન્સ્ટિટ્યૂશનલ ડીલેવરી માટે એન્કરેજ કરી મેટરનલ એન્ડ ઇન્ફંટ નો મોર્ટાલીટી રૂડ રીડયુઝ કરવો.
• BPL ની વુમનમાં ઇન્સ્ટિટ્યૂશનલ કેર પર ફોકસ કરવું.
• 100 % ઇન્સ્ટિટ્યૂશનલ ડિલિવરી થવી જોઇએ.
• નેશનલ રૂરલ હેલ્થ મિશન( NRHM ) હેઠળ આ પ્રોગ્રામમાં કેસ આસિસ્ટન્ટ કરવામાં આવે છે જેમાં એન્ટીનેટલ પિરિયડ દરમિયાન ડીલેવરી સાથે પોસ્ટ પાર્ટમ કેર ફ્રી પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.
• મેટરનલ મોર્ટાલીટી રેટ( MMR) તથા ઇન્ફન્ટ મોર્ટાલીટી રેટ( IMR )ને રીડ્યુઝ કરવું.
• આ યોજના હેઠળ પ્રેગ્નન્ટ વુમનને સરકારી હેલ્થ સર્વિસીસમાં જન્મ આપવો અને તેમને રોકડ સહાય પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.

ફાઇનાન્સિયલ ઇન્સેન્ટીવ્સ:

• જનની સુરક્ષા યોજના હેઠળ પ્રેગનેન્ટ વુમન ની ડિલિવરી હેલ્થ ફેસેલીટીસ માં થયેલી હોય તેમને રોકડ રકમ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.
• આ યોજના ડિલેવરી સાથે સંકળાયેલા ખર્ચ ને આવરી લેવા માટે ફાઇનાન્સિયલ સપોર્ટ પ્રોવાઇડ કરે છે અને મહિલાઓ ને ટ્રેઇન્ડ મેડિકલ પર્સનલ્સ પાસેથી કેર લેવા માટે એન્કરેજ કરે છે.
• એવા વિસ્તારોમાં જ્યાં સંસ્થાકીય ડિલિવરી શક્ય નથી અથવા સુલભ નથી, અને ડિલિવરી ઘરે જ થાય છે, ત્યાં રોકડ ઇન્સેનટીવ રૂ. 500.અને

• સરકારી હેલ્થ સર્વિસીસ અથવા માન્યતાપ્રાપ્ત પ્રોવાઇડ હેલ્થ સુવિધામાં ડિલેવરી કરાવતી પ્રેગનેન્ટ વુમન માટે, રોકડ ઇન્સેન્ટીવ્સ રકમ રૂ. 1,400.

• આશા વર્કર ને આ પ્રોગ્રામ હેઠળ ₹ 200 આપવામાં આવે છે.

ટાર્ગેટ બેનિફિશિયરીસ: જનની સુરક્ષા યોજના એ બિલો ધ પોવર્ટી લાઇન( BPL) હેઠળ આવતી વુમન તથા બેકવર્ડ માર્જિનલાઇઝ એરિયા માંથી આવતી વુમન કે જેમને એક ક્વોલિટી મેટરનલ હેલ્થ કેર સર્વિસીસ મળી શકતી નથી.

4) કમ્પોનન્ટસ:

કન્ડિશનલ કેસ ટ્રાન્સફર : જે વુમન એ હેલ્થ ફેસીલીટી (પબ્લિક અથવા માન્યતા પ્રાપ્ત પ્રાઇવેટ) માં ડીલેવરી કરાવે છે તેઓ ને રોકડ ઇન્સેન્ટીવ્સ મળવા માટે પાત્ર છે. આ ઇન્સેન્ટીવ્સ એ ટ્રાન્સપોર્ટેશન, હોસ્પિટલ સ્ટે અને ડિલિવરી પછીની કેર સંબંધિત ખર્ચ ને સરભર કરવામાં મદદ કરે છે.

કેસ આસિસ્ટન્ટ ફોર ડીલેવરી: એવો બેકવર્ડ તથા ઇનએક્સેસીબલ એરીયા કે જ્યાં હેલ્થ કેર ફેસિલિટીસ એ અવેઇલેબલ ના હોય તેવા એરિયા માં પ્રેગ્નેટ વુમનને જનની સુરક્ષા યોજના હેઠળ પ્રોવાઇડ ઇન્સેન્ટીવ પ્રોવાઇડ કરી તેને હોમ ડીલેવરી સમય દરમિયાન સ્કીલ અટેન્ડન્સ ની હાજરી મેળવવા માટે એન્કરેજ કરવામાં આવે છે.

5) કવરેજ એન્ડ ઇમ્પલિમેન્ટેશન: JSY ભારતના તમામ રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં લાગુ કરવામાં આવે છે. તે રાષ્ટ્રીય સ્તરે મિનિસ્ટ્રી ઓફ હેલ્થ એન્ડ ફેમિલી વેલ્ફેર દ્વારા અને રાજ્ય સ્તરે સંબંધિત રાજ્ય હેલ્થ ડિપાર્ટમેન્ટ દ્વારા સંચાલિત થાય છે.

6) ઇમ્પેક્ટ: JSY એ ભારતમાં ઇન્સ્ટિટ્યૂશનલ ડિલિવરી વધારવામાં નોંધપાત્ર કન્ટ્રીબ્યુસન આપ્યું છે, જેનાથી ચાઇલ્ડબર્થ દરમિયાન સ્કિલ કેર ની પહોંચ માં સુધારો થયો છે. આનાથી સમયસર મેડિકલ ઇન્ટરવેશન અને ઇમરજન્સી ઓબ્સટેટ્રીક કેર એન્યોર કરીને મધર અને ન્યુબોર્ન ના મૃત્યુદર માં ઘટાડો થયો છે.

7) મોનિટરિંગ એન્ડ ઇવાલ્યુશન:

• આ યોજના માં સર્વિસીસ ના યુઝ ને ટ્રૅક કરવા, મેટરનલ મોર્ટાલિટી રેટ (MMR) અને ન્યુબોર્ન મોર્ટાલીટી રેટ (NMR) જેવા ઇમ્પેક્ટ ઇન્ડિકેટર્સ ને મેઝર કરવા અને ઇન્સ્ટિટ્યૂશનલ ડીલેવરી ને પ્રમોટ આપવા માટે રોકડ ઇન્સેન્ટીવ્સ ની ઇફેક્ટીવનેસ ને અસેસ કરવા માટે મોનિટરિંગ અને ઇવાલ્યુએશન પદ્ધતિઓ નો સમાવેશ થાય છે.

આમ, આ જનની સુરક્ષા યોજના સ્કીમ એ ઇન્સ્ટિટ્યૂશનલ ડીલેવરીસ ને ઇમ્પ્રુવ કરી મેટરનલ તથા ન્યુબોર્ન ની હેલ્થમાં ઇમ્પ્રુવમેન્ટ કરવા માટે ફોર્મ કરવામાં આવેલો છે.

3.Activities under national AIDS control organization – નેશનલ એઈડ્સ કન્ટ્રોલ ઓર્ગેનાઈઝેશનની પ્રવૃતિઓ

1.HIV/AIDS Prevention Program (એચ-આઈ-વી/એઈડ્સ પ્રીવેન્શન પ્રોગ્રામ)

• NACO (એન.એ.સી.ઓ.) સમગ્ર દેશમાં HIV Infection (એચ-આઈ-વી ઇન્ફેક્શન) ના પ્રિવેન્શન માટે વિવિધ કાર્યક્રમો ચલાવે છે. તેમાં High-Risk Groups (હાઈ-રિસ્ક ગ્રુપ્સ) જેમ કે FSW (એફ-એસ-ડબલ્યુ), MSM (એમ-એસ-એમ), IDU (આઈ-ડી-યુ) માટે Targeted Interventions (ટાર્ગેટેડ ઈન્ટરવેન્શન) ઇનવોલ્વ છે.

2.IEC/BCC Activities (આઇ-ઇ-સી/બી-સી-સી ઍક્ટિવિટીઝ):

• Information, Education and Communication (આઈ-ઈ-સી) અને Behavior Change Communication (બી-સી-સી) મારફતે અવેરનેસ ફેલાવવામાં આવે છે. પીપલ્સ માં safer sex practices (સેફર સેક્સ પ્રેક્ટિસિસ), condom use (કોન્ડમ યુઝ) અને stigma reduction (સ્ટિગ્મા રિડક્શન) અંગે ઇન્ફોર્મેશન આપવામાં આવે છે.

3.HIV Testing Services (એચ-આઈ-વી ટેસ્ટિંગ સર્વિસિસ)

• NACO (એન.એ.સી.ઓ) સમગ્ર દેશમાં ICTC – Integrated Counseling and Testing Centers (આઈ-સી-ટી-સી) અને F-ICTC (એફ-આઈ-સી-ટી-સી) એસ્ટાબ્લીસ કરે છે, જ્યાં ફ્રી HIV Testing (એચ-આઈ-વી ટેસ્ટિંગ) અને Pre/Post Test Counseling (પ્રી/પોસ્ટ ટેસ્ટ કાઉન્સેલિંગ) આપવામાં આવે છે.

4.Prevention of Parent to Child Transmission – PPTCT Program (પી.પી.ટી.સી.ટી. પ્રોગ્રામ)

• HIV Positive Pregnant Women (એચ-આઈ-વી પોઝિટિવ પ્રેગ્નન્ટ વુમન) ને Antiretroviral Prophylaxis (એન્ટિરેટ્રોવાયરલ પ્રોફિલેક્સિસ) આપવામાં આવે છે જેથી Mother-to-Child Transmission (મધર-ટુ-ચાઈલ્ડ ટ્રાન્સમિશન) ઘટાડવામાં આવે.

5.Antiretroviral Therapy – ART Services (એ.આર.ટી. સર્વિસિસ)

• HIV Positive Patients (એચ-આઈ-વી પોઝિટિવ પેશન્ટ્સ) માટે દેશભરમાં ART Centers (એ-આર-ટી સેન્ટર્સ) ચલાવવામાં આવે છે જ્યાં Antiretroviral Drugs (એન્ટિરેટ્રોવાયરલ ડ્રગ્સ) ફ્રીમાં આપવામાં આવે છે. સાથે સાથે CD4 Count Monitoring (સી-ડી-ફોર કાઉન્ટ મોનીટરિંગ) અને Viral Load Testing (વાયરલ લોડ ટેસ્ટિંગ) ની સુવિધા પણ આપવામાં આવે છે.

6.Blood Safety Program (બ્લડ સેફ્ટી પ્રોગ્રામ)

• Blood Banks (બ્લડ બેન્ક્સ) નું નિયમન કરવામાં આવે છે અને Mandatory Screening (મેન્ડેટરી સ્ક્રીનિંગ) જેવી કે HIV, HBV, HCV Testing (એચ-આઈ-વી, એચ-બી-વી, એચ-સી-વી ટેસ્ટિંગ) સુનિશ્ચિત કરવામાં આવે છે જેથી ટ્રાન્સફ્યુઝન દ્વારા HIV પ્રસરણ રોકી શકાય.

7.STI/RTI Control Program (એસ-ટી-આઈ/આર-ટી-આઈ કન્ટ્રોલ પ્રોગ્રામ)

• Sexually Transmitted Infections (સેક્સ્યુઅલી ટ્રાન્સમિટેડ ઈન્ફેક્શન્સ) અને Reproductive Tract Infections (રિપ્રોડક્ટિવ ટ્રેક્ટ ઈન્ફેક્શન્સ)ના Diagnosis and Treatment (ડાયગ્નોસિસ એન્ડ ટ્રીટમેન્ટ) માટે ક્લિનિક્સ સ્થાપવામાં આવે છે. કારણ કે STIs (એસ-ટી-આઈઝ) HIV Transmission (એચ-આઈ-વી ટ્રાન્સમિશન)નો રિસ્ક વધારી શકે છે.

8.Surveillance and Research (સર્વેલન્સ એન્ડ રિસર્ચ):

• HIV Sentinel Surveillance (એચ-આઈ-વી સેંટિનેલ સર્વેલન્સ) મારફતે દેશમાં HIV Prevalence (એચ-આઈ-વી પ્રિવલન્સ) તથા Epidemiological Trends (એપિડેમિયોલોજિકલ ટ્રેન્ડ્સ)નું કન્ટીન્યુઅસ મોનીટરીંગ કરવામાં આવે છે. વિવિધ રિસર્ચ સ્ટડીઝ દ્વારા કાર્યક્રમોની ઇફેક્ટીવનેસ મેઝર કરવામાં આવે છે.

9.Capacity Building and Training (કેપેસિટી બિલ્ડિંગ એન્ડ ટ્રેઇનિંગ):

• Health-Care Providers (હેલ્થ-કેર પ્રોવાઈડર્સ), Counselors (કાઉન્સેલર્સ) અને Laboratory Technicians (લેબોરેટરી ટેકનિશન્સ) માટે રેગ્યુલર Training Programs (ટ્રેનિંગ પ્રોગ્રામ્સ) આયોજિત થાય છે.

10.Community Participation and NGO Collaboration (કોમ્યુનિટી પાર્ટિસિપેશન એન્ડ એન-જી-ઓ કોલેબોરેશન)

• NACO (એન-એ-સી-ઓ) વિવિધ NGOs (એન-જી-ઓઝ), CBOs (સી-બી-ઓઝ) અને Community Groups (કોમ્યુનિટી ગ્રુપ્સ)ને HIV/AIDS Services (એચ-આઈ-વી/એઈડ્સ સર્વિસિસ) પૂરી પાડવામાં સહભાગી બનાવે છે. ખાસ કરીને marginalized communities (માર્જિનલાઈઝ્ડ કોમ્યુનિટીઝ) માટે.

4.Bhore Committee- ભોર કમિટી

ઇન્ટ્રોડક્શન:

• ભોર કમિટી એ ભારત માં હાલની હેલ્થ કન્ડિશન અને હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશન નુ સર્વે કરવા અને ફ્યુચર ના ડેવલોપમેન્ટ માટે ની ભલામણો કરવા માટે તેની નિમણૂક ભારત ની બ્રિટિશ ગવર્મેન્ટ દ્વારા 1943 દરમિયાન કરવામા આવેલી હતી અને તેના ચેરમેન તરીકે સર જોસેફ ભોર હતા, કમીટી માં એવા સભ્યો હતા જેઓ પબ્લિક હેલ્થ ના પાયોનીયર હતા. તેઓ બે વર્ષ સુધી નિયમિત રીતે મળ્યા અને 1946માં તેનો રિપોર્ટ સબમીટ કર્યો.
• ભોર કમિટીની સ્થાપના એ “1946” માં થઇ હતી. તેના સ્થાપક “સર જોસેફ ભોર” હતા, તેથી તેને ભોર કમિટી કહેવામાં આવે છે.

• ભોર કમિટી ને “હેલ્થ સર્વે એન્ડ ડેવલોપમેન્ટ કમિટી”( Health survey and development Committee) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

રિકમન્ડેશન:કમિટીએ નેશનલ પ્રોગ્રામ ઓફ હેલ્થ સર્વિસીસ ના ડેવલોપમેન્ટ માટે ફસ્ટ વખત કોમ્પ્રાહેંસીવ પ્રપોઝલ ફોરવર્ડ કર્યો હતો.

ભોર સમિતિ ની મહત્વની ભલામણો હતી:

બધા જ એડમિનિસ્ટ્રેટિવ લેવલ પર પ્રિવેન્ટીવ તથા ક્યુરેટીવ સર્વિસીસ નુ ઇન્ટીગ્રેશન કરવું.

પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર ને બે સ્ટેજિસમાં ડેવલપમેન્ટ કરવી:

• 1) શોર્ટ ટર્મ મેઝર્સ
• 2) લોંગ ટર્મ મેઝર્સ

1) શોર્ટ ટર્મ મેઝર્સ: દરેક રૂરલ એરિયામાં 40,000 ની પોપ્યુલેશન ને કવર કરતું પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર( PHC) પ્રોવાઇડ કરવું.

પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર( PHC) મા,

ડોક્ટર્સ : 2,
પબ્લિક હેલ્થ નર્સ : 4,
નર્સ : 1,
મિડવાઇફ : 4,
ટ્રેઇન દાઇ : 4,
સેનીટરી ઇન્સપેક્ટર : 2,
હેલ્થ આસીસ્ટન્સ : 2,
ફારમાસિસ્ટ : 2,
ક્લાસIVએમ્પ્લોઇસ: 15.
દ્વારા સંચાલિત કરવામાં આવશે.
સાથે સાથે પ્રાઇમરિ હેલ્થ સેન્ટર ( PHC ) ને સપોર્ટ પ્રોવાઇડ કરવા માટે તથા અને તેના ફંકશન ને કોઓર્ડીનેશન કરવા માટે તથા તેને સુપરવાઇઝ કરવા માટે સેકન્ડરી હેલ્થ સેન્ટર ની પણ કલ્પના કરવામાં આવેલી છે.

2) લોંગ ટર્મ મેઝર્સ:

• દરેક 10,000 અને 20,000 વસ્તી માટે 75 બેડવાળી હોસ્પિટલો સાથે સેન્ટર( PHC ) સ્થાપવાની 3 મિલિયન યોજના પણ કહેવાય છે.

• સેકન્ડરી હેલ્થ યુનિટ તરીકે 650 બેડ ની હોસ્પિટલ તૈયાર કરવી અને ડીસ્ટ્રીક લેવલ પર 2500 બેડ ની હોસ્પિટલ ઉભી કરવી.

• મેજર ચેન્જીસ એ મેડિકલ એજ્યુકેશનમાં કરવું કે જેમાં સોશિયલ ફિઝિશિયન ને પ્રિપેર કરવા માટે પ્રિવેન્ટીવ એન્ડ સોશિયલ મેડિસિન માટે ત્રણ મંથની ટ્રેઇનિંગ પ્રોવાઇડ કરવી.

• ડેવલોપમેન્ટ પ્રોગ્રામ માં બેટર કોઓર્ડીનેશન તથા સપોર્ટ ને મેળવવા માટે વિલેજ હેલ્થ કમિટી નુ એસ્ટાબ્લીસમેન્ટ કરવું.

જાહેર પબ્લિક અને ડિસ્ટ્રિક્ટ હેલ્થ ઓફિસિયલ્સ ના પ્રતિનિધિત્વ સાથે જિલ્લા આરોગ્ય બોર્ડ ની સ્થાપના કરવામાં આવશે.

Q-5 Define following (Any Six) વ્યાખ્યા આપો (કોઈ પણ છ)

1.Target Couple – ટાર્ગેટ કપલ

• ટાર્ગેટ કપલ એટલે એવા કપલ કે જેમને બે થી ત્રણ લાઈવ ચાઈલ્ડ હોય અને તેમને ફેમિલી પ્લાનિંગ વિશે હાઈલી મોટીવેટ કરવાની જરૂરિયાત હોય તેમને ટાર્ગેટ કપલ કહે છે.

2.Census – સેન્સશ

• કોઈપણ દેશમાં રહેનારા લોકો ની ઓફિશિયલ ગણતરીને census કહે છે. તેની સાથે તેમાં લોકોની જોબ અને ઉમર વિશે પણ માહિતી એકઠી કરવામાં આવે છે.

3.Epidemiology- એપીડેમીઓલોજી

• એક defiend પોપ્યુલેશનમાં હેલ્થ અને disease ના distribution, pattern and determinants ની સ્ટડી ને epidemiology કહે છે. તે નોલેજનો યુઝ relevant health problems ને કંટ્રોલ કરવા માટે થાય છે.

4.Survey – સર્વ

• Survey એ information, opinion અથવા feedback મેળવવાની એક રીત છે, જય સામાન્ય રીતે questionnairies અથવા interview દ્વારા કરવામાં આવે છે. તેનો યુઝ રિસર્ચ માટે ડેટા મેળવવા, market analysis, અથવા સોશિયલ સ્ટડીઝ માટે થાય છે. સર્વેએ ઘણા ફોરમેટ માં એકત્ર કરી શકાય છે જેમ કે online, face to face અથવા ફોન દ્વારા.

5.Pandemic – પન્ડેમીક

• Pandemic એ ગ્લોબલ લેવલે ફેલાયેલ outbreak of disease છે. જય મલ્ટીપલ કન્ટ્રીસ માં ઘણા લોકોને અફેક્ટ કરે છે. આમાં સામાન્ય રીતે નવી ઇન્ફેકસીએસ disease સામે હોય છે જેના માટે લોકો પાસે બહુ ઓછી અથવા ઇમ્યુનિટી હોતી જ નથી જેથી તે વાઈડલી સ્પ્રેડ થાય છે

6.Growth rate – ગ્રોથ રેટ

• Growth rate એટલે કે અમુક સમય મર્યાદામાં કંઈક increase અથવા expand થવાનું rate. તેનો યુઝ કોમનલી economical indicators, population અથવા business performance માં ચેન્જીસ measure કરવા થાય છે. અને તેને percentage માં ગણવામાં આવે છે

7.Family Planning – ફેમીલી પ્લાનિંગ

• According to who ફેમિલી પ્લાનિંગ એ જીવન જીવવાની એક મેથડ તરીકે ડિફાઇન કરવામાં આવ્યું છે જે વ્યક્તિઓ અને કપલ દ્વારા નોલેજ એટીટ્યુડ અને રિસ્પોન્સિબલ નિર્ણયોના આધારે voluntary રીતે અપનાવવામાં આવે છે જેથી લોકોનું હેલ્થ અને વેલ્ફેર પ્રમોટ થાય છે અને આ રીતે ફેમિલી ગ્રુપ કન્ટ્રીના સોશિયલ ડેવલપમેન્ટમાં યોગદાન આપે છે.

8.Health- હેલ્થ

• 1948 માં W.H.0 (વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશન) એ હેલ્થની ડેફિનેશન આપેલ છે, જે નીચે પ્રમાણે છે.
• ” હેલ્થ એટલે એવી સ્થિતિ કે જેમાં વ્યક્તિ શારીરિક માનસિક સામાજિક અને આધ્યાત્મિક રીતે તંદુરસ્ત હોય અને તેને કોઈપણ જાત નો રોગ કે ખોડ-ખાંપણ ન હોય તેને હેલ્થ કહે છે “
• As per WHO
• “Health is a state or complete physical, mental, social and spiritual well being and not merely an absence of disease or infirmity.”

Q-6(A) Fill in the blanks, ખાલી જગ્યા પુરો.

1……….. act is enacted to prevent induced abortion of female fetus. …….. કાયદો તે સ્ત્રી ભૃણ એબોર્શનને અટકાવવા માટે બનાવવામાં આવ્યો છે.

(Pre-Conception and Pre-Natal Diagnostic Techniques (PCPNDT) Act)

2.World Health Day is celebrated on ………… વિશ્વ આરોગ્ય દિવસ ………દિવસે ઉજવાય છે.

7th April

3.ASHA stands for … …….. આશા નું પૂર્ણ રૂપ………..

Accredited social health activist

4.DOTS therapy is given for ………disease. ડોટ્સ થેરાપી ……….. રોગની સારવારમાં આપવામાં આવે છે.

Tuberculosis

5.PEM stands for……… પી.ઈ.એમ નું પૂર્ણ રૂપ………

protein energy malnutrition

(B) Write Multiple Choice Questions. નીચેના માંથી સાચો જવાબ લખો.

1.This is a live vaccine આ જીવંત રસી છે

a. Salk-સોલ્ક

b. Hepatitis – હીપેટાઈટીસ

c. Cholen – કોલેરા

d. B.C.G- બી.સી.જી .

2.Alma-Ata conference was held in આલ્માં-આટા કોન્ફરન્સ ભરવામાં આવી હતી

a. 1978

b. 1956

c. 1977

d. 1948

3.Monday morning fever is known as મંડે મોર્નિંગ ફીવર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

a. Asbestosis – એસ્બેસ્ટોસીસ

b. Bagassosis – બગાસોસીસ

c. Byssinosis – બાયસીનોસીસ

d. All of above – ઉપરના તમામ

4.Target group for pulse polio immunization is પલ્સ પોલિયો ઈમ્યુનાઈઝેશન માટેનું ટાર્ગેટ ગ્રુપ છે

a. 0-1 year -0-1 વર્ષ

b. 0-3 year -0-3 વર્ષ

c. 0-5 year- 0-5 વર્ષ

d. 0-10 year -0-10 વર્ષ

5.Which of the following is not a communicable disease? નીચેનામાંથી ક્યો રોગ ચેપી રોગ નથી?

a. T.B- ટી .બી

b. Malaria – મેલરિયા

c. Cancer– કેન્સર

d. AIDS -એઈડ્સ

(C) State whether following statement are true or false. નીચેના વિધાનો સાયા છે કે ખોટા તે જણાવો.

1) June month is known as an Anti-malarial month in India. જૂન મહિનો ઈન્ડીયામાં એન્ટીમેલેરીઅલ મહિના તરીકે ઓળખાય છે.

1.true

2) Medical officer is a head of P.H.C. મેડીકલ ઓફીસર પ્રાઈમરી હેલ્થ સેન્ટરના હેડ હોય છે.

2.true

3) Copper “T” is used to control and prevent STD. કોપર “ટી” રોકયુઅલી ટ્રાન્સમીટેડ ડીસીસના નિયંત્રણ અને નિવારણ માટે ઉપયોગી છે.

3.false

4) Each sub center covers 30000 populations in hilly and tribal area. એક સબસેન્ટર હીલી અને ટ્રાયબલ એરિયામાં 30000 ની વસ્તી કવર કરે છે.

4.false

5) Each community health block covers 50 villages. દરેક કોમ્યુનીટી બ્લોક ૫૦ ગામોને કવર કરે છે.

5.false