Date: 1-03-2018

⏩પ્ર- 1 🔸 અ. બ્રેસ્ટ ફીડીંગ એટલે શું ? 03

“બેસ્ટ ફીડિંગ” એટલે બાળકને સૌથી ઉત્તમ રીતે ખોરાક આપવાની પદ્ધતિઓ અને માર્ગદર્શિકાઓ. આમાં સામાન્ય રીતે અનુસરવાના કેટલાક મુખ્ય બિંદુઓ સામેલ થાય છે:

1. જન્મ પછી તરત જ સ્તનપાન શરૂ કરવું: જન્મ પછીના પ્રથમ કલાકમાં બાળકને સ્તનપાન કરાવવું મહત્વપૂર્ણ છે.
2. આરંભિક છ મહિના માટે પૂરક સ્તનપાન: આ સમયગાળા દરમિયાન, બાળકોને માત્ર માતાનો દૂધ આપવો જોઈએ.
3. સપૂરક ખોરાકની શરુઆત: છ મહિના પછી, બાળકોને પૂરક ખોરાક સાથે સ્તનપાન ચાલુ રાખવું.
4. સંતુષ્ટ અને પોષણયુક્ત આહાર: બચ્ચાને પોષક તત્વોથી ભરપૂર ખોરાક આપો, જેમ કે, ફળ, શાકભાજી, દળીયો, દૂધ, અને દુધદાર ઉત્પાદનો.

આ પદ્ધતિઓ બાળકના આરોગ્ય અને વિકાસ માટે શ્રેષ્ઠ માનવામાં આવે છે.

🔸બુ. બ્રેસ્ટ ફીડીંગના સિધ્ધાતો જણાવો. 04

• જન્મના અડધા કલાકમાં જ ધાવણ આપવું જોઈએ.
• બાળકને માતાનું પહેલું ધાવણ ખાસ આપવું જોઈએ.
• બન્ને બ્રેસ્ટ પર વારાફરતી બાળકને ધવડાવવું.
• શરૂઆતમાં એક બ્રેસ્ટ પર ૩ મીનીટ બાળકને ધવડાવવું અને પછી ધીમે ધીમે ટાઈમ વધારતો જવો.
• બાળક માંગે તેટલીવાર ધવડાવો(demand feeding) એટલે કે બાળક રડે તુરત જ આપો.
• બે ફીડ વચ્ચે ૧ કલાક થી ચાર કલાક નો ગાળો રાખવો જોઈએ.
• રાત્રી દરમિયાન પણ ધવડાવવાનું ચાલુ રાખો.
• સમજાવવું કે બાળકને પુરેપુરુ ધવડાવો એક બ્રેસ્ટને પુરેપુરુ ખાલી થવા દો.
• દિવસ અને રાત્રીના કુલ ૨૪ કલાકમાં ઓછામાં ઓછુ આઠ વખત ધવડાવો.
• છ માસ સુધી ફકત ને ફકત ધાવણ જ આપવું.
• બાળકને ખુબ જ શાંત ચિતે ધવડાવવું.
• બાળકને એકાંતમાં અને બેસીને કે સુઈને આરામદાયક સ્થિતીમાં ધવડાવવું.
• બાળક કે માતા બીમાર હોય તો પણ ધવડાવવાનું ચાલુ રાખવું,
• છ માસ બાદ ધાવણની સાથે સાથે પુરક આહાર(Weaning Diet) પણ આપવો.
• બાળક ને ધવડાવ્યા બાદ ખભા પર રાખી પીઠના ભાગમાં થાબડવું જેથી ફીડીંગ લેતી ધખતે હવા પેટમાં ગઈ હોય તે ઓઠકારના રૂપમાં નીકળી જશે.
• બ્રેસ્ટ ફિડીંગ આપતી વખતે બાળક પકડવાની,વળગાવવાની અને અસરકારક ચૂસની આપો

🔸ક . બેસ્ટ ફીડીંગ દરમ્યાન માતા અને બાળકને થતી મુશ્કેલીઓ વર્ણવો.05

બેસ્ટ ફીડિંગ (Best Feeding) દરમિયાન માતા અને બાળક બંનેને કેટલીક મુશ્કેલીઓનો સામનો કરવો પડી શકે છે. આમાંની કેટલીક સામાન્ય મુશ્કેલીઓ નીચે વર્ણવવામાં આવી છે:

માતા માટે:

1. સ્તનપાનનો દુખાવો: શરુઆતી દિવસોમાં સ્તનપાન કરતી વખતે માતાને નિપલમાં દુખાવો અથવા સોજા થવાની સમસ્યા થઈ શકે છે.
2. દૂધની પૂરતી માત્રા: કેટલીક વખત માતાને લાગતું હોય છે કે તેમનું દૂધ પૂરતું નથી. આ અણધાર્યા તણાવનું કારણ બની શકે છે.
3. સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓ: સ્તનપાન કરતી વખતે માતાને ફાટી જવું, ઈન્ફેક્શન (માસ્ટાઇટિસ), અથવા થાક જેવા તકલીફો થઈ શકે છે.
4. સામાજિક અને ભાવનાત્મક દબાણ: બાહ્ય દબાણ, કુટુંબ અથવા સમાજમાંથી સમર્થનનો અભાવ, અને આ દરમિયાન થતી ચિંતા માતા માટે ભાવનાત્મક રીતે કઠિન હોઈ શકે છે.

બાળક માટે:

1. લગાવવાની મુશ્કેલી: કેટલીકવાર બાળકને સ્તન સાથે જોડાવાની સમસ્યા થઈ શકે છે, જેનાથી તેઓ પૂરતું દૂધ નથી પી શકતા.
2. ધીમું વજન વધવું: જો બાળક પૂરતું દૂધ નથી પી શકતો, તો તેના વજન વધવામાં વિલંબ થઈ શકે છે.
3. અલર્જી અથવા પાચન સમસ્યાઓ: અમુક બાળકોને ખોરાક અથવા દૂધથી એલર્જી અથવા પાચન તકલીફો થઈ શકે છે.
4. સૂજવી: પુષ્ટિકર ખોરાક આપતી વખતે નાના બાળકોને ક્યારેક ખોરાક ગળે અડકવાનું જોખમ હોઈ શકે છે.

ઉકેલો:

• સલાહ અને સમર્થન: સ્તનપાન નિષ્ણાત અથવા ડોક્ટરની સલાહ લેવી અને પરિવાર અને મિત્રોનું સમર્થન મેળવવું.
• સ્વચ્છતા: માતા અને બાળકના આરોગ્યને સુરક્ષિત રાખવા માટે સારી સ્વચ્છતા જાળવવી.
• ઉપચાર અને વ્યાયામ: ફાટી જવું અથવા દુખાવા જેવી તકલીફોને નિવારવા માટે ઉપચાર અને જરૂરી વ્યાયામ કરવા.

મુશ્કેલીઓનું યોગ્ય નિદાન અને ઉકેલ મેળવવાથી, બેસ્ટ ફીડિંગનું અમલ સરળ અને સફળ બની શકે છે.

🔸અથવા🔸

🔸અ. પૂરક પોષણ એટલે શું ? 03

પૂરક પોષણ (Complementary Feeding) એ નવો ખોરાક અને પીણા બાળકના આહારમાં ઉમેરવાનો પ્રોસેસ છે જ્યારે તેઓ હજી પણ માતાનું દૂધ (અથવા ફોર્મ્યુલા દૂધ) પી રહ્યાં હોય. પુરક પોષણની શરૂઆત સામાન્ય રીતે છ મહિનાની ઉંમરથી થાય છે, કારણ કે આ સમયે માતાના દૂધમાં બાળકોની બધી પોષણ જરૂરિયાતો પૂરી થતી નથી.

પૂરક પોષણના મહત્વપૂર્ણ પાસાં:

1. ઉંમર: છ મહિના સુધીનું સંપૂર્ણ સ્તનપાન અથવા ફોર્મ્યુલા દૂધ આપ્યા બાદ પુરક પોષણ શરુ કરવું.
2. ખોરાકની પસંદગી: આરંભમાં સરળતાથી પચી જાય તેવા ખોરાક, જેમ કે ધાણિયું, ફળનો પલ્પ, રસદાર શાકભાજી, ચોખાનું પેસ્ટ વગેરે.
3. તબક્કાવાર શરુઆત: ધીમે-ધીમે વિવિધ પ્રકારના ખોરાકોનું પરિચય કરાવવો, જેમ કે પ્રથમ સખત ખોરાક, પછી દાળ અને શાકભાજી વગેરે.
4. સ્વચ્છતા: ખોરાક તૈયાર કરતી વખતે અને આપતી વખતે ચોખ્ખાઈ જાળવવી, જંતુરહિત અને સ્વચ્છ વાસણોનો ઉપયોગ કરવો.
5. પોષણનું સંતુલન: ખોરાકમાં વિવિધ પોષક તત્વો, જેમ કે પ્રોટીન, કાર્બોહાઇડ્રેટ, વિટામિન્સ અને મિનરલ્સનો સમાવેશ કરવો.
6. અલર્જી ચકાસવું: નવો ખોરાક આપ્યા પછી, બાળકોને કોઈ અલર્જી થાય છે કે કેમ તે ધ્યાનમાં રાખવું.

પૂરક પોષણની વિધિઓ:

• મસળેલા ફળ અને શાકભાજી: કેળા, એવોકાડો, આળુ, ગાજર.
• અન્નધાન્ય: દાળનો પલ્પ, ચોખાનો પેસ્ટ.
• પ્રોટીન: મસળેલા ચણાના પેસ્ટ, મસળેલી ઈંડા કૉફી.
• દુધ અને દૂધનાં ઉત્પાદનો: દહીં (શરૂઆતમાં થોડું).

અવરોધો અને ઉકેલો:

• ગળે અડકવાનું જોખમ: શરૂઆતમાં નરમ અને મસળેલા ખોરાક આપો.
• અલર્જી: નવો ખોરાક થોડો-થોડો અને અલગ-અલગ સમય પર અપાવો.
• સ્વાદ અને પસંદગી: બાળકને નવો સ્વાદ અને ટેxtureની આદત પાડો.
• હાઇજીન: હંમેશાં હાથ ધોઇને અને ચોખ્ખા વાસણો વડે ખોરાક આપો.

પૂરક પોષણનો યોગ્ય ઉપયોગ બાળકના સર્વાંગી વિકાસ અને આરોગ્ય માટે ખૂબ જ જરૂરી છે.

🔸બ. બે વર્ષ સુધીના બાળકને પૂરક આહાર તરીકે શું શું આપી શકાય? તે લખો- 04

૬ માસ થી ૧૨ માસની ઉંમર :

• બાળક માંગે તેમ ધવડાવો.
• પાણી નાખ્યા વગરના ગળ્યા (sweet) દુધમાં રોટલી કે ભાત મસળીને આપવા
• જાડી દાળમાં ઘી કે તેલ નાંખીને રોટલી કે ભાત મસળીને આપવા
• ઘી કે તેલમાં મસળીને ખીચડી આપવી આમાં બાફેલા શાકભાજી ઉમેરી શકાય.
• દુધમાં રાંધેલી ખીર કે હલવો કે ધાનની રાબ દુધમાં બનાવી આપી શકાય.
• બાફીને કે ચોળીને બટાટા, ચીકૂ, કે કેરી,આપવા.
• બ્રેસ્ટ ફિડીંગ ચાલુ ન હોય તો દિવસમાં ૫ વખત અને બ્રેસ્ટ ફિડીંગ જો ચાલુ હોય તે દિવસમા ૩ વખત આપવું.

૧રમાસ થી ૨ વર્ષની ઉમર :

• ધવડાવવાનું ચાલુ રાખો, બાળક માંગે તેમ ધવડાવો.
• ઘરમાં બનતા તમામ ખોરાકમાં થોડીઘણી વિવિધતા લાવીને આપવા.
• ઘરમાં બનતા તમામ ખોરાકના નાના ટુકડા કરી બાળકને આપવા
• શકય હોયતો દિવસમાં એક વખત બાળક માટે ખાસ જુદુ બનાવીને ખવડાવવું.
• બાફીને કે ચોળીને બટાટા, ચીકૂ,કે કેરી,આપવા.
• એક સાથે દોઢ વાટકીમાં ઘી કે તેલ નાખેલી જાડી દાલમાં મસળીને રોટલી કે ભાત
  આપો.રાંધેલ શાકભાજી ઉમેરો.
• દુધમાં રાંધેલી ખીર કે હલવો કે ધાનની રાબ દુધમાં બનાવી આપી શકાય. દિવસ પાંચ વખત આપો.
• બાળક જમવા બેસે તે પહેલા તેના હાથ સાબુ થી ધુઓ.
• દુધ ચોખ્ખુ પાણી નાખ્યા વગરનું આપો.
• બાળકને દિવસમાં ઓછામાં ઓછ પાંચ વખત ખોરાક આપવો.

🔸ક. વૃધ્ધિ અને વિકાસના તબક્કાઓ વર્ણવો. 05

વૃધ્ધિના તબકકાઓ :

(૧) વજન (Weight) :

• બાળકનો વૃધ્ધિ અને વિકાસ જાણવા માટેનું આ સારામાં સારું માધ્યમ ગણવામાં આવે છે.
• તાજા જન્મેલા બાળકનું વજન ૨.૮ કિગ્રા થી ૩.૨ કિગ્રા હોય છે.
• જન્મ પછી તુરતજ પહેલા પાંચ દિવસ બાળક વજન ગુમાવે છે.
• ત્રણ મહીના સુધી દર મહીને ૫૦૦ ગ્રામ વજન વધે છે.
• પાંચ મહીના ના અંતે વજન ડબલ થઈ જાય છે.
• એક વર્ષના અંતે વજન ત્રણ ગણું થઈ જાય છે.
  

2 માથાનો ધેરાવો (Head Circumference ):

• જન્મ સમયે બાળકના માથાનો ઘેરાવો ૩૩ સેમી થી ૩૫ સેમી હોય છે.
• ૩ બાળકના માથાનો ઘેરાવો ૪૦ સેમી જેટલો થાય છે.
• 6 મહિને બાળકના માથાનો ઘેરાવો ૪૩ સેમી જેટલો થાય છે.
• પ્રથમ વર્ષના અંતે બાળકના માથાનો ઘેરાવો ૪૫ સેમી જેટલો થાય છે.
• બીજા વર્ષના અંતે બાળકના માથાનો ઘેરાવો ૪૮ સેમી જેટલો થાય છે.
  

(૨) ઉંચાઈ (Height) :

• ઉંચાઈ એ બાળકના બોનની તંદુરસ્તી દર્શાવે છે.
• જન્મ સમયે બાળકની ઉચાઈ ૪૫ સેમી થી ૫૦ સેમી હોય છે.
• ત્રણ માસના અંતે બાળકની ઉંચાઈ ૫૫ સેમી થાય છે.
• છ માસના અંતે બાળકની ઉચાઈ ૬૦ સેમી થાય છે.
• પ્રથમ વર્ષના અંતે ૭૫ સેમી જેટલી હોય છે.
• બીજા વર્ષ દરમિયાન ૧૨ સેમી જેટલો વધારો જોવા મળે છે.
• ત્રીજા વર્ષ દરમિયાન ૯ સેમી જેટલો વધારો જોવા મળે છે. –
• દર વર્ષે ૫ થી ૬ સેમી ઉંચાઈ વધે છે.
• પુરૂષમાં ૧૭ વર્ષ સુધી અને સ્ત્રીઓમાં ૧૪ વર્ષ સુધી ઉચાઈ વધે છે.-

વિકાસ ના તબક્કાઓ (Stages of Development):

(1)New Born Baby નવજાત શિશુ

• જન્મથી ૨૮ દિવસ સુધીની ઉમરના શિશુ ને નવજાત શિશુ કહેવામાં આવે છે. આ સમયગાળા ને ન્યોનેટલ પીરીએડ કહેવામાં આવે છે.
• આ સમયગાળો ખુબ જ જોખમી હોય છે.
• આ સમયગાળા દરમ્યાન ઈન્ફેક્શન લાગવાના ખુબ જ ચાન્સીસ રહે છે.
• સમયસર રસીકરણ અને બાળકની યોગ્ય કેર લેવી જોઈએ.

(૨) Infant ઈન્ફેટ :

• ૧ માસ થી ૧ વર્ષ સુધીના બાળકને ઈન્ફ્રેટ કહેવાય છે. આ સમયગાળામાં બાળકનો વૃધ્ધિ અને વિકાસ ઘણો જ ઝડપી હોય છે.
• આ સમયગાળામાં બાળક ટોટલી માતા પર આધારીત હોય છે.
• આવશ્યક જરૂરીયાતો અને સારૂ ન્યુટ્રીશન ખુબ જ જરૂરી છે.
• છ માસ સુધી માત્રને માત્ર ધાવણ અને ત્યારબાદ પુરકપોષણ શરૂ કરવુ જોઈએ.
• માતાને બ્રેસ્ટ ફિડીંગનું મહત્વ, ટેકનીક,બાળકોમાં જોવા મળતા અકસ્માતો વિશેની આ ગાળા દરમ્યાન ખાસ સમજણ આપવી જોઈએ.

(૩) Todler ટોડલરઃ

• ૧ થી ૩ વર્ષ સુધીની ઉંમર ના બાળક ને ટોડલર કહેવાય છે.
• બાળક એકલુ ચાલવા માટે તત્પર હોય છે.
• વિકાસ ખુબ જ ઝડપી હોય છે.
• બાળકમાં વૃધ્ધિ અને વિકાસનો આ મહત્વનો તબકકો ગણવામાં આવે છે.

(4) Pre School Child પ્રિસ્કુલ ચાઇલ્ડ

• ૩ થી ૬ વર્ષ સુધીની ઉમર ના બાળકને પ્રિસ્કૂલ ચાઈલ્ડ કહેવાય છે.
• આ સમયગાળામાં માનસિક વિકાસ ખુબ જ ઝડપી બને છે.
• બાળક પોતાની જાતે ખોરાક લેવા માટે સક્ષમ બની જાય છે.
• મિત્રો બનાવે છે અને સામાજીક વિકાસની શરૂઆત થાય છે.
  

(૫) School Going Child સ્કૂલ ગોઈગ ચાઈલ્ડઃ

• ૬ થી ૧૨ વર્ષ ની ઉંમર ના બાળકને સ્કૂલ ગોઈંગ ચાઈલ્ડ કહેવાય છે.આને ના લેઈટ ચાઈલ્ડહૂડ પણ કહેવાય છે.
• આ ખેલકુદનો તબકકો છે.
• રનીંગ, જંપીંગ અને ઉચાઈ પર ચઢવુ આ ખુબ જ ગમે છે.
• બીજાના સજેશન સ્વીકારે છે અને સજેશન આપે પણ છે.
• સેકસ વિશેની અવેરનેશ પોતાનામાં આવે છે.

(5) Adolescence એડોલેશન ?

• ૧૩ થી ૧૮ વર્ષ ઉંમર ના બાળકોને એડોલેશન કહેવાય છે. જેમાં સ્ત્રીઓમાં આ સમય પ્યુબર્ટી ના સમયથી શરૂ થાય છે.
• જીવનનો ખુબ જ અગત્યનો તબકકો છે.
• દરેક દિશાઓથી પોતે મેચ્યોર થવાનું પહેલુ પગથીયુ છે.
• શારીરીક વિકાસ ખુબ જ ઝડપી બને છે.
• આને ટીન એઈઝ કે મિરર એઈઝ પણ કહેવાય છે.
• પ્યુબર્ટી અને સેકસ્યુલ મેચ્યોરીટી આવે છે.

⏩પ્ર-2 નીચેના પ્રશ્નોના જવાબ આપો

🔸અ. શાળા આરોગ્ય કાર્યક્રમનાં પાસાઓ જણાવો. 08

(Aspect of School Health Services):

• શાળા આરોગ્ય કાર્યક્રમના પાસાઓ ઘણા બધા છે. અને તે સ્થાનિક પરિસ્થિતી મુજબ અલગ અલગ હોય છે. શાળા આરોગ્ય કાર્યક્રમના પાસાઓ (Aspect of school Health Services) ઓ નીચે મુજબ છે.

શાળાના બાળકો અને શાળાના વ્યક્તિની આરોગ્ય ની ચકાસણી :

• આરોગ્ય ની ચકાસણી માત્ર બાળકોની જ નહી પરંતુ શિક્ષક તથા શાળામાં કામ કરતા અન્ય લોકોની પણ આરોગ્યની ચકાસણી કરવામાં આવે છે. અને આનું નિયમીત તિરીક્ષણ શાળા શિક્ષક દ્વારા કરવામાં આવે છે.

સમયાંતરે તબીબી તપાસણી (Periodically Medical check up):

• ઈ.સ. ૧૯૬૧માં શાળા આરોગ્ય કમીટી દ્રારા ભલામણ કરવામાં આવેલ કે બાળક જયારે શાળામાં દાખલ થાય ત્યારે તેની તપાસણી દર ચાર વર્ષે થવી જોઈએ.મોટા શહેરમાં તબીબી સેવાઓ ઉપલબ્ધ હોય ત્યા વધુ વખત થવી જોઈએ.શરૂઆતની તપાસ ખુબ જ ઉંડાણ પૂર્વકની હોવી જોઈએ.
• ટી.બી.ની તપાસ માટે સમુહમાં ટયુબરકલીન ટેસ્ટ કરવો.આવી તપાસમાં મા બાપને હાજર રાખવા.
  

દરોજ સવારે તપાસ (Daily Morning Inspection);

• શિક્ષક દરેક બાળકને જાણતા હોય છે બાળક જયારે સવારમાં શાળાએ આવે ત્યારે જ તેના માં કોઈપણ ફેરફાર જણાય તો અથવા વર્તુણુક અજુકતી લાગે કે ગેરહાજર રહે તો તેને રસ દાખવી આ અંગેની તપાસ કરવી જોઈએ.

• બાળકનો ચહેરો લાલ થઈ જવો.
• શરીરમાં ડાઘ કે દાણા
• શરદી ઉઘરસના લક્ષણો
• ગળામાં દુખાવો
• ગરદન અકકડ થઈ જવી.
• ઉલ્ટી ઉબકા થવા.
• આંખમાંથી પાણી પડવુ.
  
• માથું દુખવુ.
• ઠંડી સાથે તાવ આવવો
• બાળક ઢીલુ લાગવું
• રમવામાં રસ ન લેવો.
• ઝાડા થવા
• શરીરમાં દુખાવો થવો
• વર્મસ ની તકલીફ
• માથામાં જૂ

ઉપર માંથી કોઈપણ લક્ષણો જોવા મળે તો આવા બાળકને મેડીકલ ઓફીસરને રીફ્સ કરવું જોઈએ. આપણા દેશમાં તાલીમ પામેલ લોકોની સંખ્યા ઓછી હોવાથી આ ખુબ જ અગત્યનું છે. અને શિક્ષકોને પણ આ અંગેની તાલીમ આપવી જોઈએ.

સારવારના પગલાઓ અને ફરી તપાસ :

• તબીબી સારવાર એ અંત નથી આના પછી પણ યોગ્ય સારવાર અને ફોલોઅપ જરૂરી છે. ગ્રામ્ય વિસ્તારમાં આ માટે કલીનીક હોવી જોઈએ.તથા વધુ સારવાર માટે બાળકોને નજીકના પ્રા.આ.કેન્દ્ર પર મોકલવા જોઈએ.
• આના માટે બાળકો માટે સ્પેશીયલ હોસ્પિટલ ની સગવડતા હોવી જોઈએ. કે જયાં બાળકને તમામ પ્રકારની સારવાર મળી રહે

ચેપી રોગોને અટકાવવા (prevention of Communicable diseases) :

• સમયસર ના રસીકરણ તથા વહેલાસરના નિદાનથી ચેપી રોગનો અટકાવ કરી શકાય છે. શાળામાં રસીકરણ પત્રક મુજબ રસીઓ આપવી જોઈએ.તમામ બાળકની બરાબર તપાસણી કર્યાબાદ જરૂર જણાયતો સારવાર આપવી જોઈએ. તેનો રેકોર્ડ રાખવો જોઈએ.

શાળાનુંઆરોગ્યપ્રદવાતાવરણ (healthful school Environment):

• શાળાનું મકાન અને તેની સાધનસામગ્રીએ શાળાના વાતાવરણ નો ભાગ છે. જે શાળામાં બાળકોનો વિકાસ થતો હોય તે શાળામાં વિધાર્થીઓના લાગણીયુકત, સામાજીક અને પોતાના વ્યકિતગત આરોગ્ય માટે શાળાનું વાતાવરણ ખુબ જ આરોગ્યપ્રદ હોવું જોઈએ.

(Location): સ્થળ:

• શાળા ની જગ્યાની પસંદગી એવી હોવી જોઈએ કે જયાં શાંત વાતાવરણ મળી શકે.રેલ્વેના પાટા,બસસ્ટેન્ડ,ફેકટરી કે અતી વ્યસ્ત રોડથી શાળા દુર હોવી જોઈએ.શાળાની ફરતે દીવાલ કે ફેન્સીંગ વાડ હોવી જોઈએ. જેથી કોઈપણ નુકશાનકર્તા વસ્તુઓ દુર રહે.

જગ્યા (site) :

• શાળા ની જગ્યાની પસંદગી એવી હોવી જોઈએ કે ઉચાઈમાં કે ખાડામાં કે ભીનાશ વાળી જગ્યા ન હોવી જોઈએ.આના માટે માધ્યમિક શાળા માટે ૧૦ એકર અને પ્રાથમિક શાળા માટે ૫ એકર જમીન ઓછામાં ઓછી હોવી જોઈએ.ટૂંકમાં ૧ એકર જમીન દર ૧૦૦ વિધાર્થી દીઠ હોવી જોઈએ.પાર્કિંગ અને રમતગમતના મેદાન માટેની જગ્યા હોવી જોઈએ.

બંધારણ ( structure):

• નાના બાળકોની શાળા શકય હોય ત્યાં સુધી એક જ માળની હોવી જોઈએ.બહારની દીવાલ ૧૦ ઈચની હોવી જોઈએ.ગરમી થી બાળકોનું રક્ષણ થઈ શકે તેવું બાંધકામ હોવું જોઈએ.

▸ વર્ગખંડ (Classroom):

• કલાસરૂમ હવા ઉજાસ વાળો તથા પુરતા વેન્ટીલેશન વાળો હોવો જોઈએ. એક કલાસરૂમમાં વધુમાં વધુ ૪૦ બાળકો જ હોવા જોઈએ.એક વિધાર્થી દીઠ ઓછામાં ઓછી ૧૦ સ્કેવર ફીટ ની જગ્યા હોવી જોઈએ.

સાધન સામગ્રી (Furniture) :

• વિધાર્થીની ઉમરને અનુરૂપ સાધન સામગ્રી (Furniture) હોવુ જોઈએ.ટેકા વાળી ખુરશી હોવી જોઈએ.સારી રીતે બાળક લખી શકે તેવી સગવડતા હોવી જોઈએ. તથા તેનું એનોટોમીકલ પોસ્ચર બરાબર જળવાઈ રહે તેવું ફર્નિચર હોવું જોઈએ.

(doors & Windows): બારી બારણા:

બારી બારણા પહોળા અને ૨ થી ૬ ફુટ ઉંચા હોવા જોઈએ.બારી બારણા કુલ જમીનના ૨૫% હોવા જોઈએ.બારીબારણા સામ સામા હોવા જોઈએ.

રંગ (Colure):

• દીવાલ અને બારી બારણાનો રંગ આંખને ગમે તેવો હોવો જોઈએ ભભકાદાર ન હોવો જોઈએ.

પ્રકાશ (Lighting):

• કલાસરૂમમાં કુદરતી પ્રકાશ આવવો જોઈએ.પ્રકાશ પાછળના ભાગમાંથી આવવો જોઈએ.

પાણી પુરવઠા (Water supply):

• શાળામાં પાણીની સગવડતા પોતાની હોવી જોઈએ.પાણી પીવા લાયક ! હોવું જોઈએ તથા પુરવઠો નળ દ્રારા મળવો જોઈએ.આર.ઓ.સીસ્ટીમ હોવી જોઈએ.

ખાવાની સુવિધા (Eating facility):

• શાળામાં જમવાની વ્યવસ્થા સારી હોવી જોઈએ.બહારના ફેરીયાઓને પ્રવેશ હોવો જોઈએ નહી.મધ્યાન ભોજન માટેની અલગ સગવડતા હોવી જોઈએ.

સંડાસ બાથરૂમ (lavatory):

• શાળામાં સંડાસ તથા યુરીનલની સગવડતા હોવી જોઈએ.દર ૬૦ વિધાર્થી દીઠ એક યુરીનલ અને ૧૦૦ વિધાર્થી ઓ એ એક લેટ્રીન હોવું જોઈએ.છોકરા અને છોકરીની વ્યવસ્થા અલગ હોવી જોઈએ.

પોષણ સેવાઓ (Nutritional services):

• જે બાળક શારિરીક રીતે નબળુ હોય તેવું બાળક માનસિક રીતે પણ નબળુ હોય છે. આવા બાળક શાળા શિક્ષણનો પુરતો ફાયદો લઈ શકતા નથી. તેથી આવા બાળકના ખોરાકનું ખાસ ધ્યાન આપવું જોઈએ.

મધ્યાહન ભોજન (Mid day meal in school):

• મોટાભાગના દેશોમાં માલન્યુટ્રીશન અટકાવવા માટે શાળામાં મધ્યહાન ભોજન યોજનાઓ ચાલતી હોય છે. બાળકનું આરોગ્ય સુધારવા માટે સારો આરોગ્યપ્રદ ખોરાક શાળામાં જ મળે તે માટે ઓછામાં ઓછા એક પોષક તત્વયુકત આહાર મળે તેવી વ્યવસ્થા કરવાની જવાબદારી સ્કૂલની હોય છે.આમાં શાળામાં જ બાળકને બપોરનું ભોજન આપવામાં આવે છે.

• એપ્લાઈડ ન્યુટ્રીશન પ્રોગ્રામઃ (applied Nutrition programm):
• સ્પેસીફીક ન્યુટ્રીશન પ્રોગ્રામ(Specific Nutrition programm);
• તાત્કાલિક સારવાર અને પ્રાથમિક સારવાર (First aid & Emergency care):

શાળામાં થતી કેટલીક ઈજાઓ અને સામાન્ય બીમારીઓની સારવારપણ સારી રીતે મળી શકે તે હેતુસર ફર્સ્ટ એઈડ બોકસ રાખવામાં આવે છે. અને સારવાર માટે શિક્ષકને સલાહ આપવામાં આવે છે.

માનસીક આરોગ્ય (Mental Health) :

• બાળકનું માનસીક આરોગ્ય અને શારીરીક આરોગ્ય એ અગત્યના પાસાઓ છે. બાળકોને શાળામાં એવું વાતાવરણ પુરૂ પાડવુ જોઈએ કે બાળકમાં હમેંશા હકારાત્મક વિચારો નું સીંચન કરવું જોઈએ.
• શાળાના મેદાનમાં કોઈપણ જાતના ગુટકા કે કેફી દ્રવ્યોનુ સેવન ન થાય તે માટે બાળકોને સલાહ આપવી જોઈએ અને તેનું જીણવટથી નિરીક્ષણ કરવું જોઈએ.
  

દાંત નું આરોગ્ય (Dental health):

• દાંતની ખામી બાળકોમાં સામાન્ય હોય છે. ભારતમાં દાંતથી પીડાતા બાળકો અને દાંતમાં રસીઓ વાળા બાળકોની સંખ્યા ઘણી જ છે.શાળા આરોગ્ય તપાસણી કાર્યક્રમમાં આને ખુબ જ મહત્વ આપવામાં આવે છે.જેમાં દાંતની પ્રાથમીક તપાસ કરવામાં આવે છે. અને જરૂર જણાયતો આવા બાળકોને રીફર કરવામાં આવે છે. દાંતના આરોગ્ય વિશે ની સમજણ આપવાથી આને અટકાવી શકાય છે. શાળામાં આ માટે રેગ્યુલર દાંતની તપાસ અને તે અંગેનું શિક્ષણ આપવું જોઈએ.

આંખ ની તપાસ (eye Health services):

• શાળામાં આંખની તપાસ નિયમીત કરવી જોઈએ.આંખમાં ચેપ(conjunctivitis), આખ ત્રાસી હોવો(Squint eye), નેત્રખીલ(Trachoma), દૃષ્ટિ ખામી (Amblopia) વગેરેનું વહેલાસર નિદાન કરી તેની સારવાર આપવી તથા વધું – સારવાર માટે બાળકને નેત્રસર્જન ને રીફર કરવામાં આવે છે. બાળકની આંખની દ્રષ્ટિની ખામી નો ખ્યાલ શિક્ષકને આવી જાય છે. અને તે વહેલાસર સારવારમાં મદદ કરી શકે છે.

હેલ્થ એજ્યુકેશન (Health education):

• શાળા આરોગ્યનું આ અગત્યનું પાસુ છે. જેમાં બાળકને ભણતરની સાથે સાથે આરોગ્યની સંભાળનું જ્ઞાન પણ આપવામાં આવે છે. જેમાં પાયાની સ્વચ્છતા અંગે ધ્યાન દોરવામાં આવે છે. રોજીંદા કાર્યક્રમમાં કયા કયા ફેરફાર કરવા જોઈએ તથાઆરોગ્યપ્રદ ટેવો અને ખરાબ ટેવો અને તેનાથી થતા નુકશાન અંગે બાળકને જાણ કરવું જોઈએ.

વ્યકિતગત સ્વચ્છતાનું આરોગ્ય (Personnel Hygiene) :

• શાળામાં આ પાસુ ખુબ જ જરૂરી છે જો કે આજ કાલ આના માટે વધુ ભાર ન મુકવા છતાં માતાપિતા અને બાળકો પોતે જ જાતે બાળકના દેખાય છે. છતા પણ અભણ આરોગ્ય વિતામાં આ અગત્યનો મુદ્દો છે. બાળકના દેખાવ અને શારિરીક સ્વચ્છતાથી શરૂ કરી ને બાળક કેવી રીતે ઉઠે છે તથા બેસે છે એટલે કે પોસ્ચરન પણ ધ્યાનમાં લેવું જોઈએ.આરોગ્યની સારી ટેવો પર ભાર મુકવો સંભાળ,આંખની સંભાળ,ચામડીની સંભાળ,દાંતની સંભાળ,નખ,કપડા તથા બુટમોજી વગેરેની તપાસ કરવી જોઈએ. જોઈએ. વાળની

વાતાવરણની સ્વચ્છતા (Environment Health) :

• વ્યકિતગત સ્વચ્છતાની સાથે બાળકને આજુબાજુના વાતાવરણને કેવી રીતે આરોગ્યપ્રદ બનાવવું તે અંગે પણ સભાન કરવા જોઈએ. આ માટે શાળાની આજુબાજુ વાતાવરણ એવું હોવું જોઈએ કે તેનો દાખલો વિદ્યાર્થીઓ ઘરની આજુબાજુ બેસાડી શકે. માખીનું નિયંત્રણ, સેનેટરી લેટ્રીન, વૃક્ષો અને ફુલછોડ નો ઉછેર વગેરે બાબતો ને ધ્યાનમાં લેવી જોઈએ.

કુંટુંબનું વાતાવરણ (Family life) :

• શાળાના ભણતર સાથે કુટુંબમાં કેવીરીતે રહેવું તથા માતા પિતાએ પણ બાળકને કેવુ વાતાવરણ પુરૂ પાડવું જોઈએ. તે અંગે પણ સમજણ આપવી જોઈએ. બાળકના સારા વિકાસમાં કુટુંબના વાતાવરણનો ઘણો મોટો ફાળો હોય છે. માતાપીતાની આજ્ઞાનું પાલન કરવું તથા હંમેશા હકારાત્મક વિચારો કરવા આ અંગેનું જ્ઞાન આપવું જરૂરી છે.

ખોડખાપણ વાળા બાળકોને શિક્ષણ (Education Of Handicapped children):

• આનો હેતુ ખોડખાપણ વાળા બાળકોને અને તેના માબાપને તથા તેના કુટુંબને મદદ કરવાનો છે કે જેથી બાળક તેની વધારેમાં વધારે ક્ષમતાનો ઉપયોગ કરી શકે. અને શકય તેટલી વધુમાં વધુ સામાન્ય જીંદગી જીવી શકે.

• ખોડખાપણ વાળા બાળકોને ની સંભાળ માટે સરકાર પણ ઘણી બધી જવાબદારીઓ ઉપાડે છે.જેમાં નોકરીમાં અનામત ભણતરમાં અગ્રીમતા,બસ તથા રેલ્વેમાં પાસ વગેરે જેવા અનેક લાભો આપવામાં આવે છે. બાળકને પરતંત્ર બને તે હેતુથી નહી પરંતુ તે આગળ પોતાની જાતે વધે તે હેતુ થી પ્રોત્સાહન આપવામાં આવે છે.

શાળા આરોગ્ય નો રેકોર્ડ (School Health Records);

• શાળા આરોગ્ય કાર્યક્રમના બાળકોની તપાસ દરમિયાનનો તમામ રેકોર્ડ બરાબર જાળવણી કરવી તથા નીચે મુજબના તમામ રેકોર્ડ રાખવામાં આવે છે.

શાળા આરોગ્યનું વહીવટીતંત્ર : (School health administration) :

• શાળાના બાળકોની હેલ્થની જવાબદારી મા બાપની શિક્ષકોની અને સમાજની જવાબદારી છે.આ કાર્યક્રમમાં સરકારશ્રી ઉપરાંત સ્વૈછીક સંસ્થાઓ પણ ભાગીદાર હોય છે. ભારત સરકાર ૧૮૬૦ માં શાળા આરોગ્ય કમીટીની રચના કરી અને તેને ભલામણ કરેલ કે સામાન્ય માણસની જે તપાસ થાય છે તે જ રીતે શાળામાં બાળકોની પણ તપાસ થવી જ જોઈએ.અને આ માટે જેતે વિસ્તારમાં આરોગ્યની સેવાઓ પુરી પાડતી સંસ્થાઓ જેવી કે શહેરોમાં અર્બન સેન્ટર અને ગામડાઓમાં પ્રા.આ.કે. તથા સબ સેન્ટર દ્રારા આ તપાસ હાથ ધરાય છે. આ તપાસ નીચેના સ્તરથી શરૂ કરી તેમાં તજજ્ઞો સુધીની સેવાઓ લેવામાં આવે છે. અને જરૂર જણાય તેવા બાળકોને ઓપરેશન સુધીની સગવડતાઓ વિના મૂલ્યે આપવામાં આવે છે.

શાળા આરોગ્ય સમિતિઓ (School Health Committees) :

• ઈ.સ.૧૯૬૧ માં શાળા આરોગ્ય સમિતીએ જુદા જુદા લેવલે શાળા આરોગ્યની નાની નાની સમિતી બનાવવાની ભલામણ કરેલ જેમાં ગ્રામ્ય, તાલુકા, જીલ્લા અને રાજય સ્તર સુધી ની સમિતીની રચના કરવામાં આવી.

• આ તમામ સમીતીઓ ને આ કાર્યક્રમને સફળ બનાવવા માટે સતત નજર રાખે છે. અને તમામ જરૂરીયાતો પુરી પાડે છે. નેશનલ હેલ્થ કાઉન્સીલ એ રાષ્ટ્ર લેવલે સલાહકારી અને સહકાર આપતી સંસ્થા છે.

🔸બ. સ્ત્રી ભૃણ હત્યાના નિયંત્રણ માટે લેવામાં આવતાં પગલાં વિશે લખો.04

સ્ત્રીભ્રૂણ હત્યા એ ગંભીર સમસ્યા છે જેનો સામનો દુનિયાભરમાં અનેક દેશો કરી રહ્યા છે, ખાસ કરીને ભારત જેવા વિકાસશીલ દેશોમાં. આ સમસ્યાનો સામનો કરવા માટે અને તેને નિયંત્રિત કરવા માટે વિવિધ પગલાં લેવામાં આવે છે. આ પગલાંને કેટલાંક મુખ્ય કેટેગરીઝમાં વહેંચી શકાય છે:

કાનૂની પ્રદાન:

• પ્રે-નેટલ ડાયગ્નોસ્ટિક ટેકનીક (વિનિયમન અને ભૂલ-મુક્તિ) અધિનિયમ, 1994 (PNDT): આ કાનૂન 1994 માં ભારતીય સંસદ દ્વારા પસાર કરવામાં આવ્યું હતું. તેનો હેતુ લિંગ આધારિત ભ્રૂણહત્યા અટકાવવાનો છે. આ કાયદો સેક્સ ડિટર્મિનેશન (લિંગ નિર્ધારણ) અને સેક્સ સિલેક્શન (લિંગ પસંદગી) બન્નેને પ્રતિબંધિત કરે છે.
• મેડિકલ ટર્મિનેશન ઓફ પ્રેગ્નન્સી એક્ટ, 1971: આ કાયદો ગર્ભપાત માટે કડક નિયમો લગાવે છે અને ગેરકાયદેસર ગર્ભપાતને અટકાવવાનો પ્રયાસ કરે છે.

જાગૃતિ અભિયાન:

• સરકાર અને એનજીઓઝ દ્વારા લિંગભેદ અને સ્ત્રીભ્રૂણ હત્યા સામે જાગૃતિ ફેલાવવા માટે વિવિધ અભિયાન ચલાવવામાં આવે છે.
• ‘સેવ ધ ગર્લ ચાઈલ્ડ’: આ અભિયાન લાડકિયાઓના અધિકારોની રક્ષા અને સન્માન માટે ચલાવવામાં આવે છે.

આર્થિક પ્રોત્સાહન:

• બેટી બચાવો, બેટી વાંચાવો: આ યોજના હેઠળ, લાડકિયાઓના જન્મ અને શિક્ષણ માટે વિવિધ પ્રોત્સાહનો આપવામાં આવે છે.
• લાડલી યોજના: આ યોજના હેઠળ, ગરીબ પરિવારોમાં લાડકિયાઓના જન્મ માટે અને તેમનાં શિક્ષણ માટે નાણાકીય સહાય આપવામાં આવે છે.

પ્રવર્તન અને પ્રોસિક્યુશન:

• PNDT કાયદાની લંગણ કરનાર દવાખાનાઓ અને ડૉક્ટરો વિરુદ્ધ કડક કાર્યવાહી કરવામાં આવે છે.
• ગેરકાયદેસર ગર્ભપાત માટે જવાબદાર ડૉક્ટરો અને આરોગ્ય સેવકોને દંડ અને જેલની સજાની વ્યાખ્યા આપવામાં આવે છે.

શિક્ષણ અને સમાજમાં પરિવર્તન:

• સ્ત્રી શિક્ષણ પર જોર આપીને અને જનમાનસમાં લિંગ સમાનતાના મહત્વ વિશે જાગૃતિ ફેલાવીને સમાજમાં પરિવર્તન લાવવાનો પ્રયત્ન.
• સ્ત્રી શક્તિકરણ અને સ્વરોજગારી કાર્યક્રમો દ્વારા મહિલાઓને આત્મનિર્ભર બનાવવાનો પ્રયાસ.

આ બધા પગલાંઓની અસરકારકતા એ ઉપર પણ નિર્ભર છે કે લોકો આ કાયદાઓ અને પહેલાઓને કેવી રીતે અપનાવે છે અને સમાજમાં સંતુલિત લિંગાનુપાત માટે જાગૃત રહે છે.

⏩પ્ર-3 નીચેના પ્રશ્નોના જવાબ આપો (કોઇ પણ બે) 2×6=12

🔸અ. તરૂણાવસ્થા દરમિયાન છોકરા અને છોકરીમાં થતાં ફેરફાર વિશે લખો

છોકરાઓમાં જોવા મળતા ફેરફાર છોકરીઓમાં જોવા મળતા ફેરફાર

• ૧) એકાએક શરીરનો વિકાસ થાય છે. ૧) એકાએક શરીરનો વિકાસ થાય છે.
• ૨) સ્નાયુઓ (Muscles) નો વિકાસ ૨) સ્તન(બ્રેસ્ટ)નો વિકાસ થાય છે.
• ૩) ચામડી તૈલી બને છે. ૩) ચામડી તૈલી બને છે.
• ૪) ખભા પહોળા થાય છે. ૪) સાથળ(હીપ) પહોળા થાય છે.
• ૫) અવાજ બદલાય જાય છે. ૫) કમર પાતળી થાય છે.
• ૬) બગલ અને છાતી પર વાળ આવે છે. ૬) બગલમાં વાળ આવે છે.
• ૭) Pubic area પર વાળ આવે છે. ૭) Pubic area પર વાળ આવે છે.
• ૮) ચહેરા (દાઢી) પર વાળ આવે છે. ૮) બહારના જાતિય અવયવો મોટા થાય છે.
• ૯) પેનીસ અને ટેસ્ટીસ મોટા થાય છે. ૯) યુટરસ અને ઓવરી મોટા થાય છે.
• ૧૦) સીમેનનું ઉત્પાદન શરૂ થાય છે. ૧૦) ઓવ્યુલેશન થાય અને ન પણ થાય
• ૧૧) વિર્યસ્ખલન (ઈજેકશન) થાય છે. ૧૧) માસીક શરૂ થાય છે.
  

🔸બ. ન્યુમોનીયાવાળા બાળકમાં કયા કયા લક્ષણો જોવા મળશે અને આવા બાળકની શું સારવાર લેશો?

ન્યુમોનિયા વાળા બાળકોમાં જોવા મળતા લક્ષણો વિવિધ હોઈ શકે છે. સામાન્ય લક્ષણોમાં નીચેના સમાવવામાં આવે છે:

1. તાવ: બાળકોને ઊંચો તાવ આવી શકે છે.
2. ખાંસી: સતત અને ગંભીર ખાંસી, ક્યારેક મ્યુકસ (સ્લેમ) સાથે.
3. શ્વાસમાં તકલીફ: ઝડપથી અને કષ્ટથી શ્વાસ લેવું, ક્યારેક નાની નાની શ્વાસ સાથે.
4. ઠંડા લક્ષણો: નાકથી પાણી નીકળવું, ગળામાં દુખાવો.
5. વેચી કમજોરી: ખાવા પીવામાં કમી, ઊર્જાની અછત.
6. ચેતના ખતમ થવી: ગંભીર કિસ્સાઓમાં, બાળક અવચેત થઇ શકે છે.

સારવાર:

ન્યુમોનિયા વાળી બાળકોની સારવારમાં તબીબી માર્ગદર્શન ખૂબ જ જરૂરી છે. સામાન્ય સારવારમાં આનું સમાવેશ થાય છે:

1. એન્ટિબાયોટિક્સ: જો બેક્ટેરિયલ ન્યુમોનિયા હોય, તો તબીબી નિર્દેશ મુજબ એન્ટિબાયોટિક દવાઓ આપવી.
2. વિશ્રામ: બાળકોને સંપૂર્ણ વિશ્રામ કરવાની સલાહ આપવી.
3. હાઈડ્રેશન: બાળકોને પુરતો પાણી અને પ્રવાહી આપવી જેથી ડિહાઈડ્રેશન ન થાય.
4. તાવ માટેની દવા: તાવ નિયંત્રણ માટે પેરાસિટામોલ અથવા આઈબ્યુપ્રોફેન જેવી દવાઓ આપી શકાય છે.
5. ઓક્સિજન થેરાપી: ગંભીર કિસ્સાઓમાં, શ્વાસમાં તકલીફને કારણે ઓક્સિજન થેરાપીની જરૂર પડી શકે છે.
6. હોસ્પિટલમાં દાખલ કરવું: જો લક્ષણો ગંભીર હોય, તો તબીબી નિદાન અને સારવાર માટે હોસ્પિટલમાં દાખલ કરવાની જરૂર પડી શકે છે.

આ બાળકોની ત્વરિત અને યોગ્ય સારવાર માટે ડૉક્ટરનો સંપર્ક કરવાનો સલાહ છે.

🔸ક. નાના બાળકમાં થતાં ટાઢિયા તાવના ચિન્હો અને લક્ષણો જણાવી તેની સારવાર લખો.

નાના બાળકોમાં ટાઢીયા તાવ (કોલ્ડ એન્ડ ફ્લૂ)ના ચિન્હો અને લક્ષણો સામાન્ય રીતે નીચે મુજબ હોય છે:

ચિન્હો અને લક્ષણો:

1. શરદી: નાકમાંથી પાણી જવું અથવા નાક બંધ થવું.
2. ખાંસી: સૂકી ખાંસી અથવા રાસપૂરસ સાથે ખાંસી.
3. તાવ: હળવો તાવ અથવા ઊંચો તાવ.
4. ગળામાં દુઃખાવો: ગળા માં દર્દ અથવા ખરાશ.
5. થાક: વધુ થાક લાગવો અને ઉર્જા ની ઘટાડા.
6. માથામાં દુખાવો: હળવું માથું દુખવું.
7. માસલ અને સાંધામાં દુઃખાવો: શરીરના માદક પેશીઓ અને સાંધામાં દુઃખાવો.
8. ભૂખમાં ઘટાડો: ખાવા માં રસ ઓછો પડવો.
9. અશાંતિ અને રડવું: બાળક અશાંતિ કરવું અને વધુ રડવું.
10. ઊલટી: કેટલીકવાર ઉલ્ટી પણ થઈ શકે છે.

સારવાર:

• આરામ: બાળકને પૂરતો આરામ મળે તે સુનિશ્ચિત કરો.
• પ્રવાહી: બાળકને પૂરતા પ્રમાણમાં પાણી અને અન્ય પ્રવાહી આપો, જેમ કે સૂપ, નારિયેલ પાણી, અથવા ફળોના રસ.

ઔષધો:

• તાવ અને દુખાવો માટે પેડિયાટ્રિશિયનની સલાહથી પેરાસિટામોલ અથવા ઈબુપ્રોફેન આપી શકાય.
• નાકના બંધ થવા માટે નોઝલ ડ્રોપ્સ.

• ખોરાક: પૌષ્ટિક અને સરળ પચાય તેવો ખોરાક આપવો, જેમ કે કંચી, ખિચડી, અને ફળ.
• હવાના ગુણવત્તા: બાળકના ઓરડામાં હવા સારા રહે તે માટે હ્યુમિડીફાયરનો ઉપયોગ કરી શકાય છે.
• જંતુઓથી બચાવ: સારી હાઈજીન જાળવવી, જેમ કે વારંવાર હાથ ધોવું અને અનાજની સાવધાની રાખવી.

ડૉક્ટરની સલાહ:

• જો તાવ ત્રણથી પાંચ દિવસથી વધુ ચાલે.
• શ્વાસ લેવા માં તકલીફ.
• છાતીમાં દુઃખાવો.
• ઉલ્ટી અને દસ્ત ખૂબ વધી જાય તો તરત જ ડૉક્ટરને બતાવવું.

આ લક્ષણો દેખાવા પર અને જો ઉપચારોથી રાહત ન થાય તો તાત્કાલિક ડૉક્ટરની સલાહ લેવી જોઈએ.

⏩પ્ર-4 ટૂંકનોધ લખો. (કોઇપણ ત્રણ) 3×4=12

🔸1.ચાઇલ્ડ એબ્યુઝ (Child Abuse)

પરિભાષા:
ચાઇલ્ડ એબ્યુઝ એટલે કે બાળકના શારીરિક, માનસિક, યૌન, અને આસ્થાપૂર્વકના શોષણનો કોઈપણ પ્રકાર. તેનો ઉદ્દેશ્ય બાળકોને હાની પહોંચાડવાનો હોય છે.

પ્રકારો:

• શારીરિક શોષણ (Physical Abuse): બાળકને ઈજા પહોંચાડવા માટે શારીરિક બળનો ઉપયોગ, જેમ કે મારકૂટ, દંડ, અને અન્ય પ્રકારની હિંસા.
• માનસિક શોષણ (Emotional Abuse): બાળકને માનસિક રીતે ઘવાવવાનો પ્રયત્ન, જેમ કે બેધ્યાની, અપમાન, ધમકી, અને ખોટા અભિપ્રાય આપવો.
• યૌન શોષણ (Sexual Abuse): બાળકને યૌન ક્રિયાઓમાં સામેલ કરવું, તેમનાં અભિપ્રાય અથવા મર્યાદાનો ઉલ્લંઘન કરવો.
• અલ્પદેખલ (Neglect): બાળકની મૂળભૂત જરૂરિયાતો જેમ કે ખોરાક, વસવાટ, સ્વાસ્થ્ય અને શિક્ષણની અવગણના કરવી.

પરિણામો:

• શારીરિક અસર: ઈજાઓ, વિકાસમાં વિક્ષેપ, અને હિંસાનો ભય.
• માનસિક અસર: આત્મવિશ્વાસમાં ઘટાડો, ડિપ્રેશન, અને વ્યગ્રતા.
• યૌન શોષણ: જાતિથી સંબંધિત આઘાત, ગુનાની ભાવના, અને વિશ્વાસનો ભંગ.
• સામાજિક અસર: બાળપણમાં અને પુખ્તાવસ્થામાં સંબંધો અને સમાજમાં એકીકરણની સમસ્યાઓ.

રોકથામ:

• જાગૃતિ: માતા-પિતાને, શિક્ષકોને, અને સમાજને બાળકના હક અને સલામતી અંગે જાગૃત કરવી.
• કાનૂની પગલાં: કડક કાયદાઓ અને તેમને કડકાઈથી અમલમાં મૂકવા.
• સમાજસેવા: અસરગ્રસ્ત બાળકો માટે પૂનર્વસન સેવા અને પરામર્શ ઉપલબ્ધ કરાવવી.

કાનૂની વ્યાખ્યા અને સહાયતા:

• ઇન્ડિયન કાનૂન: ભારતમાં, Protection of Children from Sexual Offences (POCSO) Act, 2012 અને જુવેનાઈલ જસ્ટિસ એક્ટ, 2015 જેવા કાનૂનો બાળકોના હકની રક્ષા માટે છે.
• સહાયતા: બાળકો માટે હેલ્પલાઇન અને સમર્પિત સંસ્થાઓ જેમ કે Childline 1098, એનજીઓ, અને સરકાર દ્વારા સપોર્ટ સિસ્ટમ.

આ ટૂંક નોધ બાળક શોષણને સમજવા અને તેનો સામનો કરવા માટે જરૂરી તત્વોનું સરવાડું છે.

🔸2.વેલ બેબી ક્લીનીક.

વેલ બેબી ક્લિનિક એ સ્વાસ્થ્યકક્ષા છે જ્યાં નવજાત શિશુઓ અને નાનાં બાળકોના આરોગ્ય અને વિકાસની નિયમિત ચકાસણી થાય છે. આ ક્લિનિકમાં ડોક્ટરો અને આરોગ્ય કર્મચારીઓ બાળકોના સમુચિત વિકાસ, વજન, ઉંચાઈ, અને માનસિક વિકાસની તપાસ કરે છે અને માતા-પિતા માટે સલાહ પણ આપે છે.

વેલ બેબી ક્લિનિકના મુખ્ય લાભો:

1. નિયમિત આરોગ્ય ચકાસણી: બાળકીના આરોગ્યની સમયાંતરે તપાસ થાય છે જેનાથી સમયસર રોગોની ઓળખ અને સારવાર શક્ય છે.
2. લસીકરણ: ક્લિનિકમાં બાળકોને જરૂરી લસી આપવામાં આવે છે જે તેઓને ગંભીર રોગોથી બચાવે છે.
3. માતા-પિતાને માર્ગદર્શન: આરોગ્યકર્મીઓ માતા-પિતાને બાળકના પોષણ, આહાર, અને આરોગ્ય અંગેની માહિતી અને સલાહ આપે છે.
4. વિકાસ પર નજર: બાળકની માનસિક અને શારીરિક વિકાસની નિયમિત તપાસ થતી હોવાથી કોઈ વિલંબ કે સમસ્યાઓ સમયસર ઓળખી શકાય છે.
5. બાળકોની હિતની પ્રવૃત્તિઓ: સ્વાસ્થ્ય પ્રવૃત્તિઓ અને શિક્ષણ દ્વારા બાળકોના મોખરાના વિકાસને પ્રોત્સાહન આપવામાં આવે છે.

આ સેવા સામાન્ય રીતે સરકારી અને ખાનગી હોસ્પિટલોમાં ઉપલબ્ધ હોય છે, અને એ આરોગ્યકક્ષા બાળકના સ્વસ્થ ભવિષ્ય માટે ખૂબ મહત્વપૂર્ણ છે.

🔸3.પાચનતંત્રમાં આવતી ખોડખાંપણ.

પાચનતંત્રમાં ખોડખાપણ ઘણીવાર થતી સમસ્યાઓ છે. આમાંના કેટલાક મુખ્ય રોગો અને પરિસ્થિતિઓમાં શામેલ છે:

1. ગેસ્ટ્રોઈટિસ: પેટમાં એસિડની વધારે ઉત્પાદન અને જળવાયુની સમસ્યા.
2. અલ્સર: પેટ અથવા બારીક આંતરડામાં થતા ઘાવ.
3. ઇરિટેબલ બાવલ સિન્ડ્રોમ (IBS): આંતરડાની ચળવળમાં ખોડખાપણ અને દુખાવા.
4. કબજિયાત: મલત્યાગમાં અડચણ અને તંગાઈ.
5. ડાયરીયા: વારંવાર પાતળું મલત્યાગ.
6. એસીડ રિફ્લક્સ: પેટના એસિડનું ફુડ પાઈપમાં વળતરવું.
7. હાર્ટબર્ન: છાતીમાં દુખાવો અને જલન.

આવી સમસ્યાઓને નિયંત્રિત કરવા માટે યોગ્ય આહાર, સમયસર ખોરાક, પૂરતો પાણી પવાનું, અને ડૉક્ટરની સલાહ મુજબ દવાઓ લેવામાં આવવી જોઈએ.

🔸4.બાળકોમાં રમકડાનું મહત્વ.

બાળકના રમત ગમત અને શારિરીક સ્વચ્છતામાં પુરતુ ધ્યાન આપવું જોઈએ રમત ગમત દ્રારા બાળકના અંદરની લાગણી અને જરૂરીયાત જાણી શકાય છે. બાળકન્ વિકાસ માટેનું જરૂરી ઉતેજન રમત દ્રારા મળે છે. બાળકને રમત દરમિયાન આગળન અનુભવો પરથી ઘણું બધુ શીખી શકે છે. મોટું બાળક આના દ્રારા સંપૂર્ણ આનંદ મેળવે છે.રમતગમત દ્રારા બાળકનો શારીરીક, માનસિક, ગુણાત્મક વિકાસ થાય છે.

► Physical Development (શારીરિક વિકાસ) :

• બાળકના સ્નાયુઓ (Muscles), ની એકટીવીટી માં તથા ટોનમાં વધારો થાય છે. આના દ્રારા બાળક કેટલીક સ્થિતીમાં સ્થિર રહેતા શીખે છે.

► Mental Development (માનસિક વિકાસ):

• આના દ્રારા બાળકમાં કોઈપણની મદદ વગર આગળ વધવાની શકિત કેળવાય છે. દરેક વાતાવરણમાં અનુંરૂપ થવાનું તથા ખેલદીલીની ભાવનાનો વિકાસ થાય છે. ઘણી વખત જુદા જુદા પાત્રોના અભિનય દ્રારા બાળક તેના સાચી ફરજો પણ શીખી શકે છે.
• દાતઃ નાટકમાં મા બાપ શિક્ષક તથા અન્ય ઐતિહાસિક પાત્રોના ભજવવાથી બાળક ઘણું બધુ શીખી શકે છે. આના દ્રારા બાળકમાં રહેલા નકારાત્મક વિચારો પણ જાણી શકાય છે. અને તેમાં સુધારો કરી શકાય છે.

► Social Development (સામાજિક વિકાસ) :

• આના દ્રારા બાળકમાં ગૃપની સાથે સહકારની ભાવના તથા સહનશીલતા પણ શીખે છે. કેવી રીતે કાની સાથે વર્તન કરવું તથા કેવી રીતે વધુ મિત્રો બનાવવા તે પણ શીખી શકે છે. ભાષામાં ઘણો સુધારો થાય છે. તથા સામાજીક નિતીનિયમો ની જાણકારી મેળવે છે. જુદી જુદી રમતગમત દ્રારા પોતાના વિચારો આદાનપ્રદાન કરતા શીખી શકે છે.

▸ Skill Development (ગુણાત્મક વિકાસ):

• રમતગમત દ્રારા બાળક જગ્યા, રંગ,અંતર,ઉચાઈ, અને ગતિ જેવી બાબતો જલ્દીથી શીખી શકે છે. કોઈપણ પ્રશ્નોનું નિરાકરણ જાતે મેળવતા શીખી શકે છે. તે સારામાં સારી કાર્યકુશળતા તથા કાર્યક્ષમતા શીખી શકે છે. આના દ્રારા તે સંપરામર્સ (Communication)ની સારામાં સારી રીતો શીખી શકે છે. આના માટે અલગથી કોઈ સાધન સામગ્રીની જરૂરીયાત રહેતી નથી.

⏩પ્ર-5 નીચેના માંથી કોઇપણ છ વ્યાખ્યા આપો .6X2=12

🔸1.એનેનકેફેલી

• એનેનકેફેલી (Anencephaly) એ જનમના તુરંત પછાત અથવા પ્રસવ દરમિયાન મૃત્યુ પામવાના મુખ્ય કારણોમાંનું એક છે. આ મગજ અને કરોટીનો સંવર્ધન અધુરો રહેવાને કારણે થાય છે. આ ગંભીર જન્મદોષમાં મગજનો મોટો ભાગ અને કરોટી વિપુલ પ્રમાણમાં વિકાસ પામતા નથી.

• એનેનકેફેલીનો કોઇ ઈલાજ નથી અને આવી સ્થિતિમાં બાળકો લગભગ હંમેશા જન્મ પછી તરત જ અથવા થોડા સમય પછી મૃત્યુ પામે છે.

• આ નુકશાનને ઘટાડી શકાય છે ફોલિક એસિડ (વિટામિન B9)ના યોગ્ય સેવન દ્વારા, જે ગર્ભાવસ્થાના સમયગાળા દરમિયાન અનુસરવું જોઈએ.

🔸2..સ્પાઇના બાઇફીડા

સ્પાઈના બાઈફીડા (Spina Bifida) એ જનમથી હોતી તંત્રિકા તંત્રની ક્ષતિ છે, જેમાં રીડની હાડકાં સંપૂર્ણ રીતે બંધ થતા નથી. આને કારણે રીડના હાડકાંના કોઈ ભાગનું નિર્માણ ન થાય અથવા તે ખૂલ્લું રહે.

સ્પાઈના બાઈફીડાના મુખ્ય પ્રકારો છે:

1. સ્પાઈન બાઈફીડા ઑક્લ્ટા: સૌથી સામાન્ય અને સામાન્ય રીતે હળવી અસર ધરાવતી.
2. મેનિંગોસીલ: રીડની હાડકાંના રંધ્રમાં માત્ર મેનિન્જીસ (રક્ષણાત્મક પડદું) બહાર નીકળે છે.
3. માયેલોમેનિંગોસીલ: સૌથી ગંભીર પ્રકાર, જેમાં નર્વ્સ અને મેનિન્જીસ બંને બહાર નીકળે છે.

સ્પાઈના બાઈફીડાના કારણોમાં પોષણમાં ફોલિક એસિડની અછત, તંત્રિકાઓના વિકાસમાં વિક્ષેપ, અને જિનેટિક તથા પર્યાવરણીય પરિબળોનો સમાવેશ થાય છે.

ઉપચારમાં સર્જરી, ફિઝિકલ થેરાપી, અને દવાઓનો સમાવેશ થાય છે. ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન પૂરતું ફોલિક એસિડ લેવું, સ્પાઈના બાઈફીડાના જોખમને ઘટાડી શકે છે.

🔸3.પ્રિટર્મ બેબી

• પ્રિટર્મ બેબી એ એવા શિશુઓને કહેવામાં આવે છે, જેનો જન્મ ગર્ભાવસ્થાના 37 સપ્તાહથી પહેલાં થાય છે. સામાન્ય રીતે, ગર્ભાવસ્થા લગભગ 40 સપ્તાહ (9 મહિના) ચાલે છે, પરંતુ જ્યારે શિશુનો જન્મ 37 સપ્તાહ પૂરા થાય તે પહેલાં થાય છે, ત્યારે તેને પ્રિટર્મ બેબી ગણવામાં આવે છે.

🔸4.લાઇવ વેક્સીન:

• લાઈવ વેક્સિન એ એવી રસી છે જેમાં જીવંત વાયરસ અથવા બેક્ટેરિયા સામેલ હોય છે, પરંતુ તેનો અસરકારકપણો ઓછો કરવામાં આવ્યો હોય છે જેથી તે બીમારીનું કારણ ન બને. આ પ્રકારની રસી શરીરના પ્રતિકારક તંત્રને રોગ સામે લડવાનું શીખવાડે છે. લાઈવ વેક્સિનના ઉદાહરણોમાં મીઝલ્સ, મમ્પ્સ, રબેલા (MMR) અને ચિકનપોક્સ શામેલ છે.
• આ પ્રકારની રસી સામાન્ય રીતે ખૂબ અસરકારક હોય છે, અને લાંબા સમય સુધી રોગપ્રતિકારક શક્તિ આપે છે, ઘણીવાર માત્ર એક જ ડોઝથી. પરંતુ, ક્યારેક કેટલીક વ્યક્તિઓ માટે, જેમ કે કમજોર પ્રતિકારક તંત્ર ધરાવતા લોકો માટે, તે સલામત નથી.

🔸5.હાઇડ્રોકેફેલસ :

• હાઈડ્રોકેફેલસ (Hydrocephalus) એ મગજમાં પ્રવાહી (cerebrospinal fluid, CSF) ના વધારે જમા થવાની એક સ્થિતિ છે. આ પ્રવાહીએ મગજને ગોઠવવા અને રક્ષણ આપવા માટે કામ કરે છે. જ્યારે આ પ્રવાહીનું પ્રમાણ વધારે થઈ જાય છે અને તેનો વિસર્જન યોગ્ય રીતે નહીં થાય ત્યારે હાઈડ્રોકેફેલસ થાય છે. આ સ્થિતિ ન્યુરોલોજિકલ નુકસાન અને મગજના દબાણમાં વધારો કરીને ગંભીર આરોગ્ય સમસ્યાઓનું કારણ બની શકે છે.
• સંપર્ક કરવો જરૂરી છે જે યોગ્ય નિદાન અને સારવાર કરી શકે.

🔸6.બેડ વેટીંગ:

• બેડ વેટીંગ (Bedwetting), જેને નોક્ટર્નલ એન્યુરિસિસ (Nocturnal Enuresis) તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તે રાત્રે સૂતી વખતે પથારી માં યુરીન પાસ કરી નાખવું . આ સમસ્યા સામાન્ય રીતે બાળકોમાં વધુ જોવા મળે છે, પરંતુ કેટલાક વયસ્કોમાં પણ થઈ શકે છે.
• છે તો, કૃપા કરીને સ્પષ્ટ રીતે જણાવો.

🔸7.OPV:

• ઓરલ પોલિયો વેક્સિન જે બાળકો અને વયાની લોકોને પોલિયો રોગના વિરુદ્ધ રક્ષા કરવામાં આવે છે. આ ટીપા વિશ્વ સ્વાસ્થ્ય સંસ્થાએ અને અન્ય સંગઠનો દ્વારા સાબિત કરેલી છે કે એનો ઉપયોગ પોલિયો રોગને પૂર્ણ રીતે નાશ કરી શકે છે. એનો પ્રથમ ટીકાકરણ થતા પર્યંત, માનવતા પોલિયો રોગની સંક્રમણ કરી શકતી નથી.

🔸8.NMR

⏩પ્ર_6 અ. ખાલી જગ્યા પુરો. 05

1.ઓરીની રસી ચામડીના——- પડમાં આપવામાં આવે છે. સબક્યુટેનસ

2.એક વર્ષના બાળકનું વજન જન્મ સમયના વજન કરતi——– ગણું હોય છે. 3 ત્રણ

3.ન્યુમોનિયાએ ——-અંગમાં થતો રોગ છે. શ્વસનમાર્ગ

4.તરૂણાવસ્થાનો રામયગાળો ——-વર્ષનો છે. 13 થી ૧૯

5.ગ્રોથ ચાર્ટની ઉભી લીટી—— દર્શાવે છે. વજન

⏩બ. નીચેના વિધાનો ખરા છે કે ખોટા તે લખો. 05

1.પ્રોટીનની ઉણપને કારણે નાના બાળકમાં એનેમીયાનો રોગ થાય છે. ❌

2.હૃદયની ખોડખાપણ સાથે જન્મેલ બાળકનું નિદાન જન્મ સમયે થઇ જતું હોય છે. ❌

3.એક થી બે વર્ષના બાળકને પ્રિ-સ્કુલ ચાઇલ્ડ કહે છે. ❌

4.સરકાર દ્વારા કન્યા શિક્ષણ મફત આપવામાં આવે છે. ✅

5.વજનમાં વધારો એ વૃધ્ધિની નિશાની છે. ✅

⏩ક. જોડકાં જોડો 05

અ બ

1>4 1.વિટામીન ‘એ’ની ઉણપર 1. ડીહાઇડ્રેશન

2>5 2.વિટામીન ‘ડી’ની ઉણપ 2.કોપ્લીક સ્પોટ્સ

3>2 3.ઓરી 3.ગળામાં ભૂખરા રંગના ચાઠા

4>1 4.ડાયેરીયા 4.રતાંધણાપણું

5>3 5.ડિપ્થેરીયા 5.રિકેટ્સ