પેપર સોલ્યુશન નંબર-09-12/10/2023

12/10/2023

પ્ર.1 નીચેના પ્રશ્નોનોના જવાબ લખો.

1) ઝાડા એટલે શું? 03

• ઝાડાના બંધારણમાં અને ગુણધર્મમાં કોઈ ફેરફાર થાય, વધુ વખત થાય કે પાતળા પાણી જેવા થાય તેને ઝાડા કહેવાય છે.

• ઝાડાના કારણે બાળકોના મૃત્યુનું પ્રમાણ ઘણું જ વધારે છે.
• લગભગ ચાર બાળકોને લાંબા સમય સુધી જાડા હોય તો તેમાંથી એક બાળક આ કારણોસર મરણ પામે છે.
• પાંચ વર્ષથી નાના બાળકોના મૃત્યુનું સૌથી મોટું કારણ ઝાડા છે.
• પરંતુ હવે ઝાડાની સારવાર ઘેર બેઠા પણ શક્ય બની છે અને બાળકોની સર્વાંગી સારવારની સ્ટ્રેટેજી મુજબ આવા બાળકોને વહેલાસર ઓળખવા પણ શક્ય બન્યા છે.
• સામાન્ય સારવાર ઘરે જ અને વધુ જરૂરિયાતવાળા બાળકોને તાત્કાલિક અને સમયસર વધુ સારવાર માટે રીફર કરવામાં આવે તો આવા બાળકોને આપણે સંપૂર્ણપણે બચાવી શકાય અને બાળ મૃત્યુદર નીચો લાવી શકાય.

(૨) નિર્જલીકરણના પ્રકાર, ચિન્હો તથા લક્ષણો વર્ણવો.04

Definition : નિર્જલીકરણ એ તે સ્થિતિ છે જ્યારે શરીરમાંથી પૂરતું પ્રવાહી (પાણી) અને ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સ (સોડિયમ, પોટેશિયમ વગેરે) ની ઉણપ થતી હોય છે. ખાસ કરીને ઝાડા, ઉલટી, તાવ અથવા પૂરતું પાણી ન પીવાને કારણે થાય છે.

નિર્જલીકરણના પ્રકારો (Types of Dehydration)

1. હાઇપોટેનિક નિર્જલીકરણ (Hypotonic Dehydration)

• પાણીની તુલનામાં વધુ સોડિયમ ગુમાવાય છે.
• મુખ્યત્વે ORS સિવાય ફક્ત પાણી આપવાથી થાય.
• લક્ષણો: ઝળહળાટ ઘટે, ઝલ્દી થાક લાગે.

2. હાઇપરટોનિક નિર્જલીકરણ (Hypertonic Dehydration)

• વધુ પાણી ગુમાય છે પરંતુ સોડિયમ ઓછું ગુમાવાય છે.
• ઉંચા તાપમાનવાળા વિસ્તારમાં જોવા મળે.
• લક્ષણો: ઊંડો તાવ, બેચેની, કમકમાટ

3. આઇસોટોનિક નિર્જલીકરણ (Isotonic Dehydration)

• પાણી અને સોડિયમ બંને સમાન પ્રમાણમાં ગુમાવાય છે.
• બાળકોમાં સામાન્ય રીતે જોવા મળે છે. (જેમ કે ઝાડામાં)
• લક્ષણો: આંખો ધસી જવી, ત્વચા સૂકી, નબળાશ

નિર્જલીકરણના ચિન્હો તથા લક્ષણો (Signs and Symptoms)

1. હળવું નિર્જલીકરણ (Mild Dehydration)

• તાવ, ઝાડા કે ઉલટીની શરૂઆત પછી 5% સુધી દ્રાવ્ય ગુમાવે
• તરસ લાગવી
• મોઢું સૂકું લાગે
• સામાન્ય ચેતના (consciousness)

2. મધ્યમ નિર્જલીકરણ (Moderate Dehydration)

• શરીરના 6–10% પ્રવાહી ગુમાવે
• તીવ્ર તરસ
• આંખો ધસી ગયેલી દેખાય
• પગ-હાથ ઠંડા થવા લાગે
• નબળાશ અને સૂકું મોઢું

3. તીવ્ર નિર્જલીકરણ (Severe Dehydration)

• 10% કરતાં વધુ પ્રવાહી ગુમાવે
• બાળક શાંત, નબળું કે અચેત થઈ જાય
• પલ્સ નબળી અને ઝડપી
• રક્ત દબાણ ઘટે (Low BP)
• ત્વચા ઠંડી અને નિલગૃહી હોય

(3) ઝાડામાં માતાને ઓ.આર.એસ કારણ આપવાની રીતની સમજ આપો.05

ORS આપવાનું કારણ માતાને સરળ ભાષામાં સમજાવવું

1. ORS જીવન બચાવનાર છે

• ORS બાળકને ડિહાઈડ્રેશનથી બચાવે છે. જો શરીરમાં પૂરતું પાણી નહીં રહે તો નબળાઈ, આખો ઊંડી ઉતરી જવી , ચામડી સૂકાઈ જવી જેવા લક્ષણો આવે છે, અને બાળકની સ્થિતિ ગંભીર બની શકે છે.

2. ORS દવા નહીં – ઘરેલું સુરક્ષિત દ્રાવણ છે

• ORS એ કોઈ ઝાડાની દવા નથી, પણ ડિહાઈડ્રેશન રોકવા માટેનું પાવડર છે. તેને ફક્ત ઉકળેલા અને ઠંડા પાણીમાં ભેળવીને પીવડાવશો.

3. વારંવાર થોડી-થોડીવાર આપવું જરૂરી છે

• દર ઝાડા પછી કે ઉલટી બાદ થોડી-થોડીવાર ORS આપવું જોઈએ, જેનાથી શરીરમાં પાણી અને લવણ(મીઠું )ની ઉણપ ન થાય.

4. ઘરેલૂ નમક-ખાંડ દ્રાવણ પણ વિકલ્પ છે

• જો ORS પેકેટ ન હોય, તો એક લિટર ઉકળેલા પાણીમાં 1 ચમચી ખાંડ અને 1 ચપટી મીઠું નાખી ઘરે પણ બનાવી શકાય છે.

ORS અંગે માતાને સમજ આપતી વખતે ખાસ ધ્યાનમાં લેવાની બાબતો

• ORS દ્રાવણ બનાવ્યા પછી 24 કલાકમાં ઉપયોગ કરવો.
• ઠંડા અને સ્વચ્છ પાણીથી બનાવવું.
• શિશુને પણ ચમચીથી ORS આપી શકાય છે.
• જો બાળક ઉલટી કરે તો થોડીવાર બાદ ફરીથી ORS આપો.
• ઝાડા ચાલતા હોય ત્યાં સુધી ORS ચાલુ રાખવું.
• ORS સાથે સ્તનપાન ચાલુ રાખવું.

અથવા

(૧) ચાઈલ્ડ એબ્યુઝ એટલે શું? 03

બાળકોને તેના માતા પિતા, સંભાળ રાખનારા, નોકરીએ રાખનાર વ્યક્તિ કે સંસ્થા દ્વારા બાળક સાથે ખરાબ વર્તન કરવામાં કે ઈરાદાપૂર્વક ઈજા પહોંચાડવામાં આવે કે જેનાથી બાળકનો શારીરિક, માનસિક કે સામાજિક વિકાસ અટકી જાય અથવા ખોડખાંપણ આવી જાય, આવી સ્થિતિને બાળકો પર થતા અત્યાચાર કહે છે.

ચાઈલ્ડ એબ્યુઝના પરિણામો

• શારીરિક ઈજાઓ
• આત્મહત્યા કે ડિપ્રેશન જેવા માનસિક રોગ
• ભય
• શૈક્ષણિક પ્રદર્શન ઘટવું

(૨) ચાઈલ્ડ એબ્યુઝના પ્રકારો જણાવો.04

ચાઈલ્ડ એબ્યુસના પ્રકારો

• ભારતમાં અલગ અલગ સંપ્રદાય અને જગ્યાએ અલગ અલગ રીતે બાળકોનું શોષણ અને અત્યાચાર થાય છે.
• જેના પ્રકારો નીચે મુજબ છે.

સોશિયલ એબ્યુઝ

• ઇનફન્ટીસાઈડ
• ચાઈલ્ડ મેરેજ
• ચાઈલ્ડ પ્રોસ્ટિટ્યુશન
• ચાઈલ્ડ બેગરી
• ચાઈલ્ડ લેબર

ફિઝિકલ માલ ટ્રીટમેન્ટ

• ફિઝિકલ એબ્યુસ
• ફિઝિકલ નીગલેટ
• બેગનીગ નીગલેટ
• સેક્સ્યુઅલ એબ્યુસ

નોન ફિઝિકલ માલ ટ્રીટમેન્ટ

• ઈમોશનલ એબ્યુસ/નીગલેટ
• વર્બલ એબ્યુસ
• એજ્યુકેશનલ નીગલેટ
• ફોસ્ટરીંગ ડેલિક્વન્સી
• આલ્કોહોલ/ડ્રગ એબ્યુઝ

(5) બાળકોમાં થતા સમાજીક અત્યાચાર વર્ણવો. 05

બાળકોમાં થતા સામાજિક અત્યાચાર

બાળકને સમાજના લોકો દ્વારા સમાજના નિયમો અને પ્રથાને અનુસરવા માટે દબાણ કરવામાં આવે જેને સામાજિક અત્યાચાર કહે છે.

1. ભ્રુણહત્યા ( Infanticide )

• ભારતના ઘણા રાજ્યમાં બાળકને માતાના ગર્ભમાં જ મારી નાખવામાં આવે છે.
• જેમાં મુખ્યત્વે બાળકીની હત્યા સામાન્ય છે.
• સગર્ભાવસ્થા દરમિયાન સોનોગ્રાફી વડે જાતીય પરીક્ષણ કર્યા બાદ જો ગર્ભમાં બાળકી હોય તો તેને બિન કાયદેસર રીતે ગર્ભપાત કરી નાખવામાં આવે છે.
• આના માટે કડક કાયદો અને સજાની જોગવાઈ હોવા છતાં આજના હાલના સમયમાં પણ આવું બને છે.
• સ્ત્રી ભ્રુણહત્યાને અટકાવવા માટે પી.એન.ડી.ટી. ( PNDT – પ્રીનેટલ ડાયગ્નોસ્ટિક ટેસ્ટ ) એક્ટ અમલમાં આવેલ છે.
• આ કાયદા મુજબ બાળકનું જાતીય પરીક્ષણ કરવું એ કાયદાકીય ગુનો છે અને તેમાં કડક સજાની જોગવાઈ પણ છે.

2. બાળ વિવાહ ( child marriage )

• ભારતના બંધારણ પ્રમાણે જો છોકરાના લગ્ન 21 વર્ષની ઉંમર પહેલા અને છોકરીના લગ્ન 18 વર્ષની ઉંમર પહેલા કરવામાં આવે તો તેને બાળ લગ્ન કહે છે.
• નાની ઉંમરના બાળકો શારીરિક અને માનસિક રીતે પરિપક્વ હોતા નથી.
• ઘણી જગ્યાએ છોકરી પરિપક્વ ન થાય તે પહેલા જ લગ્ન થઈ જાય અને તે અકાળે માતૃત્વ પણ ધારણ કરે છે.
• જેના લીધે બાળ મૃત્યુદર તથા માતા મૃત્યુ દર ઘણોજ ઉંચો જોવા મળતો હતો.
• આ બાળ લગ્નની સાથે સાથે બાળ વિધવાનો પ્રશ્ન પણ તેટલો જટિલ હતો.
• જેમાં કાયદાકીય જોગવાઈના અમલથી આ ઘણે અંશે નિવારણ કરી શકાયું છે.

3. બાળ વેશ્યાવૃત્તિ ( child prostitution )

• તેમાં સગીર વયના બાળકો પણ જાતીય શોષણ કરવામાં આવતી પ્રવૃત્તિઓનો સમાવેશ થાય છે.
• હાલના સમયમાં જાતીય શોષણ અને વેશ્યાવૃતિના વ્યાપારનું પ્રમાણ દિવસે અને દિવસે વધતું જાય છે.
• આમાં, ઘણી વખત નાના નાના બાળકો પણ તેના ભોગ બને છે.
• આમાં, નાની વયના બાળકોને નોકરીની લાલચ કે પ્રલોભનો દ્વારા આ માર્ગે વાળવામાં આવે છે.
• જેને બીજા શબ્દોમાં child prostitution and child traffiking કહે છે.
• Prostitution અને child traffiking ને અટકાવવા માટે ભારતમાં The immoral traffic ( suspension ) act (SITA), જેમાં બાળકો માટે ખાસ જોગવાઈ છે.

4. બાળ ભિક્ષાવૃત્તિ ( child Beggary )

• ભારતમાં ઘણી જગ્યાએ બાળકોને ભીખ માંગવા માટે મજબૂર કરવામાં આવે છે.
• આ એક ધંધો છે, જે બાળકો ઘર છોડી જતા રહે છે. અનાથાશ્રમમાં રહે છે.
• તેઓને ભિક્ષાવૃત્તિ તરફ વાળવામાં આવે છે.
• ઘણી વખત મા-બાપની આર્થિક સ્થિતિ સારી ન હોય ત્યારે બાળકને આ માર્ગે જવા માટે મજબૂર કરે છે.

5. બાળમજૂરી ( child labour )

• Child labour ( prohibition and regulation ) act 1986, અને તેમાં 2016 માં થયેલા સુધારા મુજબ 14 વર્ષ કે તેથી નાની ઉંમરના બાળકોને કોઈપણ જગ્યાએ કોઈપણ પ્રકારનું કામ કરાવવું એ સજાપાત્ર ગુનો છે.
• બાળમજૂરી એવી જગ્યાએ વધારે જોવા મળે છે, જ્યાં શિક્ષણનું પ્રમાણ ઓછું હોય અને લોકો ગરીબીમાં જીવતા હોય.
• ભારતમાં બાળમજૂરીનો પ્રશ્ન ખૂબ જ વિશાળ છે.
• 2011 ની વસ્તી ગણતરી મુજબ ભારતમાં 5 થી 14 વર્ષની ઉંમરના લગભગ 10.1 million જેટલા બાળકો બાળમજૂરી સાથે સંકળાયેલા હતા.
• બાળ મજૂરો મોટાભાગે ખેતીવાડી, હોટલ, કારખાના, છૂટક મજૂરી, અને લઘુ ઉદ્યોગોમાં જોવા મળે છે.
• આવા બાળકોનું કામની જગ્યાએ શારીરિક તથા માનસિક શોષણ પણ થાય છે.
• આથી આવા બાળકોમાં માનસિક બીમારી, અને શારીરિક બીમારી જેવી કે, અપંગતા , બહેરાશ, ચામડીના રોગો, કુપોષણ અને occupational disease જોવા મળે છે.

😀 પ્રશ્ન-ર નીચેના પ્રશ્નોનો જવાબ લખો.

(૧) શાળા આરોગ્ય કાર્યક્રમ વર્ણવો.08

🔸શાળા આરોગ્ય કાર્યક્રમ

• શાળા આરોગ્ય કાર્યક્રમ, આરોગ્ય એટલે આરોગ્યપ્રદ વાતાવરણ ઉપરાંત મનુષ્યની સામાજિકતા, લાગણીતંત્ર, આધ્યાત્મિકતા એવા તમામ આવરણો ઉપર પણ પૂરતું સકારાત્મક પ્રભુત્વ હોય તેવી સંતોષકારક પરિસ્થિતિનું નિર્માણ કરવું.
• શાળા આરોગ્ય કાર્યક્રમએ રાજ્યની ભાવિ પેઢીને તંદુરસ્ત બનાવવાનો તેમજ તેઓમાં આરોગ્યપ્રદ ટેવોનું અનુકરણ કરાવવાનો આરોગ્ય વિભાગનો એક સરાહનીય પ્રયાસ છે.
• જેમાં બાળકોની આરોગ્ય તપાસણીથી લઈને સુપર સ્પેશિયાલિટી સુધીની સારવારનો સમાવેશ થાય છે.
• શાળા આરોગ્ય કાર્યક્રમ એક અતિ મહત્વનો સમાજલક્ષી કાર્યક્રમ છે.
• જે અંતર્ગત પ્રતિવર્ષ અંદાજે દોઢ કરોડ જેટલા બાળકોમાં રોગોની તપાસણી કરવામાં આવે છે.
• તેનો ઉદ્દેશ્ય રાજ્યના તમામ બાળકોની તંદુરસ્તી જાળવવાનો છે.

🔸હેતુઓ

• શાળાના બાળકોમાં સામાન્ય રીતે જોવા મળતી બીમારીઓની તપાસ અને સ્થળ પર સારવાર.
• જરૂરી સંદર્ભ સેવાઓ માટે બાળકોની તપાસણી અને અલગ તારવણી.
• જરૂરિયાતવાળા બાળકોની સંદર્ભ સેવા કેન્દ્રમાં વિગતવાર તપાસણી, સારવાર તથા ફોલો અપની વ્યવસ્થા.
• સુપર સ્પેશિયાલિટી સારવાર.
• શાળાના બાળકો દ્વારા સમાજમાં આરોગ્ય અંગે સમજદારી ઊભી કરવી.
• ગામ તથા શાળામાં આરોગ્યપ્રદ વાતાવરણ ઉભું કરવું.

🔸લાભાર્થી

• નવજાત શિશુથી છ વર્ષના આંગણવાડીના બાળકો.
• પ્રાથમિક શાળાના બાળકો.
• માધ્યમિક અને ઉચ્ચતર માધ્યમિક શાળાના વિદ્યાર્થીઓ.
• નવજાત શિશુથી ૧૪ વર્ષના શાળાએ ન જતા બાળકો.
• ચિલ્ડ્રન હોમના બાળકો.

🔸સેવાઓ

• આરોગ્ય તપાસ
• સ્થળ પર સારવાર
• સંદર્ભ સેવા
• ચશ્મા વિતરણ
• કિડની પ્રત્યારોપણ સહિતની સુપરસ્પેશિયાલિટી સેવાઓ
• આરોગ્ય શિક્ષણ

🔸કાર્ય પદ્ધતિ

• શાળા આરોગ્ય તપાસણી કાર્યક્રમ અંતર્ગત આરોગ્ય ટીમ આયોજન મુજબ શાળા, આંગણવાડી અને ગામની મુલાકાત લઇ તમામ બાળકોની આરોગ્ય તપાસ કરે છે.
• તપાસણી દરમિયાન જે બાળકો બીમાર જણાય તેઓને સ્થળ પર જ સારવાર આપવામાં આવે છે.
• તબીબી અધિકારી દ્વારા બીમારીવાળા તમામ બાળકોની આરોગ્ય તપાસ કરવામાં આવે છે અને જે બાળકોને સંદર્ભ સેવાની જરૂર જણાય તેવા બાળકોને જિલ્લાની સિવિલ હોસ્પિટલમાં, સા.આ. કેન્દ્રમાં વિવિધ રોગોના નિષ્ણાત દ્વારા ચકાસણી કરીને સંદર્ભ સેવા પૂરી પાડવામાં આવે છે.
• જેમકે બાળ રોગ નિષ્ણાંત, આંખના સર્જન, કાન, નાક, ગળાના સર્જન, દંત સર્જન, ચામડીના રોગોના નિષ્ણાંત વગેરે નિષ્ણાતો દ્વારા વિનામૂલ્યે સારવારની સાથે સાથે જે બાળકને દ્રષ્ટિની ખામી હોય અને ચશ્માની જરૂર હોય તેવા બાળકોને વિનામૂલ્યે ચશ્મા પુરા પાડવામાં આવે છે.
• હૃદય,કિડની અને કેન્સર જેવી ગંભીર બીમારીઓથી પીડાતા બાળકોને વધુ સારવાર માટે સુપર સ્પેશિયાલિટી હોસ્પિટલમાં રિફર કરવામાં આવે છે.
• આ હોસ્પિટલમાં બાળકોને ઓપરેશન અને કિડની પ્રત્યારોપણ સેવા સહિતની તમામ સારવાર વિનામૂલ્યે પૂરી પાડવામાં આવે છે.
• રાજ્યમાં સારવાર શક્ય ન હોય તેવા હૃદયની જટિલ બીમારીવાળા બી.પી.એલ. કાર્ડ ધારકોને રાજ્ય અને બહારની ખ્યાતનામ હોસ્પિટલમાં સારવાર માટે મોકલવામાં આવે છે.

🔸આરોગ્ય કાર્યકરની ભૂમિકા

• બાળકોની બેઝિક આરોગ્ય તપાસ અને સ્થળ પર સારવાર.
• આરોગ્ય તપાસણીની આરોગ્ય કાર્ડ અને રજીસ્ટરમાં નોંધણી.
• તબીબી અધિકારી દ્વારા તમામ જરૂરિયાતવાળા બાળકોને સંદર્ભ સેવા અપાવવી.
• રિપોર્ટિંગની કામગીરી.
• આરોગ્ય શિક્ષણ.
• સંકલન અને સહયોગ.
• ફોલોઅપ કામગીરી.

(૨) બાળકોમાં જોવા મળતી આકસ્મિક ઇજાઓ અને તેનું નિવારણ જણાવો.04

🔸નાના બાળકોમાં થતા અકસ્માતોની યાદી :

જન્મથી એક વર્ષની ઉંમરમાં થતા અકસ્માતો (infancy)

• પડી જવું (fall down)
• કાંઈક ગળી જવું (foreign body aspiration)
• દાઝી જવું(Burns)
• ઝેરની અસર (poisoning)
• ગુંગળામણ થવી (suffocation)
• જાનવરનું કરડવું (pet animal bite)
• જીવજંતુઓનું કરડવું (insect bite)
• ડૂબી જવું (drowning)

૧ થી ૩ વર્ષના બાળકમાં થતા અકસ્માતો (toddler and preschool)

• ઉપર વર્ણવેલા તમામ પ્રકારના અકસ્માત આ ઉંમરના બાળકોમાં જોવા મળે છે, આ ઉંમરમાં બાળક ચાલતા શીખે છે એટલે પડી જવાનું જોખમ વધારે રહે છે.

શાળાએ જતા બાળકોમાં અકસ્માત (school going child)

• શાળાએ જતા બાળકો વધારે સાહસિક અને પ્રયત્નશીલ હોય છે. આથી તેમાં પણ અકસ્માતનું જોખમ વધારે જોવા મળે છે. આ ઉંમરના બાળકોમાં રોડ પર થતા અકસ્માત, રમતગમતમાં થતી ઇજાઓ, ઝઘડવાથી થતી ઇજાઓ વગેરે જોવા મળે છે.

🔸બાળકોમાં આકસ્મિક ઇજાઓને અટકાવવાના પગલાંઓ નીચે મુજબ છે:

• બાળક પર પૂરતું ધ્યાન આપો, તેને એકલું ન મૂકો.
• બાળકના રમકડાની પસંદગી તેની ઉંમર મુજબ કરો.
• ધારવાળા કે અણીવાળા રમકડા કે વસ્તુઓથી બાળકને દૂર રાખો.
• ચાલતા, શીખતા ટોડલરમાં અકસ્માતના જોખમો વધારે હોય છે, આથી પૂરતું ધ્યાન આપો.
• પાણીના ટાંકા કે કુંડીને ઢાંકણ રાખવું જોઈએ. પાણી ભરેલું હોય તેવી ખુલ્લી જગ્યાઓ પર બાળકને રમવા દેવું જોઈએ નહીં.
• બાળકને સળગતી વસ્તુથી દૂર રાખવું જોઈએ. રસોઈ બનાવતી વખતે બાળકનું ધ્યાન રાખવું જોઈએ.
• બાળકના હાથમાં ઈલેક્ટ્રીક ઉપકરણ કે માચીસ ન આવે તે જોવું જોઈએ.
• બાળકને એસિડ જેવી જલદ વસ્તુઓથી દૂર રાખવું.
• પશુ કે જીવજંતુઓ કરડવાનો ભય હોય તેવી જગ્યાએ બાળકને રાખવું નહીં.
• ભોય તળિયાની સપાટી લપસી ન જાય તેવી રાખવી અને ફર્નિચરથી બાળકને ઇજા ન થાય તેવી રીતે રાખવું.
• ઈલેક્ટ્રીક વસ્તુઓથી દૂર રાખવું.

અથવા

(1) બાળકોમાં થતા વૃદ્ધિના તબક્કાને એસેસમેન્ટ કરવાની ટેકનીક વર્ણવો. 08

વૃધ્ધિના તબકકાઓ :

(૧) વજન (Weight)

• એક વર્ષના અંતે વજન ત્રણ ગણું થઈ જાય છે.
• બાળકનો વૃધ્ધિ અને વિકાસ જાણવા માટેનું આ સારામાં સારું માધ્યમ ગણવામાં આવે છે.
• તાજા જન્મેલા બાળકનું વજન ૨.૮ કિગ્રા થી ૩.૨ કિગ્રા હોય છે.
• જન્મ પછી તુરતજ પહેલા પાંચ દિવસ બાળક વજન ગુમાવે છે.
• ત્રણ મહીના સુધી દર મહીને ૫૦૦ ગ્રામ વજન વધે છે.
• પાંચ મહીનાના અંતે વજન ડબલ થઈ જાય છે.

(૨) ઉંચાઈ (Height) :

• ઉંચાઈ એ બાળકના બોનની તંદુરસ્તી દર્શાવે છે.
• જન્મ સમયે બાળકની ઉચાઈ ૪૫ સેમી થી ૫૦ સેમી હોય છે.
• ત્રણ માસના અંતે બાળકની ઉંચાઈ ૫૫ સેમી થાય છે.
• છ માસના અંતે બાળકની ઉચાઈ ૬૦ સેમી થાય છે.
• પ્રથમ વર્ષના અંતે ૭૫ સેમી જેટલી હોય છે.
• બીજા વર્ષ દરમિયાન ૧૨ સેમી જેટલો વધારો જોવા મળે છે.
• ત્રીજા વર્ષ દરમિયાન ૯ સેમી જેટલો વધારો જોવા મળે છે.
• દર વર્ષે ૫ થી ૬ સેમી ઉંચાઈ વધે છે.
• પુરૂષમાં ૧૭ વર્ષ સુધી અને સ્ત્રીઓમાં ૧૪ વર્ષ સુધી ઉચાઈ વધે છે.

(3) માથાનો ધેરાવો (Head Circumference )

• જન્મ સમયે બાળકના માથાનો ઘેરાવો ૩૩ સેમી થી ૩૫ સેમી હોય છે.
• ૩ બાળકના માથાનો ઘેરાવો ૪૦ સેમી જેટલો થાય છે.
• 6 મહિને બાળકના માથાનો ઘેરાવો ૪૩ સેમી જેટલો થાય છે.
• પ્રથમ વર્ષના અંતે બાળકના માથાનો ઘેરાવો ૪૫ સેમી જેટલો થાય છે.
• બીજા વર્ષના અંતે બાળકના માથાનો ઘેરાવો ૪૮ સેમી જેટલો થાય છે.

વિકાસના તબક્કાઓ (Stages of Development):

(1)New Born Baby (નવજાત શિશુ)

• જન્મથી ૨૮ દિવસ સુધીની ઉમરના શિશુ ને નવજાત શિશુ કહેવામાં આવે છે. આ સમયગાળાને ન્યોનેટલ પીરીએડ કહેવામાં આવે છે.
• આ સમયગાળો ખુબ જ જોખમી હોય છે.
• આ સમયગાળા દરમ્યાન ઈન્ફેક્શન લાગવાના ખુબ જ ચાન્સીસ રહે છે.
• સમયસર રસીકરણ અને બાળકની યોગ્ય કેર લેવી જોઈએ.

(૨) Infant (ઈન્ફેટ)

• ૧ માસ થી ૧ વર્ષ સુધીના બાળકને ઈન્ફ્રેટ કહેવાય છે. આ સમયગાળામાં બાળકનો વૃધ્ધિ અને વિકાસ ઘણો જ ઝડપી હોય છે.
• આ સમયગાળામાં બાળક સંપૂર્ણ માતા પર આધારીત હોય છે.
• આવશ્યક જરૂરીયાતો અને સારૂ ન્યુટ્રીશન ખુબ જ જરૂરી છે.
• છ માસ સુધી માત્રને માત્ર ધાવણ અને ત્યારબાદ પુરકપોષણ શરૂ કરવુ જોઈએ.
• માતાને બ્રેસ્ટ ફિડીંગનું મહત્વ, ટેકનીક,બાળકોમાં જોવા મળતા અકસ્માતો વિશેની આ ગાળા દરમ્યાન ખાસ સમજણ આપવી જોઈએ.

(૩) Todler (ટોડલર)

• ૧ થી ૩ વર્ષ સુધીની ઉંમરના બાળકને ટોડલર કહેવાય છે.
• બાળક એકલુ ચાલવા માટે તત્પર હોય છે.
• વિકાસ ખુબ જ ઝડપી હોય છે.
• બાળકમાં વૃધ્ધિ અને વિકાસનો આ મહત્વનો તબકકો ગણવામાં આવે છે.

(4) Pre School Child (પ્રિસ્કુલ ચાઇલ્ડ)

• ૩ થી ૬ વર્ષ સુધીની ઉમરના બાળકને પ્રિસ્કૂલ ચાઈલ્ડ કહેવાય છે.
• આ સમયગાળામાં માનસિક વિકાસ ખુબ જ ઝડપી બને છે.
• બાળક પોતાની જાતે ખોરાક લેવા માટે સક્ષમ બની જાય છે.
• મિત્રો બનાવે છે અને સામાજીક વિકાસની શરૂઆત થાય છે.

(૫) School Going Child (સ્કૂલ ગોઈગ ચાઈલ્ડ)

• ૬ થી ૧૨ વર્ષ ની ઉંમર ના બાળકને સ્કૂલ ગોઈંગ ચાઈલ્ડ કહેવાય છે.આને ના લેઈટ ચાઈલ્ડહૂડ પણ કહેવાય છે.
• આ ખેલકુદનો તબકકો છે.
• રનીંગ, જંપીંગ અને ઉચાઈ પર ચઢવુ આ ખુબ જ ગમે છે.
• બીજાના સજેશન સ્વીકારે છે અને સજેશન આપે પણ છે.
• સેકસ વિશેની અવેરનેશ પોતાનામાં આવે છે.

(5) Adolescence (એડોલેશન)

• ૧૩ થી ૧૮ વર્ષ ઉંમરના બાળકોને એડોલેશન કહેવાય છે. જેમાં સ્ત્રીઓમાં આ સમય પ્યુબર્ટીના સમયથી શરૂ થાય છે.
• જીવનનો ખુબ જ અગત્યનો તબકકો છે.
• દરેક દિશાઓથી પોતે મેચ્યોર થવાનું પહેલુ પગથીયુ છે.
• શારીરીક વિકાસ ખુબ જ ઝડપી બને છે.
• આને ટીનએઈઝ કે મિડલએઈઝ પણ કહેવાય છે.
• પ્યુબર્ટી અને સેકસ્યુલ મેચ્યોરીટી આવે છે.

(૨) રમકડાંની પસંદગી કરતી વખતે ધ્યાનમાં રાખવાના મુદાઓ લખો.04

રમકડાની પસંદગી કરતી વખતે ધ્યાનમાં રાખવાની બાબતો

• રમકડાની પસંદગી બાળકની ઉંમર તથા તેના માનસિક વિકાસ પર આધારિત હોય છે.
• રમકડા એવા હોવા જોઈએ કે જેનાથી બાળકની બુદ્ધિનો વિકાસ થાય.
• બાળકને રમકડામાં રસ પડે તેવા હોવા જોઈએ.
• રમકડા સલામત હોવા જોઈએ.
• પોસાય તેવી કિંમત ના હોવા જોઈએ.
• આકર્ષક હોવા જોઈએ.
• બાળકની ઉંમર મુજબના હોવા જોઈએ.
• એકસીડન્ટ અને કોઈપણ પ્રકારની ઈજા ન થાય તેવા હોવા જોઈએ.
• રમકડા તીક્ષ્ણ, ખરબચડી સપાટી વાળા ન હોવા જોઈએ.
• સળગી ઊઠે તેવા ન હોવા જોઈએ.
• તેમાંથી નાના ટુકડા થઈ જાય તેવા ન હોવા જોઈએ.

પ્રશ્ન-૩ નીચેના પ્રશ્નોના જવાલ લખો (કોઈપણ બે) 6X2=12

(1)તરુણ છોકરા અને છોકરીઓમાં જોવા મળતા ભાવાત્મક અને વર્તણુક ફેરફારો લખો.

તરુણ છોકરા અને છોકરીઓમાં જોવા મળતા ભાવત્મક અને વર્તણુક ફેરફારો

તરુણાવસ્થા જીવનનો એક તનાવપૂર્ણ સમયગાળો છે જેમાં વ્યક્તિમાં સ્પષ્ટપણે જોઈ શકાય તેવા શારીરિક ,માનસિક, ભાવાત્મક, સામાજિક અને વર્તનલક્ષી ફેરફારો થતા જોવા મળે છે.

ભાવાત્મક વિકાસ

• તરુણ અને માત્ર શારીરિક દેખાવમાં થતા ફેરફાર સાથે જ નહીં પરંતુ તેની સાથે જોડાયેલા ભારતમાં પરિવર્તનો તથા પરેશાન કરતી જાતિ આવૃત્તિ સાથે જીવતા શીખવું પડે છે.
• શરીરમાં આવતા પરિવર્તનોથી માનસિક તણાવ ઉભા થાય છે અને મનના તરંગોમાં અચાનક અને ઝડપી વળાંકો આવે છે.
• નજીવી લાગતી બાબતોથી લાગણી દુભાવી અને વ્યથિત થઈ જવું એ આ વય જૂથનું સામાન્ય લક્ષણ છે.
• અંતઃસ્ત્રાવો માં આવતા પરિવર્તનોને પરિણામે આ વજૂથ ની વ્યક્તિઓના મનમાં જાતીય બાબતો સંબંધી વિચારો આવવા, અકડામણ, અધીરાઈ, ગુસ્સો, તણાવ, ચિંતા વગેરે ઉદભવે એ સંભવ છે.
• વિજાતીય વ્યક્તિ તરફ અનુભવાતા જાતીય આકર્ષણને કારણે છોકરા છોકરીઓ માં એકબીજા સાથે મુક્ત પળે હળવા ભળવાની અને ઘનિષ્ઠતા કેળવવાની ઈચ્છા જાગે છે.

તરુણ છોકરા અને છોકરીઓ માં આવતા ભાવાત્મકમાં અને સામાજિક પરિવર્તનો

• સતત શરીરની કલ્પનામાં રચ્યા રહેવું.
• પોતાની ઓળખ ઉભી કરવાનો પ્રયત્ન કરવો.
• કલ્પના દિવા સ્વપ્નોમાં રાચવું.
• મૂડમાં ઝડપથી ફેરફારો થવા અને ભાવાત્મક અસ્થિરતા આવે.
• બીજાનું ધ્યાન ખેંચવાનો પ્રયાસ કરવો.
• જાતીય આકર્ષણ અનુભવવું.
• જિજ્ઞાસા વૃત્તિ અને કુતુહલ વૃતિ તેજ બનવી.
• શારીરિક ઉર્જામાં વધારો.
• નકાર વિચારો, આત્મખોજ અને સ્વમૂલ્યાંકન.
• નિયંત્રણો લાદવા સાથે કુટુંબ સાથે સંઘર્ષ.
• અસ્થિરતાનો સામનો કરવા કોઈની સાથે જોડાવાનું વલણ.
• સમવયસ્કોનું જૂથ કેવું છે તેના આધારે વર્તન ઘડાય અને નવા સંબંધો બંધાય.

(૨)શાળામાં ભણતા બાળકોમાં આરોગ્યની શું તપાસ કરશો?

આ તપાસનું મુખ્ય ઉદ્દેશ બાળકના શારીરિક, માનસિક અને સામાજિક આરોગ્યનું મૂલ્યાંકન કરવાનું છે, જેથી સમયસર રોગોને ઓળખી યોગ્ય સારવાર મળી શકે.

શાળાકીય આરોગ્ય તપાસના મુખ્ય પાસાઓ

1. શારીરિક તપાસ (Physical Examination):

• ઉંચાઈ અને વજન માપવું – વૃદ્ધિનો દર (growth rate) જોવા.
• શરીરની ચામડી, વાળ અને નખોનું મૂલ્યાંકન.
• આંખો, કાન, નાક, ગળું અને દાંતની તપાસ (ENT check-up).
• પીઠ, હાથ-પગ, મુઠ્ઠીઓ અને સાંધાઓની રચનાની સમીક્ષા. (skeletal deformities)
• શ્વસનતંત્ર, પાચનતંત્ર અને હ્રદયની કામગીરીનું મૂલ્યાંકન.

2. Medical History:

• અગાઉના રોગો, અસ્થમા, એલર્જી, ક્ષયરોગ વગેરેની વિગતો.
• પરિવારના રોગ ઇતિહાસ અંગે માહિતી.
• રસીકરણનો ઇતિહાસ.

3. દાંતની તપાસ (Dental Check-up):

• દાંતની સફાઈ, ખોટા દાંત, દાતોનાં ખોડા (caries), મસૂડા

4. આંખોની તપાસ (Vision Screening):

• દ્રષ્ટિમાં ખામી (myopia, hypermetropia)
• conjunctiva ની તપાસ

5. માનસિક અને વર્તન સંકળાયેલી તપાસ (Mental & Behavioral Assessment):

• અભ્યાસમાં રુચિ, સ્મૃતિ, ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાની ક્ષમતા.
• વર્તન, આંતરવ્યવહાર, આત્મવિશ્વાસ.

6. અલ્પપોષણ કે વધુ વજનની સમીક્ષા:

• બોડી માસ ઇન્ડેક્સ (BMI) અને વૃદ્ધિ ચાર્ટ સાથે સરખામણી

7. રક્ત હેમોગ્લોબિનની તપાસ (if possible):

• anemia ઓળખવા માટે

(૩)બાળકોમાં થતા શ્વસનતંત્રના ચેપની સારવાર અને અટકાયતી પગલા લખો.

બાળકોમાં થતા શ્વસનતંત્રના ચેપની સારવાર

1. દવાઓ દ્વારા સારવાર (Pharmacological Treatment):

• એન્ટીબાયોટિક્સ: બેક્ટેરિયલ ચેપ માટે જેમ કે પેનિસિલિન, એમોક્સિસિલિન
• એન્ટિવાયરલ દવાઓ: વાયરલ ચેપ (જેમ કે ફ્લૂ) માટે ઓસેલ્ટામિવીર
• એન્ટિહિસ્ટામિનિક્સ: શરદી અને છીક માટે
• એન્ટીપાયરેટિક્સ: તાવ ઉતારવા માટે – પેરાસીટામોલ, ઈબુપ્રોફેન
• બ્રોન્કોડાયલેટર્સ: શ્વાસની તકલીફ હોય ત્યારે (જેમ કે સલબ્યુટામોલ)

2. સાથોસાથની આધારભૂત સારવાર (Supportive Treatment):

• ઉનાળામાં અને તાવમાં પૂરતું પાણી આપવું.
• નાક બંધ હોય તો નોઝલ ડ્રોપ્સ (Normal saline drops).
• બાફ લેવા પ્રોત્સાહન આપવું.
• બચ્ચાને આરામ આપવો અને વધુ હલનચલનથી રોકવું.
• ખાવા માટે પૌષ્ટિક, નરમ અને સરળ પચતો ડાયટ.

3. ગંભીર સ્થિતિમાં (In Severe Cases):

• ઓક્સીજન થેરાપી
• હૉસ્પિટલમાં દાખલ કરવું
• નેબ્યુલાઇઝેશન થેરાપી

શ્વસન ચેપના અટકાવાના પગલાં

1. રસીકરણ (Immunization)

• BCG, Pentavalent, MMR, Hib, PCV (Pneumococcal Vaccine)
• સાર્વત્રિક રસીકરણ અનિવાર્ય.

2. વ્યક્તિગત સ્વચ્છતા (Personal Hygiene)

• બાળકોના હાથ નિયમિત ધોવડાવવો.
• શરદી-ઉધરસ હોય ત્યારે મોઢું ઢાંકી રાખવું.

3. પોષણયુક્ત આહાર (Balanced Diet)

• વિટામિન A, C, અને D ભરપૂર આહાર.
• દૂધ, ફળો, શાકભાજી

4. ધૂમ્રપાનથી દુર રહેવું (Avoid Passive Smoking):

• ઘરમાં ધૂમ્રપાન નહીં કરવું – બાળકોના ફેફસાંને નુકસાન

5. ઘર અને આસપાસનો સ્વચ્છ અને હવા વાળો વાતાવરણ:

• ઘર ધૂળરહિત રાખવું.
• બરોબર હવાઓની અવરજવર.

6. લોકોની ભીડવાળી જગ્યાએ લઈ જવાનું ટાળવું:

• ખાસ કરીને ફલૂ સીઝનમાં.

7. શાળામાં શીખવેલી આરોગ્ય શિક્ષણનું પાલન:

• શરદી હોય ત્યારે સ્કૂલે ન મોકલવું.

પ્રશ્ન-૪ ટુંક નોલ લખો. (કોઈપણ ત્રણ) 12

(1) કાંગારૂ મધર કેર

કાંગારૂ મધર કેર(KMC)

Definition :

જન્મ સમયે ઓછા વજનવાળા બાળકોને વિશિષ્ટ રીતે સંભાળ માપવાની પદ્ધતિને કાંગારું મધર કેર કહે છે. તેનાથી બાળક અને માતા બંનેના આરોગ્ય સુધરે છે, અસરકારક રીતે ઉષ્ણ તાપમાનનું નિયમન થઈ શકે છે, સ્તનપાન, ચેપની અટકાયત, વજનમાં ખૂબ વધારો અને માતા અને બાળકનો મમતા સેતુ બંધાઈ રહે છે.

🔸કાંગારૂ મધર કેરના પાસાઓ

• ચામડીથી ચામડીનો સ્પર્શ
• ફક્ત સ્તનપાન

🔸કાંગારૂ મધર કેરના ફાયદા

• બાળકના શરીરનું ઉષ્ણતામાન યોગ્ય રીતે જળવાઈ રહે છે. બાળકને ઠંડુ પડી જવાનું જોખમ ઓછું થઈ જાય છે.
• સ્તનપાન કરાવવાનું પ્રમાણ વધી જાય છે જેથી વજનમાં વધારો થાય છે.
• આરોગ્ય સુવિધાથી વહેલા રજા આપી શકાય છે.
• શ્વાસની તકલીફ અને ચેપ જેવી બીમારીઓનું પ્રમાણ ઘટાડી શકાય છે.
• માનસિક તણાવ માતા અને બાળક બંનેમાં ઓછો થાય છે.
• બાળક અને માતા વચ્ચે મમતાનો સેતુ સારી રીતે બંધાઈ રહે છે.

🔸કાંગારૂ મધર કેર કોને આપી શકાય

• કાંગારૂ મધર કેર દરેક બાળકને આપી શકાય છે.
• ઓછા વજનવાળા બાળક માટે તે વધુ જરૂરી અને અસરકારક છે.
• ગંભીર રીતે બીમાર બાળકને પહેલા સારવાર આપવી જરૂરી છે, તેની સ્થિતિમાં સુધારો આવ્યા બાદ આરોગ્ય કર્મચારીની દેખરેખ હેઠળ બીમાર બાળકને પણ કાંગારુ મધર કેર આપી શકાય છે.

🔸કાંગારૂ મધર કેર આપવાની રીત

• બાળકને માતાના બંને સ્તન વચ્ચે ઊભું રહે તે રીતે ગોઠવો.
• બાળકનું માથું એક તરફ ફેરવો અને થોડું ઊંચું રાખો જેથી તેનો શ્વસનમાર્ગ ખુલ્લો રહે. બાળકના બંને પગ એવી રીતે ગોઠવો જેથી તે દેડકા જેવી સ્થિતિમાં રહે અને બંને હાથ પણ ઉપર તરફ ગોઠવા.
• બાળકનું પેટ માતાના પેટને સ્પર્શે તે સ્થિતિએ બાળકને ગોઠવો.
• માતાના શ્વાસોચ્છવાસથી બાળકના શ્વાસ ઉત્તેજિત થાય છે અને આમ બાળકને ગુંગણામણ થતી અટકાવી શકાય છે.
• બાળકના બેઠકના ભાગને જોળી વડે આધાર આપો.

(૨) તાત્કાલિક નવજાત શિશુ સંભાળ

તાત્કાલિક નવજાત શિશુની સંભાળ

• જન્મનો સમય મોટેથી બોલો.
• બાળકના જન્મ પછી તરત જ તેને હૂંફાળા, ચોખા અને કોરા ટુવાલ અથવા કપડા માં વીટોડીને માતાની છાતી અને પેટ પર મૂકો. (બે સ્તનની વચ્ચે)
• યાદ રાખો કે શક્ય હોય ત્યાં સુધી બાળકને માતાથી અલગ કરવાનું નથી.
• નાળ બાંધીને કાપતા પહેલા કોડના ધબકારા બંધ થવાની રાહ જુઓ.
• તરત જ બાળકને હુંફાળા,ચોખા, કોરા કપડાથી કોરું કરો, બંને આંખ લુછો.
• કોરું કરતી વખતે બાળકના શ્વાસોશ્વાસની ચકાસણી કરો.
• જંતુમુક્ત કરેલ ગોઝના ટુકડાથી બંને આંખો લુછી લો.
• બાળકને માતાના બંને સ્તન વચ્ચે મૂકીને ચામડીથી સ્પર્શની સંભાળ શરૂ કરો.
• બાળક પર ઓળખ પત્ર લગાડો.
• ટોપી વડે બાળકનું માથું ઢાંકી દો, માતા અને બાળકની હુંફાળા કપડા વડે વીંટાળી દો.
• જો હજુ સુધી નવજાત બાળકે સ્તનપાન લેવાનું શરૂ ન કર્યું હોય તો માતાને પ્રોત્સાહિત કરો અને યોગ્ય પદ્ધતિથી પ્રયત્ન કરાવો.
• જો બાળક બરાબર શ્વાસ ન લેતું હોય અથવા રડતું ન હોય તો પછી પુનર્વસન માટેની ક્રિયા શરૂ કરો.

(૩) ભારત સરકારના જાહેરનામાં મુજબ બાળકોના અધિકાર

• બાળકલ્યાણના નવા મુદાઓ ૧૯૫૯માં આપેલા મુદાઓમાં ભેળવવામાં આવેલ છે. જેમાં બાળકને ખાસ કઈ જરૂરીયાત છે. તે માટે એક કમીટી બેસાડવામાં આવી.અને તે કમીટીની ૨૦ નવેમ્બર ૧૯૫૯ના યુનાઈટેડ નેશનની સભામાં બાળકોના હકકો માટેનું જાહેરનામું નકકી કરવામાં આવ્યું જે નીચે મુજબ છે.
• માતા પિતાએ તેમના બાળકો માટે પ્રેમ અને સલામતીની ભાવનાવાળુ વાતાવરણ તૈયાર કરી વિકસાવવું જરૂરી છે.
• ખોરાક,રહેઠાણ અને માંદગીની સારવારના સામાજીક સુરક્ષા ધારા હેઠળ બાળક મુકત મને હરીફરી શકે તેવી સવલતો આપવી.
• મફત શિક્ષણ પુરૂ પાડવુ.
• રમતગમત અને મુકત વિહારની પુરેપુરી તકો મળે તે જોવુ.
• પોતાના નામ સાથેનું નાગરિકત્વ મળવુ જોઈએ.
• અપંગ બાળકને મળતા તમામ સારવાર મળે અને તમામ લાભો મળતા હોવા જોઈએ.
• તરછોડેલા બાળકોને તે જ સમયે રક્ષણ અને હુંફ મળે તે જોવુ.
• સમાજનો ઉપયોગી સભ્ય થઈ શકે. અને સાથે તદુરસ્તીનો પણ વિકાસ થાય તેમજ તેની સ્વતંત્રતા અને મોભાને પણ સચવાય તે રીતે સમાજમાં સ્થાન મેળવે. એટલે કે સામાજીક દરજજો મેળેવે તેવુ હોવુ જોઈએ.
• સમજણમાં સહનશકિતમાં લોકોના મિત્રતા,શાંતિ અને બધા સાથે ભાઈચારાની ભાવના રાખવી જોઈએ.
• રંગભેદ,જાતીભેદ,ધર્મભેદ,જ્ઞાતિભેદ,વિના સમાજમાં અને દેશમાં એક અંગ તરીકે ના હકકો ભોગવે તે માટે જોવુ જોઈએ.

(૪) બ્રેસ્ટ મિલ્કના પ્રકારો અને ઘટકો

બ્રેસ્ટ મિલ્કના ઘટકો નીચે મુજબ છે :
1. Colostrum
2. Transitional milk
3. Fore milk
4. Hind milk

1. Colostrum

• બાળકના જન્મ બાદ પહેલા ત્રણ દિવસ સુધી secret તથા મિલ્કને colostrum કહે છે.
• તે પીળા રંગનું અને ઘટ્ટ હોય છે.
• તે પ્રમાણમાં ઓછું હોય છે.
• તેમાં એન્ટીબોડીઝ, પ્રોટીન, કાર્બોહાઇડ્રેટસ અને વિટામિન A,D,E,K નું પ્રમાણ વધારે હોય છે.
• તે બાળકની રોગપ્રતિકારક શક્તિમાં વધારો કરે છે.

2. Transitional milk

• કોલોસ્ટમ પછી ડીલેવરી ના બે અઠવાડિયા સુધી આવતા મિલ્કને transitional milk કહે છે.
• જેમાં ફેટ અને સુગરનું પ્રમાણ વધારે હોય છે.

3. Fore milk

• રેગ્યુલર બ્રેસ્ટ ફીડિંગ શરૂઆતમાં આવતા મિલ્ક ને fore milk કહે છે.
• તેમાં પાણીનું પ્રમાણ વધારે હોય છે.
• જેનાથી બાળકની તરસ સંતોષાય છે.

4. Hind milk

• રેગ્યુલર બ્રેસ્ટ ફીડિંગમાં fore milk પછી આવતા મિલ્ક ને Hind milk કહે છે.
• તે મેચ્યોર મિલ્ક છે.
• તેમાં બાળક માટે જરૂરી એવા તમામ પોષક તત્વો રહેલા હોય છે.

બ્રેસ્ટ મિલ્કના મુખ્ય ઘટકો (Main Components of Breast Milk)

પાણી (Water):

• બ્રેસ્ટ મિલ્કનું 87-90%
• બાળકને હાઇડ્રેટ રાખે છે.

કાર્બોહાઈડ્રેટ્સ (Carbohydrates):

• મુખ્યત્વે લેક્ટોઝ (Lactose)
• મગજના વિકાસ માટે જરૂરી.

પ્રોટીન (Proteins):

• લેક્ટાલ્બ્યુમિન, કેસિન
• રોગપ્રતિકારક શક્તિ માટે ઇમ્યુનોગ્લોબ્યુલિન A (IgA)

ચરબી (Fats):

• ઊર્જા માટે મુખ્ય સ્ત્રોત.
• મગજ અને આંખના વિકાસ માટે જરૂરી ડીએચએ (DHA), એઆરએ (ARA)

વિટામિન્સ (Vitamins):

• A, D, E, K (Fat-soluble)
• B-કોમ્પ્લેક્સ અને વિટામિન C (Water-soluble)

ખનિજ તત્ત્વો (Minerals):

• કેલ્શિયમ, ફોસ્ફરસ, આયરન, ઝીંક

એન્ટીબોડી અને એન્ઝાઇમ્સ (Antibodies & Enzymes):

• IgA, લાયઝોઝાઇમ, લેક્ટોફેરિન
• બેક્ટેરિયા સામે રક્ષણ આપે છે.

હોર્મોન્સ અને વૃદ્ધિ ઘટકો (Hormones & Growth Factors):

• ઇન્સ્યુલિન, કોર્ટિસોલ, એપિડર્મલ ગ્રોથ ફેક્ટર (EGF)
• જઠરાંત્ર અને શ્વસનતંત્રના વિકાસમાં મદદરૂપ.

પ્રશ્ન-૫ નીચેના પ્રશ્નોના જવાબ લખો. (કોઈપણ છ) 12

(૧) દૃષ્ટિની ખામીના ચિહ્નો લખો.

દ્રષ્ટિની ખામીના ચિન્હો નીચે મુજબ છે :

• ઓછા પ્રકાશમાં જોઈ ન શકે
• માથામાં દુખાવો
• આંખો ખેંચાવી.
• આંખમાં બળતરા
• બે અક્ષરો દેખાવા ( ડબલ દેખાવુ )
• વર્ગમાં કાળા પાટિયા નજીક બેસે છે.
• વાંચતી વખતે ચોપડી આંખોની ખૂબ જ નજીક રાખે છે.
• આખો ચોડે છે.
• નજરની એકાગ્રતાની જરૂર પડે તેવી પ્રવૃત્તિ ટાળે છે.
• વાંચતા વાંચતા અવારનવાર માથાનો દુખાવો થઈ જવાની તકલીફ પણ થઈ શકે છે.

(૨) બાળકોમાં પાડુંરોગના કારણો લખો.

• છ માસ સુધી exclusive breastfeeding નો આપવાથી અને છ મહિના બાદ યોગ્ય માત્રામાં પૂરક ખોરાક ન આપવાથી થઈ શકે.
• ઓછું લોહતત્વ ધરાવતો ખોરાક
• ખોરાકમાં લીલા પાંદડા વાળા શાકભાજી, ઈંડા, મગફળી, ચણા અને ગોળ જેવા લોહતત્વોથી ભરપૂર ખોરાકની આહારમાં ઉણપ.
• કૃમિનો ચેક, જેવા કે, અંકુશ કૃમિ ગોળ કૃમિ અને સૂત્ર કૃમિ વગેરે.
• તરણોમાં વધુ પડતો માસિક સ્ત્રાવ.

(૩) બાળકોમાં થતાં કૃમિના ચેપના સામાન્ય લક્ષણો લખો.

કૃમિના ચેપના સામાન્ય લક્ષણો નીચે મુજબ છે :

• વજન ઘટતું જણાય .
• પેટમાં દુખાવો થાય.
• વિકાસ બરોબર થતો નથી.
• નબળાઈ આવી જાય .
• ખોરાકનું પાચન બરાબર થતું નથી .
• બાળક કુપોષિત જણાય છે .
• એનસના ભાગમાં ખંજવાળ આવે છે .
• મો પર સફેદ ડાઘ જોવા મળે છે.
• ઊંઘ પૂરી થતી નથી.

(૪) કોલોસ્ટ્રોમ એટલે શું?

• બાળકના જન્મ બાદ પહેલા ત્રણ દિવસ સુધી secret તથા મિલ્કને colostrum કહે છે.
• તે પીળા રંગનું અને ઘટ્ટ હોય છે.
• તે પ્રમાણમાં ઓછું હોય છે.
• તેમાં એન્ટીબોડીઝ, પ્રોટીન, કાર્બોહાઇડ્રેટસ અને વિટામિન A,D,E,K નું પ્રમાણ વધારે હોય છે.
• તે બાળકની રોગપ્રતિકારક શક્તિમાં વધારો કરે છે.

(૫) વૃધ્ધિ અને વિકાસ એટલે શું?

વૃદ્ધિ

• વૃદ્ધિ એટલે બાળકના કદ અથવા શરીરના ભાગોમાં ક્રમિક વધારો.
• તે સૂચક છે એટલે કે શરીર, કદ, વજન વગેરેમાં વધારો.
• તે માત્રાત્મક પ્રગતિ છે.
• તે શારીરિક પરિવર્તન છે.
• તે પ્રકૃતિમાં બાહ્ય છે ચોક્કસ તબક્કે અટકે છે.
• તે શારીરિક પ્રગતિ છે.

વિકાસ

• વિકાસ એટલે વિવિધ કુશળતા (ક્ષમતાઓ) નું પ્રગતિશીલ સંપાદન છે જેમ કે બોલવું, શીખવું, લાગણીઓને વ્યક્ત કરવું અને અન્ય લોકો સાથે સંબંધ બનાવવા.
• ટૂંકમાં બાળકોમાં થતા કૌશલ્ય અને કાર્યશક્તિના વધારાને વિકાસ કહે છે.
• તે સૂચક નથી.
• તે ગુણાત્મક પ્રગતિ છે.
• તે માનસિક પરિવર્તન છે.
• તે આંતરિક પ્રકૃતિ છે.
• તે સતત પ્રક્રિયા છે.
• તેમાં સમજશક્તિમાં વધારો થાય છે.

(૬) પોસ્ટટર્મ બેબી એટલે શું?

પોસ્ટ ટર્મ બેબી

• સગર્ભાવસ્થાના 42 અઠવાડિયા પૂર્ણ થયા બાદ જન્મેલા બાળકને પોસ્ટ ટર્મ બેબી કહે છે.

(૭) બાળકના વૃધ્ધિ અને વિકાસ પર અસર કરતાં પરિબળોનું લીસ્ટ બનાવો.

બાળકના વૃદ્ધિ અને વિકાસ પર અસર કરતા પરિબળો

• આનુવંશિકતા (હેરિડિટી)
• પર્યાવરણ
• પોષણ (ન્યુટ્રીશન)
• જાતિ
• હોર્મોન્સ
• સામાજિક આર્થિક સ્થિતિ
• અધ્યયન અને મજબૂતીકરણ
• બીમારી અને અકસ્માત
• વધારે સંખ્યામાં બાળકો
• માનસિક રોગ અને બિહેવિયરલ ડિસઓર્ડર
• સગર્ભાવસ્થા દરમિયાન માતાનું સ્વાસ્થ્ય
• કલ્ચર,રેસ અને નેશનનાલિટી વગેરે.

(૮) બાળકને પૂરતાં ધાવણ મળે છે એના ચિહ્નો અને લક્ષણો

પૂરતા પ્રમાણમાં મળતા બ્રેસ્ટ ફીડિંગ( ધાવણ) ના ચિન્હો

• બાળક બેસ્ટ ફીડિંગ કરતું હોય ત્યારે સ્વેલોઇંગ સાઉન્ડ આવે.
• માતાને બ્રેસ્ટ માં લેટ ડાઉન સેન્સેસન આવે.
• દિવસમાં છ થી વધારે વખત યુરીન પાસ કરે.
• બેથી પાંચ વખત સ્ટુલ પાસ કરે.
• શરૂઆતના સમયમાં પ્રતિદિન 18 થી 30 ગ્રામ જેટલો વજનમાં વધારો થાય છે.
• બાળક વધારે પડતું રડે નહીં અને પૂરતા પ્રમાણમાં ઊંઘ લે.
• બાળકની ચામડી તંદુરસ્ત હોય અને મસલ્સ ટોન સારો જોવા મળે છે.
• લાંબા ગાળે બાળકની વૃદ્ધિ અને વિકાસ સામાન્ય જોવા મળે છે.

પ્રશ્ન-૬ (અ) નીચેનામાંથી સાચો જવાબ લખો. 05

(૧) સામાન્ય નવજાત શિશુંનું જન્મ સમયનું વજન.

(અ) ૨ કિલો

(બ) ૧.૫ કિલો

(ક) ૨.૫ કિલો

(ડ) ૧.૮ કિલો

(૨) અભિગમમાં કેટલી ઉમરના બાળકોનો સમાવેશ થાય છે.

(અ) ૦ થી ૬ વર્ષ

(બ) ૦ થી ૧૦ વર્ષ

(ક) ૦ થી ૫ વર્ષ

(ડ) ૦ થી ૧૫ વર્ષ

(૩) બાળકનું વજન ડબલ થાય છે.

(અ) ૫ થી ૬ માસ

(બ) ૭ થી ૮ માસ

(ક) ૧૦ થી ૧૨ માસ

(ડ) ૨ થી ૪ માસ

(૪) દુધિયા દાંત ફૂટે છે.

(અ) ૧૦ થી ૧૨ માસ

(બ) ૬ થી ૮માસ

(ક) ૪ થી ૫ માસ

(ડ) ૧ વર્ષ પછી

(૫) જન્મ સમયે માથાના ઘેરાવા કરતાં છાતિનો ઘેરાવો કેટલો ઓછો હોય છે.

(અ) ૨ થી ૫ ઈચ

(બ) ૨ થી પ સે.મી

(ક) ૬ થી ૮ ઈચ

(ડ) ૬ થી ૮ સે.મી

(બ) ખાલી જગ્યા પુરો. 05

(૧) ૦ થી ૨ માસના બાળકમાં રેસ્પીરેશન રેટ દર મિનીટે ………કરતાં ઓછો હોવો જોઈએ. 60

(૨) ડબલ્યુ.એચ.ઓ દિવસ………. દિવસે ઉજવવામાં આવે છે. 7 એપ્રિલ

(3) …………ઉમરે બાળક સપોર્ટ વગર ઉભું રહી શકે છે. 9 થી 10 માસ

(૪) રોટા વાયરસની રસી ………રૂટ દ્વારા અપાય છે. મૌખિક (Oral)

(૫) માતાના ધાવણને રૂમના તાપમાને……….. કલાક સુધી સાચવી શકાય છે. 4 કલાક

(ક) જોડકા જોડો. 05

અ બ

1 – 4 (1) હાઈડ્રોકેફેલસ 1) આલબેન્ડાઝોલ

2 – 5 (2) ઓરી 2) કોરની બેક્ટેરિયમ ડીપ્થેરી

3 – 1 (3) કૃમિ 3) કલોસ્ટ્રીડીયમ ટીટેની

4 – 3 (4) ધનુર 4) માથામાં પાણી ભરાવું

5 – 2 (5) ડીપ્થેરીયા 5) કોપલીક સ્પોટ