GNM-T.Y-COMMUNITY HEALTH NURSING -II-GNC -PAPER-29/03/2022

⏩Q-1 🔸a. Write down ESI act in detail.
ESI એકક્ટ વિગતવાર લખો. 06

ESI એક્ટ:

ESI: એમ્પ્લોઇસ સ્ટેટ ઇન્સ્યોરન્સ (ESI) એક્ટ
એમ્પ્લોઇસ સ્ટેટ ઇન્સ્યોરન્સ (ESI) એક્ટ, એ 1948 માં પાસ કરવામાં આવ્યો હતો.
આ એક્ટ એ કંટ્રી માં એક કોમ્પ્રાહેંસીવ સોશિયલ સિક્યોરિટી એક્ટ છે. આ એક્ટ એ કન્ટ્રીમાં સોશિયલ સર્વિસીસ અને હેલ્થ ઇન્સ્યોરન્સ પ્રોવાઇડ કરવા માટેનો ઇમ્પોર્ટન્ટ મેઝર છે.

જે એમ્પ્લોઇસ(કમૅચારી) ને ઇલનેસ,મેટરનીટી, ડિસએબલ અને એમ્પ્લોઇમેન્ટ ઇંજરી ના કારણે ડેથ ના કિસ્સામાં ચોક્કસ બેનીફીટ્સ જેમકે,
અમુક અમાઉન્ટ મા કેસ તથા મેડિકલ બેનીફીટ્સ પ્રોવાઇડ કરે છે.

એપ્લીકેબીલીટી (લાગુ પડે ):

ESI એક્ટ એ ફેક્ટરીઓ અને અમુક સૂચિત સંસ્થાઓ ને લાગુ પડે છે કે જ્યાં 10 કે તેથી વધુ વ્યક્તિઓ કામ કરે છે. તે ઇકોનોમી ના ઓર્ગેનાઇઝ અને અનઓર્ગેનાઇઝ બંને સેક્ટર ને કવર કરી લે છે.

આ કાયદો રૂ. 21,000 સુધી દર મહિને વેતન મેળવતા કર્મચારીઓ ને લાગુ પડે છે.જો કે કેન્દ્ર સરકાર એ નોટિફિકેશન દ્વારા વેતન મર્યાદા વધારી શકે છે.

કવરેજ:

ESI એક્ટ હેઠળ કવર કરવામા આવેલા કર્મચારીઓ એ સ્કિમ ની અંદર આપવામાં આવતા વિવિધ બેનીફીટ્સ માટે હકદાર હોય છે.

આ એક્ટ એ ઇલીજીબલ એમ્પ્લોઇસ અને એમ્પલોયર્સ માટે કમ્પલસરી કવરેજ કરે છે.

એડમિનિસ્ટ્રેશન (વહીવટ ):

ESI સ્કિમ એ એમ્પ્લોઇઝ સ્ટેટ ઇન્સ્યોરન્સ કોર્પોરેશન (ESIC) દ્વારા સંચાલિત થાય છે, જે ભારત સરકારના લેબર અને રોજગાર મંત્રાલય હેઠળ ની એક વૈધાનિક સંસ્થા છે.
ESIC એ કન્ટ્રીબ્યુસન દ્વારા કલેક્ટ કરેલા ફંડ ને મેનેજ કરે છે અને સ્કિમ નુ ઇફેક્ટીવ ઇમ્પલીમેન્ટેશન થાય છે કે નહી તેની ખાતરી કરે છે.

કન્ટ્રીબ્યુસન:

ESI સ્કિમ મા કન્ટ્રીબ્યુસન એ એમ્પ્લોઇસ અને એમ્પલોયર્સ બંને દ્વારા કરવામાં આવે છે.

કરન્ટ કન્ટ્રીબ્યુસન રેટ એ એમ્પ્લોઇસ માટે વેતન ના 1.75% અને એમ્પલોયર્સ માટે 4.75% છે, જે કુલ વેતન ના 6.5% છે.

ઇન્સ્પેક્શન એન્ડ એનફોર્સમેન્ટ:

આ સ્કિમ એ તેની પ્રોવીઝન્સ (જોગવાઇ) નુ પાલન થાય છે કે કેમ તે ખાતરી કરવા માટે કવર કરવામા લેવામાં આવેલી સંસ્થાઓ નુ ઇન્સપેક્સન કરે છે. ESI એક્ટ ની પ્રોવિઝન્સ (જોગવાઇઓ) નું પાલન ન કરવાથી પેનલ્ટી અને લીગલ એક્સન થઇ શકે છે.

નિર્ણય એન્ડ અપીલ:

ESI એક્ટ એ કાયદા ના ઇમ્પલીમેન્ટેશન ને લગતા વિવાદો ના નિર્ણય માટે જોગવાઈ કરે છે. એમ્પ્લોઇસ અને એમ્પલોયર્સ ને ESIC ઓથોરિટીસ ના નિર્ણયો સામે અપીલ કરવાનો અધિકાર હોય છે.

ઓબ્જેકટીવ:

ESI એક્ટ નો પ્રાઇમરી ઓબ્જેકટીવ એ એમ્પ્લોઇસ અને તેમના ફેમેલીસ ને મેડિકલ એમરજન્સી ના સમયે ફાઇનાન્સિયલ મુશ્કેલીઓ થી બચાવવા અને તેમને ક્વોલિટી મેડિકલ કેર અને સોસિયલ સિક્યોરિટી ના બેનીફીટ્સ પ્રોવાઇડ કરવાનો હોય છે.
તેનો ઓબ્જેકટીવ એ સ્કિમ હેઠળ કવર કરી લેવામાં આવેલા ઇન્ડસ્ટ્રીયલ વર્કર માં હેલ્થ અને વેલફેર ને પ્રમોટ કરવાનો છે.

બેનિફિટ્સ ઓફ ESI એક્ટ :

• 1)મેડિકલ બેનિફિટ,
• 2)સિકનેસ બેનિફિટ,
• 3)મેટરનીટી બેનિફિટ,
• 4)ડિસેબલમેન્ટ બેનિફિટ,
• 5)ડીપેન્ડેડ બેનિફિટ,
• 6)ફુનેરલ બેનિફિટ,
• 7)રિહેબિલિટેશન બેનિફિટ.

1) મેડિકલ બેનિફિટ:

મેડિકલ બેનિફિટ માં હોસ્પિટલાઇઝેશન દરમિયાન ઇન્ક્લુડ થતી ફુલ મેડિકલ કેર પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.
ESI હોસ્પિટલો, ડિસ્પેન્સરી અને ટાઇ-અપ હોસ્પિટલો ના નેટવર્ક દ્વારા ઇન્સ્યોર્ડ પર્સન અને તેમના પર ડિપેન્ડેડ ને કોમ્પ્રાહેંસીવ મેડિકલ કેર પ્રોવાઇડ કરવામા આવે છે.જે નીચે મુજબ છે:

• OPD કેર,
• ડ્રગ્સ તથા ડ્રેસિંગ પ્રોવાઇડ કરવું,
• બધા પ્રકારની સ્પેશિયાલિટીસ મેડિકલ સર્વિસીસ,
• ફ્રી ડ્રગ્સ,
• પેથોલોજીકલ અને રેડિયોલોજિકલ ઇન્વેસ્ટિગેશન,
• ઇમ્યુનાઇઝેશન અને ફેમિલી પ્લાનિંગ સર્વિસીસ,
• ડોમીસિલરી સર્વિસીસ,
• એન્ટિનેટલ એન્ડ પોસ્ટનેટલ સર્વિસીસ,
• ઇમરજન્સી સર્વિસીસ,
• એમ્બ્યુલન્સ સર્વિસીસ,
• હેલ્થ એજ્યુકેશન ઇન પેશન્ટ ટ્રીટમેન્ટ.
• વગેરે જેવી મેડિકલ સર્વિસીસ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે,
• અને સાથે-સાથે
• કોમ્પ્લીકેટેડ કેસોમાં જ્યાં સ્પેશિયલાઇઝ ટ્રીટમેન્ટ ની જરૂર હોય, તો પેશન્ટ ને ESI કોર્પોરેશન ના ખર્ચે રાજ્ય ની બહાર ઇન્સટીટ્યુસનલ ટ્રીટમેન્ટ માટે મોકલવામાં આવે છે.

અધર મેડિકલ બેનિફિટ્સ:

• ડેન્ચર્સ,
• આર્ટિફિશિયલ લીમ્બસ,
• સ્પેક્ટેકલ્સ( પ્રોસ્થેસીસ),
• હીયરીંગ એઇડ,
• હર્નિયા બેલ્ટ,
• વોકિંગ કેલીપર,
• જેકેટ ,વગેરે ની પણ જરૂરિયાત હોય ત્યારે પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.

2) સિકનેસ બેનિફિટ:

જો સિકનેસ એ ઇન્સ્યોર્ડ મેડિકલ ઓફિસર અથવા ઇન્શ્યોરન્સ મેડિકલ પ્રેક્ટિશનર દ્વારા પ્રમાણિત કરવામાં આવી હોય તો ખાતરી કરાયેલ વ્યક્તિ એ સિકનેસ બેનીફીટ્સ માટે હકદાર હોય છે.
સિકનેસ નો બેનિફિટ એ કેસ સ્વરૂપે 365 દિવસ ના કોઇપણ સતત સમયગાળા માં મેક્સિમમ 91 દિવસ માટે ચૂકવવાપાત્ર હોય છે. કેસ મા પેમેન્ટ નો રેટ એ ડેઇલી વેતનના 50% હોય છે.
સિકનેસ નો બેનિફિટ મેળવનાર વ્યક્તિએ એક્ટ હેઠળ પ્રોવાઇડ કરવામા આવેલ મેડિકલ ટ્રીટમેન્ટ હેઠળ રહેવું પડે છે.

એક્સટેન્ડેડ સીકનેસ બેનિફિટ:

જો ખાતરી કરાયેલ વ્યક્તિ એ લોન્ગ ટર્મ ડિસીઝ થી સફર થતુ હોય, તો એક્ટ અનુસાર, તે 91 દિવસની સિકનેસ બેનીફીટ્સ ઉપરાંત વધુમાં વધુ બે વર્ષ માટે એક્સટેન્ડેડ સિકનેસ બેનિફિટ માટે હકદાર હોય છે.એવી 34 બીમારીઓ છે કે જેના માટે બે વર્ષથી સતત નોકરીમાં રહેલ વ્યક્તિ માટે એક્સટેન્ડેડ બેનીફીટ્સ ચૂકવી શકાય છે.

એનહાન્સ સિકનેસ બેનિફિટ:

એસ્યોર્ડ વુમન ને ટ્યુબેક્ટોમી કરાવ્યા પછી 14 દિવસ અને વાસેક્ટોમી કરાવનાર એન્સ્યોર્ડ મેલ માટે 7 દિવસના એન્હાન્સ સિકનેસ બેનિફિટ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે .

3) મેટરનીટી બેનિફિટ:

• મેટરનીટી બેનિફિટ મા જે એમ્પ્લોઇ વુમન એ પ્રેગ્નેન્ટ હોય તેને 120 થી 180 દિવસ સુધીની લીવ મળે છે.
• આવી પ્રેગ્નન્ટ વુમન ને નાઇટ વર્ક સાંજના 7.00 વાગ્યા થી સવારના 06:00 વાગ્યા સુધી કામ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવતું નથી.
• જો મેડિકલ ટર્મિનેશન ઓફ પ્રેગ્નેન્સી( MTP)હોય તો તેના માટે 15 દિવસની લીવ આપવામાં આવે છે.
• જો કોઇ કેસમાં એબોર્શન થયું હોય તો વુમનને 6 વીક અથવા 45 દિવસની લીવ આપવામાં આવે છે.
• પેટર્નીટી લીવ 15 દિવસ સુધીની આપવામાં આવે છે.
• એક્સેસિવ વેઇટ કેરિંગ વાળું વર્ક પ્રેગ્નન્ટ વુમનને આ એક્ટ અંદર આપવામાં આવતું નથી.
• પ્રેગનેટ વુમનને એન્ટીનેટલ, ઇન્ટ્રાનેટલ તથા પોસ્ટ પ્રોવાઇડ સર્વિસીસ પણ ફ્રી પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.

4) ડિસએબલમેન્ટ બેનિફિટ:

• એમ્પ્લોયમેન્ટ ઇન્જરીના કારણે ટેમ્પરરી અથવા પર્મનેન્ટ ડીસેબલમેન્ટ ના કિસ્સામા માં કેસ બેનિફિટ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.
• ડિસેબલમેન્ટ ના આધારે બેનિફિટની અમાઉન્ટ ચેન્જ થાય છે.

• ટેમ્પરરી ડિસેબલમેન્ટ બેનિફિટ (TDB) મા ઇન્યોરેબલ એમ્પલોયમેન્ટ માં એન્ટર થયાના પ્રથમ દિવસ થી પેયેબલ હોય છે અને જ્યાં સુધી ડિસએબીલિટી કન્ટીન્યુ રહે ત્યાં સુધી વેતન ના 90% ના દરે એમ્પલોયમેન્ટ ઇન્જરી ના કિસ્સામાં કોઇપણ કન્ટ્રીબ્યુસન પેઇડ કરવામા આવે છે.

પરમેનેન્ટ ડિસટેબલમેન્ટ બેનિફિટ:

• મેડિકલ બોર્ડ દ્વારા પ્રમાણિત અર્નિંગ કેપેસીટી ના નુકસાન ની હદના આધારે મંથલી પેમેન્ટ ના રૂપમાં પરમેનન્ટ ડિસેબલ ના બેનીફીટ્સ મા વેતન ના 90% ના દરે ચૂકવવામાં આવે છે.

• જો ટોટલ ડિસેબલમેન્ટ થાય તો તેઓને લાઇફ પેન્શન આપવામાં આવે છે.

5) ડિપેન્ડેન્ટ બેનિફિટ:

ડિપેન્ડેન્ટ બેનીફીટ્સ મા જ્યાં એમ્પલોયમેન્ટ ઇન્જરી અથવા ઓક્યુપેશનલ હેઝાડ્સ ને કારણે મૃત્યુ અથવા ઇન્જરી થાય છે, તેવા કેસીસ મા ડેથ થયેલા અથવા ઇન્જર્ડ પર્સન ના ડિપેન્ડેન્ટ ને મન્થલી પેમેન્ટ ના સ્વરૂપમાં વેતનના 90% ના દરે ચૂકવવામાં આવે છે

6) ફુનેરલ બેનિફિટ (અંતિમ સંસ્કાર ખર્ચ ):

અંતિમ સંસ્કાર બેનીફીટ્સ મા ઇન્સ્યોર્ડ વ્યક્તિ ના મૃત્યુ પર તેના અંતિમ સંસ્કાર ના ખર્ચ માટે ચૂકવવાપાત્ર રોકડ ₹10,000/- આપવામા આવે છે.

7) રિહેબિલિટેશન બેનિફિટ:

ઇન્સ્યોર્ડ વ્યક્તિ અને તેના પરિવાર ના સભ્યો કાયમી અપંગતા અથવા નિવૃત્તિ પછી પણ મેડિકલ ટ્રીટમેન્ટ મેળવવાનું ચાલુ રાખી શકે છે.
ઇન્સ્યોર્ડ વર્કર ને જ્યારે જરૂર હોય ત્યારે આર્ટિફિશિયલ લીમ્બ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે સાથે આર્ટિફિશિયલ અને સીકનેસ બેનિફિટ્સ રેટ તરીકે કેસ પણ આપવામાં આવે છે જ્યાં સુધી આર્ટિફિશિયલ લીમ્બ નુ રિપ્લેસમેન્ટ ન થઇ જાય ત્યાં સુધી પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.

ઓવરઓલ, એમ્પ્લોઇ સ્ટેટ ઇન્સ્યોરન્સ એક્ટ, 1948, ભારતમાં સોસિયલ સિક્યોરિટી ના ક્રુશિયલ પિલર તરીકે ઊભો છે, જે જરૂરિયાતના સમયે ફાઇનાન્સિયલ સહાય અને મેડિકલ કેર પૂરી પાડવાના હેતુ થી વિવિધ લાભો દ્વારા કવર કરી લેવામાં આવેલા એમ્પ્લોઇસ અને તેમના ડિપેન્ડેન્ટ ના વેલફેર ને ઇમ્પ્રુવ કરે છે.

🔸b. Write down major health problems of india ભારતની મુખ્ય આરોગ્ય સમસ્યાઓ લખો. 04

મેઝર હેલ્થ પ્રોબ્લેમ ઓફ ઇન્ડિયા :

ભારત તેની વિશાળ અને વૈવિધ્યસભર વસ્તી, સામાજિક-આર્થિક અસમાનતાઓ અને હેલ્થકેર ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર ને રિફ્લેક્ટીંગ કરતા વિવિધ પ્રકારના હેલ્થ ચેલ્નેજીસ નો સામનો કરે છે.

હેલ્થ પ્રોબ્લેમ એ એવી કન્ડિશન છે કે જેમાં વ્યક્તિ એ નોર્મલી ફંક્શન કરવામાં કરી શકતી નથી.

ભારતમાં કેટલીક મુખ્ય સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓ નો સમાવેશ થાય છે:

• 1) કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ,
• 2) નોન કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ,
• 3) ન્યુટ્રીશનલ પ્રોબ્લેમ,
• 4) એન્વાયરમેન્ટ પ્રોબ્લમ,
• 5) મેડિકલ કેર પ્રોબ્લમ,
• 6) પોપ્યુલેશન પ્રોબ્લેમ

•>1) કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ:

કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ એ એવા પ્રકારની ઇલનેસ છે કે જે ઇન્ફેક્સીયસ એજન્ટ દ્વારા અથવા તેમના ટોક્સિક પ્રોડક્ટ દ્વારા એક વ્યક્તિ માંથી બીજા વ્યક્તિમાં ટ્રાન્સમિટ થાય છે. આ ટ્રાન્સમિશન એ મુખ્યત્વે ડાયરેક્ટલી અથવા ઇનડાયરેક્ટલી થઇ શકે છે. તેનું ટ્રાન્સમિશન એ બોડી ફ્લુઇડ ના કોન્ટેકમાં આવવાથી, રેસ્પીરેટરી ડ્રોપલેટ્સ દ્વારા, તથા કંટામીનેટેડ સરફેસ ના કોન્ટેક્ટ મા આવવાના કારણે થઇ શકે છે.
કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ એ ઇન્ડિયા નો મેઝર હેલ્થ પ્રોબ્લેમ છે અને જેમા ઇન્ડિયાની અંદર 54% જેટલા ડેથ કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ ના કારણે થાય છે.

કોમ્યુનિકેશન જેવા કે મેલેરિયા, ટ્યુબરક્યુલોસિસ, ડાયરિયા,
એક્યુટ રેસ્પીરેટરી ડિસીઝ,
ફાઇલેરિયા,
એચ.આઇ.વી એઇડ્સ( HIV/ AIDS),
સેક્સ્યુઅલી ટ્રાન્સમિટેડ ડિસીઝ( STD)/ સેક્સ્યુઅલી ટ્રાન્સમિટેડ ઇન્ફેક્શન( STI ).
આ કોમ્યુનીકેબલ ડીસીઝ એ ઇન્ડિયામાં એક મેજર હેલ્થ પ્રોબ્લેમ ગણવામાં આવે છે.

a) મેલેરિયા:

મેલેરિયા એ ઇન્ડિયામાં એક મેજર હેલ્થ પ્રોબ્લેમ છે.

આ મેલેરિયા એ પ્લાઝમોડીયા પેરાસાઇટ થી થાય છે જે મસ્કીટોના બાઇટ દ્વારા ફેલાય છે જેમ કે ચાર ટાઇપ ના મલેરિયલ પેરાસાઇટ્સ જોવા મળે છે:

• 1) પ્લાઝમોડિયમ વિવેક્સ,
• 2) પ્લાઝમોડિયમ ઓવેલી,
• 3) પ્લાઝમોડિયમ મેલેરીયા
• 4) પ્લાઝમોડિયમ ફાલ્સીપેરમ.

ભારતમાં મેલેરિયા એક મોટી સ્વાસ્થ્ય સમસ્યા બની રહી છે. જો કે પાછલા વર્ષોની સરખામણી એ કુલ કેસોમાં ઘટાડો થયો છે, તેમ છતાં પ્લાઝમોડિયમ ફાલ્સીપેરમ નું પ્રમાણ વધ્યું છે.

ડબ્લ્યુએચઓ(WHO) અનુસાર, મેલેરિયા વિશ્વની 36% વસ્તીને અસર કરે છે, સાઉથ ઇસ્ટ એશિયા માં નોંધાયેલા 2.5 મિલિયન કેસોમાં 70% થી વધુ ઇન્ડિયા નુ કન્ટ્રીબ્યુસન છે જ્યારે ભારતીય વસ્તીના 2/3 ભાગ એ મેલેરિયા ઝોનમાં રહે છે, જેમાં મેલેરિયા ના કેસીસ નુ સૌથી વધારે પ્રમાણ : મધ્ય પ્રદેશ, છત્તીસગઢ, ઝારખંડ, ઓરિસ્સા, આંધ્ર પ્રદેશના રાજ્યો ,મહારાષ્ટ્ર, પશ્ચિમ બંગાળ અને પૂર્વોત્તર રાજ્યો મા જોવા મળે છે.

2015 દરમિયાન, 1.13 મિલીયન મેલેરિયા ના કેસો મળી આવ્યા હતા, જેમાંથી પી. ફાલ્સીપેરમ ના 67% કેસો મળી આવ્યા હતા, જ્યારે 287 લોકોના ડેથ રિપોર્ટ થયા હતા.

b)ટ્યુબરક્યુલોસિસ:

ટ્યુબરક્યુલોસિસ એ બેક્ટેરિયલ ડીસીઝ છે જે માઇકોબેક્ટેરિયમ ટ્યુબરક્યુલોસિસ થી થાય છે. ટ્યુબરક્યુલોસીસ ના બેક્ટેરિયા લન્ગ્સ ને અફેક્ટ કરે છે અને તે સ્નિઝીંગ, કફિંગ થી ફેલાય છે. ભારત સૌથી વધુ ટીબી બર્ડન ધરાવતો દેશ છે. તે મેજર હેલ્થ પ્રોબ્લમ રહે છે. ટ્યુબરક્યુલોસિસ ડિસીઝ ના વિશ્વ ના પાંચમા ભાગના ઇન્સીડન્સ એકલા ભારત મા જોવા મળે છે.

દર વર્ષે લગભગ 2.2 મિલિયન લોકોમા ટ્યુબરક્યુલોસિસ ડિસીઝ નો ડેવલોપમેન્ટ થાય છે જેમાંથી 0.62 મિલિયન નવા સ્મીયર પોઝિટિવ હાઇલી ઇન્ફેકસિયસ કેસો છે અને દર વર્ષે 0.24 મિલિયન લોકો ટ્યુબરક્યુલોસિસ ડિસીઝ થી મૃત્યુ પામે છે.
WHO 2010 મુજબ, ભારતમાં ટ્યુબરક્યુલોસિસ એ પ્રતિ 100,000 વસ્તીએ 249 મા હોવાનો અંદાજ હતો અને ટ્યુબરક્યુલોસિસ ડિસીઝ ને કારણે 100,000 ની વસ્તી દીઠ 23 જેટલો મૃત્યુદર છે.

( C ) લેપ્રસી:

લેપ્રસી એ ઇન્ડિયામાં એક બીજી મેજર હેલ્થ પ્રોબ્લેમ છે.
તે એક બેક્ટેરિયલ ડીસીઝ છે કે જે માઇકોબેક્ટેરિયમ લેપ્રે( mycobacterium Laprae) નામના બેક્ટેરિયા દ્વારા થાય છે. જે ઇન્ફેક્ટેડ પર્સન ના ક્લોઝ કોન્ટેક માં આવતા થાય છે આ ડીસીઝ એ સ્કીન, મ્યુકસ મેમ્બરેન, નર્વસ સિસ્ટમ ને અફેક્ટ કરે છે. જેમાં સ્કિન નું ડિસ્કલરેશન અને નર્વ એ ડેમેજ થાય છે.
લેપ્રસી એ ઇન્ડિયા નો એક મેજર હેલ્થ પ્રોબ્લેમ છે. વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશન( WHO) અનુસાર લેપ્રસી ના નવા કેસિસમાંથી 65 % જેટલા કેસીસ ઇન્ડિયા માંથી જોવા મળે છે. 2013 -14 દરમિયાન 1. 27 લાખ જેટલા કેસીસ ડિટેક્ટ થયા હતા.જેમાંથી 15 વર્ષથી ઓછી ઉંમરના બાળકોના કેસો 9.49% અને ડિફોરમીટી ગ્રેડ II હતુ
આમાંથી 51.48% કેસો મલ્ટિબેસિલરી હોવાનો અંદાજ હતો. તમામ રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો લેપ્રસી ના કેસ ને નોંધે છે. જો કે, માત્ર એક રાજ્ય અને બીજા રાજ્ય વચ્ચે જ નહીં પરંતુ એક જિલ્લા અને બીજા જિલ્લા વચ્ચે પણ નોંધપાત્ર તફાવત જોવા મળે છે.
વિશ્વના 54% લેપ્રસી નું ઘર એ ભારત છે.

( d ) ડાયરિયા:

ડાયરિયા એ બેક્ટેરિયા, વાયરસ અને અધર ડીસીઝ કન્ડિશન ના લીધે જોવા મળે છે.

ડાયરિયલ ડીસીઝ ને પાંચ વર્ષ થી અંદર ના ચાઇલ્ડ માં મોરબીડીટી તથા મોર્ટાલિટી માટેનું એક મેજર કોઝ ગણવામા આવે છે.
ડાયરિયલ ડિસીઝ ના લગભગ 11.67 મિલિયન કેસ છે જે ભારતમાં ખરાબ પર્યાવરણીય પરિસ્થિતિઓ ને કારણે થતા રહે છે.
2013 માં, 11 મહિનાથી ઓછી ઉંમરના 100,000 થી વધુ બાળકો ડાયરિયા ના કારણે મૃત્યુ પામ્યા હતા.
ન્યુમોનિયા પછી ડાયરિયા એ વિશ્વભરમાં નાના બાળકો નો બીજો મુખ્ય કિલર ડિસીઝ છે.
ભારતમાં ડાયરિયલ ડિસીઝ ની સૌથી વધુ સંખ્યા ગણાય છે. ડાયરિયા એ પ્રિવેન્ટ કરી શકાય તેવું અને ટ્રીટમેન્ટ થય શકે તેવો ડિસીઝ છે. તે પાંચ વર્ષથી ઓછી ઉંમરના બાળકો માં માલન્યુટ્રીશન નું મુખ્ય કારણ પણ છે.
બાળકો નુ દર વર્ષ દરમિયાન 2.3 મિલિયનથી વધુ મૃત્યુ થાય છે જેમાંથી 334,000 બાળકો ડાયરિયા ના રોગો ને કારણે ડેથ થાય છે.

(e) એક્યુટ રેસ્પીરેટરી ડીસીઝ:

એક્યુટ રેસ્પીરેટરી ડીસીઝ એ ઇન્ડિયા મા પાંચ વર્ષથી નાની એજ ના ચાઇલ્ડ માં મોરબીડીટી થી તથા મોર્ટાલિટી માટેનું એક મેજર કોઝ છે.
2014 દરમિયાન, 34.81 મિલીયન એક્યુટ રેસ્પીરેટરી ડિસીઝ ના એપિસોડ 2,932 જેટલા ડેથ સાથે નોંધાયા હતા.

( f) ફાઇલેરિયા:

ભારતમાં 16 રાજ્યો અને પાંચ કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો ના લગભગ 255 જિલ્લાઓ માં ફાઇલેરિયા એન્ડેમીક છે. લગભગ 630 મિલિયન વસ્તી રિસ્ક માં છે. LF( લીમ્ફેટીક ફાઇલેરીયાસીસ) ના એલીમીનેશન ને એચિવ કરવા માટે, GOI (ગવર્મેન્ટ ઓફ ઇન્ડિયા)એ ઘર- આધારિત ફુટ કેર અને હાઇડ્રોસેલ ઓપરેશન્સ ને વધારવા તે ઉપરાંત, ડાયથિલકાર્બામાઝિન સાઇટ્રેટ ગોળીઓ ના એન્યુઅલ સિંગલ રિકમન્ડેડ કરેલ ડોઝ સાથે નેશનવાઇડએન્યુલ માસ ડ્રગ એડમિનિસ્ટ્રેશન (MDA) શરૂ કર્યું છે.
નેશનલ ફિલેરિયલ કંટ્રોલ પ્રોગ્રામ 1955માં શરૂ કરવામાં આવ્યો .

( G )HIV/AIDS:

HIV( હ્યુમન ઇમ્યુનો ડેફીસીયન્સી વાયરસ)/AIDS( એક્વાયર્ડ ઇમ્યુનો ડેફીનસી સિન્ડ્રોમ.

AIDS( એક્વાયર્ડ ઇમ્યુનો ડેફીનસી સિન્ડ્રોમ એ ઇન્ફેક્ટેડ બ્લડ સિમેન(વજાઇનલ ફ્લુઇડ) ના કોન્ટેક માં આવવાના કારણે થાય છે.

ઇન્ડિયન મિનિસ્ટ્રી ઓફ હેલ્થ એન્ડ ફેમીલીવેલફેર એ એવું એસ્ટીમેટ કરેલું હતું કે 2011માં કે એડલ્ટ લોકો (15-49 વર્ષ)માં HIVનો વ્યાપ 0.27% છે, જ્યારે HIV સાથે જીવતા વ્યક્તિઓની સંખ્યા 420,88,642 છે, નવા HIV સંક્રમણ ધરાવતા પુખ્તોની સંખ્યા 1,16,456 અને વાર્ષિક સંખ્યા છે.

( h) STD/ STI:

દરરોજ 1 મિલિયનથી વધુ લોકો ને સેક્સ્યુઅલી ટ્રાન્સમિટેડ ઇન્ફેક્શન થાય છે. દર વર્ષે લગભગ 550 મિલિયન લોકો STIs- ક્લેમીડિયા,ગોનોરિયા, સિફિલિસ અને ટ્રાઇકોમોનિઆસિસ માંથી બીમાર પડે છે.
530 મિલિયનથી વધુ લોકોને જીનાઇટલ હર્પીસ છે. 290 મિલિયનથી વધુ મહિલાઓ ને હ્યુમન પેપિલોમા વાયરસ ઇન્ફેક્શન છે.મોટાભાગના STI ઇન્ફેક્શન એ સિમ્ટોમ્સ વિના જ પ્રેઝન્ટ હોય છે. આ સેક્સ્યુઅલી ટ્રાન્સમિટેડ ઇન્ફેક્શન એ મધર માંથી ચાઇલ્ડ માં પ્લેસેન્ટા દ્વારા અથવા તો બેબી ના ડીલેવરી સમયે ટ્રાન્સમિટ થઇ શકે છે.

2) નોન કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ:

નોન કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ એ એવા ડિસીઝ છે જે ઇન્ફેક્શન અથવા અન્ય લોકો દ્વારા ફેલાતા નથી, પરંતુ સામાન્ય રીતે અનહેલ્થી બિહેવ્યર ના કારણે થાય છે. તેઓ વિશ્વભરમાં મૃત્યુ નું મુખ્ય કારણ છે અને ખાસ કરીને લો અને મિડલ ઇન્કમ ધરાવતા દેશોમાં હેલ્થ અને વિકાસ માટે મોટો ખતરો રજૂ કરે છે.

• નોન કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ માં સ્પેશ્યલી
• કાર્ડિયોવેસ્ક્યુલર ડિસીઝ,
• હાયપરટેન્શન,
• કેન્સર,
• ડાયાબિટીસ મેલીટસ,
• મેન્ટલ ડિસઓર્ડર,
• ટોબેકો કન્ઝપ્શન,
• આલ્કોહોલિઝમ,
• એક્સિડન્સ,
• ક્રોનીક લન્ગ્સ ડિસીઝ,
• કેટ્રેક,તથા
• સ્ટ્રોક જેવા ડીસીઝ નું ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.

( a ) કાર્ડીઓ વાસ્ક્યુલર ડિસીઝ:

ઇસ્ચેમીક હાર્ટ ડીઝીઝ એ ડેથ થવા માટેનું એક મેઇન કોઝ છે જે સામાન્ય રિતે ઇકોનોમીકલી રીતે વિકસિત દેશો અને વિકાસશીલ દેશોમાં ઝડપથી વધી રહ્યા છે તે વર્ષ 2015 સુધીમાં ભારતમાં ડેથ થવા માટેનુ એકમાત્ર સૌથી મહત્વપૂર્ણ કોઝ છે એવુ એસ્ટીમેશન કરવામા આવેલુ છે.
WHO અનુસાર, 2005 માં અંદાજિત 17 મિલિયન લોકો હાર્ટ સંબંધી ડિસીઝ થી ડેથ થયા હતા, જે વૈશ્વિક મૃત્યુ ના 30% ની સરખામણીમાં હતા. અને તેમાંથી લગભગ 80% ડેથ ભારત જેવા લો અને મિડલ ઇન્કમ ધરાવતા દેશોમાં થયા છે. વર્લ્ડ હેલ્થ ફેડરેશન મુજબ ભારતમાં 35% કાર્ડિયોવાસ્ક્યુલર રોગો 35-64 વર્ષની એજ વચ્ચે થાય છે.

( b ) કેન્સર:

કેન્સર એ ઇન્ડિયામાં એક ઇમ્પોર્ટન્ટ હેલ્થ પ્રોબ્લેમ બની ગયું છે.

દર વર્ષે આશરે7-9 લાખ અંદાજિત કેસ થાય છે એવો અંદાજ છે કે દેશમાં કેન્સરના 25 લાખ કેસ છે. તેમાથી ટોટલ કેન્સર ના કેસીસ માથી હાફ નંબર મા કેન્સર એ મેલ માં તમાકુના સેવનથી સંબંધિત છે અને 20% તમાકુ સંબંધિત કેસો ફિમેલ મા છે.

દર વર્ષે લગભગ 1 મિલિયન તમાકુ રિલેટેડ ડેથ થાય છે.
વિકાસશીલ દેશોમાં અંદાજે 50% મૃત્યુ કેન્સરને કારણે થાય છે. સ્ત્રીઓમાં બ્રેસ્ટ કેન્સર-20.01,
સર્વાઇકલ કેન્સર-14.42 અને ઓવેરિયન કેન્સર-5.6 નોંધવામાં આવ્યા હતા.
હાલમાં ભારતમાં તેના રુરલ વિસ્તારો માં તમાકુ ચ્યુવિંગ ના પરિણામે વિશ્વમાં ઓરલ કેન્સર ના કેસ વધુ જોવા મળે છે.

( c) ડાયાબિટીસ મલાઇટસ:

ડાયાબિટીસ, ખાસ કરીને ટાઇપ 2 ડાયાબિટીસ ના હાઇ પ્રિવેલેન્સ ને કારણે ભારતને ઘણીવાર “વિશ્વની ડાયાબિટીસ કેપિટલ” તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. જીનેટીક પ્રિડીસ્પોઝીસન (વલણ), અર્બનાઇઝેશન અને ડાયટરી ચેન્જીસ ના કારણે ડાયાબીટીસ ના રેટ ઇન્ક્રીઝ થાય છે.

2011 માં, એવુ એસ્ટીમેશન હતુ કે 62.4 મિલિયન લોકો એ ડાયાબિટીસ મલાઇટસ થી અફેક્ટેડ છે અને માત્ર 1 વર્ષમાં લગભગ 2 મિલિયનનો વધારો થયો છે.
ભારતમાં, 77.2 મિલિયન લોકો પ્રિ’ ડાયાબિટીસથી હોવાનો અંદાજ છે.
20 થી 79 વર્ષના તેમના સૌથી વધુ પ્રોડક્ટીવ વર્ષો માં લગભગ 44 લાખ ઇન્ડિયન્સ એ જાણતા નથી કે તેઓને ડાયાબિટીસ છે. 2011 માં ડાયાબિટીસ ના, ભારતમાં લગભગ 10 લાખ લોકો માર્યા ગયા.
ભારતની રુરલ વસ્તી એ ડાયાબિટીસ (34 મિલિયન)થી વધુ અસર થઇ છે, જ્યારે શહેરી વસ્તી (28 મિલિયન) ડાયાબિટીસ મેલીટસ થી અફેક્ટ થય છે. ચીન પછી ભારત બીજા ક્રમે છે.

( d ) મેન્ટલ ડિસઓર્ડર:

મેન્ટલ ડિસઓર્ડર એ ગ્લોબલી ડિસીઝ ના બર્ડન માં 13% હિસ્સો ધરાવે છે. નેશનલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ મેન્ટલ હેલ્થ (NIMH) ના અનુસાર સ્કિઝોફ્રેનિઆ નો પ્રિવેલેન્સ રેટ એ ભારતમાં કુલ વસ્તીના 1.1% ગણાય છે જ્યારે ટોટલ પોપ્યુલેશન મા ઓવર ઓલ લાઇફ ટાઇમ મેન્ટલ ડીસઓર્ડર નો રેટ એ 10-12% જેટલો છે.

( e ) ટોબેકો કન્ઝર્પ્શન:

નેશનલ ફેમિલી હેલ્થ સર્વે-3 મુજબ, 15-49 વર્ષ ની એજ ના મેલ અને ફિમેલ માં સ્મોકિંગ નું પ્રમાણ અનુક્રમે 32.7% અને 1.4% હતું.

યુવાનોમાં 40% મેલ અને 5% ફિમેલ તમાકુનો ઉપયોગ કરે છે.
19% મેલ એ સિગારેટ અથવા બીડી પીતા હોવાનું અને 30% પાન રસાલા, ગુટખા અથવા અન્ય તમાકુ ના વપરાશ થાય છે.
કોઇપણ સ્વરૂપમાં તમાકુનું સેવન કેન્સર નું મુખ્ય કારણ છે, ખાસ કરીને તમાકુ ચાવતા લોકોમાં મોઢાનું કેન્સર જોવા મળે છે.

( f ) આલ્કો હોલિઝમ:

ભારતમાં આલ્કોહોલ ને ઇન્ટેક કરવાની પેટર્ન જીયોગ્રાફીકલ એરિયા સાથે બદલાય છે. પંજાબ, આંધ્રપ્રદેશ, ગોવા અને ઉત્તર- પૂર્વીય રાજ્યોમાં સૌથી વધુ ઇન્સિડેન્સ છે જ્યાં દેશના બાકીના ભાગો કરતા મેલ મા આલ્કોહોલ ઇન્ટેક કરવાનું પ્રમાણ વધારે છે. અરુણાચલ પ્રદેશ, આસામ અને સિક્કિમમાં ફિમેલ ની આલ્કોહોલ ઇન્ટેક કરવાની સંખ્યા વધુ છે. 2005માં અંદાજિત દારૂના ગ્રાહકો 62.5 મિલિયન હતા અને તેમાંથી ભારતમાં 10.6 મિલિયન દારૂ ના વ્યસની છે.

( G ) એકસીડન્ટ:

WHO મુજબ, ભારતમાં માર્ગ એકસીડન્ટ 1.32 લાખ (2010માં) થી વધીને 1.43 લાખ (2011માં) થઇ ગયા છે.
1990-2000 દરમિયાન એક્સિડન્ટ ને કારણે ડેથ ની સંખ્યા 47% હતી જેમાંથી 93% અનનેચરલ કોઝ ના કારણોસર, 7% નેચરલ કોઝ ના કારણે હતી.
14 વર્ષથી ઓછી વયના જૂથમાં અકસ્માતો ને કારણે મૃત્યુદર 8.2% હતો; 15-44 વર્ષ 62%, 45-59 વર્ષ 20% અને 60 વર્ષથી વધુ વય જૂથ 9.2% હતા.

( h) ક્રોનિક લંગ્સ ડિસીઝ:

ક્રોનિક લંગ્સ ડિસીઝ મા ક્રોનિક ઓબ્સ્ટ્રક્ટિવ પલ્મોનરી ડિસીઝ (COPD) અને અસ્થમા જેવી સ્થિતિઓ પ્રચલિત છે, જે એર પોલ્યુસન અને તમાકુના ઉપયોગથી ઇન્ક્રીઝ થાય છે.

(I) કેટ્રેક:

ભારતમાં, 12 મિલિયનથી વધુ લોકો બ્લાઇન્ડ છે. 19.70% કેસોમાં રીફ્રેકટી એરર છે. ઇન્ટ્રાઓક્યુલર લેન્સ (IOL) ઇમ્પ્લાન્ટેશન સાથે કેટ્રેક ની સર્જરી માં નોંધપાત્ર પ્રમાણમાં વધારો થયો છે જે 1994માં 5% કરતા ઓછો હતો જે 2011-12માં 95% થયો છે.

( j) સ્ટ્રોક્સ:

ભારતમાં કોરોનરી હાર્ટ ડિસીઝ અને સ્ટ્રોક માં વધારો મુખ્યત્વે રુરલ કમ્યુનીટી કરતાં અર્બન કમ્યુનીટી માં વધુ જોવા મળે છે. કાર્ડિયોવાસ્ક્યુલર ડિસીઝ મુખ્યત્વે હાર્ટ ના ડિસીઝ અને સ્ટ્રોક 17.5 મિલિયન વ્યક્તિઓમાં મૃત્યુનું કારણ હતું.
હાર્ટ ડિસીઝ પછી, દર વર્ષે 5.8 મિલિયન ફેટલ કેસ સાથે સ્ટ્રોક ડેથ નું બીજું મુખ્ય કારણ છે, જેમાંથી 40% 70 વર્ષથી ઓછી ઉંમરના લોકો છે. આશરે 12% સ્ટ્રોક 40 વર્ષથી ઓછી એજ ની વસ્તીમાં થાય છે. ભારતમાં છેલ્લા કેટલાક દાયકાઓમાં સ્ટ્રોકના કેસોની સંખ્યામાં 17.5%નો વધારો થયો છે.

3) ન્યુટ્રીશનલ પ્રોબ્લેમ:

ઇન્ડિયા ની અંદર જોવા મળતા મેજર ન્યુટ્રીશનલ પ્રોબ્લેમ મા,

• PEM( પ્રોટીન એનર્જી માલન્યુટ્રીશન),
• ન્યુટ્રીશનલ એનિમિયા,
• નો બર્થ વેઇટ બેબીસ,
• ઝેરોપ્થેલમીયા( ન્યુટ્રીશનલ બ્લાઇન્ડનેસ),
• આયોડીન ડેફિશન્સી ડિસઓર્ડર ,
• લેથરિઝમ,
• ફ્લુરોસીસ નું ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.

a)PEM( પ્રોટીન એનર્જી માલન્યુટ્રીશન):

પ્રોટીન એનર્જી માલ ન્યુટ્રીશન એ પ્રોટીન અને કેલરીની ડેફિશશન્સી ના લીધે જોવા મળતા પ્રોબ્લેમ છે અને તે ફૂડના ઓછા પ્રમાણમાં કન્ઝપ્શન કરવાના કારણે જોવા મળે છે.

પ્રોટીન એનર્જી માલ ન્યુટ્રીશનના સામાન્ય રીતે બે ટાઇપ પડે છે.

1) ક્વાસિયોરકોર

જે પ્રોટીનની ડેફીસીયન્સી ના લીધે જોવા મળે છે.

2) મરાસ્મસ

છે કેલરીના ડેફિશયન્સી ના લીધે જોવા મળે છે.

આમ પ્રોટીન તથા કેલરી ની ડેફિશન્સી ના કારણે ચાઇલ્ડ નો વેઇટ એ તેના એજ ના પ્રમાણમા ઓછો જોવા મળે છે.
પ્રોટીન એનર્જી માલ ન્યુટ્રીશન ઇનસફિશિયન્ટ ફૂડ અથવા ફૂડ ગેપ થી થાય છે.
આ પ્રોબ્લેમ એ ઇન્ડિયા ના દરેક સ્ટેટમાં જોવા મળે છે.
પરંતુ ન્યુટ્રીશનલ મરાસ્મસ એ ક્વાસિયોરકોર કરતાં વધારે પ્રમાણમાં જોવા મળે છે.

(b) ન્યુટ્રિશનલ એનિમિયા:

ન્યુટ્રીશનલ એનિમિયા એ સામાન્ય રીતે ઇનએડિક્યુએટ ન્યુટ્રિશિયસ ડાયટ લેવાના કારણે જોવા મળે છે.
સામાન્ય રીતે વિટામીન B12 ની ડેફીશયન્સી ના લીધે 60 થી 80% વુમન ને એનિમિયા ની કન્ડિશન જોવા મળે છે.
એડલ્ટન્ટ ગર્લ્સ વધારે પ્રમાણમાં જોવા મળે છે.

( c) લો બર્થ વેઇટ બેબીસ:

લો બર્થ વેઇટ બેબીસ એ સામાન્ય રીતે ડેવલોપિંગ કન્ટ્રીઝમાં વધારે પ્રમાણમાં જોવા મળે છે કે જેમાં બેબી નો વેઇટ એ બર્થ સમયે 2.5 kg કરતાં ઓછો જોવા મળે છે અને તેના મેઇન કોઝ તરીકે મેટરનલ માલન્યુટ્રિશન અથવા એનિમિયા ની કન્ડિશન હોય છે.

( d ) ઝેરોપ્થેલ્મીયા:

ઝેરોપ્થેલ્મીયા મીન્સ ડ્રાઇ આઇસ આ એક એવી મેડિકલ કન્ડિશન છે કે જેમાં આઇસ માં ટીયર નું પ્રોડક્શન થતું નથી આ કન્ડિશન એ સામાન્ય રીતે વિટામીન એ ( Av) ની ડેફિશિયન્સી ના લીધે જોવા મળે છે અને મુખ્યત્વે આ કન્ડિશન 1 થી 3 વર્ષથી નીચેના ચિલ્ડ્રનમાં જોવા મળે છે.

(e) આયોડિન ડેફિશન્સી ડિસઓર્ડર:

આયોડિનની ડેફિશન્સી ના લીધે ગોઇટર થાય છે જેમાં થાઇરોઇડ ગ્લેન્ડ નું એન્લાર્જમેન્ટ થાય છે કે જેને નેકમાં આવેલી હોય છે. ઇન્ડિયામાં 71 મિલિયન પીપલ્સ એ ગોઇટર થી અફેક્ટેડ થયેલા છે.

( f )લેથરિઝમ:

લેથરિઝમ એ ખાસ પ્રકારની દાળના કારણે થાય છે. જેમાં ખાસ કરીને મશૂર ની કેસરી દાળ( Lathyrus sativus) થી આ પ્રકારની પ્રોબ્લેમ જોવા મળે છે. જેમાં વિકનેસ, મસ્ક્યુલર સ્પાઝમ, વિકનેસ અને પેરાપ્લેજીયા જોવા મળે છે. ઇન્ડિયામાં આ પ્રોબ્લેમ ખાસ કરીને મધ્યપ્રદેશ, ઝારખંડ અને બિહાર જેવા સ્ટેટમાં જોવા મળે છે.

( h) ફ્લુરોસીસ:

ફ્લુરોસીસ એ ડ્રિંકિંગ વોટરમાં વધારે પડતા ફ્લોરાઇડના પ્રમાણને લીધે થાય છે ફ્લુરોસીસ પણ ઇન્ડિયા નો એક મેજર હેલ્થ પ્રોબ્લેમ છે ઇન્ડિયામાં તમિલનાડુ ,આંધ્ર પ્રદેશ પંજાબ ,બિહાર , રાજસ્થાન, કેરેલા ઝારખંડ માં જોવા મળે છે.

4) એન્વાયરમેન્ટલ પ્રોબ્લમ:

એન્વાયરમેન્ટલ પ્રોબ્લેમ એ મુખ્યત્વે બે કારણના લીધે જોવા મળે છે.

• ( I ) લેક ઓફ સેફ ડ્રિંકિંગ વોટર,
• ( II ) ઇમપ્રોપર સેનિટેશન મેથડ ફોર એક્સક્રીટા ડિસ્પોઝલ

આ બે કારણોના લીધે મેઇન્લી સોઇલ (માટી)પોલ્યુશન તથા વોટર પોલ્યુશન જોવા મળે છે.

હાલમાં સેફ વોટર એ અર્બન એરિયામાં 95% જ્યારે રૂરલ એરિયામાં 79 % જોવા મળે છે.

તથા એક્સક્રીટા ડિસ્પોઝલ માટેની ફેસેલિટીઝ એ અર્બન એરિયામાં 61 % જ્યારે રુરલ એરિયામાં માત્ર 15% જ જોવા મળે છે જેના લીધે સોઇલ પોલ્યુશન થાય છે.

આ સિવાય અર્બન એરિયામાં વાહનના ધુમાડા, ફેક્ટરી માંથી નીકળતા વેસ્ટ પ્રોડક્ટ ના અયોગ્ય નિકાલને કારણે એન્વાયરમેન્ટલ પોલ્યુશન જોવા મળે છે જે પીપલ ની હેલ્થને અફેક્ટ કરે છે.

5) મેડિકલ કેર પ્રોબ્લમ:

વિલેજ એરિયા કરતા અર્બન એરિયામાં મેડિકલ કેર ડેવલોપ થયેલી જોવા મળે છે.

અર્બન એરિયામાં હોસ્પિટલમાં ઓવરકાઉડિંગ ના કારણે,ઇનએડિક્યુએટ સ્ટાફ તથા ડ્રગ્સ અને મેડિસિન એ એડિક્યુએટ અમાઉન્ટ મા ન હોવાના કારણે પણ પીપલ ના હેલ્થને અફેક્ટ કરે છે.

જ્યારે રૂરલ એરિયામાં 80% જેટલી વસ્તી એ ઇન્ડિજીએસ સિસ્ટમ ઓફ મેડિસિન પર બીલીવ કરે છે સાથે સાથે ઇનએડીક્યુએટ પ્રમાણમાં હેલ્થ રિસોર્સ હોવાના કારણે પીપલ્સના હેલ્થને અફેક્ટ કરે છે.
અર્બન તથા રૂરલ એરિયામાં હેલ્થ કેર સર્વિસીસ નું પ્રોપરલી ડિસ્ટ્રિબ્યુશન ન હોવું તે પણ પીપલની હેલ્થને અફેક્ટ કરે છે.

પૂરતા પ્રમાણમાં મેનપાવર, મટીરીયલ, મની, ના અભાવને કારણે તથા વિલેજ માં અપૂરતી હેલ્થ સર્વિસીસ ને કારણે હેલ્થ પ્રોબ્લેમ ક્રિએટ થાય છે જેના લીધે મોરબીટી તથા મોર્ટાલિટી જોવા મળે છે.

6) પોપ્યુલેશન પ્રોબ્લેમ:

પોપ્યુલેશન પ્રોબ્લેમ એ ઇન્ડિયા નું એક બિગેસ્ટ હેલ્થ પ્રોબ્લેમ છે જે ડેવલપમેન્ટ માટેના ઘણા બધા આસ્પેક્ટ પર અફેક્ટ કરે છે જેમાં, એમ્પ્લોયમેન્ટ, એજ્યુકેશન, હાઉસિંગ, હેલ્થ કેર સેનિટેશન તથા એન્વાયરમેન્ટ.

ચાઇના પછી ઇન્ડિયા એ બીજા નંબર પર પોપ્યુલેશન મા આવે છે.

લોકો વધારે ફેસિલિટીસ મેળવવા માટે રૂરલ માંથી અર્બન એરિયામાં માઇગ્રેશન થાય છે જેના લીધે અર્બન એરિયામાં વસ્તી ગીચતા ઇન્ક્રીઝ થાય છે.

આમ, ઇન્ડિયામાં આ પ્રમાણે હેલ્થ પ્રોબ્લેમ જોવા મળે છે.

🔸c. Write down occupation hazards in detail. 06 ઓક્યુપેશનલ હેઝાર્ટ્સ વિગતવાર લખો.

ઓક્યુપેશનલ હેઝાર્ટ્સ:

ઓક્યુપેશન હેઝાડ્સ મા રિસ્ક ની વાઇડ રેન્જ નુ ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે જે વર્કસ એ તેમના ચોક્કસ જોબ રોલ અને એન્વાયરમેન્ટ ના આધારે અનુભવી શકે છે.
ઓક્યુપેશન હેઝાડ્સ એ એવા પોટેન્સીયલ રિસ્ક અથવા ડેન્જર્સ છે કે જે હેલ્થ કેર વર્કસ એ તેમના
વર્કપ્લેસ એન્વાયરમેન્ટ માં એક્સપોઝ થાય છે .
આ હેઝાડ્સ એ વર્ક પ્લેસ ના જુદા જુદા આસ્પેક્ટ માથી અરાઇઝ થાય છે જેમ કે,
ફિઝિકલ કન્ડિશન,
કેમિકલ મટીરીયલ્સ,
બાયોલોજીકલ એજન્ટસ, સાયકોલોજિકલ ફેક્ટર્સ, તથા મિકેનિકલ હેઝાર્ડ્સ વગેરે નુ ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે,આ ફેક્ટર્સ એ વર્કસ ના હેલ્થ, સેફ્ટી અને વેલ્બીંગ માટે જોખમ ઊભું કરે છે અને જો યોગ્ય સાવચેતી અને સલામતી નાં પગલાં લેવામાં ન આવે તો ઇજાઓ, બીમારીઓ અથવા તો જાનહાનિ પણ થઇ શકે છે.

ઓક્યુપેશન વર્કર્સ મા ને નીચે પ્રમાણે ના હેઝાડ્સ થય શકે છે:

• 1) ફિઝિકલ હેઝાર્ડ્સ,
• 2) કેમિકલ હેઝાર્ડ્સ,
• 3) બાયોલોજીકલ હેઝાર્ડ્સ,
• 4) મિકેનિકલ હેઝાર્ડ્સ,
• 5) સાયકોલોજિકલ હેઝાર્ડ્સ.

1) ફિઝિકલ હેઝાર્ડ્સ:

ફિઝિકલ હેઝાર્ડ હીટ એન્ડ કોલ્ડ ના એક્સપોઝર માં આવવાથી થાય છે. વર્કસ એ સૂર્યના હાઇટેમ્પરેચર ના ડાયરેક્ટ એક્સપોઝર માં આવતા હોય છે જેમ કે ફાર્મર્સ, બિલ્ડર્સ, લેબર્સ(મજૂર વર્ગ)વગેરે.

ખીણ ની અંદર પણ હાઇટેમ્પરેચર હોય છે જેમ કે મૈસુર માં આવેલી કોટાર ગોલ્ડ ખીણ,કેટલાક ઉદ્યોગોમાં લોકલ ‘હોટ સ્પોટ્સ’ ઓવન અને ભઠ્ઠીઓ હશે જે ગરમી ફેલાવે છે જેમ કે બેકરીઓ, મેટલ વર્ક્સ, એસ્બેસ્ટોસ ફેક્ટરી એન્જિન રૂમ વગેરે.
ઊંચા તાપમાન ની અસર માં ખુબ જ ગરમી, ગરમીની એલર્જી, ગરમીનો થાક મસલ્સ માં ક્રેમ્પસ નો સમાવેશ થાય છે.

ઘણા કામદારો નીચા તાપમાન જેવા કે બરફના કારખાના, ઊંચાઇ, કોલ્ડ સ્ટોરેજ, કોલ્ડ લેબોરેટરી વગેરે ના સંપર્કમાં આવે છે. આ વર્કર ને ચિલબ્લેન્સ(જ્યારે કોલ્ડ ના એક્સેસિવ એક્સપોઝર માં આવવાના કારણે પુઅર બ્લડ સપ્લાય ના કારણે હેન્ડ તથા ફૂટમાં પેઇન, ઇચિંગ,તથા સ્વેલિંગ થવુ), એરિથ્રોસાયનોસિસ તથા રેસ્પીરેટરી ડિફીકલ્ટીઝ થય શકે છે.

હાય હ્યુમીડીટી:

કાપડ, કાગળ અને બરફ ના કારખાના જેવા ઉદ્યોગોમાં એક્ટ્રીમ ટેમ્પરેચર ના સંપર્ક સાથે હાઇ હ્યુમીડી એ, હિટ અને કોલ્ડ ની અફેક્ટ ને વધારે છે.

નોઇસ:

સ્ટીલ, તેલ, કાપડ અને ઓટોમોબાઇલ ફેક્ટરીઓ માં લાઉડ નોઇસ પોડ્યુસ થાય છે. લાઉડ નોઇસ એ હેલ્થ માટે હાનિકારક હોય છે .તેની અસર એ લાઉડ નોઇસ ના એક્સપોઝર ની ઇન્ટેન્સિટી તથા ડ્યુરેશન પર આધાર રાખે છે .લાઉડ નોઇસ ના કારણે , થાક લાગવો, નર્વસનેસ, ઇરિટેશન અને પાર્શિયલી અથવા કમ્પલીટલી હિયરિંગ લોસ પણ થય શકે છે.

લાઇટ:

વર્કસ એ પુઅર અથવા ગ્લેરિંગ અને બ્રાઇટલાઇટ ના કોન્ટેક્ટ માં આવી શકે છે. પુઅર લાઇટ ના કારણ થી આઇસ મા સ્ટ્રેઇન અને દુખાવો, આંખનો થાક, માથાનો દુખાવો થાય છે. બ્લરિંગ અને બ્રાઇટ લાઇટ એ ડિસ્કકમ્ફર્ટ, બ્લરિંગ ઓફ વિઝન, ચીડીયાપણ અને વિઝ્યુઅલ ફટીગ નું કારણ બને છે.

વાઇબ્રેશન:

ગ્રાઇન્ડીંગ, કટીંગ, ડ્રિલિંગ બોરિંગ મશીનો વગેરે જેવા મશીનો પર કામ કરતી વખતે વાઇબ્રેશન થાય છે. વાઇબ્રેશન એ થાક, નર્વસનેસ અને લોકલ ઇફેક્ટ જેમ કે હાથ અને જોઇન્ટ ની ઇન્જરી વગેરે નું કારણ બની શકે છે.

રેડીએશન્સ:

એક્સ- રે અને રેડિયોએક્ટિવ આઇસોટોપ્સ ના રેડિયેશન ના કોન્ટેક્ટ માં આવવા ના કારણે સ્કિન અને બ્લડ કેન્સર થઇ શકે છે તે જીનેટીક ચેન્જીસ , માલફોર્મેશન,સ્ટરિલીટી વગેરેમાં પરિણમી શકે છે. રેડિયોલોજી વિભાગમાં કામ કરતી વ્યક્તિ, ઘડિયાળના કારખાનાઓ, દારૂગોળાના કારખાનાઓ મા વર્ક કરતા વર્કસ એ આયોઇઝિંગ રેડિયેશન ના કોન્ટેક્ટ માં આવે છે. અલ્ટ્રાવાયોલેટ (યુવી) રેડિયેશન્સ જેમ કે વેલ્ડીંગ દરમિયાન કંજક્ટીવાઇટીસ અને કેરેટાઇટિસ નું કારણ બને છે. અલ્ટ્રાવાયોલેટ રેડિયેશન એ સનબર્ન નું કારણ બની શકે છે. રોડબિલ્ડરો, સેઇલર્સ (નાવિક), સેફર્ડ (ભરવાડ) અને ખેડૂતો અલ્ટ્રાવાયોલેટ રેડિયેશન થી અફેક્ટ થઇ શકે છે.

2) કેમિકલ હેઝાર્ડ્સ: ફેક્ટરીઓ અમુક અથવા અન્ય કેમિકલ્સ નો ઉપયોગ કરે છે. કમીકલ્સ એ 3 રીતે કાર્ય કરે છે.

1) લોકલ એક્શન:કેટલાક કેમિકલ ના કારણે ડર્મેટાઇટીસ તથા એક્ઝીમા (ખરજવુ) જેવી કન્ડિશન થઇ શકે છે.

2) ઇન્હાલેસન:ગેસીસ તથા વેપર્સ ને શ્વાસ માં લેવાથી રેસ્પિરેટરી ડિસીઝ થઇ શકે છે.

3) ઇન્જેશન

• મરક્યુરી, લીડ, આર્સેનિક, ઝીંક, ક્રોમિયમ અને કેડમિયમ, ફોસ્ફરસ વગેરે વિવિધ ડિસીઝ નું કારણ બને છે.
• ટાઇપ્સ ઓફ વિચ આર હેઝાર્ડિયસ
• કાર્બન મોનોક્સાઇડ, ઓઝોન, કાર્બન ડાયોક્સાઇડ, હાઇડ્રોજન અને સાયનાઇડ વગેરે જેવા વાયુઓ.
• ધૂમાડો અને વરાળ વિવિધ પ્રકારના એસિડ માથી , મરકાયુરી ની વેપર વગેરેમાંથી .
• મીસ્ટસ (ઝાકળ) ઇલેક્ટ્રોપ્લેટિંગ ઇન્ડસ્ટ્રી માથી ઝાકળ.
• •ધૂળ: ખડક, અયસ્ક, ધાતુના લાકડા વગેરે ને કચડીને અને પીસવાના કારણે નીખમકડેલા નાના કણો.
• એવા કેમિકલ એજન્સ કે જે સ્કીન, રેસ્પીરેટરી સિસ્ટમ તથા ગેસ્ટરોઇન્ટેસ્ટાઇનલ ઇન્ટરસ્ટાઇનલ સિસ્ટમને હાર્મ ફૂલ હોય છે.
• સ્કીન પ્રોબ્લેમમાં ડર્મેટાઇટીસ, એક્ઝીમા, અર્ટીકેરિયા, અલ્સર તથા કેન્સર વગેરે નું ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.
• રેસ્પીરેટરી પ્રોબ્લેમ્સ માં વિવિધ પ્રકારના ન્યુમોકોનિઓસિસનો સમાવેશ થાય છે. ક્વાર્ટઝ ડસ્ટ ને કારણે સિલિકોસિસ,
  કોલ ડસ્ટ ને કારણે એન્થ્રાકોસિસ,
  કોટનડસ્ટ ને કારણે બાયસિનોસિસ,
  એસ્બેસ્ટોસ ડસ્ટ ના કારણે એસ્બેસ્ટોસિસ એસ્બેસ્ટોસ ના કારણે,
• કાર્બન મોનોક્સાઇડ, હાઇડ્રોજન સલ્ફાઇડ અને હાઇડ્રોજનને લીધે શ્વાસની તકલીફ
• સાયનાઇડ ક્લોરિન, ઓઝોન, નાઇટ્રોજન ઓક્સાઇડ, સલ્ફર ડાયોક્સાઇડ જેવા વિવિધ તીખા ગેસ ને કારણે ગળામાં બળતરા થઇ શકે છે. એસ્બેસ્ટોસ, બેરિલિયમ, કોલ ટાર, ખનિજ તેલને કારણે ફેફસાંનું કેન્સર થઇ શકે છે.

3) બાયોલોજીકલ હેઝાર્ડ્સ:

• બાયોલોજીકલ હેઝાર્ડ્સ એ વાયરસ, રિકેટ્સિયા, બેક્ટેરિયા જેવા ઇન્ફેક્ટેડ અને પરોપજીવી એજન્ટો ને કારણે જોવા મળે છે. તેના કારણે ખેડૂતોમાં હૂકવર્મ ના ઇન્ફેસ્ટેશન પણ થઇ શકે છે.ખીણો વર્ક કરતા વર્કસ માં લેપ્ટોસ્પાયરોસિસ થઇ શકે છે.

• ટેનિંગ ફેક્ટરી, વેટરનરી હોસ્પિટલ અને ડિસ્પેન્સરી, પ્રાણી સંગ્રહાલય, સર્કસ, ખેતીમાં કામ કરતા કામદારો, કસાઈ ઘરો વગેરે મા વિવિધ ઝૂનોટિક ડિસીઝ જેવા કે બ્રુસેલોસિસ, માયકોટિક્સ ઇન્ફેક્શન, પેરાસાઇટીક ઇન્ફેક્શન તથા એન્થ્રરેક્સ જેવા ડિસીઝ થઇ શકે છે.

• હોસ્પિટલો/ દવાખાનાઓમાં કામ કરતા આરોગ્ય કર્મચારીઓ પેસન્ટ ના ઇન્ફેક્શન ના સંપર્ક મા આવી શકે છે, જેમ કે ટ્યુબરક્યુલોસિસ, રોગ, એચ.આઇ.વી અને સીરમ હેપેટાઇટિસ વગેરે .

4) મિકેનિકલ હેઝાર્ડ્સ: અનપ્રોટેક્ટેડ મશીન્સ તથા તેના પ્રોટ્રુડિંગ તથા મુવિંગ પાર્ટ્સ અને ઓછી સેફટી વાળા મશીન ના કારણે વિવિધ એક્સીડન્ટસ અને ઇન્જરી થઇ શકે છે તેના કારણે પાર્શિયલી અને પર્મનેન્ટ ડીસેબિલિટી થય શકે છે.

5) સાયકોલોજિકલ હેઝાર્ડ્સ:

• જુદા જુદા પ્રકારના માલ એડજસ્ટમેન્ટ પ્રોબ્લેમ્સ જેમકે જોબમાં પ્રોપરલી સેટીસફેક્શન ન હોવું,
• ઇનસિક્યુરિટી, ફ્રસ્ટેશન તથા એન્વાયરમેન્ટલ ટેન્શન ના કારણે વ્યક્તિ એ પ્રોપરલી એડજસ્ટ થઇ શકતા નથી. આ કન્ડિશનના કારણે ફિઝિકલ હેલ્થ પ્રોબ્લેમ જેમકે બ્લડપ્રેશર ઇન્ક્રીઝ થવું, ઇનડાયઝજેશન થવું, ઇનસોમ્નિયા થવું ,
• ભૂખ ન લાગવી તથા હાર્ડબર્ન જેવી કન્ડિશન થઇ શકે છે.

• આમ, વર્કર્સ માં આ પ્રકારના હેઝાડ્સ થઇ શકે છે તેને થતા પ્રિવેન્ટ કરવા માટે તેમનું અર્લી તથા પ્રોપર્લી આઇડેન્ટિફિકેશન કરી તેને પ્રિવેન્ટ કરવા માટેના મેઝર્સ લેવા અગત્યના રહે છે.

🔸d. Functions of D.G.H.S. 04 ડાયરેકટ જનરલ ઓફ હેલ્થ સર્વિસના કાર્યો લખો.

ડાયરેકટ જનરલ ઓફ હેલ્થ સર્વિસ(DGHS) ના કાર્યો:

ડાયરેકટ જનરલ ઓફ હેલ્થ સર્વિસ(DGHS) મેડિકલ એન્ડ પબ્લિક હેલ્થ બાબતો માટે કેન્દ્ર સરકાર ને મુખ્ય સલાહકાર તરીકે કામગીરી કરે છે હેલ્થ સર્વિસમાં ડાયરેક્ટર ની નિમણૂક કરવામાં આવે છે જેને એડિશનલ ડાયરેક્ટોરેટ જનરલ ઓફ હેલ્થ સર્વિસીસ, ડેપ્યુટી ઓફિસર એન્ડ અધર એડમિનિસ્ટ્રેટિવ સ્ટાફ મદદ કરે છે.

ડાયરેક્ટોરેટ ના મુખ્ય ત્રણ યુનિટ છે.

• 1) મેડિકલ કેર એન્ડ હોસ્પિટલ્સ,
• 2) પબ્લિક હેલ્થ,
• 3) જનરલ એડમિનિસ્ટ્રેટિવ.

ફંકશન ઓફ ડાયરેક્ટર જનરલ હેલ્થ સર્વિસીસ( DGHS )

ડાયરેક્ટર જનરલ હેલ્થ સર્વિસીસ ના મેઇન્લી બે ફંક્શન છે.

• 1) જનરલ ફંક્શન,
• 2) સ્પેસિફિક ફંક્શન

1) જનરલ ફંક્શન:

• 1) સર્વે,
• 2) પ્લાનિંગ,
• 3) કોઓર્ડીનેશન,
• 4) પ્રોગ્રામિંગ,
• 5) અપરેઇઝલ ઓફ ઓલ હેલ્થ મેટર્સ ઇન ધ કંન્ટ્રી.

1) સર્વે:

• DGHS પબ્લિક હેલ્થ ઇન્ડિકેટર્સ, ડિસીઝ પ્રિવેલેન્સ, કેર નીડ્સ અને ડેમોગ્રાફિક ટ્રેન્ડસ પર ડેટા એકત્રિત કરવા માટે સર્વે અને અસેસમેન્ટ કરે છે.
• આ સર્વે પરથી વસ્તીના હેલ્થ ના સ્ટેટસ ને સમજવામાં અને હેલ્થ અને પ્રોગ્રામ ની જાણ કરવામાં મદદ કરે છે.

2) પ્લાનિંગ:

• સર્વે કર્યા પછી તથા બીજા ડેટાને ફાઇન્ડ કર્યા પછી ડાયરેક્ટર જનરલ ઓફ હેલ્થ સર્વિસ (DGHS) હેલ્થ કેર સર્વિસીસ ની સ્ટ્રેટેજીસ ને પ્લાનિંગ કરે છે.
• આમાં હેલ્થકેર ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર ને ઇમ્પ્રુવ કરવા માટે,ઇફેક્ટીવ રીતે રિસોર્સિસ ની ફાળવણી કરવા અને હેલ્થ ઇસ્યુસ ને રિડ્યુસ કરવા માટે લોંગ ટર્મ અને શોર્ટ ટર્મ ની પ્લાન ને ડેવલોપ કરવામા આવે છે.

3) કોઓર્ડીનેશન:

• ડાયરેક્ટર જનરલ હેલ્થ સર્વિસીસ( DGHS )એ જુદા જુદા હેલ્થ ડિપાર્ટમેન્ટ સાથે, એજન્સી સાથે તથા હિતધારકો સાથે એક્ટિવિટીસ નું કોઓર્ડીનેશન કરે છે.
• તેના કારણે એ ખાતરી કરી શકાય છે કે હેલ્થ પ્રોગ્રામ નું ઇફેક્ટિવલી રીતે ઇમ્પલિમેન્ટેશન થાય છે, એફોટ્સ ના ડુપ્લિકેશન ને પ્રિવેન્ટ કરી શકાય, તથા રિસોર્સીસ ના યુટીલાઇઝેશન ને ઓપ્ટિમાઇઝિંગ બનાવી શકાય.

4) પ્રોગ્રામિંગ:

• હેલ્થ પ્રોગ્રામ અને ઇનીસીયેટીવ્સ નુ ડેવલોપમેન્ટ અને ઇમ્પલીમેન્ટેશન એ DGHS નું મુખ્ય કાર્ય છે.
• જેમાં ડીસીઝ ને પ્રીવેન્શન માટે, હેલ્થના પ્રમોશન માટે, મેટર્નલ તથા ચાઇલ્ડ હેલ્થ, વેક્સીનેશન કંપેઇનીંગ તથા બીજા પબ્લિક હેલ્થ ઇન્ટરવેશન
  માટેના પ્રોગ્રામ્સ ની રચના નો સમાવેશ થાય છે.

5) અપરેઇઝલ ઓફ ઓલ હેલ્થ મેટર્સ ઇન ધ કન્ટ્રી:

• DGHS હેલ્થ પ્રોગ્રામ અને પોલિસીસ ની ઇફેક્ટીવનેસ, ઇમ્પેક્ટ અને ઓબ્જેકટીવ ના પાલન નું અસેસમેન્ટ કરવા માટે અપરેઇસીસ અને ઇવાલ્યુએશન કરે છે.
• નિયમિત અસેસમેન્ટ હેલ્થ કેર પ્રણાલીમાં ઇમ્પ્રુવમેન્ટ માટે સ્ટ્રેન્થ, વિકનેસ અને એરિયા ને ઓળખવામાં મદદ કરે છે.

2) સ્પેસિફિક ફંક્શન:

• 1) ઇન્ટરનેશનલ હેલ્થ રિલેશનશિપ એન્ડ ક્વોરેન્ટાઇન.
• 2) કંટ્રોલ ઓફ ડ્રગ સ્ટાન્ડર્ડસ
• 3) મેડિકલ સ્ટોર ડિપોટ્સ
• 4) પોસ્ટગ્રેજ્યુએશન ટ્રેઇનીંગ
• 5) મેડિકલ એજ્યુકેશન
• 6) મેડિકલ રિસર્ચ
• 7) સેન્ટ્રલ ગવર્મેન્ટ હેલ્થ સ્કીમ
• 8) નેશનલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ
• 9) સેન્ટ્રલ હેલ્થ એજ્યુકેશન બ્યુરો(C.H.E.B)
• 10) હેલ્થ ઇન્ટેલિજન્સ
• 11) નેશનલ મેડિકલ લાઇબ્રેરી મેનેજમેન્ટ

એક્સપ્લાનેશન:

1) ઇન્ટરનેશનલ હેલ્થ રિલેશનશિપ એન્ડ ક્વોરેન્ટાઇન

• કન્ટ્રીના મુખ્ય બંદરો અને ઇન્ટરનેશનલ એરપોર્ટના ડાયરેક્ટ મેનેજમેન્ટ કરે છે વિવિધ દેશો સાથે હેલ્થના રિલેશનશિપ મેઇન્ટેન કરે છે અને ઇન્ફોર્મેશન ની આપ લે કરે છે અને ડીસીઝ ને સ્પ્રેડ થતુ કંટ્રોલ કરવામાં મહત્વ ની કામગીરી કરે છે.

2) કંટ્રોલ ઓફ ડ્રગ સ્ટાન્ડર્ડ:

• ડ્રગ કંટ્રોલર ની દેખરેખ હેઠળ મેડીકેશન ની ક્વોલિટી અને સ્ટાન્ડર્ડ ને મેઇન્ટેન કરે છે. નક્કી કરેલા સ્ટાન્ડર્ડ મુજબ કેન્દ્ર તથા રાજ્ય સરકારના ઓફિસર દ્વારા દવાઓનો યોગ્ય રીતે પ્રોડક્શન કરે અને તેનુ ડિસ્ટ્રીબ્યુશન કરે છે.
• 1940 ના ડ્રગ એક્ટ મુજબ દવાઓની ક્વોલિટી પણ ચેક કરે છે.

3) મેડીકલ સ્ટોર ડિપોટ્સ:

• સેન્ટ્રલ લેવલે મુખ્ય મેડિકલ ડિપોટ્સ ચલાવે છે જેમ કે મુંબઇ , ચેન્નઇ, કોલકત્તા, ગોવાહાટી કરનાલ, હૈદરાબાદ જે તેના વિસ્તાર ના રાજ્યોને જરૂર મુજબ મેડિસિન એક્વીપમેન્ટ વગેરે નું વિતરણ અને તેનું મેનેજમેન્ટ કરે છે. તેઓ સસ્તી અને ક્વોલિટી વાળી મેડિસિનનું પ્રોડક્શન કરાવી અને જરૂર મુજબ સપ્લાય કરાવે છે.

4) પોસ્ટ ગ્રેજ્યુએશન ટ્રેઇનીંગ:

• જુદી જુદી નેશનલ મેડિકલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ જુદા જુદા હેલ્થ પર્સન ને પોસ્ટ ગ્રેજ્યુએશન( P.G. Course)ની ટ્રેઇનિંગ આપવાની જવાબદારી આપે છે જેમાં,
• ઓલ ઇન્ડિયા ઇન્સ્ટિટયૂટ ઓફ મેડિકલ સાયન્સ એટ( AIIMS )- ન્યુ દિલ્હી.
• ઓલ ઇન્ડિયા ઇન્સ્ટિટયૂટ ઓફ હાયજીન એન્ડ પબ્લિક હેલ્થ – કોલકત્તા.
• ઓલ ઇન્ડિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ મેન્ટલ હેલ્થ એન્ડ ન્યુરો સાયન્સ- બેંગ્લોર.
• નેશનલ ટ્યુબરક્યુુલોસીસ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ- બેંગલોર.
• સેન્ટ્રલ રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટયૂટ- કસૌલી.
• નેશનલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ-દિલ્હી.
• નેશનલ ઇન્સ્ટિટયૂટ ઓફ હેલ્થ એન્ડ ફેમિલીવેલ ફેર- ન્યુ દિલ્હી.
• રાજકુમારી અમૃત કોર( RAK) કોલેજ ઓફ નર્સિંગ – ન્યુ દિલ્હી.
• પોસ્ટ ગ્રેજ્યુએશન ઇન્સ્ટિટયૂટ ઓફ મેડિકલ એજ્યુકેશન- ચંદીગઢ.

5) મેડિકલ એજ્યુકેશન:

• વિવિધ મેડિકલ કોલેજ નું ડાયરેક્ટ મેનેજમેન્ટ કરે છે જેમ કે,
• લેડી હાર્ડિન્જ મેડિકલ કોલેજ અને એસોસિયેટેડ SSK અને KSC,
• મૌલાના આઝાદ મેડિકલ કોલેજ,
• મેડિકલ કોલેજ પુડુચેરી એન્ડ ગોવા આ આ મેડિકલ કોલેજો સિવાય, ભારતમાં ઘણી મેડિકલ કોલેજો છે જેને સેન્ટર દ્વારા ગાઇડન્સ અને સપોર્ટ આપવામાં આવે છે.

6) મેડિકલ રિસર્ચ:

• દેશમાં મેડિકલ રિસર્ચ મોટે ભાગે ઇન્ડિયન કાઉન્સિલ ઓફ મેડિકલ રિસર્ચ( I.C.M.R = ફાઉન્ડેડ ઇન 1911) ન્યુ દિલ્હી દ્વારા ઓર્ગેનાઇઝ કરવામાં આવે છે.
• હ્યુમન ડીસીઝ અને તેના કોઝ, ટ્રીટમેન્ટ,સર્વે અને પ્રિવેન્શન માટે રિસર્ચ કામમાં ઇકોનોમિક તેમજ બીજી હેલ્પ કરે છે. તમામ પ્રકારનું ફંડ યુનિયન મિનિસ્ટ્રી ઓફ હેલ્થ દ્વારા પૂરું પાડવામાં આવે છે.

મેડિકલ ક્ષેત્રે વિવિધ સંશોધન સંસ્થાઓનું સંચાલન કરે છે જેમ કે:

• કેન્સર રિસર્ચ સેન્ટર- ચેન્નઇ,
• ટ્યબરક્યુલોસીસ કિમોથેરાપી સેન્ટર- ચેન્નઇ,
• વાયરસ રિસર્ચ સેન્ટર- પુના,
• નેશનલ ઇન્સ્ટિટયૂટ ઓફ ન્યુટ્રીશન એટ -હૈદરાબાદ.

7) સેન્ટ્રલ ગવર્મેન્ટ હેલ્થ સ્કીમ( C.G.H.S): જે વિમા નું સુરક્ષા કવચ પ્રોવાઇડ કરે છે જે અંતર્ગત વિવિધ એકસીડન્ટ, ડીસીઝ તથા ડેથ વગેરે માં સહાય મળે છે.

8) નેશનલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ: નેશનલ હેલ્થ પ્રોગ્રામમાં કરોડો રૂપિયાનો ફંડ જોઈએ તેવા પ્રોગ્રામ ચલાવે છે સામાન્ય રીતે કેન્દ્રીય સહાય વગર આ પ્રોગ્રામ સફળ થતાં નથી, પ્લાનિંગ, ગાઇડન્સ અને કોઓર્ડીનેશન માટેનું ખૂબ અગત્યનું કાર્ય આ વિભાગ દ્વારા કરવામાં આવે છે.

9) સેન્ટ્રલ હેલ્થ એજ્યુકેશન બ્યુરો( C.H.E.B): લોકોમાં હેલ્થ વિશે અવેરનેસ લાવવા માટેના આરોગ્ય શિક્ષણ તૈયાર કરવાનું ઉત્કૃષ્ટ કાર્ય કરે છે જે જુદા જુદા લેવલના હેલ્થ વર્કરને જુદા જુદા પ્રકારની ટ્રેનીંગ આપવાનું પણ પ્લાનિંગ કરે છે.

10) હેલ્થ ઇન્ટેલિજન્સી: હેલ્થ ઇન્ટેલિજન્સી એ હેલ્થ રીગાર્ડીંગ ઇન્ફોર્મેશન ઇન બધા જ સ્ટેટ તથા ઇન્ટરનેશનલ એજન્સીસ માં પ્રોવાઇડ કરે છે.

11) નેશનલ મેડિકલ લાઇબ્રેરી: નેશનલ મેડિકલ લાઇબ્રેરી એ 1966 મા તે ડિક્લેર કરવામાં આવી જેનો મુખ્ય હેતુ મેડિકલ હેલ્થ અને તેની સાથે સંકળાયેલા સાયન્સ માં એડવાન્સમેન્ટ લાવવાનો છે તથા તેનો મુખ્ય ઓબ્જેકટીવ એ પ્રોફેશનલ બુક, જર્નલ અને મેડિકલ રિપોર્ટ વગેરેની આપલે કરવી.

🔸OR🔸

🔸a. Define primary health care & write down principles of primary health.
પ્રાઇમરી હેલ્થ કેરની વ્યાખ્યા આપો અને તેના સિદ્ધાંતો લખો. 06

• પ્રાઇમરી હેલ્થ કેરની ડેફીનેશન,
• પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર પ્રિન્સિપલ્સ

પ્રાઇમરી હેલ્થ કેરની ડેફીનેશન:

• પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર એ એક એસેન્સીયલ (આવશ્યક) હેલ્થ કેર છે કે જે યુનિવર્સલી બનાવવામા આવે છે કે જે દરેક વ્યક્તિ સુધી એક્સેસિબલ હોવી જોઇએ તથા દરેક વ્યક્તિ ના તેમા ફુલ્લી પાર્ટિસિપેશન દ્વારા કેર એ એક્સેપ્ટેબલ હોવી જોઇએ તથા પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર એ કોમ્યુનિટી અને કન્ટ્રી ને કોસ્ટ માં પરવળી કરી શકે તેવી હોવી જોઇએ.

કોન્સેપ્ટ:

• પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર એક કન્ટ્રી ના બધા જ સિટીઝન સુધી સાર્વત્રિક રીતે પહોંચી શકે તેવી હોવી જોઈએ.
• પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર એ કન્ટ્રી તથા કમ્યુનિટી માં એફોર્ડેબલ(પરવળી શકે તેવી) હોવી જોઇએ.

•રુરલ, અરબન , સમૃદ્ધ અથવા ગરીબ કમ્યુનીટી ને ધ્યાનમાં લીધા વિના બધા માટે ઉપલબ્ધ હોવી જોઇએ.

•> પ્રિન્સિપલ્સ ઓફ પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર:

પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર ના મેઇન્લી 5 પ્રિન્સિપલ્સ છે.

• 1) ઇક્વીટેબલ ડિસ્ટ્રીબ્યુશન ,
• 2) કમ્યુનિટી પાર્ટીશીપેશન,
• 3) એપ્રોપ્રિએટ ટેકનોલોજી,
• 4) ફોકસ ઓન પ્રિવેન્શન,
• 5) ઇન્ટરસેકટોરલ કોઓર્ડીનેશન

1) ઇક્વીટેબલ ડિસ્ટ્રીબ્યુશન : હેલ્થ સર્વિસીસ તથા રિસોર્સીસ નુ કોમ્યુનિટીમાં ઇક્વલી રીતે ડિસ્ટ્રીબ્યુશન થવું જોઇએ. પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર એ જાતિ, સંપ્રદાય અને જેન્ડર, ધર્મ, અમીર, ગરીબ, શહેરી કે ગ્રામીણ ના કોઇપણ ભેદભાવ વિના બધા માટે અવેઇલેબલ હોવી જોઇએ. આ પ્રિન્સિપલ મુજબ પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર એ દરેક વ્યક્તિ, ફેમિલીસ તથા કોમ્યુનિટી માં અવેઇલેબલ હોવી જોઇએ. તે સામાજિક ન્યાય પર આધારિત હોય છે. જે લોકો રૂરલ એરિયા માં રહેતા હોય તે વ્યક્તિ પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર નો મેઇન ટાર્ગેટ હોય છે.

2) કોમ્યુનિટી પાર્ટિસિપેશન:

• કોમ્યુનિટીના ઇનવોલ્વમેન્ટ વગર પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર નો ગોલ એચિવ કરવો એ ડીફીકલ્ટ હોય છે.
• હેલ્થ સર્વિસીસ ના પ્લાનિંગ,ઇમ્પલીમેન્ટેશન, અને મેઇન્ટેનન્સ માં કોમ્યુનીટી નુ ઇન્વોલ્વમેન્ટ મેળવવા માટે સતત પ્રયત્નો કરવા જોઇએ.
• વિલેજીસ ના લોકલ હેલ્થ વર્કર જેમ કે વિલેજ હેલ્થ ગાઇડ,આંગણવાડી વર્કર,આશા , ટ્રેઇન દાય એ કોઇપણ કોમ્યુનિકેશન બેરિયર તથા કલ્ચર ની ઓવરકમ કરી હેલ્થ સર્વિસીઝ પ્રોવાઇડ કરે છે.
  આ એવી રીતે કરવામાં આવે છે કે તે કોમ્યુનીટી માટે સ્વીકાર્ય બને.

3) એપ્રોપ્રિએટ ટેકનોલોજી: પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર માં વપરાતી ટેક્નોલોજી સાઇન્ટીફિક રીતે યોગ્ય, સેફ,સામાજિક રીતે સ્વીકાર્ય, લોકલ રિક્વાયરમેન્ટ ને અનુરૂપ અને ફાઇનાન્સિયલ પરવળી શકે તેવી હોવી જોઇએ અને લોકલી સ્તરે અવેઇલેબલ હોવી જોઇએ.
Ex :ORS નો ઉપયોગ ડાયરિયા ની ટ્રીટમેન્ટ માટે એક ઉદાહરણ છે.

4) ફોકસ ઓન પ્રિવેન્શન: પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર નું મેઇન ફોકસ એ ડિસીઝ ને ટ્રીટ કરવુ તે નહી પરંતુ ડિસિઝ નું પ્રિવેન્શન કરવું તથા હેલ્થનું પ્રમોશન કરવું તે હોય છે. પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર દ્વારા હેલ્થ એજ્યુકેશન પર ભાર મૂકવામાં આવે છે.

5) ઇન્ટરસેકટોરલ કોઓર્ડીનેશન: પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર ના સકસેસફુલ ઇમ્પલિમેન્ટેશન માટે બીજા સેક્ટર્સ નું કોઓર્ડીનેશન હોવું જરૂરી હોય છે જેમકે, એગ્રીકલ્ચર સેનિટેશન , હાઉસિંગ, ન્યુટ્રીશન, પબ્લિક વર્કર્સ, કોમ્યુનિકેશન તથા એજ્યુકેશન વગેરે.

આમ, પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર મા મેઇન્લી 5 પ્રિન્સિપલ્સ નું ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.

🔸b. Write down objectives of school health programme. 04 સ્કૂલ હેલ્થ પ્રોગ્રામના હેતુઓ લખો.

સ્કૂલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ ના ઓબ્જેક્ટીવ્સ: સ્કૂલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ ના મલ્ટીપલ ઓબ્જેક્ટીવ્સ હોય છે, જેનો એઇમ વિદ્યાર્થીઓ ના હેલ્થ અને વેલ્બીંગ ને પ્રમોટ કરવુ અને તેને મેઇન્ટેન રાખવુ તે હોય છે, જેનાથી તેમના એકંદર એજ્યુકેશન એક્સપિરિયન્સ મા તથા પરિણામો માં ઇમ્પ્રુવમેન્ટ થાય છે.

સ્કૂલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ માટેના ઓબ્જેક્ટ નીચે મુજબ છે:

1) પ્રમોશન ઓફ હેલ્થ એજ્યુકેશન: સ્ટુડન્ટ ને હેલ્થ રીલેટેડ ટોપીક વિશે એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરવા માટે જેમકે, ન્યુટ્રીશન, ફિઝિકલ એક્ટિવિટી, હાઇજીન મેન્ટલ હેલ્થ, સબસ્ટન્સ એબ્યુસ પ્રિવેન્સન એન્ડ સેક્સ્યુઅલ હેલ્થ વિશે એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરવું.

વિદ્યાર્થીઓ ના એજ્યુકેશન અને અવેરનેસ મા ઇમ્પ્રુવમેન્ટ કરે છે.

2) પ્રિવેશન એન્ડ કંટ્રોલ ઓફ ડિસીઝ:

• ચાઇલ્ડ માં થતી કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ ને પ્રિવેન્શન તથા કંટ્રોલ કરવા માટે મેઝર્સ લેવામાં આવે છે.(ex: વેક્સીનેશન, હાઇજીન પ્રેક્ટિસ).
• કોમન હેલ્થ ઇસ્યુસ માટે ચાઇલ્ડ નું સ્ક્રીનીંગ કરવું જેમ કે,વીઝન, હિયરિંગ વગેરે તથા જો કોઇ ડીસીઝ હોય તો તેનું અર્લી મેનેજમેન્ટ કરી શકાય.

3) પ્રમોશન ઓફ મેન્ટલ હેલ્થ:

• ચાઇલ્ડ મા મેન્ટલ હેલ્થ વિશે અવેરનેસ લાવવી અને સોશિયલ સ્ટીગ્મા ને દુર કરવું.
• જે ચાઇલ્ડ માં સ્ટ્રેસ એન્ઝાયટી તથા બીજા કોઇ પણ મેન્ટલ પ્રોબ્લેમ હોય તો ચાઇલ્ડ ને પ્રોપર સપોર્ટ પ્રોવાઇડ કરવો તથા તેની ટ્રીટમેન્ટ માટે પ્રોપરલી મેઝર્સ લેવા.

4) પ્રમોશન ઓફ હેલ્થી બીહેવ્યર: ચાઇલ્ડને પ્રોપરલી ફિઝિકલ એક્ટિવિટી કરવા માટે એડવાઇઝ આપવી જેમકે ગેમ્સ રમવી, એક્સરસાઇઝ કરવી, આઉટડોર ગેમ્સ રમવા જવું વગેરે વિશે એડવાઇઝ આપવી. તથા ચાઇલ્ડ ને હેલ્થી ઇટીંગ હેબીટ માટે એજ્યુકેટ કરવુ જેમકે, એડીક્યુએટ ન્યુટિશિયસ ડાયટ ઇન્ટેક કરવા માટે એડવાઇઝ આપવી.

5) એન્વાયરમેન્ટલ હેલ્થ એન્ડ સેફ્ટી:

• સ્કૂલ એન્વાયરમેન્ટ એ સેફ તથા ક્લિન છે કે નહીં તે ખાતરી કરવા માટે જેમાં,
• ચોખ્ખું પીવાનું પાણી સેનિટેશન ફેસીલીટી,
• સેફ પ્લેગ્રાઉન્ડ વગેરે. નું ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છેતથા સ્ટુડન્ટને એક્સિડન્ટ પ્રીવેન્શન તથા સેફટી મેઝર્સ માટે એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરવુ.

6) કાઉન્સેલિંગ એન્ડ સપોર્ટ સર્વિસીસ:

• જે ચાઇલ્ડ પર્સનલ તથા ફેમિલી ઇસ્યુસ માંથી સફર થતું હોય તેને યોગ્ય કાઉન્સેલિંગ પ્રોવાઇડ કરવું. ચાઇલ્ડ ને પિઅર સપોર્ટ ગ્રુપ દ્વારા તથા કાઉન્સેલિંગ સેશન દ્વારા ચાઇલ્ડ ના સોશિયલ તથા ઇમોશનલ ડેવલોપમેન્ટ ને સપોર્ટ પ્રોવાઇડ કરવો.

7) કોઓપરેશન એન્ડ પાર્ટનરશીપ:

• ફેમિલીસ, કોમ્યુનિટી ઓર્ગેનાઇઝેશન, હેલ્થ કેર પ્રોવાઇડર્સ તથા ગવર્મેન્ટ એજન્સી સાથે પ્રોપરલી કોલાબોરેશન કરવું જેના કારણે હેલ્થ પ્રમોશન માટેના એફોટ્સ ને ઇફેક્ટિવલી રીતે એન્હાન્સ કરી શકાય.

8) અધર ઓબ્જેક્ટીવસ:

• ચાઇલ્ડ ના પોઝિટિવ હેલ્થ પ્રમોશન માટે.
• ચાઈલ્ડ માં કોઇપણ હેલ્થ રીલેટેડ પ્રોબ્લેમ હોય તો તેનું અર્લી ડિટેકશન કરી ચાઇલ્ડ ને ઇમિડીએટલી રેફરલ સર્વિસીસ પ્રોવાઇડ કરવા માટે.
• ચાઇલ્ડ માં થતી કોમ્યુનિકેબલ ડીજીસ ને એપ્રિમેન્ટ તથા કંટ્રોલ કરવુ.
• બાળકોમાં હેલ્થ કન્સીયસનેસ ને ઇમ્પ્રુવ બુક કરવા માટે.
• ચાઇલ્ડ ને હેલ્ધી એન્વાયરમેન્ટ પ્રોવાઇડ કરવા માટે.
• ચિલ્ડ્રન ના ક્લાસ ટીચર્સ ને ચિલ્ડ્રનમાં જોવા મળતી કોઇપણ હેલ્થ પ્રોબ્લેમ જેમ કે આઇ, સ્કીન ,ઇયર તથા ડેન્ટલ પ્રોબ્લેમ હોય તો તેનું અર્લી ડિટેકશન કરી ચાઇલ્ડને પ્રોપરલી હોસ્પિટલ સર્વિસીસ પ્રોવાઇડ કરવા માટે.
• ચાઇલ્ડ માં મોરબીડીટી રેટ ને રીડયુઝ કરવા માટે. આ મુજબ સ્કૂલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ ના ઓબ્જેક્ટીવ્સ ફોર્મ કરવામાં આવેલા છે

🔸c. Write down aspect of school health services. 06 સ્કૂલ હેલ્થ સર્વિસના પાસાઓ લખો.

સ્કૂલ હેલ્થ સર્વિસના આસ્પેક્ટસ/ કમ્પોનન્ટ(પાસા):

• સ્કૂલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ મા સ્ટુડન્ટ ના હેલ્થ અને વેલ્બીંગ ને પ્રમોટ તથા મેઇન્ટેન કરવા માટે જુદા જુદા કમ્પોનન્ટ નું ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.
• આ સર્વિસીસ એ ખાતરી કરવા માટે જરૂરી છે કે વિદ્યાર્થીઓને હેલ્થકેર ના રિસોર્સિસ અને શાળાના સેટિંગ માં સપોર્ટ મળી રહે.

અહીં, સ્કૂલ હેલ્થ સર્વિસિસ ના મુખ્ય આસ્પેક્ટ આપેલા છે:

• 1) હેલ્થ અપરેઇઝલ (અસેસમેન્ટ) ઓફ સ્કુલ ચિલ્ડ્રન એન્ડ સ્કૂલ પર્સનલ.
• 2) ટ્રીટમેન્ટ એન્ડ ફોલોઅપ .
• 3) પ્રીવેન્શન ઓફ કોમ્યુનીકેબલ ડીસીઝ.
• 4) હેલ્થી સ્કુલ એન્વાયરમેન્ટ.
• 5) ન્યુટ્રીશનલ સર્વિસીસ.
• 6) ફર્સ્ટ એઇડ એન્ડ ઇમરજન્સી કેર.
• 7) મેન્ટલ હેલ્થ.
• 8) ડેન્ટલ હેલ્થ.
• 9) આઇ હેલ્થ.
• 10) હેલ્થ એજ્યુકેશન.
• 11) એજ્યુકેશન ઓફ હેન્ડીકેપ ચિલ્ડ્રન.
• 12) પ્રોપર મેન્ટેનન્સ એન્ડ યુઝ ઓફ સ્કુલ હેલ્થ રેકોર્ડ્સ.

•>1) હેલ્થ અપરેઇઝલ (અસેસમેન્ટ) ઓફ સ્કુલ ચિલ્ડ્રન એન્ડ સ્કૂલ પર્સનલ:

• હેલ્થ અપરેઇઝલ (અસેસમેન્ટ)માં માત્ર સ્ટુડન્ટ્સ જ નહીં પરંતુ તેમાં ટીચર્સ અને સ્કૂલ ના બીજા પર્સન નું પણ હેલ્થ અસેસમેન્ટ પર્ફોર્મ કરવામાં આવે છે.
• ચિલ્ડ્રન ટીચર અને અધર કુલ પર્સનલ નું પિરીયોડીકલી હેલ્થ ચેક કરાવવું.

• ચાઇલ્ડ એ જ્યારે સ્કૂલમાં એડમિટ થાય ત્યારે ફર્સ્ટ મેડિકલ એક્ઝામિનેશન કરવું અને ધેન એડમિશન ના દર ચાર વર્ષે મેડિકલ એક્ઝામિનેશન કરવું અને ત્યારબાદ સ્કૂલ ને છોડવા સમયે એક્ઝામિનેશન કરવું.

તેમાં એક્ઝામિનેશનમાં,

• ચાઇલ્ડ ની કમ્પ્લીટલી હિસ્ટ્રી કલેક્ટ કરવી,
• ફિઝિકલ એક્ઝામિનેશન કરવું.
• ચાઇલ્ડ નુ હાઇટ, વેઇટ ટીથ, સ્પીચ ,વિઝન, હિયરિંગ ટેસ્ટ કરવું.
• ચાઇલ્ડ ના લેબોરેટરી ટેસ્ટ કરવા જેમાં બ્લડ, યુરીન, તથા સ્ટૂલ એક્ઝામિનેશન કરવું.

• આ રિસ્પોન્સિલિટી એ સામાન્ય રીતે પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર ની હોય છે જે સર્વિસીસ રૂરલ એરિયામાં કેરી આઉટ કરે છે તથા તેઓ જે ચિલ્ડ્રન ને સિસ્ટમિક ઇન્ફેક્શન, સ્કીન ઇન્ફેક્શન અથવા પેડિક્યુલોસિસ થી સફર થતા હોય તેમને પણ ટ્રીટમેન્ટ પ્રોવાઇડ કરવામાં જવાબદાર હોય છે.

• સ્કૂલ હેલ્થ સર્વિસીસ માં ટીચર દ્વારા ચિલ્ડ્રન નું ડેઇલી ચેકઅપ કંડકટ કરાવવું તથા તેના માટે સ્કૂલ ટીચર્સ ને ટ્રેઇન કરવા અને જો ચાઇલ્ડ ને કોઇપણ હેલ્થ રિલેટેડ કોમ્પ્લિકેશન હોય તો તેને ઇમિડીએટલી રીફર કરવા.

જેમાં , સ્કૂલ ટીચર્સ દ્વારા નીચેના ચેન્જીસ ને ઓબ્ઝર્વ કરવામાં આવે છે:

• ડલ ફેસ,
• એની એબનોર્માલીટીસ,
• કફિંગ, સ્નિઝીંગ, ડાયરિયા.
• હેડએક, ફીવર, ઓર ચિલ્સ,
• રેડવોટરી આઇસ થવી,
• સ્લીપીનેસ,
• પેઇન ઇન બોડી,
• સ્કેબીસ,પેડીક્યુલોસિસ,
• કોલ્ડ, નોઝિયા તથા વોમિટિંગના સિમ્ટોમ્સ જોવા મળવા.

આવા કોઇપણ પ્રકાર ના સીમટોમ્સ જોવા મળે તો ચાલને ઇમિડિએટલી મેડિકલ સર્વિસ કરાવવા માટે જેલના ટીચર દ્વારા હેલ્થ કેર પર્સનલ ને ઇન્ફોર્મ કરવું.

2) ટ્રીટમેન્ટ એન્ડ ફોલોઅપ:

• જે ચિલ્ડ્રન માં કોઇપણ ડિફેક્ટ એ ફાઉન્ડ થાય તો તેને ક્યોર કરવા માટે ચિલ્ડ્રન ટ્રીટમેન્ટ તથા ફોલોઅપ વિશે એડવાઇઝ આપવી.
• કોઇ પણ પ્રકારની મેજર ઇલનેસ એ ડિટેક્ટ થાય તો પેરેન્ટ્સ ને ઇન્ફોર્મ કરવું.
• સ્કૂલ હેલ્થ નર્સ દ્વારા ચિલ્ડ્રન ને ટ્રીટમેન્ટ અને રેગ્યુલર ફોલો ઉપર પ્રોવાઇડ કરવો એન્ડ ચિલ્ડ્રન ને પ્રોપર કેર પ્રોવાઇડ કરવી
  ચાઇલ્ડ ની હેલ્થ ને મેઇન્ટેન કરવા માટે ફોલોઅપ વિઝીટ કરવી.

3) પ્રીવેન્શન ઓફ કોમ્યુનીકેબલ ડીસીઝ:

• કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ ને ટાઇમ્લી ઇમ્યુનાઇઝેશન દ્વારા કંટ્રોલ કરવામાં આવે છે. ચાઇલ્ડ માટે પ્રોપરલી પ્લાન ઇમ્યુનાઇઝેશન દ્વારા ચાઇલ્ડ માં થતા કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ ને પ્રિવેન્ટ કરી શકાય છે.
• નેશનલ ઇમ્યુનાઇઝેશન શેડ્યુલ મુજબ ચાઇલ્ડ ને પ્રોપરલી ઇમ્યુનાઇઝ્ડ કરવા.
• ઇમ્યુનાઇઝેશન નુ સ્કૂલ હેલ્થ રેકોર્ડ ના પાર્ટ સ્વરૂપે પ્રોપરલી રેકોર્ડ મેઇન્ટેન કરવુ અને સ્કૂલ લિવિંગ ટાઇમે ચાઇલ્ડ ને પ્રોવાઇડ કરવા.

4) હેલ્થી સ્કુલ એન્વાયરમેન્ટ:

• સ્કૂલ બિલ્ડીંગ અને તેનું એન્વાયરમેન્ટ એ સ્કૂલ હેલ્થ માટે ઇમ્પોર્ટન્ટ રોલ પ્લે કરે છે.
• સ્કૂલ એ રેલવે સ્ટેશન, રેલવે લાઇન, બસ સ્ટેન્ડ માર્કેટ તથા સિનેમાથી દૂર હોવી જોઇએ.
• દરેક 25 સ્ટુડન્ટ્સ માટે એક ટોયલેટ ફેસિલિટી હોવી જોઇએ જેનું સ્ટ્રેન્થેન કરવું તથા બોયસ અને ગર્લ્સ માટે અલગથી અરેન્જમેન્ટ કરેલ હોવું જોઇએ.
• સ્કૂલમાં સેફ તથા સેપરેટ ડ્રીન્કિંગ વોટર, વોસ બેઝિન અને સ્કૂલ કિચન કિચન હોવું જોઇએ.
• ફ્લોર એરીયા ના 25% વિન્ડો સાઇઝ હોવી જોઇએ.
• વાઇટ કલરના ક્લાસરૂમ હોવા જોઇએ .
• પ્રોપર લાઇટિંગ ફેસીલીટી અવેઇલેબલ હોવી જોઇએ.
• સ્કૂલમાં સેપરેટ વોટર સોર્સ હોવો જોઇએ.
• સ્કૂલમાં મીડ ડે મેલ પ્રોગ્રામ માટે(ઇટીંગ ફેસીલીટી)સેપરેટ રૂમ હોવો જોઈએ.

5) ન્યુટ્રીશનલ સર્વિસીસ:

• સ્કૂલ ચાઇલ્ડ માટે ડાયટ એ અગત્યનું હોય છે. જે ચાઇલ્ડ એ ફિઝિકલી તથા મેન્ટલી વીક હોય તેવા ચાઇલ્ડ ને ન્યુટ્રિશિયસ ફૂડ ને પ્રોવાઇડ કરવું અગત્ય નું હોય છે.
• ચાઇલ્ડ ના પ્રોપર ડેવલોપમેન્ટ માટે ન્યુટ્રિશિયસ ડાયટ લેવુ જોઇએ તેમાં એડિક્યુએટ અમાઉન્ટ માં કેલેરી તથા પ્રોટીન હોવું જોઇએ.
  ઘણા ચિલ્ડ્રન માલન્યુટ્રીશન થી સફર થતા હોય છે જેમાં બ્લાઇન્ડનેસ તથા એનિમિયા જોવા મળે છે.
  પ્રોપર અને એડીક્યુએટ ડાયટ દ્વારા માલન્યુટ્રિશન ને કરેક્ટ કરી શકાય છે.
  ન્યુટ્રીશનમાં પ્રોપરલી વિટામીન એ
• ( A) યુક્ત ડાયટ પ્રોવાઇડ કરવું.
  ચિલ્ડ્રન ની હેલ્થને ઇમ્પ્રુવ કરવા માટે અને માલન્યુટ્રીશન ને પ્રિવેન્ટ કરવા માટે મીડ ડે મીલ પ્રોગ્રામ જરૂરી હોય છે.

6) ફર્સ્ટ એઇડ એન્ડ ઇમરજન્સીકેર:

• સ્કૂલમાં હંમેશા ફર્સ્ટ એઇડ બોક્સ અવેઇલેબલ હોવું જોઇએ. જેથી એકસીડન્ટ, એબડોમીનલ પેઇન, એક્સપેક્ટેડ સિચ્યુએશન જેવી કે સ્પોટ્સ એક્સીડન્ટ, એપીલેપ્ટીક કન્વલ્ઝન તથા ડાયરિયા જેવી સિચ્યુએશન ને હેન્ડલ કરી શકાય.
• ટીચર્સ એ ફસ્ટ એઇડ કીટસ અને ડ્રગ વિશે એડવાઇસ પ્રોવાઇડ કરવા માટે સ્કીલ્ડ હોવા જોઇએ.

7) મેન્ટલ હેલ્થ:

• સ્ટડી માટેનું એક્સેસિવ બર્ડન તથા સ્ટડી ના કારણે સ્ટ્રેસ એ મેન્ટલ ઇલનેસ અરાઇઝ કરે છે.
• ઘણા મેન્ટલ હેલ્થ પ્રોબ્લેમ જેવા કે જુવેનાઇલ ડેલિક્વન્સી, માલ એડજસ્ટમેન્ટ વગેરે ચિલ્ડ્રન માં જોવા મળતા કોમન પ્રોબ્લેમ્સ છે. તેના માટે વોકેશનલ કાઉન્સેલર અથવા સાયકોલોજિસ્ટ દ્વારા સ્કૂલ ચિલ્ડ્રન ને હેલ્પ કરવામાં આવે છે.

8) ડેન્ટલ હેલ્થ: ચિલ્ડ્રન્સ એ ફ્રીક્વંટલી ડેન્ટલ ડીસીઝ અથવા ડિફેક્ટ થી સફર થતાં હોય છે અને તેવા ચિલ્ડ્રન ની ટ્રીટમેન્ટ તથા ટીથ ક્લિનિક વિશે સમજાવવામાં આવે છે.

9) આઇ હેલ્થ:

• સ્કુલ એ અર્લી ડિટેકશન ઓફ રિફ્રેક્શન એરર, ટ્રીટમેન્ટ ઓફ સ્કવેન્ટ, માયોપીયા આઇ ઇન્ફેક્શન વગેરે માટે રિસ્પોન્સિબલ હોય છે.
• ચિલ્ડ્રન અને વિટામીન( A) એડમિનિસ્ટ્રેશન કરવું.
• સ્કૂલમાં બેઝિક આઇ હેલ્થ સર્વિસીસ પ્રોવાઇડ કરવી.

10) હેલ્થ એજ્યુકેશન:

• સ્કૂલ ચિલ્ડ્રન માટે હેલ્થ એજ્યુકેશન એ ખૂબ મહત્વનું છે. તેના દ્વારા હેલ્થ મેટર રિલેટેડ ઇન્ફોર્મેશન આપી અવેરનેસ ક્રિએટ કરી શકાય છે. ચિલ્ડ્રન માં મોટીવેશન ડેવલોપ કરી શકાય અને હેલ્થ બિહેવિયર ચેન્જ કરી શકાય છે.
  હેલ્થ એજ્યુકેશન દ્વારા ચાઇલ્ડ નો હેલ્થ પ્રત્યેનો એટીટ્યુડ ચેન્જ કરી શકાય છે.
• હેલ્થ એજ્યુકેશન એ સ્કૂલ હેલ્થ સર્વિસીસ નું એક કી એલિમેન્ટ છે.
• હેલ્થ એજ્યુકેશનમાં પર્સનલ હાઇજીન, એન્વાયરમેન્ટલ હેલ્થ, ન્યુટ્રીશન, પ્રિવેન્સન એન્ડ કંટ્રોલ ઓફ કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ, ફર્સ્ટ એન્ડ ઇમરજન્સી કેર તથા હોમ નર્સિંગ વિશે સલાહ આપી શકાય છે. તથા પેરેન્ટ્સને રીપ્રોડક્ટિવ હેલ્થ તથા સાયકોલોજીકલ પ્રોબ્લેમ વિશે હેલ્થ એજ્યુકેશન આપી શકાય છે.
  
• સ્કૂલ ટીચર્સ એ ડેમોસ્ટ્રેશન્સ દ્વારા ચિલ્ડ્રન ને હેલ્થફુલ હેબિટ પ્રેક્ટિસ વિશે મોટીવ કરી શકાય છે, તથા સ્કૂલમાં હાય સ્ટાન્ડર્ડ ઓફ ક્લિનલીનેસ ને મેઇન્ટેનન્સ કરવી,સેફ વોટર સપ્લાય પ્રોવાઇડ ,કરવી ગુડ ડ્રેઇનેજ સિસ્ટમ હોવી જોઇએ તેના વિશે ચાઇલ્ડ ને પ્રોપરલી એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરવું.
  
• એજ્યુકેશન એ નીડ વાઇઝ પ્લાન્ડ અને ઓર્ગેનાઇઝેશન હોવું જોઈએ, એઇમ એન્ડ ઓબ્જેક્ટીવ એચીવ કરી શકાય તેવુ હોવુ જોઇએ .

11) એજ્યુકેશન ઓફ હેન્ડીકેપ ચિલ્ડ્રન. હેન્ડીકેપ ચાઇલ્ડ ને એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરવાનો મેઇન એઇમ એ છે કે ચાઇલ્ડ એ પોસીબલ હોય તેટલી નોર્મલ લાઇફ જીવી શકે તથા તે ઇન્ડિપેન્ડન્ટ રહી શકે.

12) પ્રોપર મેન્ટેનન્સ એન્ડ યુઝ ઓફ સ્કુલ હેલ્થ રેકોર્ડ્સ.

• સ્કૂલમાં ચિલ્ડ્રન ને પ્રોવાઇડ કરવામાં આવેલી કેર વિશે પ્રોપરલી રેકોર્ડ મેઇન્ટેન કરવો.
• તેમાં ચાઇલ્ડ નું નામ, જન્મની તારીખ, તેના પેરેન્ટ્સ નું નામ, વગેરેનું રેકોર્ડ કરવામાં આવે છે.
• ચાઇલ્ડ ના રેકોર્ડમાં ચાઇલ્ડ ની પાસ્ટ હિસ્ટ્રી, ફિઝિકલ એક્ઝામિનેશન, તથા સ્ક્રિનિંગ ટેસ્ટનું પણ રેકોર્ડિંગ કરવામાં આવે છે.
• પ્રોપરલી રેકોર્ડ મેઇન્ટેન કરવાથી ચાઇલ્ડ ને ફરધર ટ્રીટમેન્ટ ની જરૂરિયાત હોય અથવા કોઇપણ હેલ્થ રીલેટેડ અધર કન્ડિશન હોય તો તેના વિશે ઇન્ફોર્મેશન મેળવી શકાય છે.
• આ આસ્પેક્ટ ને કોમ્પ્રાહેંસીવ રીતે સંબોધિત કરીને,સ્કૂલ હેલ્થ સર્વિસિસ વિદ્યાર્થીઓ ના હેલ્થ, સેફ્ટી અને એકેડેમીક સકસેસ ને પ્રમોટ કરવામા આપવામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવે છે, એટલે કે તેમની ઓવરઓલ વેલ્બિંગ અને ફ્યુચર સેફ્ટી માં કન્ટ્રીબ્યુસન આપે છે

🔸d. Write down responsibilities of D.P.H.N. 04
ડી. પી. એચ.એન ની જવાબદારીઑ લખો.

DPHN( ડીસ્ટ્રીક પબ્લિક હેલ્થ નર્સ) ની રિસ્પોન્સિબિલિટી:

• “PHN એ એવી નર્સ છે કે જેની પાસે કોમ્યુનીટી માં નર્સિંગની રિસ્પોપ્સિબીલિટી માટે એડિસનલ ક્વોલિફીકેશન હોય છે અને તે કમ્યુનીટી માં વ્યક્તિગત અને ફેમીલીસ ને હેલ્થ એજ્યુકેશન અને કેર પ્રોવાઇડ કરવા માટે સૌથી વધુ ડાયરેક્ટલી રીતે કન્સર્ન હોય છે.”

• ડીસ્ટ્રીક પબ્લિક હેલ્થ નર્સ જનરલી દરેક ડિસ્ટ્રિક્ટ લેવલ પર હોય છે તે સી.ડી.એચ.ઓ.( ચિફ ડિસ્ટ્રિક્ટ હેલ્થ ઓફિસર) ની સાથે મળીને દરેક એક્ટિવિટી નું પ્લાનિંગ કરે છે.
• ડિસ્ટ્રીક પબ્લિક હેલ્થ નર્સની મુખ્ય રિસ્પોન્સબીલિટી પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર( PHC) કોમ્યુનિટી હેલ્થ સેન્ટર( CHC ) અને સબ સેન્ટર નુ મોનીટરીંગ કરવાનું હોય છે

આ ઉપરાંત ડિસ્ટ્રીક પબ્લિક હેલ્થ નર્સ દ્વારા મુખ્ય નીચે મુજબના કાર્યો કરવામાં આવે છે:

• મેનેજરિયલ રોલ,
• સુપરવાઇઝરી રોલ,
• એજ્યુકેશનલ રોલ,
• જનરલ રોલ

••> મેનેજેરિયલ રોલ:

તે જિલ્લામાં નર્સિંગ માટે તૈયાર કરાયેલી પોલિસીસ અને પ્રોગ્રામ ના ઇમ્પલીમેન્ટેશન માટે રિસ્પોન્સિબલ હોય છે.

નર્સિંગ એડમિનિસ્ટ્રેશન:

• તે સિલેક્શન એન્ડ રિક્રુટમેન્ટ કમિટી ના ઇમ્પોર્ટન્ટ મેમ્બર હોય છે, તે ઇન સર્વિસ ટ્રેઇનિંગ, પ્રમોશન, લિવ, અને રિટાયરમેન્ટ માટે પણ જવાબદાર છે કારણ કે તે ઉપરોક્ત ટાસ્ક ને લગતી રિકમન્ડેશન(ભલામણ) ડિસ્ટ્રિક્ટ મેડિકલ ઓફિસર ને મોકલે છે.

• તે નર્સિંગ સર્વિસીસ, ઇક્વીપમેન્ટ અને મટીરીયલ્સ માટે બજેટ તૈયાર કરવામાં પાર્ટીસીપેટ છે
  
• તે એન્યુઅલ રિપોર્ટ, વર્કિંગ રિપોર્ટ વગેરે,કે જે નર્સિંગ પર્સનલ પાસેથી રિસીવ કરેલા હોય તેને ફોરવર્ડ કરવા માટે જવાબદાર હોય છે.
• તે ડિસ્ટ્રીક માં કામ કરતા નર્સિંગ પર્સનલ ના કાર્યનું ઇવાલ્યુએશન કરે છે.
• તે ડિસ્ટ્રિક્ટ માં કમ્યુનીટી હેલ્થ નર્સિંગ એન્ડ મિડવાઇફરી સર્વિસીસ ને ઓર્ગેનાઇઝ , ડાયરેક તથા ડેવલોપ કરે છે. તે ડિસ્ટ્રીક્ટ માં હેલ્થ સર્વિસીસ ની તમામ રિલેવન્ટ ડિસકસન માં ભાગ લે છે.
• તે ડિસ્ટ્રિક્ટ હેલ્થ ઓફિસર અને જિલ્લા પરિષદ સાથે ડિસ્ટ્રીક માં નર્સિંગ એન્ડ મિડવાઇફરી સર્વિસ નુ ઇન્ટરપ્રિટ કરશે.

•સુપરવાઇઝરી રોલ:

• તે ટાઇમ ટુ ટાઇમ વિઝીટ લઇ નર્સિંગ પર્સનલ તથા હેલ્થ વર્કર નું સુપરવાઇઝિંગ કરે છે.
• તે ડિસિપ્લિનરી એક્શન પણ લ્યે છે.
• તે ગુડ કોઓપરેશન, કોઓર્ડીનેશન તથા નર્સિંગ સર્વિસીસ માં ક્વોલિટીસ ને ડેવલોપ કરવા માટે ડિસ્ટ્રિક્ટ ના જુદા જુદા નર્સિંગ ડિપાર્ટમેન્ટ માં ઇન્સ્ટ્રક્શન ને પાસ કરે છે.
• તે તે ડીસ્ટ્રીક માં હાઇ ક્વોલિટી સર્વિસીસ ને એચિવ કરવા માટે ડિસ્ટ્રિક્ટ મા પેશન્ટ કેર ના સ્ટાન્ડર્ડ ને ઇમ્પ્રુવ કરવા પર ભાર મૂકે છે.
• તે નર્સિંગ ઓડિટ માટે પણ રિસ્પોન્સિબલ હોય છે.
• તે હેલ્થ સર્વિસીસવને ઇમ્પ્રૂવ કરવા માટે તેની અંડર માં આવતા દરેક હેલ્થ વર્કરની એક્ટિવિટી નું મોનિટરિંગ કરે છે અને જરૂર જણાય ગયા ગાઇડન્સ આપે છે.

•એજ્યુકેશનલ રોલ:

• તે ડીસ્ટ્રીક માં નર્સિંગ એજ્યુકેશનલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ( નર્સિંગ કોલેજ, સ્કૂલ એન્ડ ક્લિનિકલ એરીયા) ની ટાઇમ ટુ ટાઇમ વિઝીટ લઇ અને તે ખાતરી કરે છે કે સ્ટુડન્ટ ને ક્વોલિટી વાળી ટ્રેઇનિંગ એટલે કે થીયરી તથા પ્રેક્ટીકલ એ ક્વોલિટી વાળું પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે કે નહીં તે ઓબ્ઝર્વ કરે છે.

• તે હેલ્થ રીલેટેડ વર્કશોપ તથા કોન્ફરન્સ ને અરેન્જ કરીને નર્સિંગ સ્ટુડન્ટ તથા નર્સિંગ એજ્યુકેશન ના સ્ટાન્ડર્ડ ને ઇમ્પ્રુવ કરે છે.

• તે ઇન સર્વિસીસ એજ્યુકેશનલ પ્રોગ્રામ કરે છે.
• ઓરિયન્ટેશન પ્રોગ્રામ,નું અરેન્જમેન્ટ કરે છે.
• ફિમેલ હેલ્થ વર્કર માટે ટ્રેઇનિંગ પ્રોગ્રામ નું અરેન્જમેન્ટ કરે છે.
• દાઇસ ના ટ્રેઇનિંગ પ્રોગ્રામ નું પણ અરેન્જમેન્ટ કરે છે.
• રૂરલ ફિલ્ડમાં રહેલા હેલ્થ હેલ્થ સેન્ટર ના સ્ટુડન્ટ માટે ટ્રેઇનિંગ પ્રોગ્રામ નુ પણ અરેન્જમેન્ટ કરે છે.

•જનરલ રોલ:

• તે ડીસ્ટ્રીક ના નર્સિંગ રીપ્રેઝન્ટેટિવ તરીકે સ્ટેટ લેવલે પાર્ટીશીપેશન કરે છે.
• તે નર્સિંગ કેર ની ક્વોલિટી ને ઇમ્પ્રુવ કરવા માટે બીજા ઇન્સ્ટિટ્યૂશન તથા ઓર્ગેનાઇઝેશન્સ સાથે કોઓપરેશન કરે છે.
• તે નર્સિંગ માટેના વર્કશોપ, સેમિનાર, તથા ડિસ્કશન્સ નું પણ ઓર્ગેનાઇઝ કરે છે.
• તે નર્સિંગ રિસર્ચને એન્કરેજ કરવા માટેનું પણ વર્ક કરે છે.
• આમ, ડિસ્ટ્રિક્ટ પબ્લિક હેલ્થ નર્સ (DPHN)ની આ પ્રમાણે રિસ્પોન્સિલિટી ઓ હોય છે

⏩Q-2 Write Short Notes (Any Five) ટૂંક નોંધ લખો ( કોઈ પણ પાંચ) (5×5-25)

🔸1.ICDS (Integrated Child Development Services) આઇ. સી. ડી. એસ.

ICDS (Integrated child development services/ ઇન્ટીગ્રેટેડ ચાઇલ્ડ ડેવલપમેન્ટ સર્વિસીસ):

ઇન્ટ્રોડક્શન :

• ICDS(ઇન્ટીગ્રેટેડ ચાઇલ્ડ ડેવલપમેન્ટ સર્વિસીસ) એ ચાઇલ્ડ વેલફેર માટે એક મોસ્ટ ઇમ્પોર્ટન્ટ સર્વિસીસ છે.

• ICDS નુ લોંચ એ 2 ઓક્ટોબર 1975 ના રોજ કરવામાં આવેલું હતું. જેમાં ઓલ ઓવર કન્ટ્રીમાં 33 જેટલા પ્રોજેક્ટ હતા જેમાં 4 જેટલા અર્બન એરીયા, 19 જેટલા રુરલ, તથા 10 જેટલા ટ્રાઇબલ એરીયા માં પ્રોજેક્ટ નુ ઇન્વોલ્વમેન્ટ કરવામા આવેલુ હતુ.

• ICDS એ એક એવો પ્રોગ્રામ છે જેમાં 3 થી 6 વર્ષના ચિલ્ડ્રન ને આંગણવાડી દ્વારા નેચરલ જોઇફૂલ અને સિમ્યુલેટિંગ એન્વાયરમેન્ટ પ્રોવાઇડ કરીને તેનો ગ્રોથ અને ડેવલોપમેન્ટ કરવામાં આવે છે.
• ICDS એ ચાઇલ્ડને બેઝિક એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરે છે.

આ સર્વિસ માં,
•સપ્લીમેન્ટરી ન્યુટ્રીશન,
•ઇમ્યુનાઇઝેશન,
•હેલ્થ ચેકઅપ,
•મેડિકલ રેફરલ સર્વિસીસ,

• ન્યુટ્રીશન ,
  •હેલ્થ એજ્યુકેશન ફોર વુમન,
  •6 વર્ષ સુધી ચાઇલ્ડ ને
  નોન ફોર્મલ એજ્યુકેશન,
  તથા આ સ્કીમ માં રૂરલ, અર્બન, સ્લમ તથા ટ્રાઇબલ એરિયા ની પ્રેગનેન્ટ અને નર્સિંગ મધર્સ નુ પણ ઇન્વોલ્વમેન્ટ કરવામાં આવે છે.
  ઇન્ટીગ્રેટેડ ચાઇલ્ડ ડેવલપમેન્ટ સર્વિસીસ ( ICDS) માં પ્રિવેન્ટીવ એન્ડ ડેવલોપમેન્ટ એફ્ટ્સ લેવામાં આવે છે. ઓબ્જેકટીવ્સ:

• 1) 0-6 વર્ષ ની એજના ચિલ્ડ્રન નું ન્યુટ્રીશનલ સ્ટેટસ ઇમ્પ્રુવ કરવું.
• 2) ચિલ્ડ્રન નું પ્રોપરલી સાઇકોલોજીકલ, ફિઝિકલ તથા સોશિયલ ડેવલપમેન્ટ થઇ શકે.
• 3) ચિલ્ડ્રન નું મોર્ટાલિટી રેટ, મોરબીડિટી રેટ, માલન્યુટ્રીશન તથા સ્કૂલ ડ્રોપ આઉટ રેટ ઓછુ કરવુ.
• 4) ચિલ્ડ્રન ના ડેવલોપમેન્ટ માટે વર્ક કરતા જુદા જુદા ડિપાર્ટમેન્ટ સાથે ઇફેક્ટીવ કોઓર્ડીનેશન કરવું.
• 5)યોગ્ય ન્યુટ્રીશન અને હેલ્થ એજ્યુકેશન દ્વારા મધર ની કેપેબિલિટી અને બાળક ની ન્યુટ્રીશનલ જરૂરિયાતો વધારવા માટે.

ફંડિંગ ઓફ સ્કીમ:

• સેન્ટ્રલ ગવર્મેન્ટ એ 50% જેટલું એક્સપેન્ડિચર એ સ્ટેટ અને યુનિયન ટેરેટરી ને પ્રોવાઇડ કરે છે.

• આ સર્વિસીસ એ આંગણવાડી સેન્ટર, સબ સેન્ટર , પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર ( PHC ) કોમ્યુનિટી હેલ્થ સેન્ટર ( CHC ) પર પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.
• જેમા ,
• આંગણવાડી કેન્દ્ર (AWC) અને Mini- AWC ની સ્થાપના ના પોપ્યુલેશન નોર્મ્સ માં તમામ હેબીટેસન (વસવાટ)ને કવર કરી લેવા માટે સુધારો કરવામાં આવ્યો છે.

સુધારેલા ધોરણો છે:

• 1)400-800 જેટલી વસ્તી માટે એક આંગણવાડી સેન્ટર.
• 2) 800-1600 વસ્તી માટે બે આંગણવાડી સેન્ટર.
• 3) 1600-2400 વસ્તી માટે ત્રણ આંગણવાડી સેન્ટર.

ત્યારબાદ 800 જેટલી વસ્તી માટે એક AWC. મીની AWC – 150-400 વસ્તી માટે એક મીની AWC.

ટ્રાઇબલ/ ડેઝર્ટ/ હિલી એરિયા માટે:

• 300-800 વસ્તી માટે એક AWC,
• 150-300 વસ્તી માટે એક મીની AWC.

એડમિનિસ્ટ્રેટિવ યુનિટ:

• ઇન્ટીગ્રેટેડ ચાઇલ્ડ ડેવલપમેન્ટ સર્વિસીસ હેઠળ આંગણવાડી વર્કર જે લોકલ એરિયામાંથી હોય છે.

• એક સુપરવાઇઝર એ 20 થી 25 જેટલી આંગણવાડી વર્કર ને સુપરવાઇઝ કરે છે જ્યારે ચાર સુપરવાઇઝર એ 100 જેટલી આંગણવાડી વર્કર ને સુપરવાઇઝ કરે છે.

ડીલીવરી સર્વિસ:

• 1) સપ્લીમેન્ટરી ન્યુટ્રીશન,
• 2) ન્યુટ્રિશનલ હેલ્થ એજ્યુકેશન,
• 3) ઇમ્યુનાઇઝેશન,
• 4) હેલ્થ ચેકઅપ,
• 5) પ્રી સ્કૂલ નોન ફોર્મલ એજ્યુકેશન,
• 6) રેફરલ સર્વિસીસ,

•>1) સપ્લીમેન્ટરી ન્યુટ્રીશન:

ટાર્ગેટ ગ્રુપ:
0-6 યર સુધીના ચાઇલ્ડ,
પ્રેગનેન્ટ વુમન,
લેક્ટેટીંગ વુમન,
એક્સપેક્ટન્ટ મધર.

સર્વિસીસ પ્રોવાઇડેડ બાય:
આંગણવાડી વર્કર( AWW ),
આંગણવાડી હેલ્પર.

આમાં,

સપ્લીમેન્ટરી ફીડિંગ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.
•ગ્રોથ મોનિટરિંગ કરવામાં આવે છે.
•વિટામીન – A ડેફિશયન્સી ના પ્રોફાઇલેક્સીસ માટે વર્ક કરવામાં આવે છે.
•ન્યુટ્રીશનલ એનિમિયા ને કંટ્રોલ કરવા માટે પણ વર્ક કરવામાં આવે છે. પ્રેગનેટ વુમન અને ચિલ્ડ્રન ને આઇડેન્ટીફાય કરવા માટે કોમ્યુનિટી માં સર્વે કરવામાં આવે છે. સપ્લીમેન્ટરી ન્યુટ્રીશન એ વર્ષમાં 300 દિવસ આપવામાં આવે છે. ગ્રોથ મોનિટરિંગ અને ન્યુટ્રેશનલ સર્વેઇલન્સ આ બે એક્ટિવિટી પણ કરવામાં આવે છે. તેના માટે ગ્રોથ ચાર્ટ નું મોનિટરિંગ કરવામાં આવે છે. આ ગ્રોથ ચાર્ટ એ ન્યુટ્રીશનલ સ્ટેટસને ડિટેક્ટ કરવામાં હેલ્પફૂલ થાય છે. 3 વર્ષથી નીચેના ચાઇલ્ડ નુ મંથ માં એકવાર વેઇટ મેઝર કરવામાં આવે છે અને 3-6 વર્ષના ચાઇલ્ડ નુ વર્ષ દરમિયાન ચાર વખત વેઇટ તથા હાઇટ એ મેઝર કરવામાં આવે છે. સિવ્યર માલનરીશ ચિલ્ડ્રન ને સ્પેશિયલ કેર પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે અને વધારે સારી મેડિકલ સર્વિસીસ મેળવવા માટે રીફર કરવામાં આવે છે.

2) ન્યુટ્રિશનલ હેલ્થ એજ્યુકેશન( NHED ):

• ટાર્ગેટ ગ્રુપ
• વુમન ( 15- 45 )યર્સ. સર્વિસીસ પ્રોવાઇડેડ બાય
• આંગણવાડી વર્કર( AWW)
• ઓક્ઝિલરી નર્સ એન્ડ મીડવાઇફ ( ANM),
• મેડિકલ ઓફિસર( MO). ન્યુટ્રીશન એન્ડ હેલ્થ એજ્યુકેશન આંગણવાડી વર્કરના વર્ક માટેનું એક કી એલિમેન્ટ છે. ન્યુટ્રીશન એન્ડ હેલ્થ એજ્યુકેશન (NHED) મા 15 થી 45 એ જ ગ્રુપ વચ્ચેની વુમન ની કેપેસિટી ને બિલ્ડ કરવા માટે તેને આઉન હેલ્થ ડેવલોપમેન્ટ નીડ તથા ચાઇલ્ડ અને ફેમેલી કેર વિશે એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે. તેમાં ન્યુટ્રીશન માટેનું હેલ્થ એજ્યુકેશન એ દરેક પ્રેગનેન્ટ અને લેક્ટેટીંગ મધર ને પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે અને તેમાં મોસ્ટ પ્રાયોરિટી એ નર્સિંગ એન્ડ એક્સપેક્ટન્ટ મધર ને આપવામાં આવે છે.

3) ઇમ્યુનાઇઝેશન:

• ટાર્ગેટ ગ્રુપ
• 6 યર ની એજ થી નીચેના ચાઇલ્ડ,
• પ્રેગ્નન્ટ મધર,
• લેક્ટેટીંગ મધર. સર્વિસિસ પ્રોવાઇડેડ બાય
• ઓક્સિલરી નર્સ એન્ડ મીડ વાઇફ (ANM ),
• મેડિકલ ઓફિસર( MO) ઇમ્યુનાઇઝેશન એ ખાસ કરીને પ્રેગ્નેટ વુમન અને ચિલ્ડ્રન ને 6 કિલર ડિસીઝ થી પ્રિવેન્ટ કરવા માટે આપવામાં આવે છે. આ સિક્સ કિલર ડીઝીઝ જેમકે ડીપ્થેરીયા,
• પરટુસીઝ, ટીટેનસ, પોલિયો, હિપેટાઇટિસ બી( B ) તથા મિઝલ્સ નું ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે. વેક્સિન પ્રોવાઇડ કરવાથી આ મેજર ડીઝિઝના લીધે ચાઇલ્ડમાં જોવા મળતી મોરબીડીટી મોર્ટાલિટી, ડીશએબિલિટી, તથા માલન્યુટ્રીશન ને પ્રિવેન્ટ કરી શકાય છે.
• પ્રેગનેટ વુમનને TT સામેનું ઇમ્યુનાઇઝેશન એ મેટર્નલ એન્ડ નિયોનેટ મા ટીટેનસ ના રેટ ને પ્રિવેન્ટ કરે છે.

4) હેલ્થ ચેકઅપ:

• ટાર્ગેટ ગ્રુપ
• છ વર્ષથી નીચેના ચાઇલ્ડ ,
• પ્રેગ્નન્ટ વુમન ,
• લેક્ટેડિંગ વુમન. સર્વિસીસ પ્રોવાઇડેડ બાય ઓક્સિલરી નર્સ એન્ડ મીડ વાઇફ (ANM ),
• મેડિકલ ઓફિસર( MO),
• આંગણવાડી વર્કર (AWW). તેમાં છ વર્ષથી નીચેના ચાઇલ્ડ એન્ટીનેટલ મધર, પોસ્ટર મધર ને કેર પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.
• તેમાં આંગણવાડી વર્કર,PHC સ્ટાફ, દ્વારા જુદા જુદા હેલ્થ સર્વિસીસ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.
• તેમાં, રેગ્યુલર હેલ્થ ચેકઅપ,
• ઇમ્યુનાઇઝેશન,
• મેનેજમેન્ટ ઓફ માલન્યુટ્રીશન,
• ટ્રીટમેન્ટ ઓફ ડાયરીયા,
• ડિવોર્મીંગ,
• મેડિસિન ડિસ્ટ્રીબ્યુશન,
• એન્ટિનેટલ-પોસ્ટનેટલ ચેકઅપ ,
• આયર્ન એન્ડ ફોલિક એસિડ સપ્લીમેન્ટરી મેડીકેશન,
• રેસ્પીરેટ્રી ટ્રેક ઇન્ફેક્શન ની ટ્રીટ કરવા માટેની સર્વિસીસ,
• આ પ્રકારની સર્વિસ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે. તેમાં સાથે સાથે પ્રોફાઇલેક્સિસ અગેઇન્સ્ટ ડેફિશયન્સી ઓફ વિટામીન A એન્ડ એનિમિયા ની પણ સર્વિસીસ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.

5) પ્રી સ્કૂલ નોન ફોર્મલ એજ્યુકેશન:

• ટાર્ગેટ ગ્રુપ
• ત્રણ થી છ વર્ષ સુધીના ચિલ્ડ્રન. સર્વિસ પ્રોવાઇડેડ બાય
• આંગણવાડી વર્કર(AWW). નોન ફોર્મલ પ્રી-સ્કૂલ એજ્યુકેશન એ એક ઇમ્પોર્ટન્ટ કમ્પોનન્ટ છે. પ્રિ-સ્કૂલ એજ્યુકેશન(PSE) એ ઇન્ટીગ્રેટેડ ચાઇલ્ડ ડેવલોપમેન્ટ સર્વિસીસ ( ICDS ) નું બેકબોન છે.
• આંગણવાડી સેન્ટર દ્વારા આ સર્વિસીસ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.

6) રેફરલ સર્વિસીસ:

• ટાર્ગેટ ગ્રુપ:
• છ વર્ષથી નીચેના ચાઇલ્ડ,
• પ્રેગ્નન્ટ વુમન,
• લેક્ટેટીંગ મધર સર્વિસિસ પ્રોવાઇડેડ બાય ઓક્ઝિલરી નર્સ એન્ડ મીડ વાઇફ (ANM ),
• મેડિકલ ઓફિસર( MO),
• આંગણવાડી વર્કર (AWW). જ્યારે ચિલ્ડ્રન નું હેલ્થ ચેકઅપ અને ગ્રોથ મોનિટરિંગ કરતા હોય ત્યારે સિક અને માલનરીશ ચિલ્ડ્રન અને એવા ચિલ્ડ્રન કે જેને ઇમિડીયેટ મેડિકલ અટેન્શન ની જરૂર હોય તેવા ચાઇલ્ડ આઇડેન્ટીફાય કરી પ્રાયમરી હેલ્થ સેન્ટર( PHC ) તથા સબ સેન્ટર પર રિફર કરે છે. આંગણવાડી વર્કર(AWW) એ ડીસએબિલિટીસ ને ડિટેક્ટ કરી તેવા ચાઇલ્ડ નું લિસ્ટ પ્રિપેર કરે છે અને તેના માટે સ્પેશિયલ રજીસ્ટર બનાવે છે અને તેવા ચાઇલ્ડ ને ફરધર ટ્રીટમેન્ટ માટે રિફર કરે છે. આમ,.ઇન્ટિગ્રેટેડ ચાઇલ્ડ ડેવલોપમેન્ટ સર્વિસીસ( ICDS ) એ મેટરનલ તથા ચાઇલ્ડ ના હેલ્થ ઇશ્યુસ ને અસેસ કરવા માટે , માલન્યુટ્રીશન ને રીડયુઝ કરવા માટે તથા ચાઇલ્ડ હુડ ડેવલોપમેન્ટ ને પ્રમોટ કરવા માટે એક ક્રુશિયલ રોલ પ્લે કરે છે.

🔸2.Bhore Committee ભોર કમિટી

ભોર કમિટી:

ઇન્ટ્રોડક્શન:

• ભોર કમિટી એ ભારત માં હાલની હેલ્થ કન્ડિશન અને હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશન નુ સર્વે કરવા અને ફ્યુચર ના ડેવલોપમેન્ટ માટે ની ભલામણો કરવા માટે તેની નિમણૂક ભારત ની બ્રિટિશ ગવર્મેન્ટ દ્વારા 1943 દરમિયાન કરવામા આવેલી હતી અને તેના ચેરમેન તરીકે સર જોસેફ ભોર હતા, કમીટી માં એવા સભ્યો હતા જેઓ પબ્લિક હેલ્થ ના પાયોનીયર હતા. તેઓ બે વર્ષ સુધી નિયમિત રીતે મળ્યા અને 1946માં તેનો રિપોર્ટ સબમીટ કર્યો.
• ભોર કમિટીની સ્થાપના એ “1946” માં થઇ હતી. તેના સ્થાપક “સર જોસેફ ભોર” હતા, તેથી તેને ભોર કમિટી કહેવામાં આવે છે.

• ભોર કમિટી ને “હેલ્થ સર્વે એન્ડ ડેવલોપમેન્ટ કમિટી”( Health survey and development Committee) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

રિકમન્ડેશન: કમિટીએ નેશનલ પ્રોગ્રામ ઓફ હેલ્થ સર્વિસીસ ના ડેવલોપમેન્ટ માટે ફસ્ટ વખત કોમ્પ્રાહેંસીવ પ્રપોઝલ ફોરવર્ડ કર્યો હતો.

ભોર સમિતિ ની મહત્વની ભલામણો હતી:

• બધા જ એડમિનિસ્ટ્રેટિવ લેવલ પર પ્રિવેન્ટીવ તથા ક્યુરેટીવ સર્વિસીસ નુ ઇન્ટીગ્રેશન કરવું.
• પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર ને બે સ્ટેજિસમાં ડેવલપમેન્ટ કરવી:

• 1) શોર્ટ ટર્મ મેઝર્સ
• 2) લોંગ ટર્મ મેઝર્સ

1) શોર્ટ ટર્મ મેઝર્સ: દરેક રૂરલ એરિયામાં 40,000 ની પોપ્યુલેશન ને કવર કરતું પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર( PHC) પ્રોવાઇડ કરવું.

પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર( PHC) મા,

• ડોક્ટર્સ : 2,
• પબ્લિક હેલ્થ નર્સ : 4,
• નર્સ : 1,
• મિડવાઇફ : 4,
• ટ્રેઇન દાઇ : 4,
• સેનીટરી ઇન્સપેક્ટર : 2,
• હેલ્થ આસીસ્ટન્સ : 2,
• ફારમાસિસ્ટ : 2,
• ક્લાસIVએમ્પ્લોઇસ: 15.
• દ્વારા સંચાલિત કરવામાં આવશે.
• સાથે સાથે પ્રાઇમરિ હેલ્થ સેન્ટર ( PHC ) ને સપોર્ટ પ્રોવાઇડ કરવા માટે તથા અને તેના ફંકશન ને કોઓર્ડીનેશન કરવા માટે તથા તેને સુપરવાઇઝ કરવા માટે સેકન્ડરી હેલ્થ સેન્ટર ની પણ કલ્પના કરવામાં આવેલી છે.

2) લોંગ ટર્મ મેઝર્સ:

• દરેક 10,000 અને 20,000 વસ્તી માટે 75 બેડવાળી હોસ્પિટલો સાથે સેન્ટર( PHC ) સ્થાપવાની 3 મિલિયન યોજના પણ કહેવાય છે.
• સેકન્ડરી હેલ્થ યુનિટ તરીકે 650 બેડ ની હોસ્પિટલ તૈયાર કરવી અને ડીસ્ટ્રીક લેવલ પર 2500 બેડ ની હોસ્પિટલ ઉભી કરવી.
• મેજર ચેન્જીસ એ મેડિકલ એજ્યુકેશનમાં કરવું કે જેમાં સોશિયલ ફિઝિશિયન ને પ્રિપેર કરવા માટે પ્રિવેન્ટીવ એન્ડ સોશિયલ મેડિસિન માટે ત્રણ મંથની ટ્રેઇનિંગ પ્રોવાઇડ કરવી.
• ડેવલોપમેન્ટ પ્રોગ્રામ માં બેટર કોઓર્ડીનેશન તથા સપોર્ટ ને મેળવવા માટે વિલેજ હેલ્થ કમિટી નુ એસ્ટાબ્લીસમેન્ટ કરવું.
• જાહેર પબ્લિક અને ડિસ્ટ્રિક્ટ હેલ્થ ઓફિસિયલ્સ ના પ્રતિનિધિત્વ સાથે જિલ્લા આરોગ્ય બોર્ડ ની સ્થાપના કરવામાં આવશે.

🔸3.WHO (World Health Organization) ડબલ્યું. એચ. ઑ.

WHO ( ડબલ્યુ.એચ.ઓ):

ઇન્ટ્રોડક્શન:
WHO ( ડબલ્યુ.એચ.ઓ):

• વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશન(WHO)
• એ યુનાઇટેડનેશન ની સ્પેશિયલાઇઝ નોનપોલિટિકલ હેલ્થ એજન્સી છે. સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડ માં જીનીવા ખાતે તેનું હેડક્વાર્ટર આવેલું છે.

• WHO(વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશન) એ 7 એપ્રિલ 1947 થી સ્ટાર્ટ કરવામાં આવી હતી, જેમાં 7 એપ્રિલ ને દર વર્ષે વર્લ્ડ હેલ્થ ડે તરીકે સેલિબ્રેટ કરવામાં આવે છે.પબ્લિક હેલ્થના ચોક્કસ આસ્પેક્ટ પર ફોકસ કરવા માટે દર વર્ષે વર્લ્ડ હેલ્થ ડે ની થીમ પસંદ કરવામાં આવે છે

એઇમ

• દરેક હ્યુમન બિંગને તેમની ફંડામેન્ટલ તથા વાઇટલ હેલ્થ કેર એ પ્રોવાઇડ થવી જોઇએ.
• પોવર્ટી તથા ડીસીઝ નું ઇરાડીકેશન કરવું.
• દરેક હ્યુમન બિંગ ને તેના ફંડામેન્ટલ રાઇટ્સ ઓફ હેલ્થ એ ફુલ ફીલ થવા જોઇએ.

ઓબ્જેક્ટીવ્સ:

• ડબલ્યુ એચ ઓ નું મેઇન ઓબ્જેક્ટીવ એ દરેક વ્યક્તિઓ ને તેમના હેલ્થ નું હાઇએસ્ટ સ્ટાન્ડર્ડ પ્રાપ્ત થવું જોઇએ.

• કોઇપણ પ્રકારના કાસ્ટ, રિલિજિયન ,પોલિટિક્સ, તથા સોશિયલ સ્ટેટસ ના ભેદભાવ વગર દરેક વ્યક્તિ ને તેમના હેલ્થ નું હાઇ સ્ટાન્ડર્ડ એચીવ થવું જોઇએ એ તેમનો ફંડામેન્ટલ રાઇટ છે.

• WHO નો કરન્ટ ઓબ્જેકટીવ એ વર્લ્ડ ના તમામ લોકો દ્વારા હેલ્થ ને એચિવ કરવાનો છે જે તેમને સોશિયલી અને ઇકોનોમિકલી રીતે પ્રોડક્ટિવ લાઇફ પસાર કરવા માટે પરમીટ (પરવાનગી) આપે છે.
• ic પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર દ્વારા ‘હેલ્થ ફોર ઓલ’ ને એચીવ કરવુ.

• ડબ્લ્યુ.એચ.ઓ ( WHO ) એ યુ.એન. ની સ્પેશિયલાઇઝ એજન્સીઓ માં યુનિક છે; તેમાં તેનું પોતાનું બંધારણ, પોતાની ગવર્નિંગ બોડી, પોતાનું સભ્યપદ અને પોતાનું બજેટ છે. તે યુનાઇટેડ નેસન નો એક ભાગ છે પરંતુ ગૌણ નથી.
• બે મુખ્ય પોલિસી ડેવલોપમેન્ટ્સ એ WHO ને ઇન્ફ્લુઅન્સ કર્યા છે.

• 1) પ્રાઇમરી હેલ્થ કેર પર 1978 માં સૌપ્રથમ અલ્મા- અટા કોન્ફરન્સ, જેણે WHO અને UNICEF બંનેને હેલ્થ માટે એક કોમન ચાર્ટર પ્રોવાઇડ કર્યું છે.
• 2) 2000 AD સુધીમાં Health for All માટેની ગ્લોબલ સ્ટ્રેટેજી છે અને તાજેતરમાં જ મિલીનીયમ ડેવલોપમેન્ટ ગોલ છે.

મેમ્બરશીપ

• વિશ્વનો કોઇપણ દેશ WHO નો સભ્ય બની શકે છે. તે તમામ દેશો માટે ખુલ્લું છે. મોટાભાગના દેશો WHO તેમજ UN ના સભ્યો છે. દરેક સભ્ય દેશે વાર્ષિક બજેટરી કન્ટ્રીબ્યુસન ચૂકવવાનું હોય છે અને તે સંસ્થા જે સેવાઓ અને સહાય પૂરી પાડી શકે તે માટે હકદાર છે. 1948 માં, WHO ના 56 મેમ્બર હતા અને હવે WHOમાં 194- સ્ટેટ એ મેમ્બર્સ છે અને બે અસોસીએટેડ મેમ્બર્સ છે.

• જે ટેરેટરી (પ્રદેશો)એ તેમના ઇન્ટરનેશનલ રિલેશન ને કંડક્ટ કરવા માટે રિસ્પોન્સિબલ નથી તેઓને અસોસીએટેડ મેમ્બર્સ તરીકે સ્વીકારવામાં આવી શકે છે. અસોસીએટેડ મેમ્બર્સ એ ડબ્લ્યુ.એચ.ઓ ( WHO )ની ચર્ચામાં વોટ વિના જ પાર્ટીસીપેસન લે છે.

ઓર્ગેનાઇઝેશન ઓફ WHO:

WHO મા મેઇન્લી ત્રણ વિન્ગ્સ હોય છે.

• 1) વર્લ્ડ હેલ્થ એસેમ્બલી
• 2)એક્ઝીક્યુટીવ બોર્ડ,
• 3) સેક્રેટરીસ્ટ

1) વર્લ્ડ હેલ્થ એસેમ્બલી
વર્લ્ડ હેલ્થ એસેમ્બલી એ ઓર્ગેનાઇઝેશન ની હાઇએસ્ટ એડમિનિસ્ટ્રેટિવ વિંગ, સુપ્રીમ ગવર્નિંગ બોડી અથવા રાષ્ટ્ર ની હેલ્થ પારલામેન્ટ છે.

ફંક્શન ઓફ વર્લ્ડ હેલ્થ એસેમ્બલી:

• ઇન્ટરનેશનલ હેલ્થ પોલિસીસ તથા પ્રોગ્રામ્સ નું ફોર્મ્યુલેશન કરે છે.
• પ્રિવ્યસ યરમાં કરેલી એક્ટિવિટીઝ નું રીવ્યુ કલેક્ટ કરે છે.
• ચાલુ વર્ષનું બજેટ મંજૂર કરવું.
• એક્ઝિક્યુટિવ બોર્ડ માટે મેમ્બર્સ ને ઇલેક્ટ કરવા.
• વર્લ્ડ હેલ્થ એસેમ્બલી ની રચના દરેક સભ્ય દેશના રીપ્રેઝન્ટેટિવ (પ્રતિનિધિઓ)દ્વારા કરવામાં આવે છે અને તેની બેઠક વર્ષમાં એકવાર યોજાય છે.

2)એક્ઝીક્યુટીવ બોર્ડ: મેમ્બર્સ કંન્ટ્રી ના હેલ્થ એક્સપર્ટ્સ દ્વારા એક્ઝીક્યુટીવ બોર્ડ ની રચના કરવામાં આવી છે. બોર્ડમાં 31 મેમ્બર્સ છે. તેની બેઠક વર્ષમાં બે વખત યોજાય છે. એક તૃતીયાંશ મેમ્બર્સ એ દર વખતે રિન્યુ થાય છે.

ફંકશન્સ ઓફ એક્ઝિક્યુટિવ બોર્ડ:

• વર્લ્ડ હેલ્થ એસેમ્બલી દ્વારા પસાર કરાયેલ અને મંજૂર કરાયેલા નિર્ણયો અને નીતિઓ ને મજબૂત કરવા.
• બોર્ડ ને ઇમરજન્સીસ સમયે જેમકે, એપીડેમિક્સ,ધરતીકંપ અને પૂર વગેરે સમયે સ્વતંત્ર નિર્ણય લેવાની સત્તા છે.

3) સેક્રેટેરીયલ:

• આ વિંગ એ ડાયરેક્ટર જનરલ હેઠળ કામ કરે છે જેઓ ઓર્ગેનાઇઝેશન ના ના ચીફ ટેક્નીકલ એડવાઇઝર અને એક્ઝિક્યુટિવ છે. ડાયરેક્ટર જનરલ પાસે પાંચ ડેપ્યુટીઓ અને લગભગ 5000 વ્યક્તિઓનો સ્ટાફ છે.
  સેક્રેટેરીયલ હેઠળ,સર્વે, કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ, હેલ્થ એજ્યુકેશન, એન્વાયરમેન્ટ, બજેટ અને ફાઇનાન્સ વગેરે 14 જેવા વિભાગો છે.
• ફંકશન્સ ઓફ સેક્રેટેરીએટ
• સભ્ય દેશો ને તેમના નેશનલ હેલ્થ ડેવલોપમેન્ટ પ્રોગ્રામ માં ટેકનિકલ અને મેનેજેરિયલ મદદ ઉપલબ્ધ કરાવવી.

રિજ્યોનલ ઓર્ગેનાઇઝેશન:

WHO ના રિજ્યોનલ ઓર્ગેનાઇઝેશન આ પ્રમાણે છે:

• 1) સાઉથ ઇસ્ટ એશિયા,
• 2) આફ્રિકા,
• 3) અમેરિકા,
• 4) યુરોપ,
• 5) વેસ્ટર્ન પેસિફિક,
• 6) ઇસ્ટર્ન મેડિટેરિયન.

બજેટ ઓફ વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશન ( WHO): દરેક મેમ્બર ઓફ સ્ટેટ એ તેની સાઇઝ અને નેશનલ હેલ્થ ના આધારે WHO ને નિશ્ચિત રકમનું કન્ટ્રીબ્યુસન આપે છે. આ રકમ ઓર્ગેનાઇઝેશન નો મેઇન ફાઇનાન્સિયલ બેઝ છે.

ફંકશન્સ ઓફ વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશન:

• 1) પ્રિવેશન એન્ડ કંટ્રોલ ઓફ સ્પેસિફીક ડિસીઝ.
• 2) ડેવલોપમેન્ટ ઓફ કોમ્પ્રાહેંસીવ હેલ્થ સર્વિસીસ.
• 3) ફેમિલી હેલ્થ.
• 4) એન્વાયરમેન્ટલ હેલ્થ.
• 5) હેલ્થ સ્ટેટેસ્ટિક.
• 6) બાયો મેડિકલ રિસર્ચ.
• 7) હેલ્થ લિટરેચર એન્ડ ઇન્ફોર્મેશન.
• 8) કોઓપરેશન વિથ અધર ઓર્ગેનાઇઝેશન.

1) પ્રિવેશન એન્ડ કંટ્રોલ ઓફ સ્પેસિફીક ડિસીઝ:

• WHO વેક્સીનેશન કંપેઇનીંગ,ડિસીઝ સર્વેઇલન્સ, અને ડિસીઝ મેનેજમેન્ટ માટેની બેસ્ટ પ્રેક્ટિસિસ ના પ્રસાર જેવા ઇનીસીયેટીવ્સ દ્વારા ગ્લોબલિ સ્તરે સ્પેસિફીક ડિસીઝ ને પ્રિવેન્ટ કરવા અને કંટ્રોલ કરવા માટે કામ કરે છે.

• જેમાં કોમ્યુનિકેબલ અને નોન કોમ્યુનિકેબલ જેવા ડીઝીઝ ને પ્રિવેન્ટ કરવા માટેના મેઝર્સ લેવામા આવે છે.
• જેમ કે,ચાઇલ્ડ ને ડીઝીસ માંથી પ્રિવેન્ટ કરવા માટે પ્રોપરલી ઇમ્યુનાઇઝેશન પ્રોવાઇડ કરવું.

2) ડેવલોપમેન્ટ ઓફ કોમ્પ્રાહેંસીવ હેલ્થ સર્વિસીસ:

• ડબ્લ્યુ.એચ.ઓ દેશો ને તેમની હેલ્થ સિસ્ટમ ને સ્ટ્રેન્થેન કરવા, આવશ્યક હેલ્થ સર્વિસીસ ની ઍક્સેસ ને એન્સ્યોર કરવા અને ગ્લોબલી હેલ્થ કવરેજ ને પ્રમોટ કરવા માટે ટેકનિકલ ગાઇડન્સ અને સપોર્ટ પ્રોવાઇડ કરીને કોમ્પ્રાહેંસીવ હેલ્થ સર્વિસીસ ના ડેવલોપમેન્ટ ને પ્રમોટ કરે છે.
• તેમાં અધર નેશન્સ અને કન્ટ્રીસ માં કોમ્પ્રાએંસીવ હેલ્થ સર્વિસીસ ને પ્રમોટ કરવા માટેના મેઝર્સ ડબલ્યુ. એચ.ઓ. દ્વારા લેવામાં આવે છે.

3) ફેમિલી હેલ્થ:

• ડબ્લ્યુ.એચ.ઓ.( WHO) મેટરનલ એન્ડ ચાઇલ્ડ હેલ્થ ની એડવોકેસન કરીને, ફેમિલી પ્લાનિંગ સર્વિસિસ ને પ્રમોટ કરીને , રીપ્રોડક્ટિવ હેલ્થ સર્વિસીસ એ પ્રોપર પહોંચે તે ખાતરી કરીને અને એડોલ્સનટ ના હેલ્થ ને લગતા મુદ્દાઓ ને સંબોધીને ફેમિલી ના હેલ્થ પર ફોકસડ કરે છે.

• 1970 થી ફેમિલી હેલ્થ એ વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશન ની એક્ટિવિટીસ માં એક મેજર પ્રોગ્રામ છે.

• ફેમિલી હેલ્થ ને ફરીથી સબ ડિવાઇડ કરીને મેટરનલ એન્ડ ચાઇલ્ડ હેલ્થ કેર,
• હ્યુમન રીપ્રોડક્શન, ન્યુટ્રીશન એન્ડ હેલ્થ એજ્યુકેશન નું ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.

• ફેમિલી હેલ્થ નું મેઇન ફોકસ એ સામાન્ય રીતે તેમના ક્વોલિટી ઓફ લાઇફમાં ઇમ્પ્રુવમેન્ટ કરવું તે હોય છે.

4) એન્વાયરમેન્ટલ હેલ્થ:

• ડબ્લ્યુ.એચ.ઓ( WHO) હવાની ગુણવત્તા, પાણીની ગુણવત્તા, સ્વચ્છતા અને કચરા મેનેજમેન્ટ માટે એજ્યુકેશન અને ગાઇડલાઇન્સ નક્કી કરીને પર્યાવરણીય સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓને રિડ્યુસ કરવા માટે નુ વર્ક કરે છે.
• તે માનવ સ્વાસ્થ્ય માટે પર્યાવરણીય જોખમો ને ઘટાડવા માટે કામ કરે છે અને સસ્ટેઇનેબલ ડેવલોપમેન્ટ પ્રેક્ટિસ ને પ્રમોટ કરે છે.

5) હેલ્થ સ્ટેટેસ્ટિક:

• વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશન એ કન્ટ્રીસ ને મેડિકલ રેકોર્ડ્સ,એન્ડ નેશનલ હેલ્થ ઇન્ફોર્મેશન સિસ્ટમના પ્લાનિંગ તેના ઓપરેટિંગ માટે અને તેના ઇમ્પ્રુવમેન્ટ માટે કન્ટ્રીસ ને આસિસ્ટન્સ પ્રોવાઇડ કરે છે.

• WHO ગ્લોબલિ સ્તરે હેલ્થ રીલેટેડ ડેટા અને સ્ટેટેસ્ટિક ને કલેક્ટ કરે છે, તેનું એનાલાઇઝ કરે છે અને તેનો પ્રસાર કરે છે. આમાં હેલ્થ ટ્રેન્ડસ નુ નિરીક્ષણ કરવું, હેલ્થ ઇનઇક્વાલિટીસ નું ઇવાલ્યુએશન કરવું અને પોલિસી મેકિંગ અને રિસોર્સિસ ના એલૉકેશન માટે એવિડન્સ બેસ્ડ ઇન્ફોર્મેશન પ્રોવાઇડ કરવાનુ ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.

6) બાયો મેડિકલ રિસર્ચ:

• WHO બાયો મેડિકલ રિસર્ચ ને ટેકો આપીને, ગ્લોબલિ સ્તરે રિસર્ચર્સ અને ઇન્સ્ટિટ્યૂશન વચ્ચે કોલાબોરેશન ને પ્રોત્સાહન આપીને અને પબ્લિક હેલ્થ પોલિસીસ એન્ડ પ્રેક્ટિસ રિસર્ચ ના ફાઇન્ડિંગ ના ટ્રાન્સલેશનશ ની ફેસીલીટી આપીને બાયોમેડિકલ રિસર્ચ ને પ્રોમોટ કરે છે.

7) હેલ્થ લિટરેચર એન્ડ ઇન્ફોર્મેશન:

• WHO એ ગાઇડલાઇન્સ, રિપોર્ટ્સ, પબ્લિકેશન્સ, અને એજ્યુકેશન મટીરીયલ સહિત હેલ્થ લિટરેચર અને ઇન્ફોર્મેશન રિસોર્સિસ નું પ્રોડક્શન કરે છે.
• આ રિસોર્સિસ ગવર્મેન્ટ હેલ્થ કેર વર્કર્સ અને પબ્લિક ને હેલ્થ લિટરેચર અને ઇન્ફોમ્ડ ડિસીઝન લેવાને પ્રમોટ કરવા માટે માટે પ્રસારિત કરવામાં આવે છે.

8) કોઓપરેશન વિથ અધર ઓર્ગેનાઇઝેશન:

• વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશન એ યુનાઇટેડ નેશન્સ તથા બીજી સ્પેશિયાલિસ્ટ એજન્સી સાથે કોલાબોરેશન કરીને વર્કિંગ રિલેશનશિપ ને મેઇન્ટેન રાખે છે.

• વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશન એ ઘણી બધી ઇન્ટરનેશનલ ઓર્ગેનાઇઝેશન સાથે પણ રિલેશનશિપ એસ્ટાબ્લીસ કરે છે.

એક્ટિવિટીસ ઓફ વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશન:

• ઇરાડીકેશન ઓફ મેલેરિયા.
• ટ્યુબરક્યુલોસિસ તથા કોમ્યુનિકેબલ ડિસીઝ ને કંટ્રોલ કરવું.
• રીપ્રોડક્ટિવ એન્ડ ચાઇલ્ડ હેલ્થ.
• હેલ્થ લેબોરેટરી સર્વિસીસ.
• હેલ્થ સ્ટેટેસ્ટિક.
• મેડિકલ રીહેબિલિટેશન.
• પબ્લિક હેલ્થ એડમિનિસ્ટ્રેશન.
• ક્વોલિટી કંટ્રોલ ઓફ ડ્રગ્સ.
• મેડિકલ અને નર્સિંગ એજ્યુકેશનમાં હેલ્થ.વગેરે

🔸4.Indigenous system of medicine in India – ભારતની ઇન્ડીજીનસ સિસ્ટમ ઓફ મેડીસીન

ભારતની ઇન્ડીજીનસ સિસ્ટમ ઓફ મેડીસીન:

• ઇન્ડિજીયસ સિસ્ટમ ઓફ મેડિસિનમાં અલગ અલગ બ્રાન્ચીસ સમાવવામાં આવી છે જેમ કે એલોપેથી ,આયુર્વેદિક હોમિયોપેથિક તેમજ યુનાની જેવી અલગ અલગ મેડિસિન ની બ્રાન્ચીસ નું ઇનવોલ્વમેન્ટ થાય છે.
• ઇન્ડીજીનસ સિસ્ટમ ઓફ મેડીસીન (ISM) અથવા ઇન્ડિયન સિસ્ટમ ઓફ મેડિસિન એ એક પ્રાચીન મેડિસિન સિસ્ટમ છે જે ભારતમાં પ્રચલિત છે ઇન્ડીજીનસ મેડિસિન એ મેડિસિન નુ નેચરલી ફોમૅ છે. ઇન્ડીજીનસ સિસ્ટમ ઓફ મેડિસિન એ ટ્રેડિશનલ હિલિંગ પ્રેક્ટિસ છે કે જે કેટલીક કોમ્યુનિટી તથા કલ્ચરમાં કેટલી સદિઓથી થી તે યુઝ કરવામા આવે છે.

ભારતમાં દવાઓની મુખ્ય સ્વદેશી પ્રણાલીઓમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે: ઇન્ડીજીનસ સિસ્ટમ ઓફ મેડિસિનમાં AYUSH નુ ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.

•>AYUSH :AYUSH ને અગાઉ ઇન્ડિયન સિસ્ટમ ઓફ મેડિસિન તરીકે ઓળખવામાં આવતી હતી જેમાં,

• A~>Aurve(આયુર્વેદ),
  Y~>Yoga(યોગા),
• U~>unani( યુનાની),
  S~>Siddha(સિધ્ધા)
  H~>Homeopathy (હોમિયોપથિ)

1)A~>Aurveda (આયુર્વેદ): આયુર્વેદ શબ્દ એ સંસ્કૃત શબ્દ પરથી આવેલો શબ્દ છે. આયુર્વેદ એ બે શબ્દ એ બે વર્ડ દ્વારા બનેલો શબ્દ છે જેમ કે,

• Ayure ~>Life (લાઇફ),
• Veda ~> science (સાઇન્સ)

આયુર્વેદ મીન્સ સાયન્સ ઓફ લાઇફ.

• આયુર્વેદની ઉત્પત્તિ બ્રહ્માંડની ઉત્પત્તિ સાથે જોડાયેલી છે.આયુર્વેદ એ ચાર સંકડાયેલા ઘટકો, એટલે કે શારીરિક, માનસિક, સામાજિક અને આધ્યાત્મિક, એકબીજા ને અસર કરતા હોય છે.
• જીવન ના ગોલ ને એચીવ કરવા માટે હેલ્થ ને પ્રીરીક્વીસ્ટીક માનવામાં આવે છે જેમ કે ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ માટે . બ્રહ્માંડ તેમજ માનવ શરીર પાંચ મૂળભૂત તત્વોથી બનેલું છે જે સામૂહિક રીતે પંચ મહાભૂતો કહેવાય છે. આ છે:
• આકાશ (ઈથર)
• વાયુ (હવા)
• અગ્નિ (અગ્નિ)
• આપા (પાણી)
• પૃથ્વી (અર્થ)
• 6મો અગત્યનો ઘટક આત્મા (જીવન ભાવના) છે જેના વિના જીવન સમાપ્ત થઇ જાય છે.

• આયુર્વેદ મુજબ, હેલ્થ એ દોષ, ધતુષ, માલા અને અગ્નિ સાથે પ્રસન્ન શરીર, મન અને આત્મા સાથેના સામાન્ય કાર્યો ની ઇક્વીલીબ્રીયમ ની સ્થિતિ છે. જો આ ઇક્વિલીબ્રિયમ એ ડિસ્ટર્બ થાય તો તે રોગ માં પરિણમે છે.
• આયુર્વેદિક મેડિસિન ના પિતા ચરક (ચરક સંહિતા- મેડિસિન નો ગ્રંથ) અને સુશ્રુત (સુશ્રુત સંહિતા- સર્જરી નો ગ્રંથ) છે.

ડાયગ્નોસીસ એન્ડ ટ્રીટમેન્ટ:

• આયુર્વેદમાં કોઇ પણ ડીસીઝ નું ડાયગ્નોસીસ એ જુદા જુદા ફેક્ટર્સ ને ધ્યાનમાં રાખી કરવામાં આવે છે જેમ કે, એજ,જાતી, ટેમ્પરામેંટ રેસ્ટ ,વર્ક પેટર્ન તથા ડાયટ પેટર્ન વગેરે જેવા ઘટકો ને ધ્યાનમાં લેવામાં આવે છે.
• તેથી તેમાં ડાયગ્નોસીસ એ હેલ્થ હિસ્ટ્રી તથા ફિઝિકલ એક્ઝામિનેશન જેમ કે યુરિન ફીસ તથા આઇસ પર આધાર રાખે છે.

• તેમાં ડીઝીઝ ના પ્રિવેન્શન માટે પર્સનલ હાઇજિંગ, ડેઇલી રૂટીન રેગ્યુલર હોવા જોઇએ, તથા એડિક્યુએટ રેસ્ટ, ઉંઘ,બેલેન્સ ડાયટ, તથા ક્યુરેટીવ ટ્રીટમેન્ટ નુ ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.

2) Y~>Yoga(યોગા):

• યોગ એ એક પ્રાચીન વિજ્ઞાન છે. વેદોમાં તેનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે.
• યોગ એ લગભગ 2500 વર્ષ પહેલા પતંજલિ દ્વારા પ્રસ્તાવિત કરવામાં આવ્યું હતું. તે એક વિજ્ઞાન છે જે શરીર અને મન ને ઇફેક્ટિવલી રીતે કોઓર્ડીનેશન કરવામાં મદદ કરે છે.
• યોગ એ માનસિક, શારીરિક, સામાજિક અને આધ્યાત્મિક સ્વાસ્થ્ય ને પ્રમોટ કરે છે. તે વિવિધ સાયકોસોમેટીક ડિસઓર્ડર પ્રીવેન્શન અને ટ્રીટમેન્ટ માં પણ મદદ કરે છે.
• યોગના આઠ ઘટકો છે જેમ કે,
• યમ,
• નિયમ,
• આસન,
• પ્રાણાયામ,
• પ્રત્યાહાર,
• ધારણા,
• ધ્યાન,
• સમાધી
• આ આર્ટ કમ્પોનન્ટ નું ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.

• યોગીક પ્રેક્ટિસિસ ના કારણે વ્યક્તિના પર્સનલ તથા સોશિયલ બિહેવ્યર માં ઇમ્પ્રુવમેન્ટ થાય છે અને સાથે સાથે વ્યક્તિ ને સ્ટ્રેસફુલ સિચ્યુએશન સામે રેઝીસ્ટ કરવાની એબિલિટીમાં પણ ઇમ્પ્રુવમેન્ટ જોવા મળે છે.

• શારીરિક સ્વાસ્થ્યમાં સુધારો કરે છે અને સેન્સ ઓર્ગન્સ ને કંટ્રોલ કરીને શરીરમાં ઓક્સિજનયુક્ત બ્લડ નું સર્ક્યુલેશન સુધારી ને સાયકોસોમેટીક ડીસઓર્ડર ને પ્રિવેન્ટ કરે છે, જેનાથી મન અને શરીર ની શાંતિ મળે છે
• અસંખ્ય મુદ્રાઓ અને યોગિક એક્સરસાઇઝ વર્ણવવામાં આવી છે જે હેલ્થ ને સુધારવામાં, ડિસિઝને પ્રિવેન્ટ કરવામાં અને ઇલનેસમે ક્યોર કરવામાં મદદ કરે છે.

• ધ્યાન યોગના 8 તત્વોમાંનું એક છે. તે એક મેન્ટલ એક્સરસાઇઝ છે જેમાં વ્યક્તિ પોતાના સેન્સ ઓર્ગન્સ ને એક્સટર્નલ સિમ્યુલાઇ ના માટે બંધ કરીને મનને અંદરથી દિશામાન કરે છે અને મનને વધુ ઉપયોગી કાર્યો કરવા માટે નિર્દેશિત કરી શકે છે. યોગ ખૂબ જ લોકપ્રિય થય રહ્યો છે. તે હવે તબક્કાવાર માનવ સંસાધન વિકાસ મંત્રાલય દ્વારા શાળાઓમાં દાખલ કરવામાં આવી રહ્યો છે. અનેક ખાનગી સ્કૂલ માં પણ તેની રજૂઆત કરવામાં આવી છે.

• નેચરોપેથી:
• નેચરોપેથી એ નેચર ના લો પર વર્ક કરતી મેડિસિન છે. જે સામાન્ય રીતે આયુર્વેદ સાથે ક્લોઝલી એસોસીએટેડ હોય છે કારણ કે બંને સેમ ફંડામેન્ટલ પ્રિન્સિપાલ પર વર્ક કરે છે. નેચરોપથી માં ઇટીંગ હેબીટ, લિવિંગ, હેબિટ, હાઇડ્રોથેરાપી , કોલ્ડ પેક્સ, બાથીંગ, મસાજ આ બધા મેજર્સ દ્વારા ટ્રીટમેન્ટ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે જે સામાન્ય રીતે ડીઝીઝ અને તેના થવા માટેના કારણ પર આધારિત હોય છે.
• નેચરોપથી એ સામાન્ય અને કુદરતી ધોરણે લાઇફ એક્ટિવિટીસ નું સેલ્ફ રેગ્યુલેશન દ્વારા શારીરિક, માનસિક, ભાવનાત્મક, સામાજિક અને આધ્યાત્મિક સ્વાસ્થ્ય ને પ્રમોટ કરવામા મદદ કરે છે. નેચરોપથી વેઓફ લાઇફ ને ફોલો કરવા માટે સ્ટ્રોંગ વિલ પાવર, એફોટ્સ,તથા પ્રોપર ડિસિપ્લિન ની જરૂર હોય છે.

3)U~>unani ( યુનાની):

હિપ્પોક્રેટ્સ
(377-460 બીસી) અને ગેલેનના આશ્રય હેઠળ ક્રિસ્ટ પહેલા ગ્રીસમાં યુનાની સિસ્ટમ ઓફ મેડિસિન ઓરીજીનેટ થય છે. તે અગિયારમી સદીની આસપાસ આરબો અને પર્સિયનો દ્વારા ભારતમાં રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું.
આ પ્રણાલી ગ્રીસમાં ઉદભવેલી હોવા છતાં અરેબિયા, ચીન, સીરિયા અને ભારત જેવા વિવિધ દેશોમાં લય જવામાં આવી હતી. લોકોમાં તેની ખૂબ માંગ હતી. આ સિસ્ટમ દ્વારા કુદરતી રીતે બનતી જડીબુટ્ટીઓ અને પ્રાણીઓ અને દરિયાઈ મૂળના ઘટકોનો ઉપયોગ કરીને બીમારીની સારવાર કરવામાં આવી હતી.
આ પ્રણાલી માત્ર રોગનિવારક જ નથી પરંતુ ડીસીઝ નું પ્રિવેન્શન અને હેલ્થ પ્રમોશન માટે પણ કામ કરે છે.

ડાયગ્નોસીસ એન્ડ ટ્રીટમેન્ટ:

• યુનાની સિસ્ટમ માં ડાયગ્નોસીસ એ પલ્સ ને ફીલ કરીને યુરીન ના ઓબ્ઝર્વેશન, સ્ટુલ ઓબ્ઝર્વેશન તથા સ્કીન નો કલર અને ગેઇટ ના ઓબ્ઝર્વેશન દ્વારા ડાયગ્નોસીસ કરવામાં આવે છે. ટ્રીટમેન્ટ નો એઇમ એ બોડી ને તેના નોર્મલ ઓરિજનેટ સ્ટેટ માં ફરીથી લાવવું તે હોય છે.

• તે 4 સ્વરૂપોમાં હાથ ધરવામાં આવે છે, એટલે કે ફાર્મસી ઉપચાર, ડાયટ થેરાપી, રેજિમેન્ટલ થેરાપી અને સર્જરી.

• ફાર્મસી ઉપચાર દવાઓ નો ઉપયોગ કરે છે. રેજિમેન્ટલ થેરાપીમાં સ્પષ્ટ અને જટિલ રોગ માટે 12 પદ્ધતિઓ છે અને તેમાં કપિંગ, લીચિંગ, વેનિસેક્શન અને પરસેવો અને હમામ (સ્નાન)નો સમાવેશ થાય છે. આ દવા રહિત ઉપચારો છે અને તે ડાયાબિટીસ, બ્લડ પ્રેશર, મેદસ્વીતા, આર્થરાઇટીસ માઇગ્રેન વગેરેમાં અસરકારક હોવાનું જણાયું છે. આ પ્રણાલીએ શરીરની સંરક્ષણ મિકેનિઝમ વિકસાવવા પર ભાર મૂક્યો છે અને 6 આવશ્યક બાબતોની હિમાયત કરી છે, એટલે કે, આરામ, ઊંઘ, સાઇકીક મુવમેન્ટ, વેકફુલનેસ, ઇવાક્યુએશન અને રીટેન્શન.

• યુનાની પ્રેક્ટિશનરો ડીઝીઝ સામે ઇમ્યુનાઇઝેશન, બેલેન્સ ડાયટ, અને જનરલ હેલ્થ હેબિટ ની ભલામણ કરે છે.

4)S~>Siddha(સિદ્ધા):

સિદ્ધા એ ભારતની સૌથી જૂની દવાઓમાંની એક છે. સિદ્ધા મેડિસિનના પિતા અગસ્ત્ય છે.

• સિદ્ધા મીન્સ એચિવમેન્ટ,
• “સિધરસ”દ્વારા સિધ્ધા મેડિસિનની પ્રેક્ટિસ કરવામાં આવી હતી જેનો ઉદ્દેશ્ય ‘સિદ્ધિ’- એક સ્વર્ગીય આનંદ પ્રાપ્ત કરવા માટે સંપૂર્ણ સ્વાસ્થ્ય જાળવવાનો હતો. ભારતના તમિલ બોલતા ભાગોમાં સિદ્ધા ની પ્રેક્ટિસ કરવામાં આવે છે.
• સિદ્ધા મેડિસિન ની બેઝિક ફિલોસોફી એ છે કે મેન અને એન્વાયરમેન્ટ એ એકબીજા સાથે જોડાયેલા હોય છે તેમાં એવું માનવામાં આવે છે કે યુનિવર્સમાં રહેલા બધા જ ઓબ્જેક્ટ જેમાં મનુષ્ય એ પણ પાંચ તત્વોનું બનેલું છે જેમ કે પૃથ્વી ,પાણી, અગ્નિ, હવા, અને આકાશ તથા ઈથર.
• તેમાં ફૂડ ને બોડી નું બેઝિક બિલ્ડીંગ મટીરીયલ ગણવામાં આવે છે જેમાં ફૂડ એ ટીશ્યુના હ્યુમરસ તથા વેસ્ટ પ્રોડક્ટમાં કન્વર્ટ થાય છે જ્યારે આ હ્યુમરસ માં ઇક્વિલિબ્રિયમ મેઇન્ટેન થાય તો તેને હેલ્થ કન્સીડર કરવામાં આવે છે અને જો કોઈ પણ ડિસ્ટર્બન્સ તથા ઇમબેલેન્સ જોવા મળે તો તેના કારણે ડીસીઝ તથા સીકનેસ થઇ શકે છે.

ડાયગ્નોસીસ એન્ડ ટ્રીટમેન્ટ:

• સિદ્ધા મેડિસિન માં ડીઝીઝના કોઝેટીવ ફેક્ટરને આઇડેન્ટિફાય કરવા માટે પલ્સ ,આઇસ ,બોડી નો કલર , ડાયજેસ્ટીવ સિસ્ટમ નુ સ્ટેટસ, યુરિન તથા વોઇસ ની સ્ટડી કરવામાં આવે છે.
• તેમાં ટ્રીટમેન્ટ માટે પેશન્ટ નું કમ્પ્લીટલી અસેસમેન્ટ કરવામાં આવે છે એટલે કે ઉંમર, જાતિ, આદતો, માનસિક સ્થિતિ, ડાયટ, ભૂખ, શારીરિક સ્થિતિ, આદતો અને પર્યાવરણ. વગેરેનું અસેસમેન્ટ કરવામાં આવે છે.

• સિદ્ધા મેડિસિન મા પારો, ચાંદી, આર્સેનિક, સીસું અને સલ્ફર, વગેરે જેવા તત્વોનો ઉપયોગ થાય છે. તેમાં ખનિજો, છોડ અને પ્રાણીઓના ભાગોનો પણ સમાવેશ થાય છે. દવાની આ પદ્ધતિ ક્રોનિક રૂમેટોઇડ આર્થરાઇટીસ ની સમસ્યાઓ, એનિમિયા, પેપ્ટીક અલ્સર, બ્લીડિંગપાઇલ્સ, લિવર અને સ્કીન ના ડીઝીઝ સારવારમાં અસરકારક છે. સિદ્ધા સિસ્ટમ ઓફ મેડિસિન એ નેચર માં થેરાપ્યુટિક હોય છે.

5)H~>Homeopathy (હોમિયોપથિ):

• હોમિયોપેથી એ “લો ઓફ સિમિલિયા સિમિલીબસ ક્યુરેન્ટર” ના સિદ્ધાંત પર આધારિત છે અથવા તેનો અર્થ એ છે કે તંદુરસ્ત વ્યક્તિ પર આર્ટિફિશ્યલ સીમટોમ્સ ઉત્પન્ન કરવામાં સક્ષમ કોઇપણ પદાર્થ કુદરતી રોગમાં સમાન લક્ષણોનો ટ્રીટમેન્ટ કરી શકે છે.
• હિપ્પોક્રેટ્સના સમયથી ચિકિત્સક દ્વારા 400 BC ની શરૂઆતમાં સમાન અવલોકનો કરવામાં આવ્યા હતા. પરંતુ 17મી સદી દરમિયાન જર્મન ફિઝિશિયન ડો. સેમ્યુઅલ હેનેમેન દ્વારા આ અવલોકનોની સંપૂર્ણ તપાસ કરવામાં આવી હતી અને તારણ કાઢ્યું હતું.

• ડો. સેમ્યુઅલ હેનેમેનને હોમિયોપેથીના પિતા તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તેમને એ દૃષ્ટિકોણથી આંચકો લાગ્યો હતો કે અમુક દવાઓની અસર જ્યારે તંદુરસ્ત સ્થિતિમાં લેવામાં આવે છે, ત્યારે એવા લક્ષણો ઉત્પન્ન થાય છે કે જે દવા બીમારીમાં ઇલાજ માટે જાણીતી હતી.

• આ લો(નિયમ )નું ઉદાહરણ- સિંચોના છાલ કે જેમાં ક્વિનાઇન હોય છે તે વ્યક્તિ ને એવા સીમટોમ્સ થી બીમાર બનાવે છે જે ઇન્ટમીટ્ન્ટ ફિવર ની બરાબર નકલ કરે છે, જેને હવે મેલેરિયા કહેવામાં આવે છે. તેમણે ઇન્ટર મીટન્ટ ફિવર સામે સિંચોના ના કામ કરવા પાછળના કારણ વિશે આશ્ચર્ય વ્યક્ત કર્યું અને શોધ્યું કે તે એવા લક્ષણો નું કારણ બને છે જે તંદુરસ્ત માનવીમાં ઇન્ટરમીટન્ટ ફીવર થી અસ્પષ્ટ છે.

• આ પ્રયોગના આધારે, હેનેમેને નોંધ્યું કે કોઈપણ બે પદાર્થોએ લક્ષણોનો એક જ સમૂહ ઉત્પન્ન કર્યો નથી; તેના બદલે દરેકે લક્ષણોની પોતાની આગવી પેટર્ન ઉશ્કેરી હતી.
• વધુમાં, લક્ષણો માત્ર ફિઝીકલ પ્લેન સુધી મર્યાદિત ન હતા. ટેસ્ટ કરાયેલા દરેક પદાર્થની અસર શરીર ઉપરાંત મન અને લાગણીઓ પર પણ પડે છે. તેથી, હેહનેમન બીમાર લોકોની સારવાર “લેટ લાઇક્સ ટુ બી ટ્રીટેડ બાય લાઇક્સ ” સિદ્ધાંતના આધારે કરવાનું શરૂ કર્યું
• હોમિયોપેથીમાં ડાયાબિટીસ, આર્થરાઇટિસ બ્રોન્કીયલ અસ્થમા, સ્કીન, એલર્જી અને ઇમ્યુનોલોજીકલ ડીસ ઓર્ડર, બિહેવ્યરલ ડિસઓર્ડર, માનસિક રોગો અને અન્ય ઘણા રોગો જેવા ક્રોનિક રોગો ધરાવતી વ્યક્તિઓ માટે અસરકારક સારવાર છે. આ સેવાઓ સરકારી અને બિન- સરકારી દવાખાનાઓ, હોસ્પિટલોના બહારના દર્દીઓના વિભાગમાં કામ કરતા પ્રાઇવેટ પ્રેક્ટિશનરો દ્વારા આપવામાં આવે છ.
• સમગ્ર દેશમાં સો કરતાં વધુ હોમિયોપેથી મેડિકલ કોલેજો છે જે હોમિયોપેથીમાં ગ્રેજ્યુએશન અને અંડરગ્રેજ્યુએટ પ્રોગ્રામ શીખવે છે. હોમિયોપેથીમાં હાઈ સ્ટાન્ડર્ડ ની ટ્રેઇનિંગ અને રિસર્ચ કરવામાં આવી છે કરવા માટે કોલકાતામાં રાષ્ટ્રીય હોમિયોપેથી સંસ્થાની સ્થાપના કરવામાં આવી છે.

🔸5.Explain IUD (Intra Uterine Device)- આઇ. યુ. ડી.

(IUD)આઇ.યુ.ડી:

ઇન્ટ્રોડક્શન

• ઇન્ટ્રા યુટેરાઇન ડિવાઇસ એ T શેપ નું સ્મોલ તથા ફ્લેક્સિબલ ડિવાઇસ છે કે જે પ્રેગ્નેન્સી પ્રિવેન્ટ કરવા માટે યુટેરાઇન કેવીટીમાં ઇન્સર્ટ કરવામાં આવે છે.

• ઇન્ટ્રાયુટેરિન ડિવાઇસ (IUDs) એ લોંગ ટર્મ કોન્ટ્રાસેટીવ તરીકે ની પોપ્યુલર મેથડ છે જેનો ફેમેલી વેલફેર પ્રોગ્રામ માં તેમની ઇફેક્ટીવનેસ ના કારણે ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.
• ગ્રાફેન બર્ગ દ્વારા જર્મનીમાં 1929 માં ગ્રાફિનબર્ગ રીંગ યુઝ કરવામાં આવી હતી ત્યારબાદ ઘણા જુદા જુદા પ્રકારની ડિવાઇસીસ ની શોધ થઇ હતી જેને મેઇન્લી બે ભાગમાં વહેંચવામાં આવે છે.

1) Copper IUD (કોપર ટી)

ડિસ્ક્રિપ્શન: પ્લાસ્ટિક અને કોપરનું બનેલું હોય છે. કોપર સ્પરમીસાઇડલ તરીકે કામ કરે છે, અને ફર્ટિલાઇઝેશન ને અટકાવે છે.

ડ્યુરેશન સ્પેસિફિક ટાઇપ પર આધાર રાખી ને, 5-10 વર્ષ માટે ઇફેક્ટીવ હોય છે.

ઉદાહરણો: કોપર T 380A, મલ્ટિલોડ 375.

2) હોર્મોનલ IUD (LNG-IUD)

ડિસ્ક્રિપ્શન: પ્લાસ્ટિકનું બનેલું હોય છે અને લેવોનોર્જેસ્ટ્રેલ રિલીઝ છે, જે સર્વાઇકલ મ્યુકસ ને થીક કરે છે, સ્પર્મ ને અટકાવે છે અને યુટેરાઇન લાઇનિંગ ને થીન કરે છે.

ડ્યુરેશન 3-5 વર્ષ માટે અસરકારક.

ઉદાહરણો: મિરેના, સ્કાયલા, લિલેટા, કાયલીના.

ઇન્ટ્રાયુટેરાઇન કોન્ટ્રાસેપ્ટીવ ડિવાઇસ માં નીચે મુજબની કોન્ટ્રાસેટીવ ડિવાઇસ નુ ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.

• 1) lippes loop
• 2) CU T 200 B
• 3) CuT 380 A,
• 4) Multiload Cu 250,
• 5) Multiload 375,
• 6) progesttasert,
• 7) Levonorgestrel IUCD.

1)lippes loop:

• લિપીસ લુપ એ ફર્સ્ટ જનરેશન ઇન્ટ્રાયુટેરાઇન ડિવાઇસ છે લિપીસ લૂપ એ પોલીઇથીલીન માંથી ફોર્મ થાય છે. અને તે ડબલ એસ ( S ) શેપનું હોય છે અને નાયલોનનો થ્રેડ એ તેની સાથે અટેચ થયેલો હોય છે કે જે વજાઇનામાં રહે છે, કે જે લૂપને ઇન્ટ્રાયુટેરાઇન કેવીટીમાંથી રીમુવ કરવામાં મદદ કરે છે. તે ચાર સાઇઝમાં એટલે કે,

• A,B,C એન્ડ D માં અવેઇલેબલ હોય છે.
• લિપીસ લુપ એ નોનટોક્સિક, રીલાયેબલ તથા સ્ટેબલ હોય છે. તે યુટેરાઇન વોલ ને પર્ફોરેશન પણ કરી શકે છે. તેમાં થોડા અમાઉન્ટમાં બેરીયમ5 પ્રેઝન્ટ હોય છે જેના કારણે તે એક્સરે માં વિઝીબલ હોય છે પરંતુ હાલમાં તેનો યુઝ થતો નથી.

2) CU T 200 B:

• CU T 200 B એ વાઇડલી યુઝ થતી મેડીકેટેડ ડિવાઇસ છે. જેમાં 215 sq mm સરફેસ એરીયા ધરાવતો કોપર વાયર એ ડિવાઇસના વર્ટિકલ સ્ટેમ ની રાઉન્ડમાં વીંટળાયેલ હોય છે.
• ટી- આકારના ડિવાઇસ નું સ્ટેમ એ પોલિઇથિલિન ફ્રેમ થી બનેલું છે.તેમાં પોલિઇથિલિન એક મોનોફિલામેન્ટ છે જે વર્ટિકલ સ્ટેમ ના અંતમાં બંધાયેલ છે.
• આ ડિવાઇસ એ 4 યર્સ બાદ રીમુવ કરવામાં આવે છે.
• CuT 200 B એ 120 mg કોપર ધરાવતો 200 sq mm સરફેસ વાયર ધરાવે છે અને 3 વર્ષ પછી દૂર કરવામાં આવે છે

3)CuT 380 A:

• CuT 380 A તે ગવર્મેન્ટ સપ્લાય CuT 380 A છે. તેમાં ટી શેપ ડિવાઇસ સાથે બે સોલિડ કોપર સ્લીમ્સ ટ્રાન્સવર્સ આર્મ અને કોપર વાયર વર્ટિકલ સ્ટેમ ઉપર હોય છે.

• કોપરનો ટોટલ સરફેસ એરીયા એ 380 Sq mm જેમા 314 mm ઉપર વાયર અને 33 sq mm દરેક કોપરસ્લિવ પર હોય છે. તેમાં મોનોફિલામેન્ટ વાઇટ થ્રેડ હોય છે.
• તે આશરે 10 વર્ષ સુધી ઇફેક્ટિવ રહે છે.

4) Multiload Cu 250:

• ડિવાઇસ એ એપ્લીકેટર સાથે સ્ટરાઇલ પેકેટમાં અવેઇલેબલ હોય છે. તેમાં ઇન્ટ્રોડ્યુસર કે પ્લન્જર અવેઇલેબલ હોતું નથી.
• ડિવાઇસ એ એક વર્ષના સમયગાળા દરમિયાન દરરોજ 60-100 µg કોપરનું રિલીઝ કરે છે. ડિવાઇસ ને 3 વર્ષ પછી બદલવાનું હોય છે.

5)Multiload 375:

• તેની વર્ટિકલ સ્ટેમની આસપાસ 375 mm² તાંબાના વાયર નો સપાટી વિસ્તાર છે. રિપ્લેસમેન્ટ દર 5 વર્ષે હોય છે

6)progesttasert:

પ્રોજેસેટ્રોન (38 Mg) ના માઇક્રો ક્રિસ્ટલ ધરાવતો બાયોએક્ટિવ કોર પ્લાસ્ટિક ની દિવાલની અંદર બંધાયેલ છે જે દરરોજ લગભગ 65 µg પ્રોજેસ્ટ્રોજન યુટેરાઇન ની કેવીટી માં રિલીઝ કરે છે. ડેપોમાંથી રિલીઝ માત્ર એક વર્ષ માટે ચાલુ રહે છે. આમ, તેને એક વર્ષ પછી રિપ્લેસ કરવુ જોઇએ.

7)Levonorgestrel IUCD:

આ ટી- આકારનું ડિવાઇસ છે
સ્ટેમ ની આજુબાજુ પોલિડાઇમેથિલસિલોક્સેન મેમ્બરેન એ સ્ટીરોઇડ ના રિઝરવિયર તરીકે કામ કરે છે. લેવોનોર્જેસ્ટ્રેલની કુલ માત્રા 52mg છે જે 20 µg/ ડે ના દરે રિલીઝ થાય છે. આ ડિવાઇસ એ દર 5 વર્ષે રિપ્લેસ હોય છે.

•>મિકેનિઝમ ઓફ એક્શન

1) હોર્મોનલ IUD
કોપર આયનો રિલીઝ કરે છે, સ્પર્મ માટે અગમ્ય વાતાવરણ બનાવે છે. સ્પર્મ દ્વારા એગ્સ નું ફર્ટિલાઇઝ થતા પ્રિવેન્ટ કરે છે. જો ફર્ટિલાઇઝેશન થાય તો ઇમ્પ્લાન્ટેશન અટકાવી શકે છે.

2) હોર્મોનલ IUD
સર્વાઇકલ મ્યુકસ ને થીક કરવા માટે લેવોનોર્જેસ્ટ્રેલ રિલીઝ કરે છે, સ્પર્મ ને યુટ્રસ મા એન્ટર થતા પ્રિવેન્ટ કરે છે.
એન્ડોમેટ્રાયલ ગ્રોથ ને સપ્રેઝ કરે છે, યુટેરાઇન કેવીટી ની લાઇનીંગ ને ઇમ્પ્લાન્ટેશન માટે અનસ્યુટેબલ બનાવે છે. કેટલીક ફિમેલ માં ઓવ્યુલેશન ને પાર્શીયલી રીતે સપ્રેઝ કરી દે છે.

બેનિફિટ્સ

અસરકારક:પ્રેગ્નેન્સીને પ્રિવેન્ટ કરવામાં 99% થી વધુ અસરકારક.

લોંગ લાસ્ટિંગ:ઘણા વર્ષો સુધી કોન્ટ્રાસેટીવ તરીકે વર્ક કરે છે.

રિવર્ઝીબલ:દૂર કર્યા પછી ફર્ટિલાઇઝેશન ઝડપથી પાછી આવે છે.

કન્વિનીયન્સ :ઇન્સર્ટ કર્યા પછી થોડી જાળવણી ની જરૂર છે.

કોસ્ટ ઇફેક્ટિવ:ઇકોનોમિકલ રિતે પરવળી શકે તેવી હોય છે.

ઇન્સરશન એન્ડ રિમુવલ

ઇન્સરશન:
ટ્રેઇન્ડ હેલ્થ કેર પર્સનલ દ્વારા કરવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે મેન્સ્ટ્રુએશન પિરિયડ દરમિયાન અથવા કોઇપણ સમયે પ્રેગ્નેન્સી ને રુલઆઉટ કરી શકાય છે.
પ્રોસીઝર મા સર્વિક્સ દ્વારા યુટેરાઇન કેવીટી મા IUD ઇન્સર્ટ કરવામા આવે છે.

રિમુવલ
હેલ્થકેર પ્રોવાઇડર દ્વારા કોઇપણ સમયે કરી શકાય છે.
ફર્ટિલાઇઝેશન સામાન્ય રીતે રિમુવ કર્યા પછી ઇમીડીએટલી રિટર્ન થાય છે.

કોમન સાઇડ ઇફેક્ટ

ઇન્ટ્રોડક્શન કરતી સમયે તથા કર્યા બાદ કેમ્પિંગ પેઇન થવું.
ઇરરેગ્યુલર બિલ્ડિંગ તથા સ્પોર્ટ્સ થવું સ્પેશિયલી ફર્સ્ટ મન્થ દરમિયાન.
હેવી મેન્સ્ટ્રુએશન બ્લીડિંગ થવું.
હોર્મોનલ IUD સાથે પીરિયડ્સ ઓછા થવા અથવા મિસ્ડ થય જવા.

• રિસ્ક
  એક્સપલ્ઝન થઇ જવું ​​(યુટ્રસ માંથી IUD બહાર નીકળવી જવું ).
• પરફોરેશન (ભાગ્યે જ, IUD ઇન્સર્ટ કરતી વખતે યુટ્રસ ની વોલ ને પંચર કરી શકે છે).
• ઇન્ફેક્શન (દાખલ કર્યા પછી પ્રથમ થોડા અઠવાડિયા દરમિયાન ઇન્ફેક્શન થવાના રિસ્ક થોડો વધારો).
• નર્સિંગ રિસ્પોન્સિબિલિટી
• પ્રિઇન્સરસન કાઉન્સેલિંગ
• પેશન્ટને IUD ના ડિવાઇસના ટાઇપ,તેના બેનિફિટ્સ તથા તેના સાઇડ ઇફેક્ટને એક્સપ્લેઇન કરવું.
• પેશન્ટ એ પ્રોસિઝર, ઇફેક્ટીવનેસ તથા તેનું ડ્યુરેશન વિશે કમ્પ્લીટલી સમજે તે તેના વિશે ખાતરી કરવી.
• ઇન્સરશન પ્રોસિઝર
• ઇન્સરશન સમય દરમિયાન હેલ્થ કેર પ્રોવાઇડર્સને મદદ કરવી.
• પેશન્ટને પ્રોપરલી રેસ્ટ લેવા માટે કહેવુ તથા રિએશ્યોરન્સ પ્રોવાઇડ કરવો.
• કોઇપણ પ્રકારની કોમ્પ્લિકેશન હોય તો તેને ઇમિડીએટલી ટ્રીટ કરવું.
• પોસ્ટ ઇન્સરર્શન કેર
• પેશન્ટને પ્રોપરલી ઇન્ટ્રાયુટેરાઇન ડિવાઇઝ ની સાઇડ ઇફેક્ટ વિશે એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરવું.
• પેશન્ટ ને કોમ્પ્લિકેશન્સ ના સાઇન વિશે એજ્યુકેશન પ્રોવાઇડ કરવું જેમ કે પેઇન ફિવર , ઇન્ફેક્શન , સિવ્યર ડિસ્ચાર્જ બ્લીડિંગ વગેરે.
• પેશન્ટને પ્રોપરલી ફોલોઅપ માટે એડવાઇઝ આપવી.
• આમ, ઇન્ટ્રાયુટેરિન ડિવાઇસ (IUDs) એ લોંગ ટર્મ કોન્ટ્રાસેટીવ તરીકે ની પોપ્યુલર મેથડ છે.

🔸6.Demographic cycle ડેમોગ્રાફિક સાયકલ

ડેમોગ્રાફિક સાયકલ:

ડેમોસ મિન્સ પીપલ
ગ્રાફીન મિન્સ ધ રેકોર્ડ.

ડેમોગ્રાફિ
હ્યુમન પોપ્યુલેશન અને તેના એલિમેન્ટ્સ એટલે કે સાઇઝ, કમ્પોઝિશન તથા ડિસ્ટ્રીબ્યુશન ની સાયન્ટિફિક સ્ટડી ને ડેમોગ્રાફી કહેવામાં આવે છે. ડેમોગ્રાફી એટલે પોપ્યુલેશન ની સાયન્ટિફિક રીતે સ્ટડી કરવી.

કોન્સેપ્ટ ઓફ ડેમોગ્રાફી

ડેમોગ્રાફી એ એક એવી સાયન્સ ની બ્રાન્ચ છે જે હ્યુમન પોપ્યુલેશન વિશે સ્ટડી કરી છે તે માત્ર ત્રણ એલિમેન્ટ્સ પર સ્પેશિયલ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.

• 1) પોપ્યુલેશન ની સાઇઝમાં કોઇપણ ચેન્જીસ થાય તો એટલે કે સાઇઝ એ ઇન્ક્રીઝ અથવા ડીક્રીઝ થાય .
• 2) પોપ્યુલેશન નું સ્ટ્રક્ચર( બેઝીક ઓફ એજ એન્ડ સાઇઝ).
• 3) રાજ્ય અથવા પ્રદેશ ના આધારે જીયોગ્રાફિકલ ડિસ્ટ્રીબ્યુશન.

ડેમોગ્રાફિક સાયકલ ના મેઇન્લી 5 સ્ટેજિસ પડે છે.

• 1) ફર્સ્ટ સ્ટેજ= હાઇ સ્ટેસનરી સ્ટેજ,
• 2)સેકન્ડ સ્ટેજ= અર્લી એક્સપાન્ડિંગ,
• 3)થર્ડ સ્ટેજ = લેટ એક્સપાન્ડિંગ,
• 4) ફોર્થ સ્ટેજ= લો સ્ટેશનરી,
• 5) ફિફ્થ સ્ટેજ=ડિક્લાઇન સ્ટેજ

1) ફર્સ્ટ સ્ટેજ= હાઇ સ્ટેસનરી સ્ટેજ: હાઇ સ્ટેશનરી સ્ટેજ માં પોપ્યુલેશન ની સાઇઝ અને કમ્પોઝિશન માં ચેન્જીસ થતા નથી.

બર્થ રેટ : ↑હાઇ
ડેથ રેટ : ↑હાઇ

• કારણ કે તેમાં હાઇ બર્થ રેટ તથા હાઇ ડેથ રેટ એટલે કે બંને એકબીજા ને કેન્સલ કરે છે અને જેના કારણે પોપ્યુલેશન એ સ્ટેશનરી(સ્થિર) રહે છે.

• 17મી સદીના મધ્ય સુધી, વિશ્વની વસ્તી આ સ્ટેજ માં હતી અને ભારત 1920 સુધી આ સ્ટેજ માં હતું.

Ex: India in 1920

2)સેકન્ડ સ્ટેજ= અર્લી એક્સપાન્ડિંગ: સેકન્ડ સ્ટેજ અર્લી એક્સપાન્ડિંગ સ્ટેજ માં ડેથ રેટ એ ડિક્રીઝ થાય છે કારણ કે હેલ્થ કન્ડિશનમાં ઇમ્પ્રુવમેન્ટ થાય છે અને બર્થ રેટ એ અનચેન્જ રહે છે.

બર્થ રેટ : ↑અનચેન્જ
ડેથ રેટ : ↓ડિક્લાઇન

• અર્લી એક્સપાન્ડિંગ સ્ટેજમાં બર્થ રેટ એ ચેન્જ થતો નથી પરંતુ દેથલેટ એ ઓછો થાય છે જેના કારણે પોપ્યુલેશન ની સાઇઝ માં થોડો વધારો જોવા મળે છે.

• વિશ્વની વસ્તી 17મી સદીના મીડલ થી 19મી સદીના મીડલ સુધી આ સ્ટેજ માં હતી. ભારત 1921 થી 1950 સુધી આ સ્ટેજ માં હતું

Ex: South Asia,Africa

3)થર્ડ સ્ટેજ = લેટ એક્સપાન્ડિંગ: થર્ડ સ્ટેજ લેટ એક્સપાન્ડિંગ સ્ટેજમાં ડેથ રેટ એ થોડું વધારે ડિક્લાઇન ને થાય છે અને બર્થ ડેટ થોડુ ડિક્લાઇન જોવા મળે છે

બર્થ રેટ : ↓સ્લાઇડ ( થોડુ) ડિક્લાઇન
ડેથ રેટ :↓ફરધર ડિક્લાઇન

• લેટ એક્સપાંડિંગ સ્ટેજમાં બર્થ ડેટ એ થોડો ડિકલાઇન થાય છે જ્યારે ડેથ રેટ એ થોડું વધારે ડીક્લાઇન થાય છે પરંતુ બર્થ ડેટ એ ડેથ રેટ કરતા થોડું વધારે હોવાના કારણે તેમાં પોપ્યુલેશન ગ્રો જોવા મળે છે.

Ex: china,Singapore and india

4) ફોર્થ સ્ટેજ= લો સ્ટેશનરી: ફોર્થ સ્ટેજ લો સ્ટેશનરી સ્ટેજ માં બર્થ ડેટ લો થાય છે અને ડેટ રેટ પણ લો થાય છે જેના કારણે પોપ્યુલેશન સ્ટેશનરી (સ્થિર) જોવા મળે છે

બર્થ રેટ : ↓લો
ડેથ રેટ : ↓લો

• આ સ્ટેજ માં જન્મ પ્રમાણ અને મૃત્યુ પ્રમાણ એ ઓછું હોવાના કારણે વસ્તીમાં સ્થિરતા જોવા મળે છે અને આ સામાન્ય રીતે ડેવલોપ્ડ અને ઇન્ડસ્ટ્રીયલાઇઝ કન્ટ્રીમાં મેઇન્લી જોવા મળે છે.

ઑસ્ટ્રેલિયામાં 1980-1985 દરમિયાન ઝીરો પોપ્યુલેશન ગ્રોથ નોંધવામાં આવે છે.

Ex:=Australia in 1980-1985.

5) ફિફ્થ સ્ટેજ=ડિક્લાઇન સ્ટેજ: ફિફ્થ સ્ટેજ ડિક્લાઇન સ્ટેજ માં બર્થ ડેટ એ ફરધર લો થાય છે જ્યારે ડેટ એ અનચેન્જ રહે છે જેના કારણે પોપ્યુલેશન માં ઘટાડો જોવા મળે છે.

બર્થ રેટ : ↓ફરધર લો
ડેથ રેટ : ↓અનચેન્જ

• આમ આ ડીકલાઈન સ્ટેજમાં બર્થ ડેટ એ ઓછો થવાના કારણે અને જ્યારે દેથરેટ હોવાના કારણે પોપ્યુલેશનમાં ઘટાડો જોવા મળે છે જે સામાન્ય રીતે જર્મની અને હંગેરી મા આ સ્ટેજ જોવા મળે છે.

Ex:= Germany and Hungary.

• ડેમોગ્રાફિક સાયકલ એ સમજાવવામાં મદદ કરે છે કે સોસિયો- ઇકોનોમિક ફેક્ટર, ટેકનોલોજીકલ એડવાન્સમેન્ટ અને કલ્ચરલ ચેન્જીસ થી અફેક્ટેડ, ડેવલોપમેન્ટ ના વિવિધ સ્ટેજિસ દ્વારા પોપ્યુલેશન કેવી રીતે વિકસિત થાય છે અને ટ્રાન્ઝીસન(સંક્રમણ) થાય છે.

🔸7.Functions of Gram Panchayat ગ્રામ પંચાયતના કર્યો

ગ્રામ પંચાયતના કાર્યો: ગ્રામ પંચાયતો, જે ભારતના ગ્રામીણ વિસ્તારો માં લોકલ સેલ્ફ ગવર્નિંગ સંસ્થાઓ છે, તેમના ગ્રાસરૂટ ગવર્નન્સ અને ડેવલોપમેન્ટ ને લક્ષ્યમાં રાખીને ઘણા મુખ્ય કાર્યો છે.

અહીં ગ્રામ પંચાયતોના કેટલાક પ્રાથમિક કાર્યો છે:

• 1) સ્થાનિક શાસન
• 2)વિકાસલક્ષી કાર્યો
• 3)સોસિયલ જસ્ટિસ
• 4) હેલ્થ એન્ડ એજ્યુકેશન
• 5) ઇકોનોમિક ડેવલોપમેન્ટ
• 6)પર્યાવરણ સંરક્ષણ
• 7)વેલફેર પ્રોગ્રામ
• 8) રેવેન્યુ( મેહસુલ ) જનરેશન

1) સ્થાનિક શાસન:
ગ્રામ પંચાયતો તેમના અધિકારક્ષેત્ર માં લોકલ ગવર્નન્સ અને એડમિનિસ્ટ્રેશન માટે જવાબદાર છે. તેઓ વિવિધ વહીવટી કાર્યો કરે છે જેમ કે જન્મ અને મૃત્યુ પ્રમાણપત્રો જારી કરવા, સ્થાનિક રેકોર્ડ જાળવવા અને સ્થાનિક સંસાધનો નું સંચાલન કરવું.

2)વિકાસલક્ષી કાર્યો:
ગ્રામ પંચાયતો લોકલ ડેવલોપમેન્ટ માં ક્રુશિયલ રોલ પ્લે છે. તેઓ રસ્તાઓ, પાણી પુરવઠા, સ્વચ્છતા, સ્ટ્રીટ લાઇટિંગ અને સ્થાનિક બજારો સહિત ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર ડેવલપમેન્ટ ને લગતી યોજનાઓ નું આયોજન અને અમલ કરવા માટે જવાબદાર છે.

3)સોસિયલ જસ્ટિસ:
ગ્રામ પંચાયતો ને સોસિયલ જસ્ટિસ ને પ્રોત્સાહન આપવા અને કમ્યુનીટી માં રિસોર્સિસ અને ઓપોર્ચ્યુનિટી નું સમાન વિતરણ માટેની ખાતરી કરવાનું કામ સોંપવામાં આવે છે. તેઓ સ્થાનિક ફરિયાદોનું નિરાકરણ કરે છે અને ( મીડિએશન )મધ્યસ્થી અથવા આર્બિટ્રેશન દ્વારા વિવાદો નું નિરાકરણ લાવે છે.

4) હેલ્થ એન્ડ એજ્યુકેશન:
ગ્રામ પંચાયતો ગામમાં હેલ્થકેર અને એજ્યુકેશન ફેસેલિટીઝ ને સુધારવા માટે કામ કરે છે. તેઓ લોકલ પોપ્યુલેશન ને પૂરી કરવા માટે પ્રાઇમરી હેલ્થ સેન્ટર, શાળાઓ અને અન્ય શૈક્ષણિક સંસ્થાઓની સ્થાપના અને જાળવણી કરી શકે છે.

5) ઇકોનોમિક ડેવલોપમેન્ટ:
ગ્રામ પંચાયતો ગામની અંદર ઇકોનોમિક પ્રવૃત્તિઓ ને પ્રોત્સાહન આપે છે. તેઓ એગ્રિકલ્ચર વિકાસ ને સરળ બનાવી શકે છે, નાના પાયાના ઉદ્યોગોને પ્રોત્સાહન આપી શકે છે અને વિલેજર્સ ની આર્થિક સુખાકારી ને સુધારવા માટે એમ્પલોયમેન્ટ જનરેશન ઇનીસીયેટીવ્સ ને સમર્થન આપી શકે છે.

6)પર્યાવરણ સંરક્ષણ:
ગ્રામ પંચાયતો પર્યાવરણીય સંરક્ષણ અને ટકાઉ વિકાસ માટે પગલાં લે છે. આમાં લોકલ વોટર બોડી નું સંચાલન, વનીકરણ ને પ્રોત્સાહન આપવું અને કચરો વ્યવસ્થાપન પદ્ધતિઓ નો અમલ કરવાનો સમાવેશ થાય છે.

7)વેલફેર પ્રોગ્રામ:
ગ્રામ પંચાયતો મહિલાઓ, બાળકો, વૃદ્ધો અને અલગ-અલગ-વિકલાંગ વ્યક્તિઓ સહિત સમાજના નબળા વર્ગોના કલ્યાણના હેતુથી વિવિધ કલ્યાણ કાર્યક્રમો અને યોજનાઓ અમલમાં મૂકે છે.

8) રેવેન્યુ ( મેહસુલ )જનરેશન :
ગ્રામ પંચાયતો ને તેમની પ્રવૃત્તિઓ અને ડેવલોપમેન્ટલ પ્રોજેક્ટ માટે ભંડોળ પૂરું પાડવા માટે અમુક લોકલ ટેક્સ, ફી અને આવક એકત્રિત કરવાની સત્તા આપવામાં આવી છે.

ગ્રામ પંચાયતો રુરલ ઇન્ડિયા માં લોકલ ગવર્નન્સ અને ડેવલોપમેન્ટ માટે મહત્વની સંસ્થાઓ તરીકે સેવા આપે છે, જે ગ્રાસરુટ લેવલ પર સહભાગી ડેમોક્રેસી અને ડિસેન્ટ્રલાઇઝ નિર્ણય લેવાની ખાતરી આપે છે.

🔸8.Uses of vital health statistics – વાઘટલ હેલ્થ સ્ટેટેસ્ટિક્સના ઉપયોગો લખો.

વાઇટલ હેલ્થ સ્ટેટેસ્ટિક્સના ઉપયોગો:

• વાઇટલ હેલ્થસ્ટેટેસ્ટિક્સ, જે વસ્તીમાં જન્મ, મૃત્યુ, ડિસીઝ અને અન્ય હેલ્થ રિલેટેડ ઘટનાઓ સંબંધિત વિવિધ ડેટાને ઇન્વોલ્વ કરે છે, તે પબ્લિક હેલ્થ અને હેલ્થ કેર મેનેજમેન્ટ મા ઘણા મહત્વપૂર્ણ પરપઝ પૂરા કરે છે.

વાઇટલ હેલ્થ સ્ટેટેસ્ટિક ના મુખ્ય ઉપયોગો અહીં છે:

1)મોનિટરિંગ હેલ્થ ટ્રેન્ડ્સ:
વાઇટલ હેલ્થ સ્ટેટેસ્ટિક એ પોપ્યુલેશન હેલ્થ ના ટ્રેન્ડસ પર મોનિટરિંગ રાખવા માટે ક્રુશિયલ ઇન્ફોર્મેશન પ્રોવાઇડ કરે છે.
આમાં બર્થ રેટ, ડેથ રેટ, ફર્ટીલિટી રેટ, લાઇફ એક્સપેક્ટન્સી અને સમય જતાં ડિસીઝ ના પ્રિવેલેન્સ માં થતા ફેરફારો નુ ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.
આ ટ્રેન્ડસ નું એનાલાઇઝ કરીને, હેલ્થ ઓથોરાઇઝ્ડ વ્યક્તિ એ ઇન્ક્રીઝ થતી હેલ્થ ઇસ્યુસ ને ઓળખી શકે છે, પબ્લિક હેલ્થ ઇન્ટરવેન્શન ની ઇફેક્ટીવનેસ નું ઇવાલ્યુએશન કરી શકાય છે અને રિસોર્સિસ ની યોગ્ય ફાળવણી કરી શકે છે.

2) એપીડેમિયોલોજીકલ સ્ટડીઝ:

વાઇટલ હેલ્થ સ્ટેટેસ્ટિક એ એપીડેમિયોલોજીકલ રિસર્ચ માટે ફંડામેન્ટલ તરીકે હોય છે.
આ વાઇટલ હેલ્થ સ્ટેટેસ્ટિક ના કારણે એપીડેમીઓલોજીસ્ટ એ પર્ટીક્યુલર પોપ્યુલેશન માં કોઇપણ ડિસીઝ ના ડિસ્ટ્રીબ્યુશન અને તેના ડિટરમીનન્ટસ ને અસેસ કરી શકે છે.
ઉદાહરણ તરીકે, ડિસીઝ ના ઇન્સીડન્સ અને મોર્ટાલિટી રેટ પરનો ડેટા ડીસીઝ ના આઉટબ્રેક થવાના ના દાખલાઓ જાહેર કરી શકે છે, અમુક બિમારીઓ સાથે સંકળાયેલા રિસ્ક ફેક્ટર ને ઓળખી શકે છે અને ડિસીઝ ના પ્રિવેન્શન અને કંટ્રોલ માટે સ્ટ્રેટેજીસ ને ગાઇડ કરી શકે છે.

3) હેલ્થ પોલિસી ફોર્મ્યુલેશન
ગવર્મેન્ટ એન્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશન એ હેલ્થ પોલીસી ના ડિસિઝનને ઇન્ફોર્મ કરવા માટે વાઇટલ સ્ટેટેસ્ટિક્સ નો ઉપયોગ કરે છે.
ઉદા: મેટરનલ એન્ડ ચાઇલ્ડ હેલ્થ આઉટકમ પરનો ડેટા એ પ્રિનેટલ કેર ને ઇમ્પ્રુવિંગ કરવા અને ઇન્ફન્ટ મોર્ટાલિટી રેટ ને રીડ્યુસ કરવાના હેતુ થી પોલીસી ને ગાઇડ કરે છે.
તેવી જ રીતે ક્રોનિક ડીઝીઝ ના સ્ટેટેસ્ટિક એ પ્રિવેન્ટીવ હેલ્થ સર્વિસીસ અને હેલ્થ પ્રમોશન ઇનીસીએટીવ ની પોલીસી ને ઇન્ફ્લુઅન્સ કરે છે.

4) રિસોર્સ એલોકેશન:
વાઇટલ હેલ્થ સ્ટેટેસ્ટિક એ હેલ્થ કેર રિસોર્સીસ ને એલોકેશન માટે આસિસ્ટ કરે છે.
ડિસીઝ ના પ્રિવેલેન્સ, મોર્ટાલિટી રેટ અને હેલ્થ કેર સર્વિસીસ ના યુઝ પરના ડેટા દ્વારા પોપ્યુલેશન ની હેલ્થ નીડ ને સમજી ને પોલીસીમેકર એ ફંડિંગ પ્રોવાઇડ કરી શકે છે અને જ્યાં તેમની સૌથી વધારે જરૂરિયાત હોય ત્યાં હેલ્થ કેર સર્વિસીઝ ને પ્રાયોરિટી આપી શકે છે.

5) હેલ્થ સર્વિસ પ્લાનિંગ એન્ડ ઇવાક્યુએશન:
હેલ્થ સિસ્ટમ એ હેલ્થ કેર સર્વિસીસ ના પ્લાનિંગ તથા ઇવાલ્યુએશન માટે વાઇટલ સ્ટેટેસ્ટિક નો યુઝ કરે છે.
દાખલા તરીકે, બર્થ અને ડેથ નો ડેટા ફ્યુચર ની હેલ્થ કેરની ડિમાન્ડ નું અનુમાન કરવામાં, હેલ્થકેર સર્વિસીસ માટે સ્ટાફ નું લેવલ નક્કી કરવામાં અને હેલ્થ ના આઉટકમ પર હેલ્થકેર ઇન્ટરવેન્શન ની ઇફેક્ટ નું ઇવાલ્યુએશન કરવામાં મદદ કરે છે.

6) પબ્લિક હેલ્થ સર્વેઇલન્સ:
પબ્લિક હેલ્થ સર્વેઇલન્સ સિસ્ટમ માટે વાઇટલ હેલ્થ સ્ટેટેસ્ટિક એ અગત્ય ના હોય છે.
સર્વેલેન્સમાં હેલ્થના રિસ્ક ને આઇડેન્ટિફાઇડ કરવા, ડીસીઝના ટ્રેન્ડ્સ પર મોનિટરિંગ રાખવા અને ટાઇમલી હેલ્થ રિસોર્સને અમલમાં મુકવા માટે હેલ્થ ડેટા નું ઓનગોઇંગ કલેક્શન,એનાલાઇસ તથા ઇન્ટરપ્રિટેશન નું ઇન્વોલ્વમેન્ટ થાય છે.
વાઇટલ સ્ટેટેસ્ટિક એ આ સર્વેલન્સ એફોટ્સ ના મુખ્ય કમ્પોનન્ટ બનાવે છે.

7) ઇન્ટરનેશનલ કમ્પેરીઝન:
વાઇટલ હેલ્થ સ્ટેટેસ્ટિક એ દેશો અથવા પ્રદેશોમાં હેલ્થ આઉટકમ એન્ડ હેલ્થ કેર સિસ્ટમની કમ્પેરીઝન કરવા માટેની ફેસેલિટી પ્રોવાઇડ કરે છે.
આ કમ્પેરીઝન કરવાથી અસમાનતા હાઇલાઇટ કરી શકાય છે અને હેલ્થ કેર સર્વિસીસ માટે બેસ્ટ પ્રેક્ટિસ ને આઇડેન્ટિફાઇ કરી શકાય છે અને ગ્લોબલ હેલ્થ ઇનીસીયેટીવ્સ ને સપોર્ટ આપી શકાય છે.

ઓવરઓલ વાઇટલ હેલ્થ સ્ટેટેસ્ટિક એ પબ્લિક હેલ્થ, હેલ્થ કેર પ્લાનિંગ, અને પોલીસીસ ને ડેવલોપમેન્ટમાં એવીડન્સ બેઝ્ડ નિર્ણયો લેવા માટે અનિવાર્ય હોય છે જે સારી હેલ્થ આઉટ કમ અને પોપ્યુલેશન હેલ્થમાં ઇમ્પ્રુવમેન્ટ કરવામાં કન્ટ્રીબ્યુસન આપે છે.

⏩Q-3 (A) Fill in the blanks, ખાલી જગ્યા પૂરો. 10

🔸1.Covid-19 is spread through ……virus, કોવિડ-૧૯…… વાયરસથી ફેલાય છે. coronavirus SARS-CoV-2.

🔸2.Total……… international unit of vitamin ‘A’ solution is given up to 5 years of age. વિટામિન ‘A’ સોલ્યુશનના 5 વર્ષની ઉમર સુધીમાં કુલ…… ઇન્ટરનેશનલ યુનિટ આપવામાં આવે છે.17 lakh IU(International unit)

🔸3.PEM stands for…..
PEM નું પૂરું નામ…..

PEM:
Protein-Energy Malnutrition( પ્રોટીન એનર્જી માલન્યુટ્રીશન).

🔸4.RNTCP stands for….. RNTCP નું પૂરું નામ ……

RNTCP:
Revised National Tuberculosis Control Program(રિવાઇઝ્ડ નેશનલ ટ્યુબરક્યુુલોસીસ કન્ટ્રોલ પ્રોગ્રામ).

🔸5.National Goiter Control Programme was launched in……
નેશનલ ગોઇટર કંટ્રોલ પ્રોગ્રામ …….વર્ષે શરૂ કરવામાં આવ્યો. 1962

🔸6.International Nurse’s day celebrated on…….
આંતરરાષ્ટ્રીય નર્સ દિવસ……. ના રોજ ઉજવવામાં આવે છે. 12 th May

🔸7.Malaria is transmitted by…….. મલેરિયા ………દ્વારા ફેલાય છે. bite of infected female Anopheles mosquitoes.

🔸8.Oral pills is …….method of family planning. ઓરલ પિલ્સ ફેમિલી પ્લાનિંગની ……મેથડ છે. Hormonal method.

🔸9…….test is used to detect chlorine in water.
…….ટેસ્ટ પાણીમાં રહેલ ક્લોરીનની માત્રા શોધવા માટે થાય છે. Orthotolidine test( ઓર્થોટોલીડિન ટેસ્ટ)

🔸10.Farmer’s lung occurs due to inhalation of……… ફાર્મર્સ લંગ ……….ના ઇન્ફાલેશનના લીધે થાય છે. Hay or grain dust.

⏩(B) State whether following statements are True or False. 10
નીચેના વિધાનો ખરા છે કે ખોટા તે જણાવો.

1.PPIUCD is introduced soon after delivery. PPIUCD ને ડિલિવરી પછી તુરંત જ મૂકવામાં આવે છે. ✅

2.BCG vaccine prevents diarrhea. બિસીજીની રસી ઝાડા અટકાવે છે. ❌

( Reason:
BCG (Bacillus Calmette-Guérin) વેક્સિન નો ઉપયોગ મુખ્યત્વે ટીબી (ટ્યુબરક્યુલોસિસ) સામે પ્રોટેક્ટ કરવા માટે થાય છે, ડાયરિયા થી નહીં.)

3.IFA tablet is given in anemia control programme. એનેમિયા કંટ્રોલ પ્રોગ્રામમાં IFA ટેબલેટ આપવામાં આવે છે.✅

4.Medical officer is a head of the PHC. મેડિકલ ઓફિસર PHC ના હેડ હોય છે.✅

5.There is ISI mark on standard eatable items. સ્ટાન્ડર્ડ ખાદ્ય પદાર્થો ઉપર ISI નો માર્ક હોય છે.❌

( Reason : ISI માકૅ એ સામાન્ય રીતે ભારતમાં સ્ટાન્ડર્ડ્સ ઇટેબલ આઇટમ્સ પર જોવા મળતું નથી. તેનો ઉપયોગ મુખ્યત્વે ઇન્ડસ્ટ્રીઝ અને કન્ઝ્યુમર પ્રોડક્ટ ને પ્રમાણિત કરવા માટે થાય છે જે બ્યુરો ઓફ ઇન્ડિયન સ્ટાન્ડર્ડ્સ (BIS) દ્વારા સેટ થયેલા ઇન્ડિયન સ્ટાન્ડર્ડ્સ ને અનુરૂપ છે. ભારતમાં ખાવા યોગ્ય વસ્તુઓ ને FSSAI (ફૂડ સેફ્ટી એન્ડ સ્ટાન્ડર્ડ્સ ઓથોરિટી ઓફ ઈન્ડિયા) માકૅ સાથે માર્કિંગ કરવામાં આવે છે, જે ખાદ્ય સુરક્ષા અને ગુણવત્તાના ધોરણોનું પાલન સૂચવે છે.)

6.The dinner is given to children under mid day meal programme. મીડ ડે મીલ પ્રોગ્રામ હેઠળ બાળકોને દરરોજ સાંજે ભોજન આપવામાં આવે છે. ❌
(Reason : મીડ ડે મીલ પ્રોગ્રામ ને સ્કૂલ લંચ પ્રોગ્રામ કહેવામાં આવે છે એટલે કે તેમાં ડિનર નહીં પરંતુ સ્કૂલ ગોઇંગ ચાઇલ્ડ ને લંચ પ્રોવાઇડ કરવામાં આવે છે.)

7.Census takes place every 10 years. સેન્સસ દર 10 વર્ષ થાય છે.✅

8.Data regarding birth, death & marriage are called vital statistics. જન્મ, મરણ અને લગ્નના ડેટાને વાયટલ સ્ટેટીસ્ટીક કહે છે.✅

9.Condom prevents STD. કોન્ડમ એસ.ટી.ડી. અટકાવે છે.✅

10.ART is given to HIV patient. એચ.ઈ.વી.ના દર્દીને એ.આર.ટી. અપાય છે. ✅

⏩(C) Write Multiple Choice Questions. નીચેના માંથી સાચો વિકલ્પ લખો. 10

1.One CHC covers population in plain area – એક CHC સામાન્ય વિસ્તારમાં આટલી વસ્તી કવર કરે છે.

a. 5000-6000

b. 20,000-30,000

с. 80,000-1,20,000

d. >1,20,000

2.Following is the health survey & planning committee. નીચેની હેલ્થ સર્વે અને પ્લાનિંગ કમિટી છે.

a. Bhore committee.

b. Mudaliar committee.

c. Chadha committee.

d. Jain committee.

3.Target group for pulse polio immunization. પ્લસ પોલિયો રસીકરણ માટે ટાર્ગેટ ગ્રુપ.

a. 0-1 year

b. 0-3 year

c. 0-5 year

d. 0-10 year

4.Natural method for contraception is – ગર્ભનિરોધકની કુદરતી રીત છે.

a. Coitus interruptus

b. Breast feeding

c. Both A & B

d. Condom

5.Breast feeding week is celebrated in month of – બ્રેસ્ટ ફીડિંગ વીક આ મહિનામાં ઉજવવામાં આવે છે.

a. 1st week of March

b. 1st Week of June

c. 1st Week of August

d. 1st week of May

6.One PHC covers population in plain area – એક PHC સામાન્ય વિસ્તારમાં આટલી વસ્તીને કવર કરે છે.

a. 5000

b. 3000

c. 10,000

d. 1000

7.Drug of choice for leprosy is – લેપ્રસીમાં આ દવા આપવામાં આવે છે.

a. DEC

b. Dapsone

c. Streptomycine

d. Ivermection

8.Monday morning fever is common name for – મન્ડે મોર્નિંગ ફીવર કોનું કોમન નામ છે.

a. Asbestosis

b. Bagassosis

c. Byssinosis

d. All of above

9.Road to health chart was given by – રોડ ટુ હેલ્થ ચાર્ટ આમના દ્વારા આપવામાં આવ્યો.

a. David Morley.

b. John Snow

c. Koch Darwin

d. Dukes

10.UNICEF was established in યુનેસ્કોની શરૂઆત કરવામાં આવી.

a. 1946

b. 1948

c. 1952

d. 1955

💪 💥☺☺ALL THE BEST ☺☺💥💪

નોંધ :-MCQ ANSWER APP ની યુનિક પેટર્ન માં બંને ભાષા માં આગળ paper solution /click here ની નીચે આપેલા છે. ” અ ” પર ક્લિક કરવાથી ભાષા ચેન્જ થશે.